Wydawnictwa Naukowo-Techniczne Warszawa

Eugenia Bender

a cappella [wym. a kapella] - sposób wykonania u tworu chóralnego bez towarzyszenia instru­mentów

accelerando [wym. aczelerando] - przyspieszając; określenie zmiany tempa

adagio [wym. adadżio] - powoli; określenie tempa; również nazwa utworu ins t rumentalnego lub jednej z jego części utrzy­manej w wolnym tempie

A-dur - tonacja lub gama durowa z t rzema krzyżykami (fis, cis, gis)

a h cis d e fis gis a

gama A-dur

aerofony —> instrumenty dęte

agitato [wym. adżitato] - burzliwie, gwałtownie; określenie wykonawcze

akcent dynamiczny zob. akcent muzyczny

akcent metryczny zob. akcent muzyczny

akcent muzyczny - mocniejsze wydobywanie dźwięku; rozróż­nia się: a k c e n t m e t r y c z n y - na tura lny akcent przypa­dający na mocną część t ak tu (np. w met rum \ i \ akcentowa­na jest pierwsza ćwierćnuta, w met rum \ akcentowana jest

pierwsza i trzecia ćwierćnuta) oraz a k c e n t d y n a m i c z n y , oznaczany znakiem umieszczonym nad nu tą lub słownie: sf, sfz

akompaniament - tło i n s t rumen ta lne towarzyszące głównej melodii wykonywanej przez glos solowy, chór lub ins t rument muzyczny

akord - współbrzmienie kilku (najmniej trzech) dźwięków róż­nej wysokości; akordem jest np. trójdźwięk, czterodźwięk; zob. też przewrót akordu

akordeon - i n s t r u m e n t z grupy idiofonów dętych, składający się z miecha i klawiatury, na której prawą ręką gra się melo­dię, na tomias t palcami lewej ręki naciska się guziki, s łużące do wydobywania dźwięków basowych albo gotowych akor­dów

akustyka - 1. dział fizyki zajmujący się zjawiskami związa­nymi z powstawaniem, rozchodzeniem się fal sprężystych (m.in. dźwięków) 2. potocznie: słyszalność dźwięków we wnę­trzach - mówi się wtedy o dobrej lub złej akustyce, np . sali koncertowej

akcent muzyczny dynamiczny

8

aleatoryzm - współczesna technika kompozytorska polegają­ca na celowo niedokładnym zapisie u tworu muzycznego lub jego fragmentów, zakładająca swobodę interpretacj i kompo­zycji w zakresie np. ry tmu, wysokości dźwięków, nas tęps twa części

al fine zob. da capo al fine

alikwoty, tony harmoniczne - tony składowe dźwięku o różnej częstotliwości, powstające podczas drgań źródła dźwięku, np. struny; liczba alikwotów decyduje o barwie dźwięku

alla - jak, na wzór, w sposób; wyraz występujący w połączeniu z te rminem dotyczącym sposobu wykonania utworu, np. alla polacca [wym. allapolakka]: na wzór poloneza, alla turca [wym. alla turka]: w stylu tureckim

alla breve [wym. alla brewe] - nazwa taktu w met rum | , w któ­rym podstawową jednostką metryczną jest półnuta; w zapisie nutowym oznaczana symbolem umieszczonym na początku pięciolinii

allegretto - dość szybko; określenie tempa

allegro - żywo, szybko; określenie tempa; również nazwa utworu inst rumentalnego lub jednej z jego części utrzymanej w szyb­kim tempie

allegro sonatowe, forma sonatowa - pierwsza część sonaty, utrzy­mana w tempie allegro; allegro sonatowe składa się z t rzech członów: e k s p o z y c j i , będącej przedstawieniem dwóch za­sadniczych, kontrastujących z sobą tematów, p r z e t w o r z e ­n i a, w którym obydwa tematy są zmieniane i różnorodnie przekształcane w zakresie melodii, ry tmu, harmoni i itp., oraz

9

r e p r y z y, będącej powtórzeniem nieco zmienionych tematów ekspozycji; allegro sonatowe kończy się zazwyczaj kodą

allemande [wym. almand] zob. suita

alt - niski glos żeński

altowiolista, altowiolinista - muzyk grający na altówce

altówka - ins t rument strunowy smyczkowy, większy od skrzy­piec, o niższym stroju i miękkiej, głębokiej barwie dźwięku

a-moll - tonacja lub gama molowa bez znaków przykluczowych

andante - umiarkowanie; określenie tempa; również nazwa utworu inst rumentalnego lub jednej z jego części utrzymanej w umiarkowanym tempie

animato - z ożywieniem; określenie wykonawcze

aplikatura —> palcowanie

10

11

appassionato [wym. apasjonato] - namiętnie, z pasją; określe­nie wykonawcze

a prima vista -> a vista

aranżacja - opracowanie u tworu muzycznego na inny niż prze­widziano w oryginale ins t rument , głos lub zespól wykonaw­ców, np. aranżacja piosenki napisanej na glos z fortepianem na orkiestrę i głos solo

aria - pieśń solowa z akompaniamentem instrumentalnym, sta­nowiąca part ię śpiewaną solo w operze, operetce, kantacie, ora­torium; aria występuje również jako część suity o charakterze śpiewnym

arpeggio [wym. arpedżio] - sposób wykonania akordu polegają­cy na szybkim zagraniu kolejnych jego dźwięków, od najniższe­go do najwyższego; w zapisie nutowym arpeggio oznaczane jest pionowym wężykiem umieszczonym przed akordem; szczegól­nie często arpeggio wykonuje się na harfie

artykulacja - sposób wydobywania i kształ towania dźwięków utworu muzycznego, oznaczany w zapisie nutowym określe­niami artykulacyjnymi, np. staccato, legato

As-dur - tonacja lub gama durowa z czterema bemolami (b, es, as, des)

as b c des es f g as

gama As-dur

assai-bardzo; wyraz występujący w połączeniu z określeniami dotyczącymi tempa, dynamiki lub sposobu wykonania utworu, np. allegro assai: bardzo szybko

a tempo - określenie oznaczające powrót do pierwotnego tem­pa utworu

12

atonalność - zasada doboru dźwięków w utworze muzycznym polegająca na braku toniki; dźwięki nie tworzą zależności mię­dzy sobą i nie są podporządkowane żadnej zasadzie tonalnej; przeciwieństwo tonalności

a vista, a prima vista [wym. a prima wista] - od pierwszego spoj­rzenia; określenie sposobu wykonania u tworu z nu t bez wcze­śniejszego przygotowania

bagatela - miniatura inst rumentalna o pogod­nym charakterze, przeznaczona zwykle na fortepian

balet - 1. sztuka tańca artystycznego 2. utwór muzyczno-sce-niczny, którego treść wyrażona jest tańcem solowym i zespoło­wym wykonywanym na tle muzyki orkiestrowej; do najsłyn­niejszych baletów należą m.in.: Dziadek do orzechów, Jezioro łabędzie Piotra Czajkowskiego, Kopciuszek Sergiusza Proko­fiewa, Pietruszka Igora Strawińskiego, Harnasie Karola Szy­manowskiego 3. zespół tancerzy prowadzony przez baletmi-strza, reprezentujący określony kierunek sztuki tanecznej lub instytucję, przy której działa

baletmistrz - 1. reżyser baletu 2. kierownik zespołu baleto­wego

ballada - pierwotnie s tarofrancuska jednogłosowa pieśń ludo­wa, śpiewana dawniej głównie przez t rubadurów, później bal­lada rozwinęła się w dramatyczną opowieść muzyczną, kom­ponowaną p rzeważn ie n a głos z fo r tep ianem do t eks tów poetyckich o tematyce fantastyczno-baśniowej lub ludowej, np. ballady Stanis ława Moniuszki do tekstów Adama Mic­kiewicza; występuje również jako samodzielny u twór ins t ru­menta lny

bałałajka - ludowy ins t rument rosyjski, s t runowy szarpany o trójkątnym pudle rezonansowym z t rzema s t runami

bandura - ludowy ins t rument ukraiński , s trunowy szarpany o dużym pudle rezonansowym z pięćdziesięcioma strunami; słu­ży przede wszystkim do akompaniamentu

14

bałałajka bandura

banjo [wym. bandżo] - ins t rument strunowy szarpany o nie­wielkim, okrągłym pudle rezonansowym w kształcie bębenka, mający pięć do dziewięciu s t run

barkarola - pieśń o charakterze lirycznym śpiewana przez we­neckich gondolierów; w formie stylizowanej jest samodzielnym utworem ins t rumenta lnym o powolnym tempie, jak np. barka­role na fortepian Feliksa Mendelssohna-Bartholdy'ego czy Fry­deryka Chopina

barok - okres w historii muzyki trwający od końca XVI w. do połowy XVII w.; w okresie tym rozwija się muzyka inst rumen­ta lna (zwłaszcza przeznaczona na ins t rumenty klawiszowe:

15

bęben —» wielki bęben

bębenek baskijski —> tamburyn

bis - 1 . jeszcze raz, dwa razy; polecenie powtórzenia określone­go fragmentu piosenki, np. refrenu, ostatniej zwrotki 2. okrzyk publiczności zachwyconej występem, domagającej się od wyko­nawcy powtórzenia lub wykonania jeszcze jednego utworu

b-moll - tonacja lub gama molowa z pięcioma bemolami (b, es, as, des, ges)

bolero - ludowy taniec hiszpański wykonywany przy akompa­niamencie gitary, t amburynu i kastanietów, często połączony ze śpiewem, okrzykami, k laskaniem i charakterys tycznym wytupywaniem rytmu; bolero występuje też w formie stylizo­wanej jako u twór ins t rumenta lny (np. Bolero na orkiestrę Maurycego Ravela)

bongosy - i n s t rument perkusyjny pochodzenia kubańskiego z grupy membranofonów; składa się z podwójnych bębenków podłużnego kształ tu, w które uderza się palcami; bongosy uży­wane są głównie w orkiestrach tanecznych

burdon —> dźwięki burdonowe

burleska - miniatura instrumentalna o charakterze lekkim i żar­tobliwym, będąca samodzielnym utworem lub częścią formy cyklicznej

cała nuta - podstawowa wartość rytmiczna dźwięku; zob. nuta, rys. s. 83

cały ton - odległość między dwoma dźwiękami rów­na dwóm półtonom, np.: c-d, d-e

cantabile [wym. kantabile] - śpiewnie; określenie wykonawcze

cantus firmus [wym. kantus firmus] - śpiew stały; samodzielna melodia w utworze wielogłosowym, zaczerpnięta najczęściej z chorału gregoriańskiego lub piosenki świeckiej, do której do-komponowano inne głosy, tworząc utwór wielogłosowy; taki spo­sób pisania utworów był stosowany powszechnie przez kompo­zytorów średniowiecza

canzona, kancona - pierwotnie pieśń śpiewana przez t rubadu­rów, a od X V I w. krótki wielogłosowy utwór ins t rumenta lny lub wokalny z wyraźnymi motywami rytmicznymi i często sto­sowaną imitacją motywów; canzona wpłynęła na rozwój fugi

Capriccio [wym. kapriczio] —> kaprys

capriccioso [wym. kapricziozo] - kapryśnie; określenie wyko­nawcze

cavatina [wym. kawatina] - jedno- lub dwuczęściowa pieśń solowa z akompaniamentem, o prostej budowie, bez powtórzeń melodii i tekstu, najczęściej liryczna, występująca w muzyce operowej

CD [skrót ang. compact disk] —> płyta kompaktowa

C-dur - tonacja lub gama du rowa bez znaków przykluczowych

gama C-dur

19

celesta —> czelesta

chodzony - staropolski taniec ludowy, wykonywany parami, powoli sunącymi w korowodzie; zwykle po chodzonym nastę­powa! taniec szybki, zwany g o n i o n y m ; z chodzonego wywo­dzi się polonez, a z gonionego mazur

chorał gregoriański - jednogłosowe śpiewy liturgiczne kościoła rzymskokatolickiego pochodzące ze średniowiecza; nazwa zwią­zana jest z papieżem Grzegorzem I, który nakazał zebrać i upo­rządkować istniejące pieśni liturgiczne; chorał gregoriański jest wykonywany po łacinie; w średniowieczu był podstawą kom­pozycji wielogłosowych jako cantus firmus

chorał protestancki - śpiewy religijne kościoła protestanckiego wprowadzone przez Marcina Lutra , wykonywane w językach narodowych; melodie chorału protestanckiego wywodziły się m.in. ze śpiewów kościoła katolickiego, z pieśni różnych grup innowierców, niekiedy również z pieśni ludowych; początkowo chorał protestancki był jednogłosowy, później rozwinął się do formy czterogłosowej; melodie chorału protestanckiego wyko­rzystywał w wielu utworach J a n Sebastian Bach, np. w kanta­tach, wariacjach chorałowych na organy

chordofony —»instrumenty strunowe

choreografia - 1. sztuka komponowania tańców i baletów 2. ca­łość układu tańców w widowisku, np. baletowym

chór - 1. zespół śpiewaczy wykonujący jedno- lub wielogłosowe utwory muzyczne a cappella lub z towarzyszeniem ins t rumen­tów; istnieją m.in. chóry męskie, żeńskie, dziecięce; najczęściej chór jest czterogłosowy, złożony z sopranów, altów, tenorów i ba­sów 2. ta część kościoła, w której znajdują się organy oraz zbie­rają się chórzyści (zazwyczaj balkon)

cis-moll - tonacja lub gama molowa z czterema krzyżykami (fis, cis, gis, dis)

c-moll - tonacja lub gama molowa z t rzema bemolami (b, es, as); zob. rys. s. 22

20

V

•a

$•8

0 -fl

•a

•a

E

E

E DC

21

0

P ^

22

coda -> koda

eon [wym. kon] - z, wraz z; wyraz występujący w połączeniu z określeniem wykonawczym, np. eon amore: z uczuciem, eon brio: z życiem, z zapałem, eon fuoco [wym. kon fuoko}: z tempe­ramentem, eon moto: z ożywieniem

concertino [wym. konczertino] - 1. grupa ins t rumentów solo­wych koncertujących w ramach concerto grosso 2. mały kon­cert; przeważnie jednoczęściowy utwór na ins t rument solowy z towarzyszeniem orkiestry

concerto grosso [wym. konczerto grosso] - wielki koncert; kil-kuczęściowy koncert, w którym grupa instrumentów solowych, zwana concertino, prowadzi muzyczny dialog z resztą orkie­stry, zwaną tutti; forma ta powstała w okresie baroku i wyko­rzystywana jest do dziś

courante [wym. kurant] zob. suita

crescendo [wym. kreszendo], cresc. - głośniej; wzmacniając; oznaczenie dynamiki w zapisie nutowym podane słownie albo za pomocą znaku rozszerzających się widełek:

cykl —> forma cykliczna

cymbałki zob. dzwonki

cymbały - ins t rument s t runowy o płaskim pudle rezonanso­wym w kształcie trapezu, na którym naciągnięte są metalowe struny, uderzane podczas gry drewnianymi pałeczkami; cym­bały często są używane w cygańskich zespołach ins t rumenta l ­nych

cytra - ins t rument strunowy szarpany o płaskim pudle rezo­nansowym z kilkudziesięcioma napiętymi s t runami ; melodię gra się zazwyczaj na 3-5 s t runach, pozostałe s t runy służą do akompaniamentu; obecnie cytra jest rzadko używana; zob. rys. s. 24

crescendo

23

cytra

czelesta

24

czardasz - węgierski taniec ludowy w takcie parzystym, skła­dający się z dwóch części: powolnej, nastrojowej oraz następu­jącej po niej części szybkiej i żywiołowej; twórcą czardaszy w for­mie stylizowanej był Franciszek Liszt

czastuszki - ludowe przyśpiewki rosyjskie, skoczne i wesołe, składające się z wielu zwrotek, oparte na prostej melodii; wy­konywane są z akompaniamentem akordeonu

czelesta, celesta - klawiszowy ins t rument z grupy idiofonów, podobny do niewielkiego pianina; naciśnięcie klawisza urucha­mia młoteczek, który uderza w metalową płytkę; w brzmieniu czelesta przypomina dzwonki

czterodźwięk- akord złożony z czterech dźwięków, utworzony z trójdźwięku przez dodanie do niego dźwięku odległego o ter­cję; zob. też przewrót akordu

czterodźwięk

czynele —> talerze

ćwierćnuta - wartość rytmiczna dźwięku równa czwartej czę­ści całej nuty; zob. nuta, rys. s. 83

D fine- od początku do końca; polecenie znajdu­jące się przy końcu utworu lub przy zakończe­

niu jednego z jego fragmentów, nakazujące powtórzenie utwo­ru od początku do końca D-dur - tonacja lub gama durowa z dwoma krzyżykami (fis, cis)

V Ttj. r C\

/ L i-frT\ * dffi „ e " v '

d e fis g a h cis d

gama D-dur

decrescendo [wym. dekreszendo], decresc, diminuendo, dimin. - ściszając; oznaczenie dynamiki podane w zapisie nutowym słownie lub za pomocą znaku zwężających się widełek:

decrescendo

delicato [wym. delikato] - delikatnie, subtelnie; określenie wy­konawcze

Des-dur - tonacja lub gama durowa z pięcioma bemolami (b, es,

as, des, ges)

dimin. -> decrescendo

diminuendo —> decrescendo

d-moll - tonacja lub gama molowa z jednym bemolem (b)

26

ho =

5 -a

3 -V

3 -o

27

dodane linie —> linie dodane

dodekafonia - technika kompozytorska wykształcona na począt­ku XX w., t raktująca równorzędnie wszystkie 12 dźwięków mieszczących się w oktawie, łączonych w określonym porząd­ku w szeregi zwane s e r i a m i

dolce [wym. dolezę] - słodko, przyjemnie; określenie wykonaw­cze

dominanta - 1. V stopień gamy durowej lub molowej 2. akord zbudowany na V stopniu, wchodzący w skład tr iady harmo­nicznej, oznaczany literą D; zob. też triada harmoniczna

dramat muzyczny - muzyczny utwór sceniczny, w którym tekst odgrywa pierwszoplanową rolę, a muzyka go dopełnia; w dra­macie muzycznym - w przeciwieństwie do opery - nie ma arii, recytatywów, scen itp.; mis t rzem d rama tu muzycznego był Ryszard Wagner

dramatico [wym. dramatiko] - dramatycznie; określenie wyko­nawcze

dudy, koza - ludowy ins t rument dęty, składający się ze skórza­nego worka i podłączonych do niego piszczałek z trzcinowymi

28

stroikami; część piszczałek służy do grania melodii, a część wydaje dźwięki burdonowe; dudy używane są m.in. we francu­skich, szkockich i polskich zespołach ludowych

duet - 1. kameralny zespół ins t rumenta lny lub wokalny złożo­ny z dwóch wykonawców 2. utwór kameralny przeznaczony na dwa ins t rumenty lub dwa głosy śpiewające z akompaniamen­tem ins t rumentu

dumka - nastrojowa pieśń ukra ińska wykonywana zwykle przy akompaniamencie bandury

dur zob. system dur-moll; gama durowa

dur-moll system -> system dur-moll

dynamika - siła brzmienia dźwięku; dynamika zależy od siły pobudzenia źródła dźwięku i liczby dźwięków brzmiących jed­nocześnie; do określenia dynamiki stosuje się oznaczenia słow­ne (np. piano, forte) lub znaki akcentu muzycznego

dyrygent - muzyk kierujący orkiestrą, chórem lub zespołem kameralnym

dyskofon —> gramofon cyfrowy

dysonans - współbrzmienie co najmniej dwóch dźwięków róż­nej wysokości dające wrażenie niezgodności, ostrości brzmie­nia; przeciwieństwo konsonansu

dyszkant - wysoki głos chłopięcy; w muzyce dawnej chłopcy śpiewający dyszkantem stanowili najwyższy głos w chórze

dzwonki - ins t rument perkusyjny zbliżony budową do ksylofo­nu; dźwięk wydobywa się uderzając drewnianymi pałeczkami w metalowe płytki; potocznie dzwonki nazywa się c y m b a ł ­k a m i

29

dzwony orkiestrowe - ins t rument perkusyjny z grupy idiofo­nów uderzanych, składający się z mosiężnych rur zawieszonych na ramie, w które uderza się główką drewnianego młotka, ob­ciągniętą filcem lub skórą; skala dźwięków dzwonów orkiestro­wych obejmuje zwykle oktawę

dźwięk a' —> dźwięk wzorcowy

dźwięk centralny -»tonika 1.

dźwięk prowadzący - VII stopień gamy durowej lub molowej, który cechuje dążenie do przejścia na stopień VIII, leżący o pół tonu wyżej; np. dźwiękiem prowadzącym do VIII stopnia gamy C-dur (czyli do dźwięku c) jest dźwięk h

dźwięk wzorcowy, dźwięk a' - podstawowy dźwięk stroju mu­zycznego, mieszczący się w oktawie razkreślnej i odpowiadają­cy częstotliwości drgań źródła dźwięku równej 440 Hz

30

dźwięki - wszystko co słyszymy wokół siebie: szmery, piski, wołanie, krzyk, głos ludzki i głosy zwierząt, wycie wiatru; sztuką dobierania dźwięków i tworzenia z nich artystycznych kon­strukcji jest muzyka; nauka określa dźwiękjako zjawisko aku­styczne wywołane przez drgania ciała sprężystego będącego źródłem dźwięku, np. struny, membrany; dźwięk cechuje m.in. wysokość, głośność, barwa, czas trwania, a w muzyce też war­tość rytmiczna

dźwięki burdonowe, burdon - niskie, długo brzmiące dźwięki określonej wysokości, występujące zazwyczaj w utworach mu­zyki ludowej, wydobywane m.in. przez dudy; dźwięki burdono­we pełnią rolę akompaniamentu, na którego tle występuje me­lodia; wykorzystywane są często w utworach organowych

E-dur - tonacja lub gama durowa z czterema krzyżykami (fis, cis, gis, dis)

fis

o

h cis dis e gis a e

gama E-dur

ekspozycja zob. allegro sonatowe

elegia - 1. pieśń żałobna 2. krótki u twór ins t rumenta lny o cha­rakterze poważnym

elektrofony —> instrumenty elektryczne

elementy muzyki - wszystkie czynniki , k tóre składają się na u twór muzyczny: melodia, rytm, tempo, dynamika, forma i inne

emisja głosu - 1. kształcenie poprawnego wydobywania głosu w śpiewie 2. wydobywanie głosu w śpiewie

e-moll - tonacja lub gama molowa z jednym krzyżykiem (fis)

32

c O

E

CU

E ro DO

0

(5 m

O 11

o

33

eroico [wym. eroiko] - bohatersko, triumfalnie; określenie wy­konawcze

Es-dur - tonacja lub gama durowa z t rzema bemolami (b, es, as)

O ł> V 7

M S o O

* 3 es f g as b c d es

gama Es-dur

espressivo [wym. espresiwo] - z wyrazem, z ekspresją; określe­nie wykonawcze

etiuda - u twór ins t rumenta lny przeznaczony przede wszyst­kim do rozwijania biegłości technicznej wykonawcy; pierwszym twórcą etiud o formie artystycznej, przeznaczonych do wyko­nywania na koncertach, był Fryderyk Chopin

f —> forte

fagot - i n s t r u m e n t dęty drewniany o niskim brzmieniu, składający się z dwóch rur różnej dłu­gości, z których krótsza zakończona jest us tnikiem o podwój­nym stroiku, a liczne otwory boczne zamykane są klapami; jego odmianą jest k o n t r a f a g o t , o brzmieniu niższym o oktawę

faktura - t e rmin muzyczny o wielu znaczeniach, stosowany najczęściej w odniesieniu do rodzaju środków kompozytorskich oraz sposobów ich użycia w utworze, np. inną fakturą odzna­czają się utwory orkiestrowe, a inną chóralne; utwory różnią się także rodzajami zastosowanych w nich współbrzmień i pro­wadzenia głosów, skąd wynika podział na dwa rodzaje faktur: homofoniczną i polifoniczną

falset - wysoki głos męski, przekraczający normalną skalę gło­su tenora, zbliżony w brzmieniu do głosu żeńskiego

fanfara - krótka melodia grana na trąbce jako sygnał rozpoczę­cia jakiegoś wydarzenia, np. uroczystości wojskowej, polowa­nia

fantazja - u twór ins t rumenta lny o charakterze improwizacji, będący zestawieniem różnych znanych melodii operowych, lu­dowych lub popularnych, niekiedy nawiązujący do dzieł innych kompozytorów, jak np. Fryderyka Chopina Fantazja na tematy polskie czy Franciszka Liszta Fantazja na temat B-A-C-H

35

F-dur - tonacja lub gama durowa z jednym bemolem (6)

V o ł >

1 o *> 0

Ctrs

f g a b c d e f

gama F-dur

fermata, korona - znak pisma nutowego umieszczany nad nutą lub pauzą, przedłużający dowolnie czas t rwania dźwięku lub pauzy

— r>

fermata

rT—> fortissimo

filharmonia - 1. instytucja zajmująca się organizowaniem kon­certów 2. gmach, w którym odbywają się koncerty

finał - końcowa część wieńcząca większy utwór kilkuczęścio-wy, np. symfonię, operę

fisharmonia, harmonium - ins t rument dęty klawiszowy z grupy idiofonów, przypominający ksz t a ł t em niewysokie p ian ino ,

36

brzmieniem - organy; dźwięk powstaje przez naciśnięcie kla­wisza otwierającego dostęp powietrza do stroików; fisharmo­nia najczęściej służy do akompaniamentu przy wykonywaniu pieśni

fis-moll - tonacja lub gama molowa z t rzema krzyżykami (fis, cis, gis); zob. rys. s. 38

flażolet - dźwięk zbliżony do brzmienia fletu, wydobywany z nie­których ins t rumentów strunowych przez lekkie przyciśnięcie drgającej s t runy palcem w określonym miejscu

flet poprzeczny - ins t rument dęty drewniany o kształcie rurki posiadającej otwory boczne z klapkami i dodatkowy boczny otwór do zadęcia; podczas gry ins t rument t rzymany jest po­przecznie; we współczesnej orkiestrze używane są flety po­przeczne wykonane z metali szlachetnych; istnieją dwa pod­stawowe rodzaje fletu poprzecznego: f l e t w i e l k i (długości ponad 70 cm) i f l e t m a ł y zwany też p i k o 1 o, różniące się m.in. strojem muzycznym

r ^ ^ ^ p ^ ^ g ^ t r w ^ u t^T—ii

flet prosty - jeden z najstarszych ins t rumentów dętych drew­nianych wywodzący się od fujarki; flet prosty ma kształ t rurki z bocznymi otworami zatykanymi podczas gry palcami; flet może być wykonany również z kości słoniowej lub tworzywa; obecnie jest używany głównie do nauki gry w szkole podstawo­wej oraz, niekiedy, przy wykonaniach muzyki dawnej

— r - CSt

flet wielki zob. flet poprzeczny

fletnia Pana - ins t rument dęty drewniany znany już w staro­żytności, składający się z piszczałek różnej długości związanych

37

X

u

•o — o E

•a

O

38

z sobą; ins t rument ten w dawnej Polsce nazywano m u l t a n -k a m i

f-moll - tonacja lub gama molowa z czterema bemolami (b, es, as, des); zob. rys. s. 40

folklor muzyczny —»muzyka ludowa

forma cykliczna, cykl - u twór muzyczny składający się z kilku części powiązanych z sobą tematycznie, ale kontrastujących w zakresie melodii, tempa, rytmu, dynamiki; formą cykliczną jest np. sonata, suita, koncert

forma dwuczęściowa - utwór muzyczny składający się z dwóch kontrastujących z sobą części

forma muzyczna - konstrukcja utworu muzycznego, na którą składają się wszystkie elementy muzyki ujęte w pewien sche­mat i współdziałające z sobą; forma muzyczna może być wo­kalna, instrumentalna, cykliczna, jednoczęściowa, wieloczęścio-wa itd.

forma sonatowa —> allegro sonatowe

forma trzyczęściowa - u twór muzyczny składający się z trzech części: część ostatnia jest powtórzeniem części pierwszej, nato­miast środkowa kontrastuje z nimi pod względem tonacji i te­matu; formą trzyczęściową jest np. koncert

forte, f- głośno; oznaczenie dynamiki

fortepian - i n s t r u m e n t s t runowy klawiszowy z wielkim po­ziomym pudłem rezonansowym i k lawia turą składającą się zazwyczaj z 88 klawiszy; naciśnięcie klawisza u r u c h a m i a

39

bo

3

T r # r

40

dźwignię, powodującą uderzen ie młoteczka w s t runę i po­wstanie dźwięku; pod pudłem znajdują się dwa pedały, z któ­rych prawy służy do przed łużan ia dźwięku, lewy do t łumie­nia go; pro to typem for tepianu był klawikord; za twórcę for­t ep ianu uważa się Włocha Bar to lomea Cristoforiego żyjące­go w XVIII w.

fortissimo, ff- bardzo głośno; oznaczenie dynamiki

fosa orkiestrowa, kanał dla orkiestry - miejsce w sali operowej (czasem w teatrze) przeznaczone dla orkiestry, znajdujące się w zagłębieniu poniżej sceny

fraza - element budowy utworu zawierający zamkniętą myśl muzyczną, składający się z dwu lub więcej motywów; frazy tworzą zdanie muzyczne; w nutach fraza zaznaczona jest łu­kiem frazowym

frazowanie - wyodrębnienie fraz w zapisie (kompozytora) i w wykonaniu u tworu muzycznego polegające m.in. na odpo­wiedniej artykulacji , dynamice, akcentowaniu dźwięków

fuga [wł. - ucieczka] - wielogłosowy utwór ins t rumenta lny lub wokalny zbudowany na zasadzie imitacji; temat , przeprowa­dzony w jednym głosie, jest przejmowany przez głosy następ­ne, powtarzające go po kolei w formie odpowiedzi; nazwa utworu ilustruje gonitwę głosów; fuga jest najważniejszą formą mu­zyczną polifonii; do najbardziej znanych należą fugi J a n a Se­bast iana Bacha

fujarka - ludowy instrument dęty drewniany w formie piszczałki z bocznymi otworami; używany dawniej przez pasterzy

>

Z!

U ra

c o ca o S T 3

gagliarda [wym. ga-liarda] zob. suita

galop - dawny ta­niec dworski tańczony w szybkim, skocznym tempie, będący zazwy­czaj ostatnią częścią kadryla

gama dorycka zob. gama molowa

gama durowa, gama majorowa - sze­reg ośmiu dźwięków uporządkowa­nych według wysokości i układu odległości cało- i półtonowych, roz­poczynający się od jednego spośród 12 dźwięków mieszczących się w oktawie i zbudowany t ak j ak gama C-dur; kolejne dźwięki gamy określane są stopniami od I do V I I I , przy czym V I I I stopień jest pow­tórzeniem stopnia I (toniki) o ok­tawę wyżej; stopień I (tonika) na­daje gamie durowej nazwę, pisa­ną wielką literą, np. gama C-dur, D-dur

gama eolska zob. gama molowa

gama harmoniczna zob. gama molo­wa

gama majorowa —> gama durowa

gama molowa, gama minorowa -szereg ośmiu dźwięków uporządko­wanych według wysokości i ukła-

43

44

45

du odległości cało-, pół- i półtoratonowych, rozpoczynający się od jednego spośród 12 dźwięków mieszczących się w oktawie i zbudowany tak jak gama a-moll; kolejne dźwięki gamy okre­ślane są stopniami od I do V I I I , przy czym V I I I stopień jest powtórzeniem stopnia I (toniki) o oktawę wyżej; stopień I (to-nika) nadaje gamie molowej nazwę, pisaną małą literą, np. gama a-moll, f-moll; gama molowa ma różne odmiany, z których naj­ważniejszymi są: g a m a m o l o w a n a t u r a l n a (zwanateż g a m ą e o l s k ą ) , g a m a h a r m o n i c z n a oraz g a m a m e l o d y c z n a (zwanateż g a m ą d o r y c k ą )

gawot zob. suita

C-dur - tonacja lub gama durowa z jednym krzyżykiem (fis)

- G H S O O o 11

"y 0

a h c A e fis g

gama G-dur

generałbas —> basso continuo

gęśle - dawny ludowy ins t rument smyczkowy (albo szarpany) mający dwie s t runy

gęśliki podhalańskie - góralski ins t rument o czterech s t runach, nazywany w gwarze podhalańskiej złóbcokami, używany do X I X w.; obecnie zastąpiły go skrzypce

gigue [wym. żig] zob. suita

gis-moll - tonacja lub gama molowa z pięcioma krzyżykami (fis, cis, gis, dis, ais)

gitara, gitara klasyczna - ins t rument s t runowy szarpany o pła­skim pudle rezonansowym z sześcioma lub siedmioma stru­nami, szarpanymi palcami lub plektronem; popularną odmia­ną jest g i t a r a a k u s t y c z n a o większym pudle rezonan­sowym; w gitarach klasycznych stosuje się s t runy nylonowe, a w akustycznych - metalowe

46

gitara klasyczna

gitara elektryczna - gi tara wyposażona w elektryczne urządze­nie wzmacniające dźwięk i zmieniające jego barwę; używana przede wszystkim w zespołach grających muzykę rozrywkową

gitara klasyczna —> gitara

glissando, gliss. - szybkie, płynne przejście po kolejnych dźwię­kach; glissando uzyskuje się w różny sposób w zależności od ins t rumentu , np. na fortepianie szybko przesuwa się palcem po białych klawiszach

głos - 1. w śpiewie: na tura lny ins t rument , którym dysponuje człowiek (struny głosowe w kr tani) ; głosy dzielą się na męskie (tenor, bas, baryton), żeńskie (sopran, mezzosopran, alt, kontr-alt), chłopięce (dyszkant) 2. w utworach wykonywanych zespo­łowo: par t ia ins t rumenta lna lub wokalna, wykonywana przez jednego muzyka lub grupę muzyków grających na takich sa­mych ins t rumentach lub śpiewających tym samym głosem; w par ty turze każdy głos zapisany jest na osobnej pięciolinii 3. j edna z melodii u tworu wielogłosowego, np. fugi 4. rejestr w organach, fisharmonii i innych ins t rumentach

g-moll - tonacja lub gama molowa z dwoma bemolami (b, es); zob. rys. s. 48

47

cc

W)

C P

O F

E •c

i w

4 8

gong - ins t rument perkusyjny z grupy idiofonów uderzanych, o nieokreślonej wysokości brzmienia; jest to gruba, okrągła tar­cza, wykonana z brązu lub mosiądzu i zawieszona na ramie; gong jest ins t rumentem orkiestrowym; odmianą gongu jest t a m - t a m , który wydaje dźwięk o silniejszym brzmieniu

goniony zob. chodzony

gramofon - urządzenie do odtwarzania dźwięku zapisanego na płycie gramofonowej

gramofon cyfrowy, odtwarzacz C D , dyskofon - urządzenie słu­żące do odtwarzania dźwięku zapisanego cyfrowo na płycie kompaktowej

grave [wym. grawe] - ciężko; określenie wykonawcze

grazioso [wym. gracjozo] - z gracją, wdzięcznie; określenie wy­konawcze

gryf - część ins t rumentu strunowego w postaci drewnianej li­stwy, nad którą przebiegają s t runy; na gryfie niektórych in­strumentów, np. gitary, umieszczone są, zazwyczaj metalowe, poprzeczki zwane progami , wyznaczające miejsca, w któ­rych należy palcami dociskać s t runy do gryfu dla uzyskania czystych dźwięków różnej wysokości

49

grzechotka - narzędzie dźwiękowe używane jako ins t rument perkusyjny z grupy idiofonów uderzanych; na końcu t rzyma-dła zamocowana jest drewniana ramka, w której znajduje się

kółko zębate i oparta o to kółko drewniana deszczułka; pod­czas obracania kółka deseczka s tuka o jego zęby, wydając dźwięk; grzechotka jest ins t rumentem ludowym znanym w Eu­ropie i Azji

habanera - ludowy taniec kubańsko-hisz-pański w dość szybkim tempie, wykonywa­ny z towarzyszeniem różnych ins t rumentów perkusyjnych, np. kastanietów; słynna habanera w formie sty­lizowanej występuje w operze Georgesa Bizeta Carmen

harfa - ins t rument s t runowy szarpany zbudowany z trójkątnej ramy z rozpiętymi na niej pionowo czterdziestoma sześcioma s t runami; za pomocą siedmiu pedałów można przestrajać stru­ny o pół tonu bądź o cały ton w górę, co umożliwia grę we wszyst­kich tonacjach; typową techniką gry jest arpeggio; rzadko wy­stępuje jako ins t rument solowy, zazwyczaj używana jest w wiel­kiej orkiestrze symfonicznej

51

harmonia - 1. jeden z głównych elementów dzieła muzycz­nego, wyrażający się współbrzmieniami dźwięków 2. n a u k a o budowie akordów, sposobie ich łączenia i ich wzajemnych związkach

harmonijka ustna - ins t rument dęty o kształcie małego prosto­kątnego pudełka ze stroikami, wprawianymi w drgania przez wdmuchiwanie w nie powietrza lub wciąganie powietrza usta­mi; potocznie nazywana o r g a n k a m i ; używana jest w mu­zyce popularnej

harmonium —> fisharmonia

H-dur - tonacja lub gama durowa z pięcioma krzyżykami (fis, cis, gis, dis, ais)

hejnał - melodia grana na trąbce początkowo jako pobudka o wschodzie słońca, a w późniejszych czasach grana w określo­nych porach dnia na wieżach kościołów i ratuszy; najsłynniej­szy polski hejnał rozbrzmiewający z wieży kościoła Mariackie­go w Krakowie pochodzi ze średniowiecza

helikon - ins t rument dęty blaszany będący odmianą tuby; uży­wany głównie w orkiestrach dętych

52

p -

0 •§

0 -9

0 -

u —

E z E

P -a

0 -g P ^

53

hi-fi [wym. haj-fi; skrót ang. high fidelity - wysoka wierność] - wierne odtwarzanie dźwięków za pomocą urządzeń elektro­akustycznych wysokiej jakości

h-moll - tonacja lub gama molowa z dwoma krzyżykami (fis, cis); zob. rys. s. 53

homofonia - rodzaj faktury utworów wielogłosowych, w któ­rych tylko jeden głos, przeważnie najwyższy, prowadzi samo­dzielną melodię, pozostałe głosy tworzą jego akompaniament

humoreska - minia tura ins t rumenta lna o lekkim i żartobliwym charakterze; do najbardziej znanych należą humoreski na for­tepian Roberta Schumanna i Antoniego Dvofäka

hymn - uroczysta pieśń świecka lub religijna, np. polska pieśń średniowieczna Bogurodzica

hymn państwowy - uroczysta pieśń patriotyczna uznawana za symbol danego państwa, np. polski Mazurek Dąbrowskiego, francuska Marsylianka

idiofony - ins t rumenty perkusyjne samo-brzmiące, w których źródłem dźwięku jest drgające ciało sprężyste, inne niż s t runa czy membrana; idiofony dzielą się na dęte (np. fisharmonia) i ude­rzane (np. gong)

imitacja - naśladowanie; technika kompozytorska stosowana w utworach wielogłosowych, polegająca na powtarzaniu przez inne głosy, z pewnym opóźnieniem, fragmentu melodii poja­wiającego się w jednym głosie; imitacja występuje m.in. w ka­nonie i fudze

improwizacja - spontaniczne tworzenie u tworu muzycznego połączone z jego jednoczesnym wykonaniem

instrumentacja, orkiestracja - opracowanie utworu muzycznego na zespół instrumentalny (kameralny lub orkiestrowy), polega­jące na odpowiednim doborze instrumentów i określeniu sposo­bu gry na nich; utwory w wersji orkiestrowej niejednokrotnie zdobywały większą popularność niż ich wersja oryginalna, np. Obrazki z wystawy Modesta Musorgskiego, w pierwotnej wersji na fortepian, zyskały sławę w instrumentacji Maurycego Ravela

instrumenty dęte, aerofony - ins t rumenty muzyczne, w których źródłem dźwięku jest drgające powietrze wdmuchiwane lub wtłaczane do wnętrza ins t rumentu ; ins t rumenty dęte dzielą się na: drewniane (np. obój), blaszane (np. puzon) oraz klawi­szowe (np. organy)

instrumenty elektryczne, elektrofony - ins t rumenty muzyczne, w których drgania elektryczne przetwarzane są przez zespół urządzeń elektrycznych i elektronicznych, a następnie, jako wzmocniona fala akustyczna, emitowane przez głośniki (np. synteza tor ) , oraz takie i n s t r u m e n t y muzyczne, w których dźwięk jest tylko wzmacniany (np. gitara elektryczna)

55

instrumenty klawiszowe zob. instrumenty strunowe

instrumenty ludowe - i n s t rumen ty muzyczne używane w ze­społach ludowych; posiadają bardzo długą tradycję, częstokroć dłuższą niż ins t rumen ty wchodzące w skład orkiestry symfo­nicznej

instrumenty muzyczne - przyrządy służące do wydobywania dźwięku o różnym brzmieniu, dzielące się w zależności od ro­dzaju źródła dźwięku na: dęte, strunowe, perkusyjne, elektrycz­ne; prawdopodobnie najstarszymi ins t rumentami muzyczny­mi były ins t rumenty perkusyjne

instrumenty perkusyjne, perkusja- instrumenty muzyczne, z któ­rych dźwięk wydobywa się przez uderzanie, pocieranie lub po­trząsanie; dzielą się w zależności od rodzaju źródła dźwięku na: membranofony (np. bęben, werbel) i idiofony (np. gong, talerze); ins t rumenty perkusyjne można podzielić na instru­menty o określonej wysokości brzmienia (np. dzwonki, ksylo­fon, kotły) i ins t rumenty o nieokreślonej wysokości brzmienia (np. grzechotka, kastaniety, gong)

instrumenty strunowe, chordofony - ins t rumenty muzyczne, w których źródłem dźwięku jest napięta s t runa pobudzana do drgań w różny sposób: pociąganiem smyczka, szarpaniem, ude­rzaniem młoteczka uruchamianego dźwignią klawiszową, ude­rzaniem pałeczką; dzielą się na: i n s t r u m e n t y s m y c z ­k o w e (np. skrzypce), i n s t r u m e n t y s z a r p a n e (np. har­fa, gitara), i n s t r u m e n t y k l a w i s z o w e (np. fortepian) oraz i n s t r u m e n t y u d e r z a n e (np. cymbały)

intermezzo [wym. intermecco] - 1. krótki u twór ins t rumenta l ­ny wykonywany w przerwie między aktami albo scenami ope­ry 2. samodzielny utwór przeznaczony zwykle na fortepian

interwał muzyczny - odległość między dwoma dźwiękami mie­rzona liczbą półtonów; zasadniczo rozróżnia się następujące interwały: p r y m a - 0 półtonów, s e k u n d a mala - 1 półton, s e k u n d a wielka - 2 półtony, t e r c j a mała - 3 półtony, t e r ­c j a wielka - 4 półtony, k w a r t a czysta - 5 półtonów, k w i n -t a czysta - 7 półtonów, s e k s t a mała - 8 półtonów, s e k s t a

56

0

<*4l'* ^ttl?

—

0

57

wielka - 9 półtonów, s e p t y m a mała - 10 półtonów, s e p t y -m a wielka - 11 półtonów, o k t a w a czysta - 12 półtonów; z wyjątkiem prymy wszystkie interwały mogą być zwiększone albo zmniejszone przez dodanie krzyżyka lub bemola

intonacja - 1. wydobycie dźwięku o określonej wysokości; moż­na mówić o czystej, chwiejnej lub fałszywej intonacji, określa­jąc w ten sposób stopień dokładności wydobycia dźwięku (zwłaszcza w śpiewie lub grze na ins t rumentach smyczkowych) 2. podawanie przez jedną osobę pierwszego tonu rozpoczynają­cego śpiew zespołowy, czyli intonowanie śpiewu

intrada - krótki utwór ins t rumenta lny o charakterze marszo­wym grany na rozpoczęcie jakiejś uroczystości, np. balu, zawo­dów, turnieju, festiwalu

inwencja - krótki utwór ins t rumenta lny polifoniczny, dwu- lub trzygłosowy, często z zastosowaniem imitacji, przeznaczony zwykle na fortepian; wielką popularność zdobyły inwencje na fortepian J a n a Sebastiana Bacha

jednostka metryczna - wartość rytmiczna dźwięku, przyjęta za jednostkę podziału taktu; w oznaczeniu me t rum wartość jed­nostki metrycznej wskazuje dolna cyfra, np. w met rum \ jed­nostką metryczną jest ćwierćnuta, w \ - ósemka itd.

kadencja - następstwo akordów nadające fragmentowi utworu charakter zakończe­nia; najczęściej stosowana jest k a d e n c j a d o s k o n a ł a , składająca się z akordów dominanty i toniki oraz k a d e n c j a w i e l k a d o s k o n a ł a, złożona z subdominan-ty, dominanty i toniki; zob. też triada harmoniczna

kadryl - francuski taniec dworski wywodzący się z kontredan-sa, pełen elegancji; tańczony w tempie umiarkowanym, zakoń­czony szybkim, skocznym galopem; popularny w XIX w.

kameralna muzyka —> muzyka kameralna

kamerton - przyrząd służący do ustalania stroju ins t rumentów i podawania dźwięków, np. w chórze; kamer ton ma kształ t metalowych widełek, które po uderzeniu wydają dźwięk wzor­cowy (a')

1 I

kamerton stroikowy - kamer ton w postaci małej metalowej rur­ki lub kilku rurek ze stroikiem, z których przez zadęcie wydo­bywa się dźwięki

kanał dla orkiestry —> fosa orkiestrowa

59

ludowych; dzięki dużym możliwościom technicznym jest także ins t rumentem solowym

klawesyn, klawicymbał - i n s t rumen t s t runowy szarpany za­opatrzony w dwa manuały (klawiatury) i pedały, zmieniające barwę dźwięku; klawesyn przypomina kształ tem niewielki for­tep ian; krótkot rwały , os t ry dźwięk powstaje przez szarp­nięcie s t runy piórkiem, wprawionym w ruch przy naciśnię­ciu klawisza; rozkwit muzyki klawesynowej przypada na okres baroku

klawiatura - zbiór klawiszy białych i czarnych, uszeregowanych oktawami i naciskanych palcami (klawiatura ręczna), np. kła-

62

wiatura fortepianu; ins t rumentem posiadającym również kla­wiaturę naciskaną stopami (klawiatura nożna czyli pedał) są organy; niektóre ins t rumenty muzyczne mają kilka klawiatur, które nazywa się wówczas manuałami

klawicymbał —> klawesyn

klawikord - ins t rument s t runowy klawiszowy w kształcie nie­wielkiej przenośnej skrzynki; dźwięk powstaje przez uderze­nie w s t runę metalowej płytki, uruchomionej naciśnięciem kla­wisza

klawisz - rodzaj dźwigni, której naciśnięcie wprawia w ruch mechanizm powodujący drgania źródła dźwięku, np. dźwignia uruchamiająca m ł o t e c z k i uderzające s t runy fortepianu, piórko szarpiące s t runy klawesynu, dźwignia otwierająca i za­mykająca dostęp powietrza do piszczałek organów lub do stro­ików akordeonu; w ins t rumentach elektrycznych klawisze słu­żą do wytwarzania impulsów elektrycznych

klucz - znak pisma nutowego umieszczany na początku pię­ciolinii, określający wysokość dźwięków zapisanych na tej pię­ciolinii; podstawowe rodzaje kluczy to: klucz wiolinowy i klucz basowy, oprócz nich używany jest klucz tenorowy (dla wyż-

63

szych dźwięków wiolonczeli, fagotu i puzonu) i klucz altowy (dla altówki)

klucz basowy - klucz dla dźwięków niskich i ins t rumentów ni-skobrzmiących, zwany też k l u c z e m F , umieszczany na czwar­tej linii pięciolinii

m klucz basowy

klucz wiolinowy - klucz dla dźwięków wyższych, zwany też k l u c z e m G, gdyż opisuje drugą linię pięciolinii (dźwięk g)

klucz wiolinowy

kobza - ludowy ins t rument strunowy szarpany o wypukłym pudle rezonansowym i zagiętym gryfie, posiadający kilka do

64

kilkunastu s t run; popularny w rumuńskich i ukraińskich ze­społach ludowych (nie należy mylić go z dudami)

kocioł, timpano - ins t rument perkusyjny z grupy membranofo­nów o określonej wysokości dźwięku, regulowanej napięciem membrany; kocioł wyposażony jest w pedały służące do prze-strajania go podczas gry; w orkiestrze symfonicznej perkusista gra co najmniej na dwóch kotłach o różnym stroju

koda, coda - końcowy fragment utworu muzycznego lub jednej z jego części nawiązujący zazwyczaj do t ematu głównego; koda występuje m.in. w allegrze sonatowym, fudze

kolędy - pieśni religijne, przeważnie pochodzenia ludowego, śpiewane w okresie świąt Bożego Narodzenia; charakteryzują się różnorodnością form i nastrojów (mazurki, polonezy, hym­ny, marsze)

koloratura - upiększanie śpiewu polegające na ozdabianiu me­lodii t rudnymi figurami wokalnymi, wymagającymi od wyko­nawcy wielkich umiejętności technicznych; koloraturę wyko­nuje głos sopranowy, nazywany s o p r a n e m k o l o r a t u r o ­w y m ; koloratura rozwinęła się głównie na podstawie stylu bel canto

kołatka - ludowe narzędzie dźwiękowe używane jako instru­men t perkusyjny; jest to deseczka osadzona poziomo na trzy-

65

madle zakończonym ruchomym młoteczkiem, który przy po­trząsaniu ins t rumentem uderza w deseczkę

kołysanka - p ieśń ludowa o p łynne j , nastrojowej melodii i ry tmicznym akompaniamencie przypominającym kołysa­nie; popularna w wielu krajach jako piosenka śpiewana dzie­ciom do snu; komponowana również jako min ia tu ra ins t ru­menta lna

kompozytor - autor utworu muzycznego, czyli k o m p o z y c j i

koncert - 1. cykliczna forma muzyczna wykształcona z concer-to grosso, zazwyczaj trzyczęściowa (Allegro, Adagio, Allegro presto), przeznaczona na jeden lub kilka ins t rumentów solo­wych z towarzyszeniem orkiestry 2. wykonanie przed publicz­nością jednego lub kilku utworów muzycznych

koncertmistrz - pierwszy ins t rumenta l i s ta w orkiestrze symfo­nicznej przewodzący danej grupie instrumentów, wykonujący niekiedy part ie solowe; koncertmistrzem jest pierwszy skrzy­pek, pierwszy wiolonczelista i pierwszy altowiolista

konsonans - współbrzmienie co najmniej dwóch dźwięków róż­nej wysokości dające wrażenie zgodności; przeciwieństwo dy­sonansu

kontrabas - największy ins t rument strunowy smyczkowy o naj­n iższym b r z m i e n i u ; najczęściej u ż y w a n y j e s t k o n t r a b a s czterostrunowy, na k tórym gra się używając smyczka bądź

66

też szarpiąc s t r u n y palcami (pizzicato); k o n t r a b a s rzadko występuje jako i n s t r u m e n t solowy, n iezbędny j e s t j ednak w orkiestrze symfonicznej; popularny również w zespołach jazzowych

kontrafagot zob. fagot

kontralt - najniższy głos żeński, często wykorzystywany do śpie­wania ról młodzieńców w operze

kontrapunkt - sztuka prowadzenia głosu w utworze wielogłoso­wym, polegająca na równoległym prowadzeniu dwóch lub wię­cej samodzielnych melodii przez wykonujące ją głosy z zacho­waniem harmonijnego brzmienia; stosowany jest przede wszyst­kim w fudze i innych utworach wielogłosowych

kontredans - dawny taniec dworski pochodzenia francuskiego; z kont redansa wykształcił się kadryl

67

kornet - ins t rument dęty blaszany, nieco mniejszy od trąbki, zaopatrzony w trzy wentyle; rzadko używany

korona —>fermata

koza -> dudy

kozak - ludowy taniec ukraiński tańczony w bardzo szybkim tempie przy akompaniamencie bandury lub bałałajki; charak­teryzuje się akrobatycznymi figurami, np. wysokimi podsko­kami, przysiadami

krakowiak - narodowy taniec polski pochodzący z regionu kra­kowskiego, bardzo żywy, w me t rum \ z charakterystycznym przesunięciem akcentu na słabą część tak tu (synkopa)

kropka przy nucie - znak pisma nutowego umieszczany tuż za nutą, przedłużający czas t rwania dźwięku o połowę wartości tej nuty

J .= J + ^ J . = J + J kropka przy nucie

krzyżyk - znak chromatyczny umieszczany przy kluczu lub przed nutą, oznaczający podwyższenie dźwięku o pół tonu; na­zwę krzyżyka i dźwięku podwyższonego przez krzyżyk two­rzy się, dodając do nazw literowych dźwięków sylabę -is, np: c - cis, d - dis, e - eis

krzyżyk

68

ksylofon - ins t rument perkusyjny z grupy idiofonów uderza­nych, o określonej wysokości brzmienia; składa się z kilku rzę­dów drewnianych płytek różnej wielkości o różnej wysokości dźwięku; płytki ponawlekane na sznur ułożone są na słomia­nych wałkach; na ksylofonie gra się, uderzając w płytki dwie­ma pałeczkami o kształcie łyżeczek; obecnie wchodzi w skład orkiestry symfonicznej

kujawiak - narodowy taniec polski pochodzący z rejonu Kujaw, w me t rum \ , o wolnym tempie i śpiewnej, lirycznej melodii, przeplatany przyśpiewkami; nazwę tańca zanotowano po raz pierwszy w 1827 roku

kuplet - 1. zwrotka popularnej piosenki o powtarzającej się melodii i zmieniającym się, żartobliwym tekście 2. część ronda występująca między refrenami

kwarta zob. interwał muzyczny

kwartet - 1. kameralny zespół ins t rumenta lny złożony z czte­rech wykonawców 2. u twór kameralny przeznaczony na cztery ins t rumenty (np. kwar te t smyczkowy) lub cztery głosy śpie­wające z akompaniamentem ins t rumentu ; s łynne kwar te ty skomponowali m.in. Józef Haydn, Wolfgang Amadeusz Mozart, Franciszek Schubert, Klaudiusz Debussy, Karol Szymanowski, Grażyna Bacewicz

69

kwinta zob. interwał muzyczny

kwintet - 1. kameralny zespół ins t rumenta lny złożony z pięciu wykonawców 2. utwór kameralny przeznaczony na pięć instru­mentów (np. kwintet smyczkowy) lub pięć głosów śpiewających z akompaniamentem ins t rumentu

lacrimoso [wym. lakrimozo] - boleśnie, płacz­liwie; określenie wykonawcze

largo - bardzo wolno; określenie tempa

legato - określenie sposobu artykulacji polegające na zagraniu kolejnych dźwięków w sposób ciągły bez oddzielania ich od sie­bie; w nutach oznaczone słownie lub lukiem

leggero [wym. ledżero] - lekko, wdzięcznie; określenie wyko­nawcze

lento - wolno; określenie tempa

libretto [wł. - książeczka] - pełny tekst literacki opery, operetki, baletu, oratorium, pisany niekiedy przez samego kompozytora; do znanych polskich librecistów należeli m.in. Wojciech Bogu­sławski (np. libretto do przedstawienia Cud mniemany czyli Krakowiacy i górale), Włodzimierz Wolski (Halka, Hrabina)

ligatura zob. łuk

linie dodane - krótkie poziome linie służące do zapisu nutowe­go dźwięków nie mieszczących się na pięciolinii; linie dodane

o o o o TT »

linie dodane dolne

0 O « > ° e o °

linie dodane górne

71

g ó r n e umieszczone są nad pięciolinią, linie dodane d o l n e - pod pięciolinią

lira - starogrecki ins t rument strunowy szarpany, którego pu­dłem rezonansowym była żółwia skorupa, obciągnięta skórą, z dwoma rogami wołu umocowanymi po obu stronach skorupy i połączonych jarzmem; między skorupą a jarzmem napięte było od pięciu do siedmiu s t run jednakowej długości

lira lutnia

lutnia - ins t rument strunowy szarpany o owalnym pudle rezo­nansowym różnej wielkości i szerokiej szyjce zagiętej do tyłu; lutnia ma od sześciu do szesnastu s t run, często podwójnych; od dwóch wieków lutni nie używano z powodu trudności przy strojeniu; obecnie znowu jest ceniona jako ins t rument solowy w zespołach muzyki dawnej

72

lutnik - rzemieślnik zajmujący się budową instrumentów smycz­kowych (skrzypiec, wiolonczeli) i niektórych ins t rumentów szarpanych (gitary, mandoliny); pierwotnie lutnik t rudni ł się budową lutni

Ł o różnym położeniu na pięciolinii, oznaczają-

I ca, że należy wykonać je w sposób ciągły - le­gato 2. linia łącząca dwie nuty o tym samym położeniu na pię­ciolinii, oznaczająca, że należy przedłużyć wartość pierwszej nuty o wartość drugiej; niekiedy zamiast nazwy łuk używa się te rminu 1 i g a t u r a

tuk 2.

łuk frazowy - linia poprowadzona nad pięciolinią, wyznaczają­ca podział u tworu muzycznego na frazy

madrygał - wielogłosowy utwór wokalny lub instrumentalny o tematyce świeckiej, najczęściej miłosnej; madrygał powstał w średniowieczu i przetrwał do początków XVIII w.; jednym z największych kompozytorów madrygałów był Claudio Mon-teverdi, tworzący na przełomie renesansu i baroku

maestoso [wym. maestozo] - uroczyście, majestatycznie; okre­ślenie wykonawcze

maestro, mistrz - honorowy tytuł słynnych kompozytorów, za­służonych pedagogów muzycznych, wielkich dyrygentów

magnetofon - urządzenie służące do zapisywania i odtwarzania dźwięków zapisanych na taśmie magnetycznej

mandolina - ins t rument strunowy szarpany o owalnym pudle rezonansowym zaopatrzonym w osiem s t run; mandolina uzna­wana jest za włoski ins t rument narodowy

manuał - k lawiatura ręczna ins t rumentu muzycznego, jeśli in­s t rumen t ma ich kilka, jak organy, klawesyn

marakasy - południowoamerykański in s t rument perkusyjny podobny do grzechotki, wykonany z tykwy, łupiny orzecha lub

75

z gliny, wypełnionej kamykami, paciorkami albo wyschnię­tymi nasionami i osadzonej na t rzonku; przy potrząsaniu ma­rakasy wydają szeleszczący dźwięk

marcato [wym. markato] - zaznaczając, akcentując; określenie wykonawcze

marimba - afrykański ins t rument perkusyjny z grupy idiofo­nów uderzanych, będący odmianą ksylofonu z drewnianymi rezonatorami, na którym gra jednocześnie kilka osób; w Euro­pie przyjął się w udoskonalonej formie jako m a r i m b a f o n

marsz - u twór ins t rumenta lny lub wokalno- ins t rumenta lny w tempie umiarkowanym, dostosowanym do kroku, w me­t rum \; występuje zarówno jako samodzielny utwór, jak i część

76

suity, opery i in.; charak te r marsza zależy od jego przezna­czenia, np. marsz wojskowy, weselny, tr iumfalny, żałobny; au torem znanego Marsza weselnego jest Feliks Mendelssohn--Bartholdy

mazur - narodowy taniec polski, pochodzący z Mazowsza, spo­pularyzowany w X V I I I w.; szybki i żywiołowy, w m e t r u m J , ze zmiennym akcentem przypadającym n a drugą lub trzecią ćwierćnutę; mazur występuje również w stylizowanej formie (np. kompozycje Stanisława Moniuszki, Karola Kurpińskiego, Henryka Wieniawskiego)

mazurek - krótki u twór ins t rumenta lny powstały na podsta­wie motywów polskich tańców ludowych, przede wszystkim mazura i oberka; mistrzem mazurków był Fryderyk Chopin

melizmat - ozdobna figura melodyczna w śpiewie wykonywana na jednej sylabie, obejmująca od kilku do ki lkunastu dźwię­ków; bogata w melizmaty jest np. muzyka indyjska

melodia - następstwo dźwięków różnej wysokości uporządko­wanych pod względem harmonii , rytmu, tempa i formy, stano­wiące pewną całość; melodia jest podstawowym elementem muzyki

melodramat - utwór literacki o treści sentymentalnej wykony­wany z podkładem muzycznym, popularny w X V I I I w. zwłasz­cza we Francji

melodyka - zespół cech melodii charakterystycznych dla dane­go stylu, danej epoki, grupy kompozytorów lub poszczególnych utworów, np. melodyka ornamenta lna , melodyka barokowa, melodyka utworów Fryderyka Chopina

membrana - w ins t rumentach muzycznych: sprężysta napięta błona lub skóra drgająca pod wpływem uderzenia

membranofony - i n s t rumen ty perkusyjne, w których źródłem dźwięku j e s t m e m b r a n a ; m e m b r a n o f o n y mogą wydawać dźwięk o określonej wysokości (np. kocioł) lub nieokreślonej (np. bębny)

menuet zob. suita

77

metalofony - ins t rumenty perkusyjne o określonej wysokości dźwięku, składające się z metalowych płytek uderzanych pa­łeczkami (np. dzwonki) lub młoteczkami uruchamianymi dźwi­gnią po naciśnięciu klawisza (np. czelesta)

metronom, taktomierz - urządzenie działające na zasadzie wa­hadła zegarowego, służące do określania tempa utworu, skon­struowane na początku XIX w. w Niemczech przez J.N. Mael-zla; obecnie są używane również metronomy elektroniczne

metrum - miara; czynnik określający przebieg utworu w czasie i rozkład akcentów w takcie; określenie me t rum umieszczane jest na początku pięciolinii w postaci oznaczenia cyfrowego, w którym dolna cyfra jest jednostką metryczną, a górna podaje liczbę tych jednostek przypadających na jeden takt , np. \ ozna­cza, że podstawową wartością t ak tu jest ćwierćnuta, a na takt przypadają dwie ćwierćnuty; zob. też akcent muzyczny

mezzoforte [wym. meccoforte], mf-niezbyt głośno; oznaczenie dynamiki

mezzopiano [wym. meccopiano], mp - umiarkowanie cicho; oznaczenie dynamiki

mezzosopran [wym. meccosopran] - głos żeński pośredni mię­dzy sopranem a altem

mf—> mezzoforte

miniatura instrumentalna - krótki u twór instrumentalny, np. bagatela, nokturn , kaprys

78

minezingerzy - średniowieczni niemieccy poeci dworscy, twór­cy pieśni, głównie miłosnych, wykonywanych do wtóru wioli i harfy

missa —> msza

mistrz -> maestro

młoteczek zob. klawisz

moderato - umiarkowanie ; określenie tempa; t e rmin może występować w połączeniu z drugim określeniem, np. allegro moderato - umiarkowanie szybko

modulacja - 1. przejście w utworze muzycznym z jednej tonacji do innej 2. w śpiewie: zmiana cech dźwięku: barwy, wysokości, intensywności brzmienia

moll zob. system dur-moll; gama molowa

mo / fo- bardzo; określenie uzupełniające oznaczenie tempa al­bo dynamiki, np. allegro molto - bardzo szybko, adagio molto - bardzo wolno

monodia - śpiew jednogłosowy z towarzyszeniem ins t rumentu , uprawiany od średniowiecza; typowym przykładem monodii jest recytatyw w operze

mormorando- mrucząc; określenie wykonawcze; oznacza śpiew z zamkniętymi ustami

motet - jedna z najstarszych form wielogłosowej muzyki reli­gijnej, sięgająca czasów średniowiecza, będąca jedną z najważ­niejszych form w okresie renesansu i stosowana do X I X w.; motet jest przeznaczony przede wszystkim na zespół wokalny bądź wokalno-instrumentalny

motyw - najmniejszy element w budowie melodii, składający się z kilku dźwięków, tworzących wyróżniającą się całość; dwa lub więcej motywów tworzą frazę

mp —> mezzopiano

msza, missa - utwór wokalno-instrumentalny zaliczany do naj­starszych form muzyki religijnej; składa się z sześciu części:

79

Kyrie (Panie), Gloria (Chwała), Credo (Wierzę), Sanctus (Świę­ty), Benedictus (Błogosławiony), Agnus Dei (Baranek Boży); msze komponowali: J a n Sebastian Bach, Wolfgang Amadeusz Mozart, Ludwik van Beethoven i in.

multanki zob. fletnia Pana

musical [wym. miuzikal] - muzyczne przedstawienie scenicz­ne, będące współczesną odmianą operetki, zwykle dwuaktowe, składające się z parti i śpiewanych solo i zespołowo oraz tańca; tematy musicalu często brane są z życia codziennego, a niekie­dy z dzieł literackich; pierwsze musicale powstały w USA na początku XX w.; słynne musicale skomponował m.in. George Gershwin; w latach pięćdziesiątych ogromną popularność zy­skały musicale Frederica Loewego My Fair Lady i Leonarda Bernsteina West Side Story

muzyka - 1. jedna ze sztuk pięknych; tworzywem muzyki są dźwięki układane według określonych reguł w całość artystycz­ną, czyli u t w ó r m u z y c z n y , wykonywany przez głos ludz­ki i/lub na ins t rumentach muzycznych 2. potocznie: melodia; brzmienie

muzyka absolutna - muzyka ins t rumenta lna bez tekstu (np. li­terackiego, religijnego) i bez komentarza słownego (tzw. pro­gramu); przykładem muzyki absolutnej są symfonie Wolfgan­ga Amadeusza Mozarta, kwartety Józefa Haydna; przeciwień­stwem muzyki absolutnej jest muzyka programowa

muzyka filmowa - muzyka komponowana do konkretnego fil­mu, stanowiąca tło i uzupełnienie toczącej się akcji; muzyka filmowa nie stanowi jednolitej, ciągłej kompozycji, lecz składa się z fragmentów wokalnych i ins t rumentalnych; zob. też mu­zyka programowa

muzyka ilustracyjna zob. muzyka programowa

muzyka instrumentalna - muzyka przeznaczona do wykonania przez jeden ins t rument lub zespół ins t rumentów muzycznych, np. sonata fortepianowa, koncert na skrzypce i orkiestrę

80

muzyka kameralna - muzyka wokalna i ins t rumenta lna prze­znaczona do wykonania przez niewielki zespół muzyków (od dwóch do ki lkunastu wykonawców) zazwyczaj bez dyrygenta; przykładem utworów kameralnych jest trio, kwar te t

muzyka komputerowa - muzyka ins t rumenta lna tworzona za pomocą specjalnych programów komputerowych

muzyka kościelna - muzyka wokalna i ins t rumenta lna , odpo­wiednia do wykonywania podczas mszy, nabożeństw i różnych uroczystości religijnych, np. chorał, psalm, msza

muzyka ludowa, folklor muzyczny - ludowa twórczość muzycz­na, na ogół anonimowa, obejmująca pieśni, tańce i utwory wy­konywane na ins t rumentach ludowych; muzyka ludowa jest odrębna dla każdego kraju i regionu, np. góralska muzyka lu­dowa, szkocka muzyka ludowa; najsłynniejszym zbieraczem utworów polskiej muzyki ludowej był kompozytor i etnograf Oskar Kolberg

muzyka programowa - muzyka ins t rumenta lna nawiązująca do treści literackich bądź ideowych, dzieł sztuki, wydarzeń histo­rycznych itp., np. poemat symfoniczny; odmianą muzyki pro­gramowej jest m u z y k a i l u s t r a c y j n a odzwierciedlająca np. zjawiska przyrody, konkre tne sytuacje, a obecnie to przede wszystkim muzyka filmowa

muzyka symfoniczna - muzyka przeznaczona do wykonania przez orkiestrę symfoniczną

muzyka wokalna - muzyka przeznaczona do wykonania przez śpiewaków solo lub zespołowo z towarzyszeniem ins t rumen­tów lub bez akompaniamentu

muzykologia - nauka o muzyce obejmująca szereg dziedzin wie­dzy, m.in.: teorię muzyki, historię muzyki, akustykę przestrzen­ną, psychologię twórczości muzycznej, etnologię muzyczną

następnik zob. okres muzyczny

nazwy literowe dźwięków - nazwy kolejnych siedmiu dźwięków szeregu podstawowego, bę­

dące li terami alfabetu, powtarzające się w każdej oktawie: c, d, e, f, g, a, h; od nazw literowych dźwięków tworzy się nazwy krzyżyków i bemoli; każdej nazwie literowej dźwięku odpowia­da nazwa solmizacyjna

nazwy solmizacyjne dźwięków, solmizacja - sylabowe nazwy sied­miu dźwięków szeregu podstawowego, odpowiadające nazwom literowym dźwięków; są to kolejno: do, re, mi, fa, sol, la, si

neoromantyzm - okres w historii muzyki obejmujący drugą połowę XIX i początek XX wieku, będący kontynuacją idei ro­mantyzmu; na okres ten przypada powstanie nowej formy mu­zycznej - poematu symfonicznego - za którego twórcę uważa się Franciszka Liszta; oprócz kompozytorów romantyzmu, kontynuujących swą twórczość, w okresie tym tworzyli m.in.: J a n Brahms, Piotr Czajkowski, Antoni Dvorak, Edward Grieg, Gustaw Mahler, Ryszard St rauss , w Polsce - Henryk Wie­niawski

neumy- znaki pisma nutowego używane w średniowieczu, głów­nie do zapisu chorału gregoriańskiego

nokturn - minia tura ins t rumentalna , najczęściej fortepianowa, o charakterze nastrojowym i wyraźnie zaznaczonej melodii, popularna w XIX w.; nokturny komponowali m.in. Fryderyk Chopin i Franciszek Liszt

notacja muzyczna —> pismo nutowe

nuta - znak graficzny służący do zapisu u tworu muzycznego; położenie nu ty na pięciolinii określa wysokość dźwięku, a jej ksz ta ł t wskazuje wartość ry tmiczną tego dźwięku; sk łada

82

83

się z główki (zaczernionej lub pustej), zwykle też z pionowej laski, do której może być jeszcze dołączona chorągiewka (jed­na lub kilka) lub poziome kreski (belki) łączące grupy nu t o tej samej wartości rytmicznej; zob. też wartości rytmiczne dźwięków j

oberek, obertas - narodowy taniec polski, o bar­dzo szybkim tempie, w me t rum | lub \ , z cha­rak te rys tycznym cz tero tak towym wstępem; nazwa wywodzi się od podstawowej figury tańca - obrotów

obój - ins t rument dęty drewniany o kształcie lekko stożkowa­tej rury z otworami bocznymi, przykrytymi ruchomymi klap­kami, i podwójnym stroikiem; barwa dźwięku jest ciepła, za­mglona, toteż na oboju często wykonywane są liryczne, śpiew­ne melodie; wchodzi w skład orkiestry symfonicznej

odrodzenie —> renesans

odtwarzacz C D —> gramofon cyfrowy

okaryna - ludowy ins t rument dęty o kształcie gruszki, wyko­nany z gliny lub porcelany, posiadający osiem bocznych otwo­rów do zatykania palcami i jeden do dmuchania; brzmienie okaryny zbliżone jest do fletu

okres muzyczny - cząstka budowy utworu muzycznego, stano­wiąca zamkniętą całość i złożona z dwóch dopełniających się cztero- lub ośmiotaktowych z d a ń m u z y c z n y c h ; zdanie

85

pierwsze, które zawiera pewien ładunek emocjonalny, nazywa się p o p r z e d n i ­k i e m , a zdanie drugie, rozładowujące napięcie - n a s t ę p n i k i e m ; okres muzyczny jes t zazwyczaj zakończony kadencją

określenia wykonawcze - wskazówki słowne w zapisie nutowym informujące 0 sposobie wykonania całego utworu mu­zycznego lub jego fragmentu, np. anima-to, mormorando

oktawa - podstawowy interwał muzycz­ny składający się z 12 półtonów, wystę­pujący między I a VIII stopniem skali durowej i molowej; dla roz różn i an i a dźwięków kolejnych oktaw przyjęto (li­cząc od oktawy najniższej na klawiatu­rze fortepianowej) nazwy oraz oznacze­nia dźwięków takie jak na rysunku

op. —> opus

opera - muzyczne przedstawienie sce­niczne wokalno-instrumentalne, które­go bohaterowie śpiewają swoje partie solo 1 zespołowo; opera dzieli się na akty, sce­ny i obrazy, zaś na jej początku występu­je uwer tura ; ze względu na treść libret­ta, do którego została skomponowana muzyka, rozróżnia się dwa podstawowe rodzaje opery: opera seria (poważna) i opera buffa (komiczna); opera powsta­ła w XVI w. we Włoszech i jest gatunkiem muzycznym popularnym do dzisiaj; ope­ry pisali m.in. Wolfgang Amadeusz Mo­zart, Gioacchino Rossini, Giuseppe Ver­di, Giacomo Puccini; twórcą polskiej ope­ry narodowej jest Stanisław Moniuszko

CZTE

ROKR

EŚLN

A TR

ZYKR

EŚLN

A

"i • C

«•> <n«

< ^ <*> eu «*> ~P

<o

DWUK

REŚL

NA <M

•C: CM

O CS <NF» V -

cst <U

CNI

«J' R

AZKR

EŚLN

A „o

V .

33 u

'K

cdefg

ah

WIE

LKA

CD

EFG

AH

KONT

RA

CD

EFG

AH

SUBK

ONT

RA

arn <OH U H UJII Q „

86

operetka - muzyczne przedstawienie sceniczne o charakterze rozrywkowym, składające się z part i i wokalnych z fragmenta­mi mówionymi oraz scen baletowych; najsłynniejszymi twór­cami operetek są Jakub Offenbach i J a n Strauss (syn)

opus, op. - dzieło; określenie występujące w połączeniu z nu­merem kolejnego utworu lub zbioru utworów, nadawanym przez kompozytora; np. 12 etiud op.10. Fryderyka Chopina; termin opus jest rodzaju nijakiego, np. opus dziesiąte

oratorium - u twór wokalno-instrumentalny z udziałem śpie­waków solistów, chóru i orkiestry, zazwyczaj o tematyce religij­nej; pierwsze oratoria powstały w XVI w.; ora tor ium stanowi rodzaj opery, ale bez akcji dramatycznej, dekoracji i charakte­ryzacji wykonawców; mistrzem tej formy był Jerzy Fryderyk Haendel (słynne orator ium Mesjasz)

organki 2 0 6 . harmonijka ustna

organy - największy ins t rument dęty klawiszowy składający się ze zbioru piszczałek, mechanizmu gry, kilku manuałów i kla­wiatury nożnej (pedału); dźwięk wydobywa się przez naciśnię­cie klawisza otwierającego dostęp powietrza do piszczałki; o bar­wie dźwięku decyduje wybór rejestru (głosu), przy czym reje­strów może być nawet kilkadziesiąt; obecnie zamiast ręcznie uruchamianego miecha tłoczącego powietrze do piszczałek, sto­suje się w organach napęd elektryczny; organy są ins t rumen­tem wkomponowanym od wieków we wnętrze kościoła, a od niedawna również niektórych sal koncertowych; w Polsce naj­bardziej znane organy znajdują się w Oliwie i Kamieniu Po­morskim

orkiestra - wieloosobowy zespół in s t rumenta lny kierowany przez dyrygenta

orkiestra kameralna - niewielka orkiestra (zwykle kilkunasto­osobowa) o zmniejszonej, w s tosunku do orkiestry symfonicz­nej, obsadzie poszczególnych grup ins t rumentów

orkiestra symfoniczna - wielka orkiestra złożona zazwyczaj z kil­kudziesięciu wykonawców zgrupowanych według ins t rumen­tów na: 1) ins t rumenty smyczkowe - skrzypce I i II, altówki,

87

wiolonczele, kontrabasy; 2) ins t rumenty dęte drewniane - fle­ty, oboje, rożek angielski, klarnety, fagoty; 3) ins t rumenty dęte blaszane - rogi, trąbki, puzony, tuba; 4) ins t rumenty perkusyj­ne - kotły, werbel, wielki bęben, talerze, gong, dzwony, tr ian-gel, ksylofon, wibrafon; ponadto w skład orkiestry mogą wcho­dzić harfy, fortepian, czelesta, organy i dodatkowe inst rumen­ty perkusyjne

orkiestracja —>instrumentacja

ostinato - motyw melodyczno-rytmiczny powtarzający się w utworze wielogłosowym, najczęściej w głosie basowym - zwa­ny wówczas bas so ostinato

ozdobniki - dodatkowe dźwięki ozdabiające melodię, oznacza­ne znakami umieszczanymi nad nu tami lub obok nich, np. przednutka , tryl

oznaczenia dynamiki - wskazówki słowne lub znaki w zapisie nutowym wskazujące na zmianę dynamiki w przebiegu utwo­ru muzycznego, np. forte, crescendo

ósemka - wartość rytmiczna dźwięku, równa ósmej części całej nuty; zob. nuta, rys. s. 83

p —> piano

palcowanie, aplikatura - oznaczenie nu t numera ­mi palców, którymi najlepiej zagrać dany dźwięk u tworu

parafraza - swobodna przeróbka znanego utworu lub t ematu muzycznego, często o charakterze wirtuozowskim

partytura - zapis nutowy utworu muzycznego wykonywanego przez zespół muzyków, np. orkiestrę; part ie poszczególnych ins t rumentów lub głosów chóru są zestawione pionowo na pię­cioliniach; par ty turą posługuje się dyrygent w kierowaniu or­kiestrą lub chórem

pasaż - przejście; rodzaj ozdobnej figury polegającej na wyko­naniu akordu, rozłożonego na poszczególne dźwięki, w dół lub w górę przez kilka oktaw

pasja - u twór wokalno- ins t rumenta lny oparty na teks tach Ewangelii, opowiadających o męce i śmierci Chrystusa, wyko­nywany zazwyczaj w tygodniu poprzedzającym Wielkanoc; do najsłynniejszych należą pasje J a n a Sebast iana Bacha, m.in. Pasja według św. Mateusza, Pasja według Św. Jana

pastorałka - 1. polska pieśń pasterska związana z Bożym Naro­dzeniem, najczęściej o skocznej melodii, wykonywana z towa­rzyszeniem ins t rumentów ludowych 2. muzyczne widowisko sceniczne opowiadające o narodzinach Chrystusa

pauza - znak pisma nutowego oznaczający przerwę w przebie­gu melodii; poszczególne pauzy mają swoje odpowiedniki w war­tościach rytmicznych dźwięków

pavana [wym. pawana] zob. suita

pedał - 1. dźwignia naciskana stopą, występująca w niektórych ins t rumentach muzycznych; pedał służy do różnych celów, np.

90

zmiany barwy dźwięku (fortepian), przedłu­żania brzmienia dźwięku (fortepian), prze-strajania s t run (harfa) 2. k lawiatura nożna w organach

pentatonika —> skala pięciostopniowa

perkusja -> instrumenty perkusyjne

pianino - ins t rument strunowy klawiszowy 0 pudle rezonansowym ustawionym pionowo; stanowi odmianę fortepianu przeznaczoną do użytku domowego; zob. rys. s. 92

pianissimo, pp- bardzo cicho; oznaczenie dy­namiki

piano, p- cicho; oznaczenie dynamiki

pieśń - u twór wokalny z teks tem przezna­czony do wykonywania solo lub chóralnie, z akompaniamentem lub bez; szczególny roz­wój pieśni przypada na okres romantyzmu 1 związany jest z nazwiskami kompozytorów austriackich i niemieckich, m.in. Franciszka Schuberta, Roberta Schumanna, J ana Brahm­sa, a w Polsce - Stanisława Moniuszki

pięciolinia - pięć równoległych poziomych li­nii, liczonych od dołu, służących do zapisu utworu muzycznego za pomocą nu t i innych znaków pisma nutowego, umieszczanych na tych liniach i między liniami; na początku pię­ciolinii jest zawsze umieszczony klucz, ozna­czenie m e t r u m oraz, jeśli to potrzebne, znaki chromatyczne; zob. też linie dodane

pikolo zob. flet poprzeczny

piosenka - krótki utwór wokalny o charakte­rze rozrywkowym i prostej budowie, składa­jący się zazwyczaj z kilku zwrotek przeplata­nych refrenem

91

pianino

piórko zob. plektron

pismo nutowe, notacja muzyczna - zbiór znaków służących do zapisu utworu muzycznego; znakami pisma nutowego są m.in.: pięciolinia, klucze, nuty, pauzy, znaki chromatyczne, oznacze­nie metrum; liczba znaków pisma nutowego wciąż powiększa się w związku z rozwojem nowych technik kompozytorskich

piszczałka - główna część ins t rumentów dętych w postaci wy­drążonego walca lub stożka, w którym powstaje dźwięk wywo­łany drganiami słupa powietrza; zmianę wysokości dźwięku uzyskuje się przez zmianę długości drgającego słupa powietrza lub zmianę ciśnienia w piszczałce

pizzicato [wym. piccikato] - sposób wydobywania dźwięków w ins t rumentach smyczkowych polegający na szarpaniu s t run palcami

playback [wym. plejbek] - metoda realizacji filmu dźwiękowe­go lub programu telewizyjnego, polegająca na wykonywaniu zdjęć filmowych zgodnie z nagranym wcześniej podkładem dźwiękowym

92

plektron - mała płytka, zwykle trójkątna, wykonana z drewna, tworzywa sztucznego albo z metalu, służąca do szarpania s t run niektórych ins t rumentów strunowych, np. gitary; nazywana też p i ó r k i e m lub, potocznie, kostką

płyta kompaktowa, CD - krążek o średnicy 12 cm i lustrzanej powierzchni, z jednostronnym zapisem dźwięku w postaci mi­kroskopijnych zagłębień (tzw. pitów); dźwięk odczytywany jest za pomocą wiązki promieni laserowych; jeden z najnowocze­śniejszych nośników dźwięku, stosowany mniej więcej od po­czątku lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia

poco a poco [wym. poko a poko] - stopniowo; określenie wystę­pujące w połączeniu z oznaczeniami tempa, dynamiki i sposo­bu wykonania, np. poco a poco rallentando: stopniowo zwal­niając

poemat symfoniczny - jednoczęściowy utwór ins t rumenta lny o swobodnej budowie, przeznaczony na orkiestrę, wyrażający pewne treści pozamuzyczne, np. literackie; gatunek ten rozwi­nął się w XIX w.; poematy symfoniczne pisali m.in. Franciszek Liszt, Ryszard Strauss, Mieczysław Karłowicz

polifonia - rodzaj faktury utworów wielogłosowych, polegający na równoczesnym prowadzeniu kilku głosów, z których każdy stanowi samodzielną melodię; fakturę polifoniczną mają m.in. motet, fuga, kanon

polka - ludowy taniec czeski o szybkim tempie, w met rum \ ; w drugiej połowie XIX w. polka stała się najmodniejszym tań­cem europejskim; jedną z odmian polki jest polka-mazurka, w której do figur polki stosuje się rytm mazura

polonez - polski taniec narodowy wywodzący się z folkloru, spopularyzowany w XVIII w ; polonez jest tańcem uroczystym w me t rum \ , tańczonym parami sunącymi powoli w korowo­dzie; występuje również jako samodzielny utwór ins t rumen­talny; polonezy komponował Fryderyk Chopin, a także inni polscy kompozytorzy, np. Michał Kleofas Ogiński, Karol Kur­piński, Stanisław Moniuszko, Henryk Wieniawski; często po­lonezem rozpoczyna się bale; zob. też chodzony

93

poprzednik zob. okres muzyczny

portato - określenie sposobu artykulacji, polegające na zagra­niu kolejnych dźwięków oddzielnie; w nutach oznaczone słow­nie lub poziomymi kreskami nad nu tami

J f portato

półnuta - wartość rytmiczna dźwięku równa połowie całej nuty; zob. nuta, rys. s. 83

półton - najmniejsza odległość między dwoma dźwiękami bez­pośrednio z sobą sąsiadującymi, np. c - cis, d- dis, e-f

pp —> pianissimo

prapremiera - pierwsze publiczne wystawienie dzieła scenicz­nego, np. opery, sztuki teatralnej

prawykonanie - pierwsze publiczne wykonanie utworu muzycz­nego

preludium - 1. krótki utwór instrumentalny, stanowiący wstęp do drugiego utworu, np. suity, fugi 2. samodzielny utwór in­s t rumenta lny o swobodnej budowie; najwybitniejszymi twór­cami preludiów byli m.in. J a n Sebastian Bach, Fryderyk Cho­pin, Sergiusz Rachmaninow, Klaudiusz Debussy

presto - szybko; określenie tempa

primabalerina - pierwsza tancerka zespołu baletowego, wyko­nująca part ie solowe

primadonna - pierwsza śpiewaczka, wykonująca główną rolę w operze lub operetce

progresja - ki lkakrotne powtarzanie tego samego motywu me­lodii od kolejnych dźwięków; w progresji wstępującej (wzno­szącej się) motyw powtarzany jest od coraz wyższego dźwięku, w progresji zstępującej (opadającej) od coraz niższego

94

pryma zob. interwał muzyczny

przednutka - ozdobnik w postaci pojedynczego dźwięku lub gru­py dźwięków, wykonywanych bardzo szybko przed dźwiękiem głównym; przednutka oznaczana jest małą nutką lub nutka­mi, umieszczonymi przed nutą zasadniczą, np.

przednutka

przedtakt - niepełny tak t , od którego rozpoczyna się utwór, np.

I m 2 przedtakt

przetworzenie zob. allegro sonatowe

przewrót akordu - zmiana postaci akordu (trójdźwięku, cztero-dźwięku), polegająca na przeniesieniu jednego lub więcej dźwię­ków składowych o oktawę wyżej lub o oktawę niżej, np.

y 4 T i — « fet Q = O o \ P & — o przewrót akordu

psalm - p ieśń rel igi jna, k tóre j t eks t pochodzi z biblijnej Księgi Psalmów; do polskiego przekładu psalmów dokona­nego przez J a n a Kochanowskiego skomponował muzykę Mikołaj Gomółka

95

puzon - ins t rument dęty blaszany zaopatrzony w s u w a k , będący rurą, której wsuwanie i wysuwanie pozwala na zmianę wysokości dźwięków podczas gry; wchodzi w skład orkiestry symfonicznej

rallentando, rall. - zwalniając; określenie zmia­ny tempa

rapsodia - utwór ins t rumenta lny o charakterze swobodnej fan­tazji, zawierający tematy muzyczne wywodzące się z muzyki ludowej; rapsodie pisali głównie kompozytorzy XIX w., m.in. Franciszek Liszt

recital [wym. reczital] - występ jednego artysty wypełniający program całego koncertu

recytatyw - rodzaj śpiewu polegający na rytmicznym recytowa­niu tekstu, często na jednym dźwięku; recytatyw poprzedza arię i służy do przedstawiania toczącej się akcji w operze, ope­retce lub orator ium

refren - fragment piosenki (niekiedy pieśni) powtarzany z tym samym teks tem po kolejnych zwrotkach; w rondzie - t emat powtarzający się kilkakrotnie

rejestr - 1. mechanizm w organach uruchamiający zbiór pisz­czałek o określonej barwie głosu 2. część skali głosu ludzkiego lub ins t rumentu , charakteryzująca się określoną barwą dźwię­ków; rozróżnia się rejestr niski, rejestr średni, rejestr wysoki i rejestr najwyższy

renesans, odrodzenie - okres w historii muzyki trwający od ok. 1450 r. do ok. 1600 r.; w okresie tym rozkwita sztuka kompono­wania wielogłosowych utworów chóralnych o skomplikowanej fakturze polifonicznej wykonywanych a cappella, m.in. mote­tów, madrygałów, mszy, powstają nowe formy muzyki instru­mentalnej - ricercar i canzona, stopniowo krystalizuje się sys­tem dur-moll; najsłynniejszymi kompozytorami tego okresu byli m.in. Giovanni Pierluigi da Palestr ina, Claudio Monteverdi (działający już na przełomie renesansu i baroku); w Polsce epoka

97

renesansu była w rozwoju muzyki jedną z najświetniejszych, a głównymi jej twórcami byli Wacław z Szamotuł i Mikołaj Go­mółka

repetycja - powtórzenie fragmentu utworu; w miejscu, od któ­rego należy rozpocząć powtórzenie, umieszczony jest z n a k r e p e t y c j i - dwie kropki i dwie linie pionowe

repetycja

repryza zob. allegro sonatowe

requiem [wym. rekfijem] - msza za zmarłych; utwór wokalno-- instrumentalny poświęcony pamięci zmarłych, oparty na tek­stach liturgicznych; nazwa pochodzi od początkowych słów mszy żałobnej: Requiem aeternam dona eis Domine (wieczny odpo­czynek racz im dać Panie)

rezonans - wzmocnienie dźwięku wywołane pobudzeniem do drgań ciała sprężystego sąsiadującego ze źródłem dźwięku (zja­wisko wykorzystywane przy kons t ruowaniu in s t rumen tów muzycznych)

rezonator - część ins t rumentu służąca do wzmacniania dźwię­ku, np. pudło rezonansowe skrzypiec, gitary

ricercar [wym. riczerkar] - wielogłosowy utwór ins t rumental ­ny zbudowany na zasadzie imitacji, będący jedną z najstarszych form muzycznych; ricercar wpłynął na rozwój fugi

ritenuto, rit. - stopniowo zwalniając, powstrzymując; określe­nie zmiany tempa

romans, romanza - 1. pieśń solowa o charakterze lirycznym wykonywana z akompaniamentem ins t rumentu 2. jednoczę­ściowy utwór ins t rumenta lny lub część formy cyklicznej, np. koncertu

romantyzm - okres w historii muzyki obejmujący pierwszą po­łowę XIX w., w którym powstało wiele nowych form muzycz-

98

nych, m.in. pieśni do poezji romantycznej, minia tury instru­menta lne (nokturn, bagatela, kaprys); główną ideą muzycznej twórczości romantycznej było wiązanie muzyki z innymi dzie­dzinami sztuki (głównie poezją, d ramatem i malars twem), po­łączone z fascynacją tematyką ludową, baśniową i fantastycz­ną; kompozytorzy tego okresu rozwinęli szczególnie sztukę in-strumentacji, co wzbogaciło dzieła symfoniczne; głównymi kom­pozytorami tego okresu byli m.in. Niccolö Paganini, Karol Maria Weber, Franciszek Schubert , Hector Berlioz, Feliks Mendels-sohn-Bartholdy, Robert Schumann, Franciszek Liszt, Ryszard Wagner, Bedrich Smetana, Modest Musorgski; w muzyce pol­skiej najsłynniejszym kompozytorem romantycznym był Fry­deryk Chopin, a obok niego tworzyli m.in. Karol Kurpiński, Michał Kleofas Ogiński, Stanisław Moniuszko; zob. też neoro-mantyzm

romanza [wym. romanca] —> romans

rondo - ins t rumenta lny utwór muzyczny, wywodzący się ze średniowiecznego francuskiego tańca ludowego; rondo jest zbu­dowane z powtarzającego się tematu (refrenu) przeplatanego kupletami; najczęściej rondo wchodzi w skład form cyklicznych, np. sonaty, koncertu

rożek angielski - ins t rument dęty drewniany, będący odmianą oboju o dłuższej rurze z zakończeniem w kształcie gruszki; ma brzmienie niższe od oboju

róg, waltornia - ins t rument dęty blaszany o kształcie spiralnie zwiniętej wąskiej rury z wentylami, rozszerzającej się u wylo­tu; brzmienie rogu jest miękkie i głębokie; zob. rys. s. 100

rubato —> tempo rubato

rytm - jeden z podstawowych elementów muzyki, organizujący przebieg utworu muzycznego w czasie, wyrażający się warto­ściami rytmicznymi dźwięków i pauz; rytm jest ściśle powiąza­ny z m e t r u m

99

róg

rytmika - 1. ogół zjawisk rytmicznych i metrycznych w utwo­rach muzycznych danego kompozytora lub określonego okresu rozwoju muzyki 2. przedmiot nauczania w szkołach, mający na celu rozwijanie poczucia rytmu i słuchu przez ćwiczenia ruchowe

saksofon - ins t rument dęty wykonany z metalu (zaliczany jednak do drewnianych ze względu na właściwości budowy); ma kszta ł t grubej ru ry z otworami bocznymi, której dolna część wygięta jest ku górze; saksofon nie znalazł stałego miejsca w orkiestrze symfonicz­nej, używany jest w muzyce jazzowej i rozrywkowej

sarabanda zob. suita

scherzo [wym. skerco] - u twór ins t rumenta lny o żartobliwym charakterze; występuje jako samodzielny utwór albo wchodzi w skład formy cyklicznej, np. sonaty, symfonii; scherza kompo­nowali m.in. Claudio Monteverdi , Fryderyk Chopin, Feliks Mendelssohn-Bartholdy

101

seksta zob. interwał muzyczny

sekunda zob. interwał muzyczny

sempre - stale, bez przerwy; określenie wykonawcze, np. sem-pre piano - stale cicho

septyma zob. interwał muzyczny

serenada - pieśń miłosna wykonywana początkowo w wieczor­nej porze przez zakochanego pod oknem wybranki; od XVIII w. kilkuczęściowy utwór ins t rumenta lny wykonywany przez ze­spół kameralny pod gołym niebem; jedną z najsłynniejszych jest serenada Eine kleine Nachtmusik Wolfganga Amadeusza Mozarta

seria zob. dodekafonia

sforzando, sforzato [wym. sforcando, sforcato], sf, sfz-akcentu­jąc; oznaczenie dynamiki, dotyczące wyłącznie dźwięku, nad którym umieszczono oznaczenie

skala chromatyczna - skala składająca się z następujących po sobie w odległościach półtonowych dwunas tu dźwięków w ob­rębie oktawy, np.: c, cis, d, dis, e, f fis, g, gis, a, ais, h, c'

skala diatoniczna - szereg siedmiu dźwięków, powtarzających się w każdej oktawie, uporządkowanych pod względem wyso­kości i wzajemnych odległości cało- i półtonowych, zwany s z e ­r e g i e m p o d s t a w o w y m ; skalą diatoniczna jest m.in. skala durowa, skala molowa, skale kościelne

skala dorycka zob. skale kościelne

skala durowa, skala majorowa - szereg siedmiu dźwięków upo­rządkowanych według wysokości, o ściśle określonych odległo­ściach między nimi; wzorem skali durowej jest następujący sze­reg podstawowy: c, d, e, f g, a, h; zob. też gama durowa

skala eolska zob. skale kościelne

skala frygijska zob. skale kościelne

skala głosu (śpiewaka lub instrumentu) - zakres dźwięków wy­dobywanych przez głos ludzki lub na instrumencie

102

skala jońska zob. skale kościelne

skala lidyjska zob. skale kościelne

skala majorowa —> skala durowa

skala miksolidyjska zob. skale kościelne

skala molowa, skala minorowa - szereg siedmiu dźwięków uporządkowanych według wysokości, o ściśle określonych od­ległościach między nimi; wzorem skali molowej jes t nastę­pujący szereg podstawowy: a, h, c, d, e, f, g; zob. też gama molowa

skala pięciostopniowa, pentatonika - jedna z najstarszych skal muzycznych składająca się z pięciu dźwięków mieszczących się w oktawie; skala pięciostopniowa stosowana jest w muzyce lu­dowej Dalekiego Wschodu, Ameryki Północnej, również w szkoc­kiej i sporadycznie polskiej muzyce ludowej

skale kościelne - skale diatoniczne wykształcone ze skal staro-greckich, stosowane w muzyce średniowiecznej; należą do nich m.in.: s k a l a d o r y c k a rozpoczynająca się od dźwięku ii, s k a l a f r y g i j s k a - o d dźwięku e, s k a l a l i d y j s k a - o d f, s k a l a m i k s o l i d y j s k a - o d g j w XVI w. weszły do użyt­ku dwie następne skale kościelne: s k a l a e o l s k a - o d d ź w i ę ­ku a, z której powstała skala molowa, oraz s k a l a j o ń s k a - od dźwięku c, z której powstała skala durowa

skrzypce - i n s t rument s t runowy smyczkowy o niewielkim pu­dle rezonansowym, posiadający cztery s t runy; wewnątrz pu­dła znajduje się specjalny kołeczek, zwany duszą skrzypiec, służący do przenoszenia drgań na dolną płytę pudła; skrzyp­ce są in s t rumen tem o niezwykłych możliwościach technicz­nych i różnorakiej barwie, najważniejszym w orkiestrze sym­fonicznej i w muzyce kameralnej ; w XVI w. powstały we Wło­szech s łynne szkoły lutników, k tó rym t en i n s t r u m e n t za­wdzięcza swój wyrafinowany kszta ł t i charakterys tyczne wy­cięcia w kształcie litery f; w orkiestrze występują dwie grupy skrzypiec: pierwsze (I) skrzypce i drugie (II) skrzypce; zob. rys. s. 104

103

skrzypce

smyczek - sprężysty drewniany pręt z naciągniętym końskim włosiem, którym przesuwa się po s t runach instrumentów stru­nowych smyczkowych

solfeż- 1. nauka czytania nu t głosem 2. podręcznik zawierają­cy ćwiczenia do czytania nu t

solista - wykonawca utworu muzycznego przeznaczonego na jeden ins t rument lub na jeden głos

solmizacja —> nazwy solmizacyjne dźwięków

solo - solowa par t ia ins t rumentu albo par t ia solisty

sonata - utwór ins t rumenta lny o formie cyklicznej, przezna­czony na jeden lub dwa instrumenty, wykształcony i udosko­nalony w okresie klasycyzmu; sonata składa się z czterech (nie­kiedy trzech) części: pierwszej szybkiej, zwanej allegrem sona­towym, drugiej utrzymanej w tempie wolnym {adagio, andan-

104

te lub largo), trzeciej, będącej menuetem lub scherzem, i finału utrzymanego w szybkim tempie (presto); sonaty komponowali przede wszystkim Wolfgang Amadeusz Mozart, Ludwik van Beethoven, Józef Haydn

sonatina - mała sonata o prostej budowie, przeznaczona głów­nie do rozwijania umiejętności gry na instrumencie

sopran - najwyższy głos żeński; rozróżnia się sopran liryczny, dramatyczny i koloraturowy

sopran koloraturowy zob. koloratura

sostenuto- powściągliwie; określenie wykonawcze

soffo voce [wym. sotto wocze] - półgłosem, z cicha; określenie wykonawcze

staccato [wym. stakato] - określenie sposobu artykulacji, pole­gającego na zagraniu kolejnych dźwięków oddzielnie i krótko, z wyraźnym skracaniem ich wartości rytmicznej; w nutach oznaczane kropkami nad (lub pod) poszczególnymi nu tami

r p J staccato

stereofonia - metoda zapisywania i odtwarzania dźwięków stwa­rzająca u słuchacza złudzenie przestrzennego rozmieszczenia źródeł dźwięku

stopień - numer kolejnego dźwięku gamy lub skali durowej albo molowej; stopnie oznaczane są cyframi rzymskimi; zob. też gama durowa; gama molowa

stringendo [wym. strindżendo], string. - przyspieszając; okre­ślenie zmiany tempa

stroik - 1. w niektórych ins t rumentach dętych drewnianych: cienka listewka z trzciny t rzymana przez grającego między wargami i wprawiana w ruch przez zadęcie, np. w oboju, klar­necie 2. w niektórych ins t rumentach perkusyjnych (np. w fis-

105

harmonii): metalowy języczek pobudzany do drgań przez prąd powietrza

strojenie instrumentów - ustalanie stroju instrumentów muzycz­nych według dźwięku wzorcowego (a1); w orkiestrze ten wła­śnie dźwięk podaje całemu zespołowi oboista

strój muzyczny - ogólnie przyjęte wysokości dźwięków, na jakie nastrojone są instrumenty; podstawowym dźwiękiem stroju jest dźwięk a1

styl - zespół cech charakterystycznych dla danej epoki, narodu lub kierunku w sztuce, dla danego kompozytora albo grupy twórców itp.; mówi się np. o stylu bachowskim (od nazwiska kompozytora), stylu klasycznym

subdominanta - 1. IV stopień gamy durowej lub molowej 2. akord zbudowany na IV stopniu, wchodzący w skład triady harmo­nicznej, oznaczany literą S

subito - nagle; określenie wykonawcze odnoszące się również do dynamiki, np. subito piano - nagle cicho

suita - utwór ins t rumenta lny o formie cyklicznej składający się z wielu stylizowanych tańców, kontrastujących z sobą charak­terem i tempem; początkowo suita zbudowana była jedynie z dwóch części: powolnej pavany (uroczystego tańca włoskie­go lub hiszpańskiego) i skocznej, szybkiej gagliardy (dwor­skiego tańca francuskiego lub włoskiego); w okresie baroku suitę rozbudowano, dodając kolejne pieśni i tańce: alleman-de (dworski t an iec francuski pochodzenia niemieckiego, o umiarkowanym tempie), courante (ludowy taniec fran­cuski), s a r a b a n d ę (powolny, nastrojowy taniec hiszpański), gigue (żywy taniec pochodzenia szkockiego), g a w o t , m e ­n u e t (dworskie tańce francuskie o umiarkowanym tempie); w skład suity wchodził często polski polonez

suwak zob. puzon

symfonia - u twór przeznaczony na orkies t rę symfoniczną, zbudowany według zasad formy cyklicznej, zazwyczaj cztero-częściowy (niekiedy wzbogacony fragmentami z udziałem gło-

106

sów wokalnych) ; symfonie pisali n iemal wszyscy wybi tn i kompozytorzy począwszy od XVIII w., m.in. : Ludwik van Beethoven, Wolfgang Amadeusz Mozart , J a n Brahms , Piotr Czajkowski

synkopa - przesunięcie akcentu metrycznego na dźwięk nieak-centowany przez przedłużenie wartości rytmicznej nuty nieak-centowanej; przykładem może być synkopa charakterystyczna dla ry tmu krakowiaka:

jgiO J> IJ"3 J J l synkopa

syntezator - ins t rument elektroniczny, w którym drgania elek­tryczne są tak przekształcane i wzmacniane, że otrzymuje się różne efekty dźwiękowe, np. naśladujące grę na instrumencie muzycznym, a nawet grę całej orkiestry; syntezatory mogą mieć jedną lub więcej klawiatur bądź nie mieć żadnej

system dur-moll, system funkcyjny, system tonalny - sposób upo­rządkowania dźwięków według skali diatonicznej durowej i mo­lowej, będących podstawą melodii i harmonii wszelkich form muzycznych budowanych w tym systemie; zob. też gama duro­wa; gama molowa

szałamaja - dawny ins t rument drewniany, prototyp m.in. obo­ju i fagotu

szereg podstawowy zob. skala diatoniczna

szesnastka - wartość rytmiczna dźwięku równa szesnastej czę­ści całej nuty; zob. nuta, rys. s. 83

średniowiecze - okres w historii muzyki trwający od ok. V w. do końca XIV w.; w okresie tym rozwija się przede wszystkim ko­ścielna muzyka wokalna; początkowo dominuje muzyka jedno­głosowa (chorał gregoriański), z czasem powstają utwory wie-

107

logłosowe; osobny nur t stanowi muzyka świecka tworzona głów­nie przez t rubadurów (ballady); w okresie tym nie obowiązuje jeszcze system dur-moll, a i sposób zapisu muzyki jest całkowi­cie odmienny niż znany nam dzisiaj (neumy); kompozytorzy średniowiecza pozostali w większości anonimowi

takt - podział metryczny utworu muzycznego, wy­znaczony na pięciolinii pionowymi kreskami; ro­dzaj t ak tu określa oznaczenie me t rum podane na początku utworu; takt może być parzysty (np. \ ), nieparzysty (np. \ ), ćwierćnutowy, ósemkowy itd.

taktomierz —> metronom

taktowanie - ruchy wykonywane ręką wyznaczające jednostki metryczne tak tu

talerze, czynele - ins t rument perkusyjny z grupy idiofonów, o nieokreślonej wysokości dźwięku, składający się z dwóch okrą­głych metalowych płyt uderzanych jedną o drugą; dźwięk tale­rzy jest jasny i donośny

tamburyn, bębenek baskijski - ins t rument perkusyjny z grupy membranofonów o kształcie małego bębenka w drewnianej

109

obręczy, do której przymocowane są metalowe brzękadełka (blaszki, dzwonki), wydające dźwięk podczas potrząsania

tam-tam zob. gong

tango - popularny taniec towarzyski pochodzenia argentyńskie­go w me t rum \ lub \ i dość wolnym tempie

taniec stylizowany - utwór muzyczny oparty na motywach tań­ca ludowego lub dawnego dworskiego, k tóremu kompozytor nadał formę artystyczną; występuje m.in. jako część suity lub samodzielny utwór, np. mazurek

tańce ludowe - tańce tworzone przez ludność wiejską, odrębne dla każdego kraju i regionu, np. polski krakowiak, węgierski czardasz, hiszpańskie bolero

tarantela - 1. ludowy taniec włoski o żywym tempie 2. u twór instrumentalny, zazwyczaj fortepianowy, popularny w XIX w.

teledysk, wideoklip - krótki film kręcony kamerą wideo, będący ilustracją i t łem piosenki, składający się zazwyczaj z szeregu luźno powiązanych scen i obrazów

temat - główny element budowy utworu o wyraźnie zarysowa­nej linii melodycznej (temat melodyczny) lub wyraźnym prze­biegu rytmicznym (temat rytmiczny), powtarzający się w kom­pozycji kilkakrotnie; w utworze muzycznym może występować jeden lub więcej tematów

tempo - czynnik wyznaczający szybkość wykonania całego utwo­ru bądź jego części; są trzy podstawowe rodzaje tempa: wolne (np. largo), umiarkowane (np. andante) i szybkie (np. presto); tempo oznacza się również określeniami porównawczymi, np. tempo marsza, tempo walca

tempo rubato - określenie pozwalające wykonawcy na swobodę w stosowaniu przyspieszeń i zwolnień tempa

tenor - wysoki głos męski; rozróżnia się m.in. tenor liryczny i dramatyczny

tercet - 1. u twór wokalny przeznaczony dla trzech wykonaw­ców 2. zespół wokalny złożony z trzech wykonawców

110

tercja zob. interwał muzyczny

timpano —> kocioł

tłumik - mechanizm służący do t łumienia dźwięków w instru­mencie; np. w fortepianie rolę t łumika spełnia lewy pedał, w harf ie - pasek pap ie ru umieszczany między s t r u n a m i , w skrzypcach - rodzaj grzebyka zakładanego na struny, w rogu - rodzaj papierowego lub drewnianego korka o kształcie stoż­ka, wkładanego do wylotu ins t rumentu

toccata [wym. tokkata] - u twór ins t rumenta lny o charakterze improwizacyjno-wirtuozowskim przeznaczony na organy, kla­wesyn lub fortepian; niekiedy jest wstępem do fugi; mistrzem toccaty polifonicznej był J a n Sebastian Bach

ton - 1 . najprostszy dźwięk 2. potocznie: brzmienie głosu ludz­kiego lub ins t rumentu

tonacja - związki między poszczególnymi stopniami gamy du­rowej (tonacja durowa) lub molowej (tonacja molowa) a dźwię­kiem centralnym (toniką); nazwie tonacji odpowiada nazwa gamy, na której dźwiękach jest zbudowany dany utwór muzycz­ny, np. tonacja cis-moll, f-dur

tonalność - zasada doboru dźwięków w utworze muzycznym, polegająca na stworzeniu zależności pomiędzy poszczególnymi dźwiękami i akordami a toniką; przeciwieństwo atonalności

tonika - 1 . dźwięk centralny - pierwszy dźwięk (I stopień) gamy, nadający jej nazwę 2. akord zbudowany na I s topniu gamy du­rowej lub molowej, wchodzący w skład tr iady harmonicznej, oznaczany literą T

tony harmoniczne —> alikwoty

transkrypcja - opracowanie utworu na inny niż wskazany w ory­ginale ins t rument , głos lub zespół wykonawców; transkrypcja może ściśle oddawać oryginał lub być jego swobodnym opraco­waniem, jak np. parafraza

transpozycja - przeniesienie całego utworu do innej tonacji m.in. w celu dostosowania go do możliwości wykonawczych innego ins t rumentu lub głosu

111

trąbka - ins t rument dęty blaszany o kształcie prostej wąskiej rury, rozszerzającej się u wylotu, posiadającej trzy wentyle; barwa dźwięku trąbki jest wyrazista, metaliczna i dlatego jej głos zawsze wybija się ponad całą orkiestrę

tremolo - sposób wydobycia dźwięków polegający na ich szyb­kim powtarzaniu, sprawiającym wrażenie drżenia

trepak - ludowy taniec rosyjski w me t rum \ i szybkim tempie, podobny do kozaka

triada harmoniczna - trzy podstawowe trójdźwięki tonacji du­rowej lub molowej zbudowane kolejno: na I s topniu gamy - tonika (T), na IV stopniu - subdominanta (S) i na V - domi­nan ta (D); t r iadę harmoniczną oznacza się skrótem TSD

D

triada harmoniczna

triangel, trójkąt - ins t rument perkusyjny z grupy idiofonów uderzanych, o nieokreślonej wysokości brzmienia, składający się z trójkątnej metalowej ramki, w którą uderza się metalową pałeczką

112

trio - 1. kameralny zespół ins t rumenta lny złożony z trzech wykonawców 2. utwór kameralny przeznaczony na trzy instru­menty

tr iola - grupa rytmiczna złożona z trzech nut , powstała w wy­niku podziału nuty nie na dwie, lecz na trzy części

triola

trojak - śląski taniec ludowy, wykonywany trójkami (dwie dziew­czyny i chłopiec), składający się z dwóch części: powolnej w me­t r u m l i szybkiej w me t rum \

trójdźwięk - akord zbudowany z trzech dźwięków odległych od siebie o tercję; zob. też triada harmoniczna; przewrót akordu

& 1 i trójdźwięk

trójkąt —> triangel

trubadurzy - średniowieczni poeci - muzycy działający począt­kowo w Prowansji, później w całej Francji; ich pieśni opowia­dały o wielkich czynach rycerzy, o miłości, niekiedy miały te­matykę religijną

tryl - ozdobnik oznaczany nad nutą skrótem tr i znakiem wę­żyka, polegający na szybkiej wielokrotnej zamianie dźwięku zasadniczego z sąsiednim dźwiękiem, odległym o sekundę

tryl

113

tuba - ins t rument dęty blaszany o bardzo niskim brzmieniu, zwykle basowym (tzw. tuba basowa); istnieje również tuba te­norowa, tuba kontrabasowa; tuby są różnego kształ tu i wiel­kości

tutti - wszyscy; określenie wykonawcze oznaczające użycie wszystkich głosów śpiewających lub ins t rumentów wchodzą­cych w skład orkiestry w danym fragmencie utworu; zob. też concerto grosso

unisono - zaśpiewanie tego samego dźwięku lub wykonanie tej samej melodii wspólnie przez różne głosy lub ins t rumenty

utwór instrumentalny - u twór muzyczny przeznaczony do wy­konania przez ins t rument lub zespół ins t rumentów

utwór jednogłosowy - u twór zbudowany z jednej melodii (czyli głosu), której nie towarzyszą inne glosy wokalne lub instru­mentalne, np. chorał gregoriański

utwór muzyczny zob. muzyka

utwór polifoniczny - utwór wokalny lub instrumentalny, w któ­rym kilka melodii jest prowadzonych jednocześnie; melodie te nazywa się glosami; zob. też polifonia

utwór wokalny - utwór muzyczny przeznaczony do śpiewu

uwertura - utwór inst rumentalny wykonywany przez orkiestrę, będący wstępem do opery, operetki lub baletu, nawiązujący do t ematu widowiska, które poprzedza; uwer tu ra występuje rów­nież jako samodzielny utwór jednoczęściowy

• H M A J viola, wiola - ins t rument strunowy smyczkowy różnej wielkości, zastąpiony w XVIII w. przez skrzypce i altówkę; podstawowe rodzaje violi to:

viola da gamba - opierana o nogę, viola d'amore - miłosna, viola da braccio [wym, da braczio] - opierana na ramieniu

vivo [wym. wiwo], vivace [wym. wiwacze] - szybko, żywo; okre­ślenie tempa

volta [wym. wolta] - oznaczenie w nutach dwóch zakończeń utworu; pierwsze zakończenie: prima volta oznaczone jest 1. i wykonywane przed repetycją; drugie: secunda volta, oznaczone jest 2. i wykonywane za drugim razem, z pominięciem zakoń­czenia pierwszego

vo/fa

walc - popularny taniec towarzyski po­chodzenia austr iackiego, w m e t r u m l i u m i a r k o w a n y m tempie , posiadający wiele odmian, np. walc francuski, walc angielski, walc wiedeń­ski; występuje również w formie stylizowanej jako samodziel­ny utwór ins t rumentalny; mistrzem walców był J a n Strauss (ojciec)

waltornia —> róg

wariacje - u twór ins t rumenta lny o formie cyklicznej, składają­cy się z wyraźnie zaznaczonego głównego tematu, przedstawio­nego na początku, i kilku lub ki lkunastu części będących wa­r ian tami tego tematu pod względem rytmicznym, harmonicz­nym, zmiany tempa itp.; jedna z najważniejszych form muzycz­nych, uprawiana przez prawie wszystkich kompozytorów, m.in. przez Wolfganga Amadeusza Mozarta i Ludwika van Beetho-vena, szczególnie popularna w okresie klasycyzmu

wartości rytmiczne dźwięków - umowne wartości określające czas t rwania dźwięków zapisanych nu tami i odpowiadających im pauz; wartości rytmiczne dźwięków oparte są na podziale dwójkowym, tzn. każda wartość dzieli się na dwie mniejsze; podstawową wartością jest cała nu t a dzieląca się na dwie pół-nuty, półnuta - na dwie ćwierćnuty itd.; ten sam podział odno­si się do pauz; zob. nuta, rys. s. 83 oraz pauza

wentyl - element ins t rumentów dętych blaszanych w postaci sprężynowego mechanizmu, kierującego strumień powietrza do określonej części we wnęt rzu ins t rumentu , co pozwala obniżać dźwięki i rozszerzać podstawową skalę instrumentu, np. w trąb­ce są trzy wentyle

werbel - i n s t rumen t perkusyjny z grupy membranofonów, o kształcie małego bębna; w górną membranę uderza się pa-

117

wibrafon - ins t rument perkusyjny z grupy idiofonów uderza­nych, składający się z metalowych płytek umieszczonych na poziomej ramie, pod którymi znajdują się rury rezonansowe, mające wewnątrz wiatraczki o napędzie elektrycznym; w płyt­ki uderza się pałkami obitymi filcem; dźwięk dostający się do ru r jest rozbijany wirowaniem wiatraczków, stąd charaktery­styczne wibrujące brzmienie ins t rumentu

wideoklip —> teledysk

wielki bęben - ins t rument perkusyjny z grupy membranofo­nów, o nieokreślonej wysokości brzmienia; wielki bęben ma

118

kształ t walca obciągniętego skórą lub błoną (z jednej strony lub po obu stronach), w którą uderza się drewnianymi pałkami obitymi filcem

wiola —> viola

wiolonczela - czterostrunowy ins t rument smyczkowy, dwa razy dłuższy od skrzypiec; z dużego pudła rezonansowego wystaje nóżka służąca do opierania wiolonczeli o podłogę; gra się w po­zycji siedzącej; zob. rys. s. 120

wirtuoz - solista o nieprzeciętnych umiejętnościach technicz­nych w grze na instrumencie, np. skrzypek wirtuoz

wirtuozeria - mistrzowska sprawność w technice wykonywa­nia utworów muzycznych wokalnych i ins t rumentalnych

wodewil - widowisko ja rmarczne wywodzące się z Francji, po­pularne zwłaszcza w XVII w.; w późniejszych czasach przero­dziło się w krótkie przedstawienie o treści komediowej składa­jące się z satyrycznych piosenek, tańca i popisów akrobatycz­nych

wokalista - 1. śpiewak 2. nauczyciel śpiewu

wokalistyka - 1. sz tuka śpiewu 2. nauka śpiewu

119

wiolonczela

wokaliza - melodia śpiewana bez stów na samogłosce lub syla­bie, stosowana w ćwiczeniu głosu

wyciąg fortepianowy - opracowanie u tworu orkiestrowego lub chóralnego na fortepian, szczególnie przydatne w przygotowa­niu wykonania koncertu z towarzyszeniem orkiestry

wysokość dźwięku - cecha dźwięku zależna od częstotliwości drgań źródła dźwięku, np. struny, napiętej błony; im większa jest częstotliwość drgań, tym wyższy jest dźwięk

zbójnicki - polski taniec góralski w met rum \ i w szybk im t e m p i e ; zbójnickiego t ańczą sami mężczyźni, wykonując różne brawuro­we figury (przysiady, wyskoki) i wywijając lub trącając się ciu­pagami

zdanie muzyczne zob. okres muzyczny

zespół kameralny - grupa wykonawców, wokalistów lub instru­mentalistów, złożona z kilku do ki lkunastu osób, koncertująca zazwyczaj bez dyrygenta

znak repetycji zob. repetycja

znaki chromatyczne - znaki oznaczające zmianę wysokości dźwięku przez podwyższenie go o pół tonu (krzyżyki) lub obni­żenie o pół tonu (bemole) oraz znaki likwidujące podwyższenie lub obniżenie (kasowniki)

znaki przygodne - znaki chromatyczne (krzyżyki, bemole, ka­sowniki), występujące wewnątrz utworu bezpośrednio przed nutą; obowiązują do końca t ak tu i dotyczą tylko nu t na tej wy­sokości, na której zostały umieszczone

znaki przykluczowe - znaki chromatyczne oznaczające podwyż­szenie (krzyżyki) i obniżenie (bemole) dźwięku, umieszczane na początku pięciolinii, określające tonację utworu; obowiązu­ją przez cały przebieg utworu i dotyczą nut we wszystkich okta­wach

źródło dźwięku - źródło fal akustycznych powstających w wy­niku pobudzenia do drgań ciała sprężystego (struny, membra­ny) otoczonego powietrzem

Krótkie informacje o niektórych kompozytorach

Grażyna Bacewicz (1909-1969) - słynna polska skrzypaczka, l aurea tka wielu nagród artystycznych, kompozytorka m.in. symfonii, koncertów skrzypcowych i wiolonczelowych, opery radiowej Przygoda króla Artura, baletu Z chłopa król

Jan Sebastian Bach (1685-1750) - niemiecki kompozytor i orga­nista, najwybitniejszy twórca w dziejach muzyki; autor m.in. oratoriów, kanta t , mszy, chorałów, preludiów, suit, fug i toccat, koncertów {6Koncertów brandenburskich), pasji (Pasja według św. Mateusza, Pasja według św. Jana)

Tadeusz Baird (1928-1981) - polski kompozytor, laureat wielu nagród krajowych i zagranicznych, autor m.in. symfonii, suit, koncertów; jeden z inicjatorów festiwalu Warszawska Jesień

Bela Bartok (1881-1945) - węgierski kompozytor, pianista i et­nograf, zajmujący się rodzimym folklorem muzycznym, co zna­lazło odbicie w wielu jego dziełach; twórca m.in. koncertów for­tepianowych i orkiestrowych, pieśni, rapsodii, opery Zamek Sinobrodego i baletu Drewniany książę

Ludwik van Beethoven (1770-1827) - niemiecki kompozytor i pia­nista, jeden z największych twórców w dziejach muzyki, autor 9 symfonii, 32 sonat fortepianowych (m.in. Appassionata, Pa­tetyczna, Księżycowa, Waldsteinowska), koncertów, oratoriów, opery Fidelio

Alban Berg (1885-1935) - austriacki kompozytor, przedstawi­ciel tzw. wiedeńskiej szkoły dodekafonistów; twórca m.in. utwo­rów orkiestrowych i kameralnych, słynnego Koncertu skrzyp­cowego (Pamięci Anioła), opery Wozzeck, pieśni

123

Hector Berlioz (1803-1869) - francuski kompozytor, autor dzieła 0 zasadach instrumentacji , jeden z pierwszych twórców muzy­ki programowej; komponował m.in. uwertury, symfonie (Sym­fonia fantastyczna), opery, utwory chóralne

Leonard Bernstein (1918-1990) - słynny amerykański dyrygent, pianista i kompozytor; autor m.in. utworów symfonicznych 1 znanego musicalu West Side Story

Georges Bizet (1838-1875) - francuski kompozytor wielu utwo­rów orkiestrowych, zasłynął przede wszystkim jako twórca opery Carmen

Jan Brahms (1833-1897) - niemiecki kompozytor, pianista i dy­rygent, autor m.in. symfonii, uwertur, dwóch koncertów forte­pianowych, koncertu skrzypcowego, pieśni i utworów wokal­no-instrumentalnych (Niemieckie requiem)

Benjamin Britten (1913-1976) - angielski kompozytor, pianista i choreograf; autor oper (Peter Grimes), licznych utworów or­kiestrowych i wokalno-orkiestrowych (Wojenne requiem), pie­śni

Antoni Bruckner (1824-1896) - austriacki kompozytor i organi­sta, autor przede wszystkim symfonii i utworów religijnych wokalnych i organowych

Aram Chaczaturian (1903-1978) - a r m e ń s k i kompozytor ; w twórczości wykorzystywał w dużej mierze elementy folkloru armeńskiego i gruzińskiego; autor m.in. koncertów, symfonii, rapsodii i baletów (Spartak i Gajane, w którym występuje słynny Taniec z szablami)

Fryderyk Chopin (1810-1849) - jeden z najwybitniejszych pol­skich kompozytorów, pianista wirtuoz, od 1830 r. mieszkający we Francji, autor m.in. 2 koncertów fortepianowych, polone­zów, mazurków, scherz, etiud, preludiów, nokturnów, ballad, walców, pieśni; w wielu jego kompozycjach występują wyraźne motywy polskiej muzyki ludowej (np. w mazurkach); w Polsce od 1927 r. co pięć lat (z wyjątkiem okresu I I wojny światowej) odbywają się międzynarodowe konkursy pianistyczne im. Fry­deryka Chopina

124

Piotr Czajkowski (1840-1893) - j eden z najwybitniejszych kom­pozytorów rosyjskich; twórca m.in. 6 symfonii, koncertów for­tepianowych, pieśni, baletów (Dziadek do orzechów, Jezioro ła­będzie, Śpiąca królewna), oper (Eugeniusz Oniegin, Dama pi­kowa)

Klaudiusz Debussy (1862-1918) - francuski kompozytor i kry­tyk muzyczny, twórca k ie runku zwanego impresjonizmem, autor utworów fortepianowych (Claire de lunę), d ramatu mu­zycznego (Peleas i Melizanda)

Gaetano Donizetti (1797-1848) - włoski kompozytor, dyrygent i wykładowca, autor ponad 70 oper seria i buffa (m.in. Łucja z Lammermoor, Córka pułku, Don Pasąuałe)

Antoni Dvorak (1841-1904) - jeden z najwybitniejszych kom­pozytorów czeskich, autor m.in. symfonii, minia tur fortepia­nowych (Humoreska), koncertów, cyklu poematów symfonicz­nych, oper (Rusałka, Wanda, Chłop szelma), słynnych Tańców słowiańskich na fortepian

Manuel de Falla (1876-1946) - hiszpański kompozytor i piani­sta; w twórczości swej pozostawał pod silnym wpływem daw­nego folkloru hiszpańskiego, zwłaszcza andaluzyjskiego; twór­ca dwóch słynnych baletów (Czarodziejska miłość i Trójgra-niasty kapelusz), oper (Krótkie życie) oraz utworów symfonicz­nych, fortepianowych, pieśni

George Gershwin (1898-1937) - wybitny amerykański kompo­zytor i pianista; charakterystyczną cechą jego twórczości było połączenie muzyki symfonicznej z jazzową; autor m.in. Błękit­nej rapsodii na fortepian i orkiestrę, opery murzyńskiej Porgy and Bess, rewii, poematu symfonicznego Amerykanin w Pary­żu, operetek, muzyki filmowej

Christoph Gluck (1714-1787) - niemiecki kompozytor, autor przede wszystkim dzieł scenicznych: baletów, pantomim, oper (Orfeusz i Eurydyka, Ifigenia w Aułidzie)

Mikołaj Gomółka (ok. 1 5 3 5 - p o 1591) - polski kompozytor i muzyk okresu odrodzenia; au to r Melodii na psałterz połski skomponowanych do psalmów biblijnych przet łumaczonych

125

na język polski przez J a n a Kochanowskiego (Psałterz Dawi­dów)

Grzegorz Gerwazy Gorczycki (ok. 1665-1734) - polski kompo­zytor późnego baroku, kapelmistrz w katedrze na Wawelu, au­tor utworów wokalnych i wokalno-instrumentalnych

Henryk Mikołaj Górecki (1933) - wybitny kompozytor polski, autor wielu utworów orkiestrowych, kameralnych, wokalno--instrumentalnych, m.in. słynnych symfonii: 1959, Kopernikow­skiej i Symfonii pieśni żałosnych, psalmu Beatus vir na tenor, chór i orkiestrę, pieśni

Edward Grieg (1843-1907) - najwybitniejszy kompozytor nor­weski zwany „Chopinem północy", pianista, dyrygent; w twór­czości wykorzystywał głównie elementy norweskiego folkloru; autor symfonii, słynnego Koncertu fortepianowego, utworów chóralnych i pieśni, utworów fortepianowych (Tańce norweskie), muzyki do d ramatu H. Ibsena Peer Gynt

Jerzy Fryderyk Haendel (1685-1759) - kompozytor i organista pochodzenia niemieckiego, żyjący w Anglii; autor dziel o cha­rakterze monumentalnym, wykonywanych przez wielkie zespo­ły wokalno-instrumentalne; twórca m.in. 22 oratoriów biblij­nych (Mesjasz, Samson), 40 oper (Rinaldo, Juliusz Cezar, Or­lando, Kserkses), utworów ins t rumentalnych (Muzyka na wo­dzie, Muzyka ogni sztucznych)

Józef Haydn (1732-1809) - austriacki kompozytor, autor m.in. ponad 100 symfonii, 83 kwartetów smyczkowych, koncertów fortepianowych i skrzypcowych, mszy, oratoriów (Stworzenie Świata, Pory roku), pieśni, oper (Armida)

Leoś Janaćek (1854-1928) - czeski kompozytor, wybitny badacz i znawca folkloru, przedstawiciel czeskiej muzyki narodowej; autor m.in. oper (Jenufa, Przygody Liska Chytruska), utwo­rów orkiestrowych i kameralnych, wokalno-instrumentalnych (Msza glagolicka)

Imre Kaiman (1882-1953) - węgierski kompozytor, autor przede wszystkim operetek (m.in. Księżniczka czardasza, Hrabina Marica, Bajadera)

126

Mieczysław Karłowicz (1876-1909) - polski kompozytor i dyry­gent, także zapalony ta te rn ik (zginął pod lawiną w Tatrach); autor m.in. poematów symfonicznych (Powracające fale, Od­wieczne pieśni)

Wojciech Kilar (1932) - polski kompozytor, autor m.in. utwo­rów symfonicznych (Krzesany, Kościelec 1909), symfonii, kon­certu, utworów wokalno-instrumentalnych (Bogurodzica), ba­letu (Maska czerwonego moru), a także muzyki filmowej (Pan Tadeusz)

Stefan Kisielewski (1911-1991) - polski kompozytor, krytyk muzyczny i l i terat; autor m.in. symfonii, utworów fortepiano­wych, koncertu na orkiestrę kameralną

Oskar Kolberg (1814-1890) - polski etnograf i kompozytor, au­tor dzieła Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce, po­wstałego w wyniku wieloletniego gromadzenia materiałów do­tyczących polskiego folkloru

Karol Kazimierz Kurpiński (1785-1857) - polski kompozytor, dyrygent opery warszawskiej, założyciel pierwszego polskiego czasopisma muzycznego („Tygodnik Muzyczny"), autor m.in. oper (Zabobon czyli Krakowiacy i Górale, Zamek na Czorszty­nie czyli Bojomir i Wanda), baletów (Mars i Flora, Wesele kra­kowskie w Ojcowie), utworów fortepianowych, pieśni (Warsza­wianka, Marsz obozowy, Kiedy ranne wstają zorze)

Franciszek Lehar (1870-1948) - węgierski kompozytor, słynny przede wszystkim jako twórca operetek (m.in. Wesoła wdów­ka, Kraina uśmiechu, Hrabia Luksemburg)

Ruggiero Leoncavallo (1858-1919) - włoski kompozytor, znany przede wszystkim jako autor opery Pajace, do której sam napi­sał l ibretto; komponował też operetki i pieśni

Franciszek Liszt (1811-1886) - wybitny kompozytor pochodze­nia węgierskiego, pianista wirtuoz i dyrygent; autor m.in. 20 rapsodii węgierskich, koncertów, symfonii (Dantejska, Faustow-ska), utworów fortepianowych, utworów religijnych, pieśni

127

Witold Lutosławski (1913-1994) - polski kompozytor o wielkiej międzynarodowej sławie, dyrygent, autor m.in. symfonii, kon­certów, utworów wokalno-instrumentalnych, muzyki radiowej, filmowej i teatralnej

Gustaw Mahler (1860-1911) - austriacki kompozytor, dyrygent opery wiedeńskiej, autor m.in. wielu symfonii i pieśni

Jan Maklakiewicz (1899-1954) - polski kompozytor, autor m.in. symfonii (Święty Boże), koncertów, utworów chóralnych, bale­tów (Cagliostro w Warszawie, Złota kaczka), poematów symfo­nicznych (Pieśń o chlebie powszednim, Grunwald)

Artur Malawski (1904-1957) - polski kompozytor, skrzypek i dy­rygent, autor m.in. baletu-pantomimy Wierchy, utworów sym­fonicznych (Hungaria), pieśni

Piętro Mascagni (1863-1945) - włoski kompozytor i dyrygent, autor m.in. słynnej opery Rycerskość wieśniacza

Feliks Mendelssohn-Bartholdy (1809-1847) - niemiecki kompo­zytor, pianista i dyrygent, założyciel konserwator ium w Lip­sku; twórca m.in. koncertów fortepianowych, uwertur, muzyki do Snu nocy letniej W. Szekspira ze słynnym Marszem wesel­nym, oratoriów, a przede wszystkim autor zbioru fortepiano­wych Pieśni bez słów

Olivier Messiaen (1908-1992) - francuski kompozytor, organi­sta i dyrygent; stworzył własny język muzyczny; w niektórych jego utworach występuje imitacja ins t rumenta lna śpiewu pta­ków, jak również motywy muzyki krajów egzotycznych (np. muzyki indyjskiej)

Stanisław Moniuszko (1819-1872) - polski kompozytor i dyry­gent, autor ponad 300 pieśni zgromadzonych w 12 zeszytach Śpiewników domowych; twórca oper (m.in. Halka, Straszny dwór, Flis, Hrabina, Verbum nobile), operetek, kanta t , utwo­rów fortepianowych

Claudio Monteverdi (1567-1643) - włoski kompozytor z przeło­mu renesansu i baroku, jeden z pierwszych twórców oper (m.in. Orfeusz, Ariadna, Powrót Odysa), także autor ponad 250 ma­drygałów, psalmów, motetów, mszy

128

Wolfgang Amadeusz Mozart (1756-1791) - austr iacki kompo­zytor, jeden z najwybitniejszych twórców w dziejach muzyki, „cudowne dziecko" koncertujące na klawesynie w wieku 6 lat i już wtedy komponujące; au to r m.in. oper {Uprowadzenie z seraju, Wesele Figara, Czarodziejski flet, Don Giovanni), 49 symfonii, koncertów na różne ins t rumenty (flet, fortepian, harfę, fagot, skrzypce, k larnet ) , serenad {Eine kleine Nacht­musik), u tworów kameralnych, mszy, pieśni oraz słynnego Requiem

Modest Musorgski (1839-1881) - rosyjski kompozytor (amator) nawiązujący w swej twórczości do folkloru rosyjskiego, autor m.in. oper {Borys Godunow, Chowańszczyzna), poematów sym­fonicznych {Noc na Łysej Górze), cyklu minia tur fortepiano­wych Obrazki z wystawy, których wersję ins t rumenta lną opra­cował M. Ravel, pieśni

Stanisław Niewiadomski (1859-1936) - polski kompozytor i krytyk muzyczny; au to r przede wszystkim pieśni solowych i chóralnych, do których motywy często czerpał z muzyki lu­dowej

Zygmunt Noskowski (1846-1909) - polski kompozytor, dyrygent i pedagog, autor pierwszego polskiego poematu symfonicznego Step, symfonii, kanta t , polonezów, licznych pieśni (m.in. po­pularny Śpiewnik dla dzieci do słów M. Konopnickiej), oper {Zemsta za mur graniczny według komedii A. Fredry)

Feliks Nowowiejski (1877-1946) - polski kompozytor, organi­sta, dyrygent i pedagog, autor m.in. oratoriów {Quo vadis, Po­wrót syna marnotrawnego), oper {Legenda Bałtyku), symfonii, utworów religijnych, pieśni (m.in. do słów M. Jasnorzewskiej--Pawlikowskiej)

Jakub Offenbach (1819-1880) - francuski kompozytor, autor opery Opowieści Hoffmanna oraz 90 operetek {Piękna Helena, Orfeusz w piekle)

Michał Kleofas Ogiński (1765-1833) - polski kompozytor, dzia­łacz polityczny; autor m.in. słynnych polonezów fortepianowych {Pożegnanie ojczyzny), mazurków, romansów

129

Ignacy Paderewski (1860-1941) - wybitny polski pianista i kom­pozytor, pierwszy premier polskiego rządu po I wojnie świato­wej; au tor m.in. symfonii, Koncertu fortepianowego a-moll, wielu minia tur fortepianowych, opery Manru (według Chaty za wsią J.I. Kraszewskiego)

Niccolö Paganini (1782-1840) - włoski skrzypek wirtuoz, kom­pozytor m.in. koncertów skrzypcowych i słynnych 24 kapry­sów na skrzypce solo

Giovanni Pierluigi da Palestrina (1525-1594) - włoski kompozy­tor związany przez całe życie z dworem papieskim i tworzący przede wszystkim muzykę kościelną (ponad 100 mszy, motety, hymny, madrygały i in.); po śmierci zyskał przydomek „Księcia muzyki"

Andrzej Panufnik (1914-1991) - polski kompozytor, dyrygent (mieszkał w Anglii); autor przede wszystkim utworów orkie­strowych (Kołysanka, Uwertura heroiczna, Sinfonia Sacra), również kameralnych i wokalnych (Universal Prayer)

Krzysztof Penderecki (1933) - polski kompozy tor i dyry­gent, wykładowca w uczelniach muzycznych, autor m.in. oper (Diabły z Loudun, Raj utracony), u t w o r ó w woka lno- in ­s t rumenta lnych (Dies irae, Jutrznia, Stabat Mater), licznych pieśni

Bartłomiej Pękiel (? - ok. 1670) - polski kompozytor, kapelmistrz na dworze Władysława IV a następnie w katedrze na Wawelu; autor m.in. mszy cztero- i sześciogłosowych, utworu o charak­terze orator ium Audite mortales, motetów, kanonów

Sergiusz Prokofiew (1891-1953) - rosyjski kompozytor, piani­sta, autor m.in. symfonii, koncertów fortepianowych i skrzyp­cowych, baletów (Kopciuszek, Romeo i Julia), oper (Miłość do trzech pomarańczy, Wojna i pokój), baśni symfonicznej (Piotruś i wilk), pieśni i muzyki filmowej

Giacomo Puccini (1858-1924) - wioski kompozytor, jeden z naj­większych twórców oper (m.in. Manon Lescaut, Cyganeria, Tosca, Madame Butterfly, Turandot)

130

Henry Purcell (1659-1695) - angielski kompozytor, twórca muzyki narodowej, autor m.in. opery Dydona i Eneasz, kilku widowisk muzycznych zwanych semi-operami, muzyki do przed­stawień teatralnych (m.in. sztuk W. Szekspira), kanta t , pieśni

Sergiusz Rachmaninow (1873-1943) - rosyjski kompozytor i pia­nista, od 1918 r. na emigracji w Szwajcarii i USA, autor m.in. czterech koncertów fortepianowych, opery Aleko, symfonii, utworów kameralnych, etiud

Jean-Philippe Rameau (1683-1764) - francuski kompozytor, or­ganista i klawesynista, teoretyk muzyki (autor słynnego Trak­tatu o harmonii); twórca oper (Samson, Castor etPollux), bale­tów, utworów klawesynowych

Maurycy Ravel (1875-1937) - francuski kompozytor, twórca m.in. utworów orkiestrowych (Bolero, Walc, Rapsodia hiszpań­ska) i fortepianowych, baletu Dafnis i Chloe, oper (Dziecko i cza­ry), pieśni; również autor instrumentacji Obrazków z wystawy M. Musorgskiego

Mikołaj Rimski-Korsakow (1844-1908) - rosyjski kompozytor i dyrygent; w jego twórczości występuje wiele motywów baśnio­wych i historycznych; autor m.in. oper (Pskowianka, Śnieżka, Sadko, Zloty kogucik, Bajka o carze Saltanie ze słynnym Lo­tem trzmiela), utworów symfonicznych (Szecherezada), koncer­tów fortepianowych, pieśni

Gioacchino Rossini (1792-1868) - włoski kompozytor, jeden z największych twórców operowych; najważniejsze dzieła: Cy­rulik Sewilski, Wilhelm Tell, Sroka złodziejka, Jedwabna dra­binka, Kopciuszek, Otello, Semiramida, Włoszka w Algierze; komponował również utwory religijne i pieśni

Ludomir Różycki (1883-1953) - polski kompozytor, pianista, współzałożyciel Związku Kompozytorów Polskich; autor m.in. baletu Pan Twardowski, poematów symfonicznych, oper (Eros i Psyche, Beatrix Cenci), utworów kameralnych, pieśni

Camille Saint-Saens (1835-1921) - francuski kompozytor, pia­nista i organista; autor m.in. opery Samson i Dalila, koncer-

131

tów fortepianowych, skrzypcowych i wiolonczelowych, poema­tów symfonicznych, słynnego utworu Karnawał zwierząt, prze­znaczonego na dwa fortepiany i orkiestrę

Bogusław Schaeffer (1929) - polski kompozytor awangardowy, muzykolog, autor wielu publikacji muzycznych; twórca m.in. utworów ins t rumentalnych (Tertium datur, Non-Stop, Topofo-nika)

Arnold Schönberg (1874-1951) - austriacki kompozytor, przed­stawiciel tzw. wiedeńskiej szkoły dodekafonistów; autor utwo­rów orkiestrowych, kameralnych, kanta ty Ocalały z Warsza­wy, poematu symfonicznego, opery Mojżesz i Aron

Franciszek Schubert (1797-1828) - austriacki kompozytor zna­ny przede wszystkim jako autor około 600 pieśni, również twór­ca symfonii (IV Symfonia tragiczna, VIII Symfonia niedokoń­czona), kwartetów smyczkowych (Śmierć i dziewczyna), utwo­rów fortepianowych, mszy

Robert Schumann (1810-1856) - niemiecki kompozytor, dyrygent, poeta i pisarz; autor m.in. utworów fortepianowych (Karnawał, Sceny dziecięce), utworów kameralnych, koncertów, symfonii i pieśni; jego żona, Klara Schumann, była słynną pianistką

Kazimierz Serocki (1922-1981) - polski kompozytor, pianista; autor m.in. utworów wokalno-instrumentalnych (Niobe), for­tepianowych, pieśni dla młodzieży; jeden z inicjatorów festi­walu Warszawska Jesień

łan Sibelius (1865-1957) - fiński kompozytor, twórca muzyki narodowej na motywach dawnego folkloru, legend i poezji; au­tor m.in. symfonii, utworów kameralnych, poematów symfo­nicznych (Finlandia, Karelia, Saga), muzyki do dziel teatral­nych (m.in. W. Szekspira, M. Maeterlincka), pieśni

Aleksander Skriabin (1872-1915) - rosyjski kompozytor i piani­sta wirtuoz; autor m.in. utworów fortepianowych, symfonicz­nych (Boski poemat, Prometeusz), wirtuozowskich etiud

Bedfich Smetana (1824-1884) - czeski kompozytor, p ianis ta i dyrygent; au tor m.in. poematów symfonicznych (Moja ojczy-

132

zna), oper (Sprzedana narzeczona), u tworów wokalnych i for­tepianowych

Jan Strauss, ojciec (1804-1849) - austriacki kompozytor, skrzy­pek, dyrygent; autor 152 walców, polek, galopów, marszów (Marsz Radetzky'ego)

Jan Strauss, syn (1825-1899) - austriacki kompozytor zwany „królem walca", skrzypek, twórca operetek (Zemsta nietope­rza, Baron cygański), przede wszystkim jednak autor walców, m.in.: Nad pięknym modrym Dunajem, Opowieści lasku wie­deńskiego, Róże południa

Ryszard Strauss (1864-1949) - niemiecki kompozytor, niespo-krewniony z austr iacką rodziną Straussów; twórca przede wszystkim poematów symfonicznych (Makbet, Don Juan, Śmierć i wyzwolenie, Tako rzecze Zaratustra, Dyl Sowizdrzał); kompo­nował też opery (Sałome, Kawaler Srebrnej Róży), pieśni

Igor Strawiński (1882-1971) - rosyjski kompozytor (zamieszka­ły w USA), pianista i dyrygent; autor m.in. baletów (Pietrusz­ka, Święto wiosny, Ognisty ptak, Orfeusz), opery-oratorium Król Edyp, elegii o J.F. Kennedym, utworów symfonicznych (Symfo­nia psalmów)

Tadeusz Sygietyński (1896-1955) - polski kompozytor, dyrygent, założyciel, wraz z żoną Mirą Zimińską-Sygietyńską, Zespołu Pieśni i Tańca „Mazowsze"

Antoni Szałowski (1907-1973) - polski kompozytor osiadły we Francji; autor m.in. u tworów orkiestrowych, kameralnych, baletu Zaczarowana oberża

Stanisław Sylwester Szarzyński (przełom XVII i XVIII w.) - wy­bitny polski kompozytor późnego baroku, autor m.in. koncer­tów wokalno-instrumentalnych, motetu, Sonaty na dwoje skrzy­piec i organy

Tadeusz Szeligowski (1896-1963) - polski kompozytor i peda­gog, autor m.in. utworów orkiestrowych, fortepianowych, pie­śni i utworów chóralnych, oper (Bunt żaków), baletów (Paw i dziewczyna, Mazepa)

133

Dymitr Szostakowicz (1906-1975) - wybitny rosyjski kompozy­tor i pianista; autor m.in. wielu symfonii, oper (Katerina Izma-ilowa), u tworów fortepianowych, kwar te tów smyczkowych, baletu Zloty wiek

Maria Szymanowska (1789-1831) - polska pianistka i kompozy-torka, au torka minia tur fortepianowych, mazurków, polone­zów, walców

Karol Szymanowski (1882-1937) - wybitny polski kompozytor i p ian is ta ; jego twórczość jes t si lnie związana z t a t r z a ń ­skim folklorem; au tor m.in. oper (Król Roger), symfonii, ba­letu Harnasie, u tworów fortepianowych (mazurki) , skrzyp­cowych, pieśni

Romuald Twardowski (1930) - polski kompozytor, autor m.in. utworów orkiestrowych, wokalno-instrumentalnych, fortepia­nowych, oper (Lord Jim, Maria Stuart), baletów (Nagi książę)

Giuseppe Verdi (1813-1901) - słynny włoski kompozytor ope­rowy; najważniejsze dzieła: Rigoletto, Trauiata, Aida, Nabuc-co, Trubadur, Don Carlos, Bal maskowy, Otello, Falstaff,

Antonio Vivaldi (1675-1741) - włoski kompozytor i skrzypek, ksiądz; autor m.in. oper, oratoriów i przede wszystkim ponad 450 koncertów na różne ins t rumenty (m.in. Cztery pory roku)

Wacław z Szamotuł (ok. 1526-ok. 1560) - jeden z najwybitniej­szych kompozytorów staropolskich, również poeta; autor m.in. mszy, motetów, pieśni (Już się zmierzka, Powszednia spowiedź, Pieśń o Narodzeniu Pańskim)

Ryszard Wagner (1813-1883) - niemiecki kompozytor, pianista i skrzypek, poeta, krytyk muzyczny; twórca przede wszystkim dramatów muzycznych; najsłynniejsze dzieła: Tannhäuser, Lohengrin, Pierścień Nibelunga, Tristan i Izolda, Parsifal, Holender tułacz, Śpiewacy norymberscy

Karol Maria Weber (1786-1826) - niemiecki kompozytor i pia­nista wirtuoz, twórca niemieckiej opery romantycznej; autor m.in. utworów fortepianowych (Zaproszenie do tańca), oper (Wolny strzelec, Oberon), koncertów, pieśni

134

Antoni Webern (1883-1945) - austriacki kompozytor, dyrygent i pedagog, przedstawiciel tzw. wiedeńskiej szkoły dodekafoni-stów, twórca wielu bardzo krótkich utworów orkiestrowych

Henryk Wieniawski (1835-1880) - polski kompozytor, skrzypek wirtuoz; twórca utworów skrzypcowych (m.in. dwa koncerty, mazurki , etiudy-kaprysy); od 1953 r. w Poznaniu odbywają się, co 5 lat, międzynarodowe konkursy skrzypcowe im. Henryka Wieniawskiego

Mikołaj Zieleński (XVI/XVII w.) - wybitny polski kompozytor, działający na przełomie renesansu i baroku, autor dwuczęścio­wego zbioru (Offertoria totius anni... i Communiones totius anni...), zawierającego 121 kompozycji, m.in. słynny trzychó-rowy Magnificat

WYDAWNICTWA NAUKOWO-TECHNICZNE ul. Mazowiecka 2/4, 00-048 Warszawa tel. 826-72-71 do 79 Dział Market ingu i Sprzedaży tel. 827-56-87, fax 826-82-93 e-mail: marketing@wnt.com.pl

WNT. Warszawa 2002 r. Wyd. II zm. Ark. wyd. 7,0. Ark. druk. 8,5. Symbol ESL/83650/WNT Zakład Poligraficzno-Wydawniczy POZKAL

Zapraszamy / do naszej

k s i ę g a r n i i n ł g j tej

Można łam znaleźć szczegółowe wiadomości o naszych książkach, m.in. omówienie, spis treści