Beata_Gaj_Firmicus_De_errore Wersja Ostateczna 30 XI 15

8/17/2019 Beata_Gaj_Firmicus_De_errore Wersja Ostateczna 30 XI 15

1/126

1

Iulius Firmicus Maternus

Jak nieświadomi błądzą wwierze


2/126


3/126

3


Jak nieświadomi błądzą w wierze

Przełożyła z języka łacińskiego i greckiego,wstępem i objaśnieniami opatrzyła

Beata Gaj

Warszawa 2015

Seria: FLORILEGIUM


4/126

4


De errore profanarum religionum

Ex Lingua Latina et Graeca in Polonicam transtulit,praefatione, commentariisque instruxit

Beata Gaj

Varsoviae MMXVSeria: FLORILEGIUM


5/126

5

Szczepanowi – Patri Carissimo, Optimo Avo


6/126

6

Spis treści

I. Wprowadzenie ………………………….………………………………………….. 8

Dwie retoryki, jeden człowiek? Casus Firmicusa Maternusa.............................

Firmicus – życie i dzieła ………………………………………………………….

Świat i chrześcijaństwo IV w. n.e. ……………………………………………….

Kontrowersje wokół tytułu De errore profanarum religionum …………………

Źródła, kompozycja i styl …………………………………………………………

Tekst, wydania i translacje ……………………………………………………….

Podziękowania …………………………………………………………………....

II. Iulii Firmici Materni De errore profanarum religionum .........................…………

Translacja: Jak nieświadomi błądzą w wierze

Rozdziały I–XXIX:

Wstęp – cztery prasubstancje ………………………………………………….Kult wody w Egipcie. Izyda – Ozyrys – Tyfon (Set) ………………………….

Kult ziemi. Wielka Macierz i Attis …………………………………………….

Kult powietrza w Syrii i kult nieba w Kartaginie …………………………....

Kult ognia. Mitraizm ………………………………………………………….

Trójpodział duszy ………………………………………………………………

Kult Libera na Krecie i w Tebach ……………………………………………..

Liber Tebańczyk …………………………………………………………………Ceres i Prozerpina ……………………………………………………………….

Przemowa Słońca ………………………………………………………………..

Wenus, Adonis, Mars i Wulkan ………………………………………………..

Korybanci ………………………………………………………………………...

Serapis jako Σάρρας παῖς ………………………………………………………..


7/126

7

Penaty i Westa …………………………………………………………………….

Palladium …………………………………………………………………………….

Pięć Minerw ………………………………………………………………………….

Apel do władców ………………………………………………………………………

Etymologia imion bóstw ……………………………………………………………..

Kult Attisa a Eucharystia …………………………………………………………….

Mitraizm a Chrystus-Oblubieniec i Światłość ………………………………………

Kamień Mitry. Chrystus jako Kamień ………………………………………………

Rogi dionizyjskie a krzyż …………………………………………………………….

Olej w kulcie Ozyrysa i olej Chrystusowy …………………………………………

Chrystus Zbawca …………………………………………………………………..

Cel inkarnacji Boga …………………………………………………………………

Diabeł jako wąż ………………………………………………………………………

Symbolika pogańska a chrześcijańska ……………………………………………

Walka z idolatrią. Zło, które należy wytępić ………………………………………

Obowiązek tłumienia idolatrii ………………………………………………………

III. Bibliografia ……………………………………………………………………………….

IV. Streszczenie w języku angielskim ……………………………………………………….

V. Aneks: Tekst łaciński De errore profanarum religionum (w wyborze) ……………….


8/126

8

I. Wprowadzenie

Dwie retoryki – jeden człowiek? Casus Iuliusa Firmicusa Maternusa

W The Cambridge History of Classical Literature1 napotykamy rozdział o znaczącym (i jakże stronniczo wartościującym) tytule Minor Figures. Rozpoczyna się on od bardzo krótkiejcharakterystyki Iuliusa Firmicusa Maternusa, Sycylijczyka pochodzenia senatorskiego, który praktykował prawo oraz był autorem drugiego z zachowanych z antyku2 podręczników astrologiiteoretycznej i zarazem praktycznej pt. Mathesis. Autor wspomnianego rozdziału (oraz całejczęści3 poświęconej literaturze łacińskiej późnego cesarstwa), Robert Browning, niechętnie

przyznaje, że Iulius Firmicus Maternus jest także autorem dzieła pt. De errore profanarumreligionum, uznawanego za przejaw chrześcijańskiej nietolerancji, choć to pierwsze wynika zobecnego stanu badań, a drugie jest raczej opinią o charakterze negatywnej insynuacji niż faktem.Browning dopuszcza zupełnie niepopartą źródłami ewentualność, że może „jakiś brat czy kuzyn”(brother or cousine) był autorem tego drugiego dzieła. Nie ma po temu żadnych przesłanek aniróżnic stylu pomiędzy tymi dwoma teksami (a przeciwnie – znaleźć można liczne podobieństwa,np. neologizmy stosowane tylko w ich obrębie), trzeba więc wziąć pod uwagę „zapał neofity”

( zeal of a neophyte), który mógł ogarnąć Firmicusa po przyjęciu chrześcijaństwa, cotłumaczyłoby jego autorstwo dwu tak różnych dzieł. Po Firmicusie Browning omawia jeszcze wtym samym rozdziale inne „pomniejsze postaci”. Wspominani są tutaj Palladius Rutilius TaurusAemilianus4 (vir illustris) oraz Publius Flavius Vegetius Renatus5 i Arnobius6. W ten sposób

1The Cambridge History of Classical Literature, volume II: Latin Literature, ed. by E. J. Kenney, advisory editor W.V. Clausen, Cambridge University Press, Cambridge–New York–New Rochelle–Melbourne–Sydney 1982, s.770-771. 2 Pierwszym był żyjący dwa wieki wcześniej grecki astrolog Vettius Valens. Por. J. R. Bram, Ancient Astrology:Theory and Practice. Matheseos Libri VIII by Firmicus Maternus, transl. by Jean Rhys Bram, Park Ridge 1975, s. X.Por. także monografię na temat tegoż: J. Komorowska,Vettius Valens of Antioch: An Intellectual Monography,Kraków 2004. 3 R. Browning, Minor Figures, w:The Cambridge History…, dz. cyt., cz. VI: Later Principate, s. 770-773. 4 Palladius Rutilius Taurus Aemilianus pisał także w IV w. Zachował się poemat jego autorstwa, który składa się z14 ksiąg, a nosi tytułO gospodarstwie wiejskim ( De re rustica). W 1926 r. znaleziono także fragmenty Deveterinaria medicina. Por. tamże, s. 772-773. Por. także: M. J. Bartolduss: Palladius Rutilius Taurus Aemilianus:Welt und Wert spätrömischer Landwirtschaft , Augsburg 2014; R. H. Rodgers , Robert H. (ed.) Palladius Opus Agriculturae, De Veterinaria Medicina, De Insitione, Leipzig 1975; R. H. Rodgers , An Introduction to Palladius.University Institute of Classical Studies, „Bulletin Supplement” 35, London, 1975;Traktat o rolnictwie. RutyliuszTaurus Emilianus Palladiusz; z jęz. łac. przeł., wstępem i komentarzami opatrzył I. Mikołajczyk, Toruń 1999. 5 Publius Flavius Vegetius Renatus, zwany Wegecjuszem, był historykiem piszącym po łacinie, zainteresowanymteż hodowlą koni, żył w drugiej połowie IV w. n.e. Zachował się podręcznik jego autorstwa dotyczący wojskowościw Rzymie ( Epitoma rei militaris), którego główną tezą jest przywrócenie dyscypliny w armii rzymskiej według


9/126

9

Browning stawia samego Firmicusa (a także jego dorobek) wśród tzw. autorów technicznych (thetechnical literature of antiquity).

Jednak dla niektórych uczonych (należy do nich m.in. Jean Rhys Bram) FirmicusMaternus jest postacią szczególnie interesującą z wielu powodów, a zwłaszcza jako prawdopodobnie jedyny autor, który opublikował zachowane do dziś dzieła zarówno sprzed, jak i po konwersji na chrześcijaństwo, jako intelektualista biegły w każdej z dwu głównych dziedzinkształcenia tamtych czasów (retoryce i filozofii7), a także jako jeden z nielicznych astrologów praktyków:

Firmicus seemed worthy of note for many reasons. He is almost alone as author of works produced both before and after an apparent conversion to Christianity. He was a typical intellectual of his day,having a smattering of literary knowledge yet with a full-blown command of rhetorical devices; at thesame time, in his earlier years he was a staunch devotee of individual astrology and rigid fataldeterminism, which he combined with the more ordinary philosophical outlook of his period – amystic blend of Stoicism and Neo-Platonism8.

Koncepcje filozoficzne, które miały implikacje religijne i zapowiadały tematy poruszane późniejw neoplatonizmie oraz chrześcijaństwie, stały się szczególnie popularne w okresie tzw. drugiejsofistyki, ale w IV w. n.e. wciąż pozostawały żywotne i istotne. Wielki rozwój drugiej sofistyki

dawnych rzymskich wzorów. Por.The Cambridge history…, dz. cyt., s. 774-775. Por. także: Flavius VegetiusRenatus, Zarys wojskowości ksiąg cztery, wstęp i tłum. Anna M. Komornicka, w: „Meander” R. 28 (1973) nr 10, s.400-417 i nr 11-12, s. 485-501 oraz „Meander” R. 29 (1974) nr 4-5, s. 198-232 i nr 7-8, s. 333-352. 6 Chodzi o tzw. Arnobiusza Starszego, urodzonego ok. 240 r. n.e. retora Sicca Veneria (obecnie Le Kef) w Afryce.Arnobiusz ze swoim słynnym dziełem Adversus nationes stanowił jedno ze źródeł inspiracji Firmicusa Maternusa,także z powodu podobnej sytuacji – konwersji wykształconego retora na chrześcijaństwo. Ocena samego Arnobiusza przez badaczy wydaje się dalece zróżnicowana. Pierwszy istotny element dyskusji w odniesieniu do retora dotyczy jego stosunku do Cesarstwa Rzymskiego, do panujących w nim obyczajów i obowiązującej religii politeistycznej. Naogół w opracowaniach naukowych dotyczących sposobu prowadzenia polemiki w Adversus nationes akcentuje się przesadnie, że „Arnobiusz, nawrócony na chrześcijaństwo orator i nauczyciel retoryki, z całą energią walczy z poglądami pogańskimi”. Zarzuca mu się także, że „odczuwa on pewną niechęć do poznania ( gnosis), do wiedzyludzkiej (episteme)”. Z tymi opiniami polemizuje badaczka z Uniwersytetu Śląskiego, Anna Kucz. Por. A. Kucz,Umbra veri. Arnobiusz i nurty filozofii klasycznej, Katowice 2012, s. 12. Por. także: C. Marchesi,Storia della Letteratura Latina, t. 2., Milano-Messina 1965, s. 433—443; M. B. Simmons, Arnobius of Sicca. Religious Conflictand Competition in the Age of Diocletian, Oxford 1995; K. Homa, Między gnosis a pistis. Arnobiusz z Sicca. Filozofmedia qualitatis, Kraków 2000–2004. 7 Na temat głównych nurtów kształcenia wyższego od czasów epoki hellenistycznej – por. H. I. Marrou, Historiawychowania w starożytności, przeł. S. Łoś (oryginał: Histoire de l’éducation dans l’Antiquité), Warszawa 1969.8 J. R. Bram, Preface, to: Ancient Astrology: Theory and Practice. Matheseos Libri VIII by Firmicus Maternus,transl. by Jean Rhys Bram, Park Ridge, 1975, s. VII.


10/126

10

to czas rozkwitu chrześcijaństwa i – jak zalecają współcześnie badacze, np. Laurent Pernot9 – nienależy mówić o wpływie sofistyki na chrześcijaństwo (ani odwrotnie: o wpływie chrześcijaństwa

na sofistykę), ponieważ dotyczy to tego samego środowiska, w którym koegzystowali sofiścioraz żydzi i chrześcijanie, dzieląc wspólne modele kulturowe10. „Sofista” w tym okresie znaczy„intelektualista” i za takiego uchodził w swoich czasach Firmicus Maternus. Wychowany w stałejstyczności z filozofią, z czołowym wówczas neoplatonizmem, jest z jej zagadnieniami dobrzeobeznany, a po swej konwersji na chrześcijaństwo podejmuje dyskusję z neoplatonikami,zwłaszcza z Porfiriuszem. I ten aspekt jego twórczości został przez badaczy podkreślony. Ówtemat jako pierwszy szerzej rozwinął w 1943 r. Henry Paul w artykule pt. Plotin et lʾOccident.

Firmicus Maternus, Marius Victorinus, Saint Augustin et Macrobe11

. Od tego czasu badacze12

neoplatonizmu często sięgają po Firmicusa, np. po jego polemikę z neoplatonikami na tematfunkcji żywiołów (woda, ogień, ziemia, powietrze), które omawia w pierwszych rozdziałach Deerrore…, pisząc m.in. „Na próżno czcisz tę wodę, o której myślisz, że przecież wreszcie pomoże.Zupełnie inna jest woda, przez którą odradzają się odnowieni ludzie. Ową wodę, którą czcisz przez kolejne lata, Inna Siła osuszy i wyschną podziemne kanały tamtej”13.

Po drugie dzieło Firmicusa chętnie sięgali religioznawcy, badacze starożytnych kultów,które opisywał, zainteresowani zwłaszcza formułkami14 dawnych obrzędów przytaczanych przezautora i historią powstania tychże kultów, np. mitraizmu15. Pisma Firmicusa są analizowane przez badaczy chrześcijaństwa pierwszych wieków, zwłaszcza zaś zmian, jakie zaszły w związku z jego rozwojem w IV w. n.e. Zwraca jednak uwagę fakt, że najczęściej podejmowanym tematem jest kwestia nietolerancji religijnej właśnie w IV w., tak jakby wieki poprzednie były tejżetolerancji wzorem (a przypomnijmy, że były to wieki szczególnej nietolerancji równoznacznej zeksterminacją chrześcijan, a polityka była „tożsama z religią”)16. Także wielu biblistów, w tym

9 Por. L. Pernot, Druga Sofistyka. Stan badań i nowe perspektywy, w: „Theologica Wratislaviensia”, t. 1, 2006, s.28-29. 10 Tamże, s. 29.11 H. Paul, Plotin et lʾOccident. Firmicus Maternus, Marius Victorinus, Saint Augustin et Macrobe, w: „Spicilegiumsacrum Lovaniense” 15 (Louvain 1934). 12 Por. R. E. Witt, Albinus and the History of Middle Platonism, Cambridge 1937, s. 130. 13 Firmicus Maternus, De errore profanarum religionum, II 5. 14 Por. P. T. Michels,The symbolum in Firmicus Maternus De errore profanarum religionum, w: „Folia 2” (1947), s.50-54.15 Por. A. Dieterich, Eine Mithrasliturgie, Leipzig 1923. 16 Por. L. W. Barnard, L’intolleranza negli apologisti Cristiani con speciale riguardo a Firmico Materni, w: L’intolleranza cristiana nei confronti dei pagani, wyd. P. F. Bearice,Cristianesimo nella storia, 11, 1990, 3, s.502-521. Por. także opinie historyków na temat przyczyn prześladowań w III w., wśród których na pierwszy plan


11/126

11

zwłaszcza badaczy zakresu znajomości Starego Testamentu wśród chrześcijan pierwszychwieków, z pożytkiem studiowało De errore profanarum religionum. O znajomości przez

Firmicusa pism Starego Testamentu oraz kontrowersyjnego Listu do Hebrajczyków pisał AlbertoVecchi17, Agostino Pastorino18 czy Clarence A. Forbes19. Wielu biblistów20 zastanawiało się nadfaktem tak znaczącej wiedzy biblijnej Firmicusa, inspirowanej przede wszystkim Septuagintą ispuścizną Cypriana oraz (w mniejszym zakresie) pozostałymi źródłami, do których należałyteksty Klemensa Aleksandryjskiego i Arnobiusza. Podkreśla się zwłaszcza fakt, iż Maternuscytuje teksty biblijne bardzo często i bardzo swobodnie, co różni go od apologetów łacińskichtego czasu (jest tutaj zdecydowanie wyjątkiem), zbliża zaś do greckich polemistów

chrześcijańskich21

. Za krytycyzm biblijny cenili Maternusa Henry Wace i William ColemanPiercy, autorzy wciąż wznawianego i dostępnego obecnie w wersji internetowejSłownikachrześcijańskiej literatury i biografii do końca VI w.22.

Także dla zainteresowanych astrologią Firmicus stanowi cenny punkt odniesienia. Jestźródłem dziejów astrologii oraz postacią niezwykle cenną jako praktykujący starożytny astrolog.Patrzy przy tym na astrologię jak na filozofię, w sposób zimnonaukowy, jak określa to Bram23, bez mistycyzmu i determinizmu – ale w odniesieniu do pojęcia συμπαθεία ( sympatheja), czyliświadomości wpływania jednych zjawisk i rzeczy na drugie w powszechnym uniwersum.Firmicus jest wreszcie intelektualistą, Sycylijczykiem, który świetnie zna grekę, bo na źródłachgreckich oparł osiem ksiąg swej nauki – μάθησις (mathesis) astrologicznej. Ponadto, jak

wysuwa się racje religijne: „polityka wobec bóstwa staje się jednym z najważniejszych zadań państwa […] przymierze z bóstwem, wybór boga najmocniejszego, nie liczbą zwolenników, ale swą mocą, są pojęciami obcymidla naszej mentalności, ale były zakorzenione w mentalności archaicznego Rzymu i odżyły powtórnie wCesarstwie”. Por. M. Sordi,The Christians and the Roman Empire, Oklahoma 1994, s. 48 i 63. Cytat za M.Starowieyski, Z historii wczesnego chrześcijaństwa. Biblia, męczennicy, poganie i inni, Kraków 2015, s. 265.17 A. Vecchi,Guliu Firmico Materno e la „Lettera agli Ebrei”, w: „Convivium” 25 (1957), s. 641-651.18 A. Pastorino, Iuli Firici Materni De errore profanarum religionum, Biblioteca di studi superiori 27, Florence1956, s. XXV.19 C. A. Forbes, Introductio, s. 28 i nn. 20 Por. W. Leonard, A Catholic Commentary on Holy Scripture, London 1953, s. 1154.21 C. A. Forbes, dz. cyt., s. 220. 22 H. Wace, W. C. Piercy, Dictionary of Christian Biography and Literature to the End of the Sixth Century, London1911. Por. hasło „Maternus, Julius Firmicus” w internetowej wersji słownika: Dictionary of Christian Biography andLiterature to the End of the Sixth Century,https://en.wikisource.org/wiki/Dictionary_of_Christian_Biography_and_Literature_to_the_End_of_the_Sixth_Century/Maternus,_Julius_Firmicus (dostęp: 1 lipca 2015).23 Por. J. E. Bram, dz. cyt., s. X.


12/126

12

stwierdza Frédéric Chapot, można mówić o pewnej kontynuacji intelektualnej między tym, co przedstawił w Mathesis, a tym, na czym oparł De errore profanarum religionum24.

W związku z wykształceniem Firmicusa badaczy interesowały przede wszystkim jegoodniesienia do retoryki, niestety (podobnie jak autor) nader często wartościowanej negatywnie25.Rzadko zdarzał się filolog26, który podkreślał tworzone przez Maternusa neologizmy, stosowaniewyrazów, mimo rodowodu cycerońskiego, dawno już zaniechanych, ciekawe użycia genetiwu,wplatanie w treść motywuloci amoeni czy mowy nacechowanej ironią i groteską27. Zamiast tego padały stwierdzenia o „nieprawdziwej retoryce”28 (pojęcie nieznane badaczom retoryki, nawetwe współczesnej i zmodyfikowanej retoryce μ)29 , zaś dzieło De errore… nazwano

„podręcznikiem nietolerancji”30

.Warto zwrócić uwagę zwłaszcza na najnowsze ustalenia, których w ostatnich latach

dokonała francuska badaczka związana z Princeton i Sorboną – Béatrice Caseau31. W artykule pod tytułem Firmicus Maternus: un astrologue converti au christianisme ou la rhétorique durejet sans appel 32 poddaje ona kompetentnej analizie zarówno retorykę Firmicusa, jak i jegoreligijność. Podstawowym zagadnieniem okazuje się właśnie pytanie o jakość retoryki – czy jestona jedynie apelem-wezwaniem do odrzucenia czegoś (w tym przypadku – składania krwawych

24 Por. F. Chabot, Prière et sentiment religieux chez Firmicus Maternus, w: „Revue des Études Augustiniennes etPatristiques”, 47, s. 63–83. 25 Robert Turcan negatywnie ocenia retorykę i styl Firmicusa. Por. R. Turcan, Introduction, w: Firmicus Maternus, De errore profanarum religionum, Paris 1982.26 Mam tu na myśli przede wszystkim wstęp i komentarze Clarence’a A. Forbesa do przetłumaczonego i wydanego przezeń tekstu De errore… Choć sama translacja nie wydobywa może wszystkich łacińskich znaczeń, a częstoopiera się na źródłosłowie wchłoniętym niegdyś przez język angielski z łaciny właśnie, który w związku z tymnabiera nowych, uproszczonych znaczeń, to podkreślić należy rzetelność komentarzy opracowanych przez tłumacza.Por. Firmicus Maternus,The Error of Pagan Religions, translated and annotated by C. A. Forbes, New York 1970. 27 Por. A. Ballabriga, Approche du burlesque divin dans lʾAntiquité, w: Le Rire des Grecs. Anthropologie du rire enGrèce ancienne, sous la direction de M.-L. Desclos, Grenoble 2000, s. 123-131. Por. także: R. Muth, DieGötterburleske in der griechischen Literatur , Berlin 1992.28 „Sa rhétorique sonne faux”, por. R. Turcan, dz. cyt., s. 23.29 Por. m.in. Ch. Perelman, L. Olbrechts-Tyteca,The New Rhetoric: A Treatise on Argumentation, Indiana 1969. 30 Wyrażenia stosowane w kilku językach, które przeniknęły także do encyklopedycznych not na temat FirmicusaMaternusa, np. „manuel d’intolérance” lub „veritable handbook of intolerance”. Por. G. Boissier, La Fin du paganism: étude sur les dernières luttes religieuses en Occident au quatrième siècle, t. 1, Paris 1909, s. 68 oraz C. N.Cochrane, Christianity and Classical Culture, Oxford 1940, s. 254. Warto porównać także uściśleniaterminologiczne w monografii zbiorowej pt.Oblicza tolerancji i nietolerancji religijnej. Aspekty prawno-historycznei teologiczne, red. P. Jaskóła, E. Kozerska, P. Sadowski, A. Szymański, Opole 2014. 31 Béatrice Caseau, professeur d’histoire byzantine (Université Paris-Sorbonne), directrice du Labex RESMED(Religions en Méditerranée), membre de l’UMR 8167 Orient et Méditerranée. 32 B. Caseau, Firmicus Maternus: un astrologue converti au christianisme ou la rhétorique du rejet sans appel , w: La religion que jʾai quittée, (dir.) D. Tollet, Paris 2007, s. 39-63.


13/126

13

ofiar), czy wyrazem tendencji epoki lub etapów przeżywania religijności przez jednostkę, a możenależy wziąć pod uwagę jeszcze inne czynniki?

Odpowiedź jest zdecydowanie twierdząca – sytuacja polityczna i tzw. klimat epoki mająduży wpływ na kształt retoryki Firmicusa. Są to czasy ogromnych przemian. Po ogłoszeniu przezcesarza Konstantyna Wielkiego oraz cesarza Licyniusza w 313 r. edyktu mediolańskiego,zapewniającego swobodę religijną m.in. chrześcijanom (którym gwarantowano zakończenie prześladowań, trwających – z większym lub mniejszym natężeniem – prawie 300 lat), powstałazupełnie nowa sytuacja polityczna i społeczna. Chrześcijaństwo mogło swobodnie się rozwijać, prowadzić działalność misyjną i charytatywną, budować liczne kościoły. Poparcie władzy dla

nowej religii, przejawiające się np. w ustanowieniu świętowania niedzieli, zaś poparciechrześcijan dla władzy w utwierdzaniu wizerunku dobrego władcy, sprawiało, że chrześcijaństwostawało się coraz atrakcyjniejsze (i to nawet mimo wewnętrznych sporów dogmatycznych) dlaróżnych grup społecznych: od poszukujących wzniosłych idei zwolenników neoplatonizmu pomasy biedoty. Wielu – podobnie jak Konstantyn – widziało w chrześcijaństwie religięuniwersalną, zdolną skonsolidować państwo, wielu też mogło liczyć na korzyści polityczne imaterialne ze strony władzy, która opowiedziała się za chrześcijaństwem.

Do tych ostatnich H. A. Drake, profesor uniwersytetu kalifornijskiego, zalicza takżeFirmicusa, oskarżając go o oportunizm33, rezygnację z dawniej wyznawanego neoplatonizmu czynawet kultu słońca dla doraźnych korzyści. Teza ta nie jest (bo być nie może) poparta jakimiśdowodami, nie zgadza się z nią także wzmiankowana Béatrice Caseau. Ponadto każdy polekturze De errore… sam może ocenić, na ile pełen żaru tekst Firmicusa wyraża jego szczere przekonania, czy gdzieś można znaleźć fałszywą pochwałę chrześcijaństwa, a ukrytą pogaństwa.Caseau bada retorykę tekstu dokładnie, zaś w odniesieniu do religijności stwierdza inny rodzajapologetyki niż u wcześniejszych autorów. Firmicus nie widzi sensu w przedstawianiu

subtelnych dywagacji, mających bronić nauki chrześcijańskiej czy do niej zachęcać (i na tym polega oryginalna wartość jego tekstu), lecz wyraża już wcześniej ( Mathesis) odczuwaną niechęćwobec obrzędów, które odbywają się wciąż jeszcze za jego życia. Widzi w nich jakieś zacofanie,dziką pierwotność, która nie przystoi rozwiniętemu cywilizacyjnie Rzymowi. Dostrzegakonkretne niebezpieczeństwa i potrzeby, które wymienia Caseau34:

33 Por. H. A. Drake,Constantine and the Bishops. The Politics of Intolerance, Baltimore 2000, s. 424. 34 Por. B. Caseau, dz. cyt., s. 49 i nn.


14/126

14

‒ le risque de pollution – ryzyko nieczystości, zbrukania się, obawa jakże charakterystycznadla całej epoki, zwłaszcza dla neoplatonizmu;

‒ potrzeba, by przeważała tzw.religiosa constantiaoraz fides veneranda35 – tj. potrzebazachowania rozsądku, prymatu rozumu, także w zakresie religijności, pozostawania wwierze, którą można szanować;

‒ obawa przed demonami, złymi mocami, które mogą towarzyszyć kultom oraz przedmiotom związanym z kultami i są potencjalnie niebezpieczne dla ludzi;

‒ zagrożenie dla patriotyzmu, dla rzymskości – bardzo wiele kultów przybyło z terenówwrogich Rzymowi i barbarzyńskich (np. otaczane w Rzymie kultem Palladium, które

według tradycji zostało sporządzone przez Scytę – wroga Rzymu)36

;‒ potrzeba społeczeństwa bardziej moralnego zamiast przesycenia spirytualizmem

(krytyczna reakcja na nazbyt uduchowiony, deprecjonujący cielesność37 neoplatonizm);‒ potrzeba wzmocnienia władzy także poprzez konsolidację religijną, która może również

przynieść imperium wymierne korzyści polityczne (w tym militarne)38;‒ usunięcie strachu (nawet u władców) przed rozsądnym, na potrzeby państwa i jego

obywateli, spożytkowaniem bogactw, które są w posiadaniu pogańskich świątyń39;‒

usunięcie miejsc kaźni chrześcijan i jej przyczyn (na ogół w pogańskich świątyniachwłaśnie ginęli chrześcijanie, którzy odmawiali oddania czci posągom czy złożenia przednimi ofiar i sami stawali się ofiarami).

35 Por. FM XX 7: „Teraz zaś należy apelować do Was, najdostojniejsi władcy, Konstancjuszu i Konstansie, oraz dowartości waszej wiary, która budzi szacunek . Ponad ludzi jest wyniesiony i oddzielony od ziemskiej słabości orazłączy się ze społecznością niebian ten, kto we wszystkich swych działaniach, na ile może, stosuje się do woli Najwyższego Boga”. Podkreślenie B. Gaj. 36 Tamże, XV 1: „Posłuchajcie też, jakaż to boskość cechuje Palladium. Jest to posąg wykonany z kości Pelopsa, atwierdzi się, że wykonał je Scyta Abaris. Zastanówcie się, jakież to może być bóstwo, skoro «poświęcił» je barbarzyński Scyta”. 37 O pogardzie neoplatoników dla cielesności i rodzącej się stąd pogardzie dla chrześcijan, którzy wedługDamaskiosa, ostatniego wielkiego neoplatonika, „są niezmywalnie zanieczyszczeni i przez to nieopisanieodrażający” pisze Maria Dzielska, por. M. Dzielska, „Ostatni Hellenowie” i chrześcijaństwo, w: Kościół, świat i zbawienie we wczesnym chrześcijaństwie, red. J. Naumowicz, Warszawa 2004, s. 70. 38 Jak zwycięstwo Konstansa w Galii (342 r.) i Konstancjusza na granicy perskiej (343 r.), do których nawiązujeFirmicus w ostatnim rozdziale swego tekstu (XXIX 3), zachęcając władców, by „jako czyści w myślach, w sumieniu pobożni, z umysłem odpornym na zło, zawsze mieli przed oczyma niebo, od Boga zawsze oczekiwali pomocy, błagali o pomoc Czcigodne Bóstwo Chrystusa i składali zbawiającemu Bogu duchowe ofiary w intencji ocaleniaświata i własnego” (XXIX 4). 39„Tollite, tollite securi, sacramentissimi imperatores, ornamenta templorum. Deos istos aut monetae ignis autmetallorum coquat flamma. Donaria universa ad utilitatem vestram dominiumque transferre!” Por. FirmicusMaternus, De errore…, XXVIII, 6. Por. translacja B. Gaj: „Usuwajcie ozdoby świątynne, o prześwięci władcy,


15/126

15

Retoryka Firmicusa jest zatem spójna, jedna, a fakt, że podejmuje on tematy dotąd obceapologetyce chrześcijańskiej, że nawołuje po raz pierwszy do tak radykalnych posunięć jak

niszczenie idoli40, jest oryginalną cechą jego tekstu, także jego religijnego rozwoju osobistego.Firmicus Maternus decyduje się pozostać pragmatycznym intelektualistą, który – zamiastwchodzić w spory teologiczne – szczerze przyjął ideę chrześcijaństwa i nie waha się wyrazićwłasnych, konkretnych poglądów wobec rzeczywistych zagrożeń, do których należą krwaweobrzędy różnych kultów.

Badania nad Firmicusem w Polsce

W Polsce, nie licząc kluczowych badań nad Firmicusem i edycji jego tekstów,dokonanych 100 lat temu przez Konrata Zieglera, niemieckiego Ślązaka z Wrocławia,Firmicusem zainteresował się jako pierwszy ksiądz profesor Franciszek Drączkowski, który tak onim pisze w wydaniu Encyklopedii katolickiej z 1989 r.:

Firmicus Maternus Julius, żył w IV w. na Sycylii, astrolog i apologeta, prawdopodobnie arianin. Należał do stanu senatorskiego; był retorem w Syrakuzach. Przed swoim nawróceniem 335-337

napisał podręcznik astrologii Matheseos (wyd. W. Kroll, F. Skutsch, K. Ziegler I-II, L 1892-1913),nacechowany tendencjami moralizatorskimi. W dziele tym Firmicus przełamał determinizmastrologiczny. Po nawróceniu napisał 346-350 traktat polemiczny przeciw pogaństwu De errore profanarum religionum (PL12,981-1050; CSEL 2, 75-137), dedykowany cesarzom Konstansowi iKonstancjuszowi II, potępiając oddawanie czci boskiej czterem żywiołom oraz związane z nimi kultymisteriów Izydy, Ozyrysa, Kybele, Attisa, Junony i Mitry; żądał od cesarzy wyniszczenia pogaństwasiłą. Chrystologia jego dzieła jest ariańska. Odrzucana jest obecnie hipoteza G. Morina, że F. byłautoremConsultationes Zacchaei et Apolonii (PL 20, 1071-1166) oraz rzymskiego kanonu mszy41.

Charakterystyka powyższa wydaje się aktualna – z jednym zastrzeżeniem, dotyczącymarianizmu Firmicusa. Czy rzeczywiście arianinem mógł być ktoś, kto głosił, że Jezus jest

usuwajcie bez strachu. Niech ogień w mennicy lub płomień hutniczy stopi te bożki. Wszelakie skarby świątynneobróćcie na korzyść waszego panowania”. 40 T. C. G. Thornton twierdzi, że takie wezwanie nie miało miejsca przed Firmicusem i mogło, jako użytecznespołecznie, nawet zyskiwać aprobatę. Por. T. C. G. Thornton,The Destruction of Idols: Sinful or Meritorious?, w:„Journal of Theological Studies”, 1986 (37), s. 121-124. 41 Por. F. Drączkowski, hasło „Firmicus Maternus”, w: Encyklopedia katolicka, pod red. L. Bieńkowskiego i in.,Lublin 1989, t. V, s. 300.


16/126

16

równym Ojcu Synem Bożym ( De errore… XXIII 1), a w kolejnym rozdziale (XXIV 4) pozostawił sformułowania: „Chrystus-Bóg” oraz „wszechpotężny Bóg Chrystus”?

Z kolei całkiem niedawno dla księdza Józefa Naumowicza Firmicus Maternus okazał sięważnym źródłem w opisie „prawdziwych początków Bożego Narodzenia”42. Nic nie wskazuje bowiem na to, żeby Firmicus – jak sądzi Robert Turcan43, francuski wydawca De errore…, zktórym polemizuje Naumowicz – zwalczał tytuł Mitry jako „narodzonego z kamienia” (samFirmicus ów tytuł przecież przytacza i opisuje) albo żeby potwierdzał, iż data 25 grudniaodgrywa jakąkolwiek rolę w opisywanym kulcie44. Firmicus odnosił symbol skały-kamieniawyłącznie do Chrystusa jako do kamienia węgielnego Kościoła oraz do chrześcijan, będących

„żywymi kamieniami” Królestwa Bożego45

. Ponadto dowodził, że wyznawcy Mitry przywłaszczają sobie i bezczeszczą święte miano Chrystusa46. Z kolei opisany przez Maternusakult ognia staje się dla Naumowicza okazją do wykazania, na ile różnił się on od palonych przezchrześcijan pochodni w czasie wiosennej wigilii paschalnej47.

Także dla polskich badaczy religii niechrześcijańskich i religioznawców De errore… Firmicusa jest źródłem bardzo ważnym przede wszystkim dlatego, że podaje informacje, którychnie można znaleźć gdzie indziej. Często jednak jest to źródło poznawane za pośrednictwemangielskich, niemieckich czy francuskich przekładów, co ma szansę się zmienić dzięki niniejszej publikacji. Danuta Musiał w Antycznych korzeniach chrześcijaństwa, w rozdziale pt.Starebóstwa wobec nowych oczekiwań także chętnie odwołuje się48 do dzieła De errore…:„Chrześcijański autor Firmikus Maternus w dziele o Błędach religii pogańskiej wspomina o akciekanibalizmu, którego dopuścili się Tytani – motywy rozszarpania i zjedzenie boga są bardzoważne dla myśli orfickiej, gdyż ilustrują tezę o obecności w człowieku boskiego pierwiastka”49.

42 J. Naumowicz, Prawdziwe początki Bożego Narodzenia, Warszawa 2014. 43 Firmicus Maternus, De errore profanarum religionum, XX 1-5., wyd. R. Turcan, Paris 1982, s. 122-124 (ed. A.Pastrorino, Firenze 1969, s. 205, 210). 44 Firmicus nie wspomina w ogóle o Mitrze w kontekście narodzenia Chrystusa ani nie widzi tu żadnej analogii biblijnej. Ponadto żadne inne źródła nie potwierdzają, by data 25 grudnia była istotna dla mitraizmu i w jakikolwieksposób niepokoiła chrześcijan. Por. J. Naumowicz, dz. cyt., s. 332. 45 Por. Firmicus Maternus, De errore profanarum religionum, XX 1-5.46 Tamże, XX 1: „Dlaczego, dopuszczając się publicznego fałszerstwa, przenosicie to uświęcone tajemnicą iczcigodne miano na czynności bezbożników? Dlaczego ty jak nieuczciwy złodziej odnosisz godność czczonegoImienia do plugawych zabobonów?”. Por. tekst translacji B. Gaj.47 Por. J. Naumowicz, dz. cyt., s. 281. 48 D. Musiał, Antyczne korzenie chrześcijaństwa, Warszawa 2001, s. 91 i nn. 49 Tamże, s. 41. Warto zauważyć, że autorka tłumaczy tytuł De errore profanarum religionum, kierując się nieźródłosłowem języka łacińskiego, lecz być może „zasadą pierwszych skojarzeń” albo zniekształconymitłumaczeniami w językach nowożytnych.


17/126

17

Mimo nieprecyzyjnie przetłumaczonego tytułu De errore… jest to spojrzenie nowe, otwierającerzetelne możliwości badań nad Firmicusem, jakże odległe od bezrefleksyjnego powtarzania

ukutych wiek temu opinii o rzekomym „podręczniku nietolerancji”. Jeszcze 40 lat temu (wopracowaniu pt. Zwycięstwo chrześcijaństwa w świecie starożytnym) o Firmicusie pisał takWładysław Dziewulski50 , zrzucając na uczonego konwertytę z połowy IV w. niejakoodpowiedzialność za pogromy świątynne w Egipcie, Syrii i Azji Mniejszej.

Wśród badaczy ostatnich dekad, którzy odwołują się do Firmicusa Maternusa jako doważnego źródła, wymienić należy Tomasza Sapotę51. Jego studium poświęcone magii, religii iwpływom orientalnym w kulturze rzymskiej przytacza formułkę inicjacyjną dotyczącą kultu

Kybele dla uzasadnienia koncepcji inicjacji, rozumianej jako śmierć: „ jadłem z bębenka, piłem zcymbałów, stałem się wtajemniczony w kult Attysa”52.

Na Firmicusa jako ważne źródło dziejów astrologii powołuje się natomiast JarosławWłodarczyk w pracy pt. Astrologia – historia, mity, tajemnice53. Jednak szczególnie wysokonależy ocenić wyniki polskich badań nad astrologią starożytną, w tym nad dziełem Mathesis (zwłaszcza nad astrologiczną koncepcją czasu i etapów życia ludzkiego), które prowadzi JoannaKomorowska, a których wyniki są publikowane na forum międzynarodowym54. Iuliusa FirmicusaMaternusa widzi badaczka jako rzymskiego senatora i człowieka wykształconego, który,owszem, zasłynął jako twórca interesującego podręcznika, ale podręcznika astrologii, choć nie był profesjonalnym astrologiem55. W Mathesis, datowanym na okres przed konwersją Firmicusana chrześcijaństwo, dostrzega Komorowska pewne symptomy, które można uznać za zwiastuny jego decyzji wyznaniowej. Po przeanalizowaniu m.in. zainteresowań Firmicusa problematykąteodycei, pewnego rozczarowania mentalnością i historią ludzi oraz głębokiego podziwu wobecdalekiego i doskonałego bóstwa decyzja ta wydaje się logiczna i zrozumiała.

50 W. Dziewulski, Zwycięstwo chrześcijaństwa w świecie starożytnym, Wrocław 1969, s. 57. 51 T. Sapota, Magia i religia w twórczości Lucjusza Apulejusza z Madaury. Studium wpływów orientalnych wkulturze rzymskiej w drugim wieku naszej ery, Kraków 2001.52 Tamże, s. 246. Tłumaczenie ( De errore… XVIII 1, T. Sapota). 53 Por. J. Włodarczyk, Astrologia – historia, mity, tajemnice, Warszawa 2008. 54 J. Komorowska, At the End of Times. Human civilization and a Roman astrologer (Firmicus Maternus Math. 3.1), w: „Epekeina”, vol. 4, n. 1-2 (2014), s. 267-289. Por. także: tejże Apologia teorii astrologicznej w Firmicusa Maternusa Matheseos libri octo, „Meander” 1998, s. 477-485;The Empire and the Astrologer: a Study into Firmicus Maternus’ Mathesis, „Classica Cracoviensia” IV (1999), s. 151-172; Firmicus Maternus and the thema mundi: aninquiry into Mathesis III 1, „Classica Cracoviensia” 14 (2011), s. 163-182. 55 Por. tamże, s. 269, przypis 7.


18/126

18

Na zakończenie tego przeglądu ważniejszych tendencji badawczych i opinii na tematIuliusa Firmicusa Maternusa, intelektualisty z IV w. n. e., zanim przejdziemy do lektury jego

dzieła chrześcijańskiego, przyjrzyjmy się zatem, co autor pisał o Twórcy świata w ostatniej,„pogańskiej” księdze Mathesis:

„Intuere igitur, ..., patentibus oculis caelum, et pulcherrimam istam divinioperis fabricam animus tuus semper aspiciat. Tunc enim mens nostramaiestatis suae recordatione formata, ..., ad auctorem suum festinatonititur gressu…” (Math. 8. 1. 6)56

Iulius Firmicus Maternus – życie i dzieła

O samym Firmicusie wiadomo niewiele – a wszystko to, co wiemy, wynika z jego ksiąg.Pisze o sobie, że pochodzi z Sycylii, prawdopodobnie z Syrakuz. Na końcu jedynegozachowanego manuskryptu De errore… znajduje się pełne imię autora z przydomkiem: Iulius Firmicus Maternus Vir Clarissimus, z kolei na manuskryptach Mathesis napotykamy informację: Iulius Firmicus Maternus Iuniorlub Siculus – Sycylijczyk. Te stwierdzenia pozwalają naustalenie, że autor pochodził z sycylijskiej rodziny senatorskiej, na co wskazuje skrótVC – VirClarissimus. „Sycylijskość” Maternusa potwierdza także wstęp do czwartej księgi Mathesis,gdzie znaleźć można m.in. słowa:totius Siciliae situm, quam incolo et unde oriundo sum. Wdalszej części wywodu Firmicus nazywa także Syrakuzy swoim domem, a Archimedesa – swoimrodakiem. Można również zauważyć, że ogromną przyjemność57 sprawia mu opis porwaniaProzerpiny, który miał się dokonać na tle pięknej sycylijskiej przyrody.

W IV w. Sycylia nie należała już do peryferiów poddanych bezwzględnemu wyzyskowi, jak to było w epoce Cycerona i łupieżczego namiestnika Werresa. W IV w. mieszkaniec Sycylii

mógł raczej bez problemu zostać mianowany nowymvir consularis – były to czasy, gdy cesarzKonstantyn poszerzał klasę senatorską. Gruntowne retoryczne wykształcenie Maternusa (był prawnikiem przez wiele lat, jak wspomina we wzmiankowanej już księdze Mathesis z pewnością

56 Tamże, s. 287. Por. tłumaczenie angielskie Joanny Komorowskiej: „Let your eyes fasten on the celestialfirmament, so that your spirit feasts on the beauteous structure of this divine creation. It is then that our mind reformsitself reminded of its majesty… thus fastening toward its very creator” oraz polskie (B. Gaj„Niech twe oczy uważnieśledzą nieboskłon, a umysł twój niech zawsze z uroczystym podziwem spogląda na piękną budowlę boskiegostworzenia. Wtedy myśl nasza, wspomniawszy na ów majestat, podąży szybkim krokiem do swego Stwórcy”.


19/126

19

ułatwiało mu karierę, ale też nie pozostało bez wpływu tak na przekazanie wiedzy o astrologii, jak na wplatanie mów i figur ironii do tekstu apologetycznego. Wysuwano także tezę58, że

Maternus był jednym z senatorów, którzy mieli zacząć urzędowanie w nowej stolicy –Konstantynopolu – księgę pierwszą Metheseosautor zaczyna opisem długiej podróży powrotnejdo Italii. Jednak pewniejszy59 jest jego pobyt w Rzymie w czasie pisania dzieła astrologicznego.Firmicus miał swojego patrona, który był też jego przyjacielem – Lollianusa Mavoritusa, prokonsula Afryki, któremu dedykował Mathesis. Dzięki wzmiankom Firmicusa na tematMavortiusa ( Mavorti decus notrum) w dedykacji dzieła i dzięki późniejszym ustaleniom m.in.Theodora Momsena60 przyjmuje się, że dzieło to powstało pomiędzy 334 a 337 r. n.e.

Clarence A. Forbes uważa Firmicusa Maternusa za człowieka o „potrójnej, zakończonejsukcesem karierze”61 , gdyż sprawdził się on zarówno jako retor-prawnik, jak inaukowiec-astrolog, a wreszcie jako chrześcijański polemista. Odebrane wykształcenieretoryczno-prawnicze, ale najprawdopodobniej i filozoficzne, oraz dobra znajomość greki (co nie budzi zdziwienia, jako że Firmicus był zarówno wykształconym senatorem, jak iSycylijczykiem), wpłynęły na jakość jego kariery. Sprawiły, że mógł się zabrać za pisanie dziełaz dziedziny, która wówczas pozostawała na granicy filozofii i astronomii. Praca nad Matheseoslibri octo – studium poświęconym astrologii – mogła stanowić główny cel jego życia obokczynności prawniczych. Cel swój osiągnął. Do dziś wspominany jest jako jeden z dwóch (obokVettiusa Valensa) tzw. praktycznych astrologów, czyli ludzi, którzy traktowali przedmiot swej pracy poważnie i naukowo oraz starali się zdobytą wiedzę sprawdzić w praktyce (choć jakstwierdzono to wyżej, Firmicus nie był „zawodowym” astrologiem). Natomiast po swejkonwersji na chrześcijaństwo, między 343 a 350 r., Maternus napisał62 De errore…, w którym przekonuje, że bóstwa pogańskie to relikt opowieści o różnych niegodnych ludzkich uczynkach,a nawet przestępstwach (rozdziały II–XVII), że ich kulty (inspirowane także neoplatonizmem)

mają naturę demoniczną i niebezpieczną (XVIII–XXVII), wreszcie apeluje do cesarzyKonstancjusza i Konstansa, synów Konstantyna, o wydanie zakazu ich sprawowania oraz

57 Twierdzi tak Gilbert Heuten, który ponadto wykazuje pewne sycylijskie „zapożyczenia”. Por. G. Heuten, Appendix, w:Travaux de la faculté de philosophie et lettres de l’Université de Bruxelles 8, Brussels 1938, s. 194.58 J. R. Bram, Introduction, w: Ancient Astrology. Theory and Practice: Matheseos Libri VIII by Firmicus Maternus,trans. by J. R. Bram, New York 1975, s. 2. 59 Por. Firmicus Maternus, Iulius, w: Der neue Pauly. Enzyklopädie der Antike. Das klassische Altertum und seine Rezeptionsgeschichte, H. Cancik, H. Schneider (red.), Stuttgart 2003, t. 3, s. 523. 60 Por. T. Mommsen, Firmicus Maternus. Gesammelte Schriften, „Hermes” 29 (1894), s. 468-472. 61 C. A. Forbes, Introduction w:The Error …, dz. cyt., s. 3.


20/126

20

przeznaczenie bogactw świątynnych na potrzeby państwa (XXVIII–XXIX)63. Warto jednakzauważyć, że Maternus nie był pierwszym chrześcijaninem, który sprzeciwił się dalszemu

trwaniu kultów pogańskich. Wcześniej o likwidację kultów niechrześcijańskich apelował Cyprianz Kartaginy, którego traktaty stały się jednym z głównych źródeł wykorzystanych przezFirmicusa w De errore…64.

Prawnik-mówca, astrolog i chrześcijański polemista. Badaczom Firmicusa trudno byłouznać, że jeden człowiek mógł pogodzić w swym życiu trzy tego rodzaju aktywności. Zwłaszczaw XIX w. kwestionowano możliwość, że autorem dwu tak odmiennych (przynajmniej przy tzw. pierwszym wrażeniu) dzieł jest jedna osoba. Jednak ostatecznie wątpliwości rozstrzygnął w 1897

r. Clifford Herschel Moore, który w dysertacji doktorskiej napisanej pod opieką promotoraEduarda Wölffina wykazał zarówno w Mathesis, jak i De errore… znaczną liczbę podobnychsłów (także neologizmów) i całych fraz oraz niepodważalne podobieństwo syntaktyczne istylistyczne65. Wydanie dzieł Firmicusa kilka lat później w edycji Teubnera, opracowane przezKrolla, Skutscha i Zieglera66, uwzględniło ustalenia Moore’a i dostarczyło jeszcze więcejdowodów (zwłaszcza w zakresie stylistyki) na podwójne autorstwo Firmicusa Maternusa. Azatem: jeden człowiek, jedna retoryka i dwa dzieła, dzięki którym możemy się zbliżyć domentalności ludzi w IV w. n.e., gdy pomiędzy ludową, często krwawą religijnością auwzniośloną filozoficznie i oderwaną od rzeczywistości myślą elit, po trudnym okresie prześladowań, przyszedł czas na chrześcijaństwo.

Świat i chrześcijaństwo IV w. n.e.

Sytuacja polityczna i religijna w IV w. n. e. jest bardzo zróżnicowana i pełna kontrastów.Już koniec III w. n.e. przyniósł znaczące zmiany. Wraz ze śmiercią Marka Aureliusza skończył

62 Por. Firmicus Maternus, Iulius, w: Der neue Pauly…, dz. cyt., s. 523.63 Tamże.64 Cyprian żył w latach 210–258, zasłużył się dla społeczności Kartaginy jako biskup i społecznik podczas epidemii, jaka zapanowała w tym mieście. Poniósł męczeńską śmierć za panowania cesarza Waleriana. W traktacie De fortitudine martyrorum (2,5) wzywa do likwidacji kultów niechrześcijańskich. Por. Der neue Pauly…, dz. cyt., s.523. Por. także M. Wysocki, Model doskonałego chrześcijanina w pismach św. Cypriana z Kartaginy, w: „VoxPatrum” 30 (2010), t. 55.65 Por. C. A. Forbes, Introduction, dz. cyt., s. 1. 66 Iulii Firmici Materni Mathesos libri VIII , 2 vols., ed. W. Kroll, F. Skutsch, K. Ziegler, Teubner, Leipzig,1897-1913 (reprinted 1968) oraz Iuli Firmici Materni V C De errore profanarum religionum, ed. K. Ziegler, Lipsiae1907.


21/126

21

się złoty wiek cesarstwa, a zwielokrotniły się niepokoje wewnętrzne oraz nadgraniczne, kryzysgospodarczy i związany z tym koniec starożytnego niewolnictwa, zastępowanego pracą kolonów

oraz servi casati, którym dzierżawiono ziemię. To ostatnie, choć miało być ratunkiem dlagospodarki i państwa zarządzanegode facto przez przedstawicieli wojska, okazało się hamulcemdla innowacyjności w bardzo teraz rozdrobnionym rolnictwie. Zaznaczył się także upadekrzemiosła i handlu, a samorząd municypalny opierał się na środkach wpłacanych przez… samychurzędników.

Ów separatyzm gospodarczy, który przeradzał się łatwo w polityczny, nazywa TadeuszSinko „spadkiem po III wieku”67, z którym usiłował poradzić sobie Dioklecjan, dzieląc całe

państwo na 101 prowincji skupionych w 12 diecezjach. Był to podział z natury swej wojskowy,właściwie rodzaj dyktatury wojskowej, tym bardziej że dla lepszej kontroli nad zarządzanymi prowincjami Dioklecjan zdecydował się na wspólne sprawowanie władzy z Maksymianem (byłoodtąd dwóch augustów) wraz z dwoma współrządcami-cezarami: Galeriuszem (cezarDioklecjana) i Konstancjuszem Chlorusem (cezar Maksymiana). Tak rozpoczęły się rządyczterech cesarzy, przy czym obaj cezarowie mieli autorytet nieco mniejszy od augustów, zaśspośród nich dwóch to Dioklecjan miał jakby wyższą rangę.

Wojskowa reforma zmierzała z dużym radykalizmem do uporządkowania wszystkichaspektów funkcjonowania imperium, także ekonomii i religii. W 301 r. próbowano wprowadzićniezależne od regionu ceny i płace maksymalne, za których przekroczenie groziła kara śmierci; podatki, przekazywane od razu na potrzeby armii, płacono w naturze, na wielu bogatszychobywateli narzucano konieczność utrzymywania stacjonującego wojska lub utrzymywaniewodociągów, wprowadzono dziedziczenie zawodów.

Takie ograniczenie wolności miało także obowiązywać w kwestiach religijnych, a zatemwybrany niegdyś przez Marka Aureliusza, a przejęty przez Dioklecjana kult Słońca

Niezwyciężonego (Sol Invictus) miał być sprawowany przez wszystkich. Firmicus Maternustemu właśnie kultowi poświęca szczególną uwagę w centralnej części swego dzieła.Wykorzystując figurę ironii i retoryczny sposób odwracania argumentacji (retorsio argumenti),rysuje obraz Słońca – jednego z Bożych stworzeń, które samo jest zażenowane i oburzone czcią, jaką mu oddają „nieświadomi” ludzie. Kult słońca z pewnością był dość mocno

67 T. Sinko,Wstęp: Późne cesarstwo rzymskie, w: Literatura grecka, t. III, cz. 2. Literatura za cesarstwa (IV–VIIIw.n.e.), red. T. Sinko, Wrocław 1954, s. 1.


22/126

22

rozpowszechniony wtedy, gdy Firmicus pisał De errore…, ponieważ w czasach Dioklecjanazyskał większą liczbę nowych wyznawców. O ile jednak zwolennikom wielu wcześniej

uznawanych, tradycyjnych wierzeń nietrudno było włączyć się w kolejny kult, o tyle dlachrześcijan fakt oddawania czci jakiemuś bogu poza Jedynym, już wyznawanym, stanowiłsprzeczność nie do pogodzenia. Od 304 r. rozpoczęły się zatem prześladowania chrześcijan, anader często ich eksterminacja (wyjątkiem był obszar zarządzany przez Konstancjusza Chlorusa),którą współcześnie historycy nazywają nawet pogromami, wskazując na okrucieństwo publicznych egzekucji chrześcijan. Okrucieństwo to jednak często zjednywało im życzliwośćwśród wyznawców innych kultów.

I jak w przypadku ekonomii, tak w dziedzinie religii musiało dojść do przełomu, a po nimzaczął się okres, który Thomas Martin, historyk z Yale University, nazywa „odzyskiwaniem boskiej dobrej woli”68. Zanim jednak rozpoczął się ten etap, rozegrała się walka pomiędzyośmioma pretendentami69 do władzy, wśród których był Konstantyn, syn KonstancjuszaChlorusa, i Maksencjusz, syn Maksymiana. Po pokonaniu ostatniego z wymienionychKonstantyn, już jako august, porozumiał się ze współrządcami Galeriuszem i Licyniuszem, by pozyskać poparcie chrześcijan przeciw Maksencjuszowi dzięki zapewnieniu im wolnościreligijnej. Tak też stało się w 311 r., zaś po zwycięskiej bitwie (pod murami Rzymu, przy MościeMulwijskim70) nad Maksencjuszem, który podczas odwrotu utonął w Tybrze, Konstantynzdecydował się powtórzyć ów edykt tolerancyjny w 313 r. w Mediolanie. Według przekazuEuzebiusza Konstantyn ujrzał przed bitwą na niebie krzyż z napisem: τουτῷ νικᾶ („tymzwyciężaj”) i to miało się ostatecznie przyczynić do proklamacji zasady tolerancji religijnej.Ważnym czynnikiem okazał się także religijny pragmatyzm Konstantyna, który być może uznał,że nie warto narażać się żadnemu z bóstw. Tekst edyktu wart jest przytoczenia, choćby wskrócie, zaproponowanym przez Tadeusza Sinkę:

My, augustowie Konstantyn i Licyniusz, zjechawszy się w Mediolanie dla załatwienia wszystkichspraw dotyczących dobra i pożytku państwa, osądziliśmy, że między sprawami, które nas powinnyzajmować, żadna nie byłaby pożyteczniejsza dla naszych ludów, niż zasadnicze uregulowanie tego, codotyczy sposobu czczenia Bóstwa. Postanowiliśmy więc przyznać chrześcijanom i wszystkim innym

68 Tamże.69 Por. M. Jaczynowska, D. Musiał, M. Stępień , Historia starożytna, Warszawa 2010, s. 606. 70 Por. niezwykle interesującą, niedawno wydaną monografię wieloautorską pt. Bitwa przy Moście Mulwijskim. Konsekwencje, pod red. Z. Kalinowskiego i D. Próchniaka, Poznań 2014.


23/126

23

swobodę praktykowania religii, jaka im się podoba, aby Bóstwo ( Divinitas) mieszkające w niebie byłożyczliwe i łaskawe tak dla nas, jak dla wszystkich naszych poddanych (…) Należy więc wiedzieć

Waszej Dostojności [zwraca się tu do organów egzekutywnych], że usuwamy wszystkie ograniczeniazawarte w poprzednim edykcie, posłanym Waszej Dostojności w sprawie chrześcijan, jako zgubne i znaszą łagodnością niezgodne, i że począwszy od tej chwili pozwalamy im wyznawać własną ich religię bez narażenia się na niepokojenia i jakiekolwiek prześladowania. Uznaliśmy więc za stosowneuwiadomić Was o tym w sposób najdokładniejszy, abyście nie byli nieświadomi, że przyznajemychrześcijanom zupełną i absolutną wolność praktykowania ich kultu (liberam atque absolutamcolendae religionis suae facultatem). A skoro ją przyznajemy chrześcijanom, to Wasza Dostojnośćzrozumie dobrze, że i wszyscy inni powinni posiadać to samo prawo. Jest to rzeczą godną wieku, wktórym żyjemy, i odpowiadającą spokojowi, którym się cieszy nasze państwo, aby wszyscy nasi

poddani mieli zupełną wolność adorowania Bóstwa, które sobie wybrali71

.

Okres wolności miał być, zdaniem niektórych historyków, tylko etapem przejściowym przed skonsolidowaniem państwa wokół jednej religii, bardziej odpowiadającej potrzebomimperium, gdyż niespełna 30 lat później, w 341 r., syn Konstantyna, Konstancjusz, wydał prawozakazujące „zabobonów i szalonych obrzędów”72. Firmicus przeszedł na chrześcijaństwo kilka lat później i wtedy rozpoczął pracę nad traktatem De errore…, adresowanym do synówKonstantyna. Nie można zatem przypisywać Firmicusowi odpowiedzialności za decyzje podjęte przez cesarza, zanim powstało dzieło, wśród badaczy istnieją opinie nawet przeciwnie –określano Firmicusa Maternusa mianem oportunisty73, który dla korzyści popierał politykęwładzy. Przeczy temu widoczne w tekście zaangażowanie autora, zatem bardziej prawdopodobnewydaje się, że swym traktatem dobrowolnie wspierał politykę władcy, a podstawowym jegocelem było uświadomienie osobom odpowiedzialnym za wykonanie prawa, jak bardzo niegodnenowoczesnych Rzymian są dawne kulty. Do tych nowoczesnych Rzymian należeli zaśarystokraci niechrześcijanie, tacy jak przyjaciel Firmicusa, Lollianus Mavortius, oraz prefekt

miasta Catullinus.Firmicus Maternus granice wolności religijnej widział tam, gdzie jego zdaniem

występowało zagrożenie dla człowieka oraz dla wartości państwa rzymskiego. Dlatego

71 T. Sinko, dz. cyt., s. 4-5. 72 Na ile krwawe były te prześladowania – pozostaje wciąż tematem spornym. Por. J. Geffcken, Der Ausgang des griechisch-römischen Heidentums, Heidelberg 1920, s. 97. Por. także:The Conflict between Paganism andChristianity in the Fourth Century, ed. by A. Momigliano, Oxford 1963; E. Wipszycka, Kościół w świecie późnegoantyku, Warszawa 2006; W. Carroll, Historia chrześcijaństwa, t. II, Budowanie chrześcijaństwa, przeł. J. Przybył,Wrocław 2010.


24/126

24

największej, wręcz miażdżącej krytyce poddaje on kulty wschodnie, rodzimą grecko-rzymskąmitologię zaś przedstawia euhemerycznie, tłumacząc ustanowienie przez daną społeczność

bóstwa jakąś szczególną zasługą postaci, która żyła w tej społeczności. Prawdopodobniewspółcześnie Maternus mógłby zasłużyć na miano zwolennika komparatystycznej metody badańnad mitologią, gdyż kompozycja De errore… ma wiele wspólnego z wymyśloną w XIX w. przezJamesa Frazera klasyfikacją etapów rozwoju religijności człowieka. Frazerowski model ewolucjikulturowej z wyróżnieniem etapu magicznego, religijnego i naukowego74 można zestawić zFirmicusowym podziałem na prymitywne oddawanie czci czterem żywiołom (i jakże pierwotnym, złym instynktom człowieka), „wymyślanie” bogów na podstawie doświadczeń

jednostkowych i społecznych, wreszcie dojście do etapu szukania i poznawania bóstwa poprzeznaukę, którą dla Firmicusa była astrologia.

Astrologia75 doskonale pasowała do klimatu epoki, do świata śródziemnomorskiego. Wczasach Firmicusa była rozumiana właśnie jako nauka o gwiazdach (ἀστρολογία: ἄστρον –gwiazda, λόγος – słowo, nauka), ciałach niebieskich, do której włączano także astronomię. Peraspera ad astra – nawet w tej dziś jeszcze używanej łacińskiej sentencji widać szacunek wobecciał niebieskich niczym wobec bóstw, widać ludzkie dążenie do przezwyciężenia trudów życia,które w gwiazdach znajdą swoje rozwiązanie. „Astrologia zajmuje niewiarygodnie dużo miejscaw świadomości ówczesnego poganina” – pisze Daniel Rops76. Specyficzna mentalność, rodzajastrolatrii, czyli kultu ciał niebieskich, sprawiała, że w starożytności właśnie astrologia była bardziej poważaną nauką, właściwie wykraczała jeszcze poza naukę w sfery mistyczne, zaśastronomię uważano jedynie za jej naukę pomocniczą. Obydwie jednak traktowano jako całość,dopiero Simplikos-Symplicjusz (Σιμπλίκιος)77 w VI w. n.e wprowadził rozróżnienie78 pomiędzynimi. Można zatem stwierdzić, że właśnie Mathesis Firmicusa jest tym ostatecznym, najbardziej

73 Por. F. Chabot, dz. cyt., s. 70. 74 E. Csapo,Theories of Mythology, Malden, Oxford, Carlton 2005, s. 38.75 Por. J. Włodarczyk, dz. cyt., s. 33. 76 Daniel-Rops, Kościół pierwszych wieków, przeł. K. Ostrowska, Warszawa 2013, s. 266. Por. tamże, rozdział pt.Świat, który się rodzi i świat, który ginie.77 Symplicjusz z Cylicji (żyjący w latach ok. 480–ok. 540 n.e.) zajmuje w historii filozofii i w dziejachneoplatonizmu miejsce szczególne, ponieważ przyczynił się do zachowania spuścizny presokratyków i podjął się przedstawienia całokształtu filozofii starożytnej. Za inspirujące uwagi na temat Symplicjusza, jego poglądów isposobów narracji dziękuję Joannie Komorowskiej, prowadzącej obecnie badania nad tym filozofem.78 Por. W. Hübner, Die Begriffe ‘Astrologie’ und ‘Astronomie’ in der Antike: Wortgeschichte undWissenschaftssystematik. Mit einer Hypothese zum Terminu ‘Quadrivium’ , Stuttgart 1990, s. 10 i nn.


25/126

25

kompleksowym wykładem astrologii starożytnej w literaturze łacińskiej79 – wiedzy, która ma pomóc człowiekowi w miarę dostępnych środków uchronić się przed zagrożeniami i zbliżyć się

do rozwiązania tajemnicy świata.Podobny cel wydaje się mieć De errore profanarum religionum. Jest nim stworzenie

dzieła kompleksowego w zakresie religii, które ma pokazać różne etapy jej rozwoju w życiuspołeczeństw i uchronić przed złymi skutkami tak personalnie, jak społecznie (demonizm, popełnianie zbrodni w majestacie aprobującego ją kultu), a nadto wskazać jeden ze sposobówwyjścia z kryzysu ekonomicznego poprzez dobre spożytkowanie złota zalegającego w pogańskich świątyniach. Jest to pogląd naukowca, który pewny swego odkrycia, nie zamierza

tracić czasu na szczegółowe wewnętrzne dyskusje doktrynalne. A kwestie doktrynalne, wówczasw literaturze chrześcijańskiej dominujące, dochodzą do głosu właśnie wtedy, gdychrześcijaństwo w ciągu zaledwie kilku dekad przekształca się z religii prześladowanej w religięimperialną80. I tak właśnie, jako naukową dysertację pełnego zapału chrześcijanina, zapewne przyjęli ją rządzący państwem. Adresaci De errore… okazali się bowiem tolerancyjni i to w prawdziwym znaczeniu tego słowa, które oznacza cierpliwe znoszenie, nawet obarczone wielomazastrzeżeniami, a nie całkowitą akceptację strony przeciwnej. Sam Konstantyn przyjął chrzestdopiero na łożu śmierci, w 337 r. Jego syn, arianin Konstancjusz, skupiwszy całą władzę wswoich rękach, skłaniał się raczej ku niechęci do chrześcijan (którzy sprzeciwiali sięarianizmowi) niż do prześladowania dawnych kultów. Jeszcze przed powstaniem De errore… nakazał wprawdzie, jak to wspomniano wyżej, burzyć świątynie i pozyskiwać w ten sposób bogactwa oraz materiały budowlane, jednak za jego rządów żaden poganin nie został ukaranyśmiercią81 . Sam zaś Konstancjusz podczas swojej bytności w Rzymie „wykazał dużezainteresowanie dla dawnej pogańskiej religii Rzymu, a pogaństwo za jego panowania niedoznawało prześladowań”82. Także cesarz Konstans nosił stale miano Pontifex Maximus, gdyż

nie tknięto oficjalnych, tradycyjnych rzymskich kultów, takich jak podtrzymywanie świętego

79 W literaturze greckiej najpewniej takim podsumowaniem wiedzy astrologicznej byłaby twórczość Hefaistiona zTeb.80 Por. D. Kasprzak, Kościół IV/V wieku – pomiędzy instytucją Kościoła imperialnego a ideałem Kościołaapostolskiego, w: Kościół starożytny – Królestwo Chrystusa i instytucja, red. F. Drączkowski i in., Lublin 2010, s.135-154.81 Por. W Dziewulski, dz. cyt., s. 64.82 Por. A. Maszkin, Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1953, s. 680.


26/126

26

ognia przez westalki, kult Jowisza, a nawet słońca, tak że kilka lat później Julian zwany Apostatąnie napotkał takiego kultu, którego nie dałoby się przywrócić83.

Późna starożytność to okres wielkiego napięcia religijnego, a dotyczyło ono nie tylkochrześcijaństwa. Wśród wielu kultów i przejawów religijności zdecydowanie przeważają (obokchrześcijaństwa) dwa nurty: mitraizm, który w III w. osiągnął cechy tzw. religii ustalonej, ineoplatonizm, zarazem filozofia i religia, zwany też filozofią religijną84. Mitra, męski bohater,stworzył świat z krwi zabitego byka, w dodatku – w przeciwieństwie do wielu bóstw azjatyckich – gardził kobietami, nie był od nich zależny jak np. Ozyrys Jako w pewnym sensie nadczłowiekdoskonale odpowiadał potrzebom mentalnym żołnierzy, ceniącym siłę i ideały greckiego,

męskiego sympozjonu, także homoseksualizm. Jednak była to religia woli, nie serca, ceniąca bohaterstwo i wysiłek, ale nie miłość i miłosierdzie85 (to właśnie te ostatnie wartości podkreśla wswym dziele Firmicus, wyrażając prawdopodobnie najgłębsze potrzeby każdego człowieka)86.Zdecydowanie nieuzasadnione wydają się także wielokrotnie cytowane słowa Ernesta Renana:„Gdyby chrześcijaństwo zatrzymało się w rozwoju w wyniku jakiejś śmiertelnej choroby, świat byłby dzisiaj mitraistyczny”, którą to opinię cytuje także chętnie Mircea Eliade, a za nim wieluinnych badaczy87. Chrześcijaństwo mogło mieć w swych szeregach oportunistów, fanatyków,ludzi uwikłanych w różne życiowe sprawy czy też wchodzących w zażarte spory teologiczne,trynitarne i chrystologiczne (choć ich motyw – szczególna troska o zachowanie jaknajwierniejszego przekazu Chrystusa – wynikał ze szczerych intencji), jednak miało i proponowało coś, co było aktualne i atrakcyjne dla wielu.

Z kolei neoplatonizm – jako aleksandryjska szkoła filozoficzna, założona niegdyś przezAmmoniosa Sakkasa i rozwinięta przez jego ucznia Plotyna – dzięki pewnej syntezietradycyjnych kultów i dorobku filozoficznego myśli greckiej stawiał przed zwolennikami lubwyznawcami trzy zadania: zwyciężyć materię przez ascezę, osiągnąć mądrość przez oświecenie i

zjednoczyć się z Bogiem przez kontemplację i ekstazę88. Perspektywy atrakcyjne dla elit,

83 C. A. Forbes, dz. cyt., s. 12. Por. także E. Gibbon,Upadek Cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie, przeł. I.Szymańska, przypisy przeł. M. Szymański, Warszawa 2000.84 D. Rops, dz. cyt., s. 268-269.85 Tamże, s. 268. 86 Potwierdzają to ustalenia wielu psychologów, np. w tzw. piramidzie Abrahama Maslowa właśnie potrzeba miłościzajmuje centralne miejsce i największy obszar. Por.https://pl.wikipedia.org/wiki/Hierarchia_potrzeb#Bibliografia (dostęp: 29 listopada 2015).87 R. Bulas, Mitraizm a chrześcijaństwo, w: Kościół, świat i zbawienie we wczesnym chrześcijaństwie, red. J. Naumowicz, Warszawa 2004, s. 61.88 Tamże, s. 269.


27/126

27

zwłaszcza intelektualnych, choć jednocześnie zniechęcające oderwaniem od rzeczywistości icielesności.

Wszystkie te trzy czynniki: astrologia, mitraizm i neoplatonizm, są także ważnymczynnikiem w rozwoju chrześcijaństwa, bo trafiało ono wszak do ludzi, dla których sprawa Boga była najważniejsza, a religia stała u podstaw decyzji politycznych89. Wybór określonego modelureligijnego mógł zależeć od danej osobowości: człowiek czynu wybierał mitraizm, intelektualistadążący do doskonałości – neoplatonizm. Astrologia jako nauka praktyczna mogła trafić wzasadzie do każdego, lecz jej wersja naukowa znów dotyczyła tylko niektórych. Zapewne pozostaje jeszcze kwestia tradycji, zwyczajów i przywiązania do różnego rodzaju kultów, jednak,

co widać już wyraźnie w III i IV w., ludzie znużeni nazbyt orgiastycznymi i ekstatycznymiteurgiami szukali czegoś innego, czegoś, co jako bardziej uniwersalne zastąpiłoby różne teozofiei dało mocne oparcie w miłości, poszukiwanej chyba przez ludzkość od zarania dziejów. Takąnadzieję dawało chrześcijaństwo, którego wybór był dla wielu naturalną konsekwencją90 rozwojuwłasnej religijności – dokładnie tak jak w przypadku Firmicusa Maternusa.

Kontrowersje wokół tytułu De errore profanarum religionum

Tytuł De errore profanarum religionum tłumaczony jest w językach nowożytnych91 bezgłębszej analizy źródłosłowu, do czego skłania istnienie np. w językach romańskich ścisłejzależności od łaciny oraz znaczna liczba słów zapożyczonych z łaciny w innych językach (w języku angielskim jest to ponad połowa z 20 tysięcy najczęściej używanych słów92). Nawet w polszczyźnie upowszechniło się angielskie, lecz zapożyczone z łaciny słowoerror , najczęściejmoże stosowane przez internautów i programistów. Należy jednak pamiętać, że łacińskierror tonie „błąd” we współczesnym rozumieniu. Error to przede wszystkim „błąkanie się, zagubienie w

drodze, nieskoordynowane ruchy (i działania), rodzaj labiryntu”. W drugiej grupie znaczeńwyraża „niepewność, niezdecydowanie, wahanie, wątpliwość i zakłopotanie”, w trzeciej –

89 Marek Starowieyski pisze nawet o pewnym anachronizmie i niezrozumieniu historii, jeśli bada się np. prześladowania chrześcijan albo zmianę postawy wobec chrześcijaństwa Konstantyna, szukając przede wszystkimracji politycznych. Por. M. Starowieyski, dz. cyt., s. 10.90 „Chrześcijaństwo stało się religią dla wszystkich, nie miało charakteru elitarnego, lecz pozwalało masomuczestniczyć w misterium. I to stało się jego siłą. Wymagało nie tyle wiedzy i wtajemniczenia, ile codziennegowysiłku, a jego ideą przewodnią nie była gnoza, lecz miłość. Por. R. Bulas, dz. cyt., s. 62.91 Por. tłumaczenie angielskie –The Error of the Pagan Religions, francuskie – Erreur des religions profanes lub Erreurs des religions profanes i włoskie – L’errore delle religioni pagane.


28/126

28

„zejście z właściwej drogi, zagubienie jej, obranie niewłaściwej trasy”, w czwartej – „rozstrójumysłu i ducha, szaleństwo, obłąkanie i chaos myślowy”, w piątej – „błędne myślenie, fałszywe

rozumowanie”, wreszcie w ostatniej – „odejście od zasad, niewłaściwe postępowanie i przewinienie”93. Error Firmicusa to raczej ludzka nieświadomość niż wina czy grzech, któreokreśla on innym pojęciem –vitium. Natomiast pojęcie profanus, tłumaczone jako „pogański”czy „poganin”, jest z kolei anachronizmem – nie było jeszcze używane w czasie, gdy Firmicus pisał swoje dzieło (zaczęto je stosować dopiero pod koniec IV w. na określenie mieszkańcówwsi, którzy wciąż sprawowali dawne kulty). Za życia Firmicusa używano tego słowa przedewszystkim na określenie zwykłego człowieka, niewtajemniczonego w jakiś kult lub nieczystego

obrzędowo, także bezbożnego świętokradcę94

.I wreszcie najważniejsze słowo, budzące tyle emocji –religio95. Nie oznacza ono

bynajmniej religii w naszym rozumieniu, a raczej: „obawę, niepokój, wątpliwości i skrupuły”,„ujawnienie woli bożej”, „kultową powinność”, „przymus moralny”, „praktykę religijną”,„skrupulatność” (ważną przy składaniu ofiar), zaś w najczęstszym96 swym użyciu u starożytnychRzymian – „zabobon, podejrzany rodzaj religijności, wypaczoną i szkodliwą pobożność”. Przedtaką religijnością przestrzegał Firmicus, który doszedł do chrześcijaństwa poprzez naukowe poszukiwanie tajemnicy świata i ludzkiego szczęścia, a całym swym traktatem przekonuje, żeznalazł w wierze chrześcijańskiej odpowiedzi na wszystkie dręczące go pytania. Próbujewyjaśnić sobie współczesnym, na czym polega zabobon niemoralnych i szkodliwych kultów.Można by zatem zaproponować kilka wariantów tytułu tegoż traktatu, np.: „Szaleństwoszkodliwego zabobonu”, „O wątpliwościach wobec świętokradczych praktyk religijnych”,„Zagubienie niewtajemniczonych w wiarę” lub: „Jak nieświadomi błądzą w wierze”. Na ostatniwariant zdecydowano się po konsultacji filologicznej. Podobnie po wielu konsultacjach, ponieważ imię autora nie upowszechniło się jeszcze w języku polskim, zdecydowano się na

pozostawienie jego oryginalnego zapisu: Firmicus (czyt. Firmikus).

Źródła, kompozycja i styl

92 Por. L. Winniczuk, Lingua Latina. Łacina bez pomocy Orbiliusza, Warszawa 1975, s. 6. 93 Por.Słownik łacińsko-polski, red. J. Korpanty, Warszawa 2001, t. 1, s. 670. 94 Tamże, t. 2, s. 534. Warto także zauważyć, że Firmicus używa chętnie pojęciamens profana, by określić tych,którzy jeszcze nie przeszli na chrześcijaństwo. 95 Tamże, s. 633-634.


29/126

29

Iulius Firmicus Maternus doskonale mieści się w nurcie edukacyjnym i naukowym

charakterystycznym dla przełomu III i IV w. n.e. Trend ten polegał na zebraniu jak najszerszegodorobku antycznego z terenu właściwie całego Morza Śródziemnego i przekazaniu go w językułacińskim następnym pokoleniom. W przypadku wielu nauk, umiejętności czy też filozofii epokahellenistyczna ze swymi kompendiami i bujnym rozwojem kulturalnym była tym okresem, doktórego sięgano najczęściej. Należało zatem znać obok łaciny bardzo dobrze język grecki, częstoteż egipski i syryjski, co dotyczyło częściej astrologów, którzy często czerpali ze źródłaegipsko-syryjsko-wschodniego i greckiego. Iuliusz Firmicus Maternus, Sycylijczyk, żyjący w IV

w. n.e. w okresie przemian i w miejscu podatnym na przemiany, był w pewien sposób wytworemswej epoki i dlatego raczej nie dziwi, że żyjąc niejako na styku kultur, znał doskonale grekę (wswych dziełach umieszcza cytaty greckie). Jego styl pokazuje wpływ tzw. afrykańskiej łaciny, w pewien sposób podobnej do łaciny, którą posługiwał się Apulejusz, autor Metamorfoz albo złotego osła. Była ona charakterystyczna zarówno dla Sycylii, jak i dla Afryki pod władząRzymu. Greckie naleciałości u Firmicusa wykazuje Heuten97, chwaląc go także za rzeczywistytalent stylistyczny, dobór pleonazmów, zwłaszcza w słynnym opisie Sycylii. Moricca docenia„żar umysłu” i entuzjazm autora, Pastorino chwali syntaksę i figury retoryczne98. Samej tylkoskładni w dziele De errore… poświęcił swoją książkę dokładnie 100 lat temu wrocławianinFranciszek Groehl99. Składnia Firmicusa pozostaje pod wpływem Cycerona, do którego autorzyIV w. powracali na tyle chętnie, że całą epokę nazwano Aetas Ciceroniana oraz „złotym wiekiemliteratury chrześcijańskiej”100. Sam Firmicus podziw dla Cycerona wyraził w Mathesis, pisząc: Marcus vero Tullius, princeps ac decus Romanae eloquentiae (wstęp do księgi II) orazdecuseloquentiae Tullius (VIII 5). Wśród źródeł klasycznych, na które powołuje się również samMaternus (legentibus nobis tradit antiquitas101), jest Wergiliusz i Owidiusz (m.in. słynnerapax

ignis oraz opis Enny), a także Liwiusz wykorzystany jako źródło przy opisie rzymskich

96 Tezę tę, zasłyszaną niegdyś na wykładzie z historii kultury starożytnej, przytaczam za świętej pamięci profesoremRomualdem Turasiewiczem.97 Por. przypisy do całej translacji w: G. Heuten, Julius Firmicus Maternus. De errore profanarum religionum,traduction nouvelle avec texte et commentaire, Brussels 1938. 98 Por. C. A. Forbes, dz. cyt., s. 33-34. 99 F. Groehl, De syntaxi Firmiciana, Breslau 1918. 100 Por. M. Starowieyski, dz. cyt., s. 11. 101 „Jak czytamy, starożytność przekazuje…”. Por. De errore… XVI 1.


30/126

30

bachanaliów102 . Wśród źródeł chrześcijańskich potwierdzono przede wszystkim KlemensaAleksandryjskiego i Cypriana, którego sekwencję cytatów biblijnych (z pewnymi wyjątkami)

Firmicus przejmował, zaś podobieństwo do Tertuliana, Minucjusza Feliksa i ArnobiuszaStarszego okazało się przesadzone, co wynika z przedstawionej przez Agostina Pastorina tablicyzależności tekstu De errore… od innych autorów103. Clarence A. Forbes zwraca uwagę naniedostrzeżoną wcześniej u Firmicusa znajomość Listu do Hebrajczyków(który zdaniem badaczy prawie nie był znany na zachodzie imperium) oraz na fakt, że Pismo Święte Starego Testamentucytuje on raz na podstawie Wulgaty (głównie za Cyrylem), a raz Septuaginty104.

Jeśli chodzi o kompozycję105, w De errore… wyróżnia się trzy części:‒

pierwszą, która opisuje tzw. cztery żywioły i tzw. kulty wschodnie, uznaną zakompilacyjną;

‒ drugą, która dotyczy misteriów eleuzyjskich, kultu Izydy i Mitry, opisanych jakby na podstawie własnego doświadczenia;

‒ trzecią, która jest apelem do cesarzy, a zarazem uzasadnieniem już prowadzonej polityki.Kompozycyjno-oratorski talent autora najpełniej ujawnił się w przemowie Słońca (VIII

1-3), którą, jak sam potwierdza stworzonym przez siebie neologizmemethopoeiacus, oparł na jednej z najstarszych figur retorycznych, obrazujących charakter danej osoby. Zastosowanaethopoeia nie tylko ożywia wypowiedź, lecz także wspiera tezę autora o bezzasadności kultusłońca dzięki negowaniu go przez sam obiekt kultu.

Na styl Firmicusa, o którego cyceroniańskich zwłaszcza aspiracjach powiedziano powyżej, ma wpływ także kilka ciekawie zastosowanych zabiegów składniowych, takich jakablativus absolutus, z którego pisarz chętnie korzysta w dłuższych zdaniach i prawie zawsze przywprowadzaniu tekstu biblijnego (iubente spiritu sancto, deo iubente), czyablativus etymologicus.Jednak najulubieńszą konstrukcją autora jest genetivus inhaerentiae, czyli pewna „specyfikacja,

eksplikacja lub identyfikacja obiektu (pojęcia) nazwanego przez człon określany”106. Ponadtotraktat De errore… pełen jest fachowych terminów, np. dotyczących różnych kultów, a ichnagromadzenie także stanowi środek stylistyczny. Wśród figur retorycznych można dostrzec

102 Wszystkie te zależności wykazuje w przypisach do edycji teubnerowskiej tekstu Konrat Ziegler. 103 Por. A. Pastorino, dz. cyt.104 Por. C. A. Forbes, dz. cyt., s. 213 i 38.105 The Catholic Encyclopedia, red. C. G. Herbermann. Por. hasło „Firmicus Maternus”, portal New Advent,http://www.newadvent.org/cathen/06080a.htm (dostęp 15 lipca 2015).


31/126

31

liczne pleonazmy (np.exitus finisque, II 3), paronomazje (lugete mortuos vestros et ipsi similimorte morituri, VIII 3), anafory ( Lugete Librum, lugete Proserpinam, VIII 8), aliteracje

( proficisciens pergere pater , VI 2), wykrzyknienia –exclamationes ( Egregia erroris istius ac praeclara commenta!, V 4), wreszcie liczne pytania retoryczne, rozbudowane konstrukcjesynonimiczne i apostrofy (wznoszone do: Konstancjusza i Konstansa oraz tak do pojedynczegoczłowieka, jak i do całej ludzkości, do Chrystusa oraz do… diabła). Firmicus używa słów rzadkostosowanych w późnej łacinie, takich jak np. Wergiliuszowy przymiotnikineluctabilisczy przysłówekomnifariam, oraz tworzy neologizmy (np.artuatim). Stara się także oddawać pojęciaabstrakcyjne w jak najbardziej konkretny sposób107.

Kończąc opis stylu Firmicusa i jego źródeł, chcę zwrócić uwagę na nieporuszaną dotąd przez badaczy kwestię zaimków, zwłaszcza zaś zaimkaiste, ista, istud . W języku łacińskimmożna nim było kogoś obrazić, bowiem obok znaczenia: „ten twój, ten wasz” niesie on takżesens słowa niecenzuralnego108. Warto dodać, że był to zaimek chętnie stosowany przez Cycerona,który używał go w mowach przeciw Antoniuszowi. Firmicus także wykorzystuje go bardzoczęsto wobec zjawisk, do których ma stosunek negatywny. Jednak zdarzają się też odniesieniazaimkaiste do Boga oraz zastosowania tegoż zaimka w sytuacjach szczególnego wzburzenia lubentuzjazmu autora. Dlatego, jak sądzę, należy uznać, że Firmicus wykorzystał wzmiankowanyzaimek do wyrażenia skrajnych emocji, co również dla odbiorcy mogło być sygnałem i probierzem hierarchii wartości wyznawanych przez autora.

Tekst, wydania i translacje

Historia odkrycia i upowszechnienia tekstu De errore…, którą Konrat Ziegler przedstawiłwe wstępie do wydania tekstu w 1907 r.109, przedstawia się (w wielkim skrócie) następująco:

dzieło De errore… było jakby nieznane, a na pewno niecytowane w literaturze patrystycznej iśredniowiecznej (wyjątkiem był Ambrozjaster 110, komentator św. Pawła z drugiej połowy IV w., postać podobnie jak Firmicus dość anonimowa). Dopiero po 12 wiekach, przypadkowo,

106 H. Wolanin,Gramatyka opisowa klasycznej łaciny w ujęciu strukturalnym, Kraków 2012, s. 203. Por. także całyrozdział pt. Rzeczownik w genetiwie jako przydawka, s. 200-207. 107 Por. F. Groehl, dz. cyt., s. 32.108 A. Krokiewicz, M. Pąkcińska, dz. cyt., s. 20.109 Por. K. Ziegler, dz. cyt., s. X i nn.


32/126

32

poszukując materiałów do pracy nad historią Kościoła, odnalazł manuskrypt De errore… MathiasFlacius (1520–1575), Illyryjczyk z Albony (obecnie chorwackie miasto Labin)111 . W

Magdeburgu znalazł on rękopis, nieco uszkodzony na pierwszych stronach, ale podpisany nakońcu jako Iulii Firmici Materni de errore profanarum religionum. Potem udał się do Strasburga,gdzie w 1562 r. miała miejsce tzw.editio princeps dzieła Firmicusa. Sam manuskrypt zaginął,lecz w połowie XIX w. odnalazł go w Bibliotece Watykańskiej Conrad Bursian i także wydał.Wcześniej, na początku XVII w., bez dostępu do rękopisu wydał De errore… w HamburguIoannes Wower. Z kolei pod koniec XIX oraz na przełomie XIX i XX w. można stwierdzićznaczny wzrost zainteresowania traktatem religijnym Firmicusa: w 1845 r. wydano go w Paryżu,

w 1847 r. w Lipsku, a w 1867 r. w Wiedniu. Jednak najbardziej znaczące i zawierające nawet dodziś najszerszy (obok wydania Agostina Pastorina) komentarz było wydanie teubnerowskie,opracowane przez Konrata Zieglera. Pół wieku później badania nad Firmicusem prowadziłGilbert Heuten; wyszło także uzupełnione, ponowne wydanie Zieglera. Równoległe dokonywanotranslacji na języki narodowe: francuski, niemiecki, włoski i rumuński. W drugiej połowie XX w.ukazało się kolejne francuskie wydanie, opracowane przez Belga Gilberta Heutena, dwujęzycznewydanie francuskie Roberta Turcana (1982 r.) oraz pierwsza angielska translacja Clarence’a A.Forbesa (1970 r.). Największy komentarz do Firmicusa Maternusa znajduje się u AgostinaPastorina, który jako Włoch zapewne czuł się zobowiązany do najpełniejszego opisu i edycjidzieł rodaka. Obecnie wydawana książka stanowi pierwsze polskie tłumaczenie religijnegotraktatu polemicznego Iuliusa Firmicusa Maternusa.

Podziękowania

Za twórczą wymianę myśli (oraz elektronicznych e-maili) dziękuję pani profesor Béatrice

Caseau, która za swego rodzaju symbolum, jakby wprost z dzieła Firmicusa, uznała fakt, iż mamy

110 Por. A. Baron, Łacińskie komentarze do Listu do Tytusa (Ambrozjaster, Hieronim, Pelagiusz) na tle recepcjimyśli Pawłowej w starożytności, Kraków 2003. 111 Wykształcony w Wenecji, chciał jako gorliwy katolik obrać zakonną drogę życia, jednak na polecenie wuja udałsię w 1539 r. na dalsze studia do Niemiec i studiował tam kolejno w Bazylei, Tybindze oraz Wittenberdze.Poznawszy Lutra i Melanchtona, stał się konwertytą ewangelickim. Słynął z ożywionych wewnątrzreformacyjnych polemik religijnych, z powodu których często musiał zmieniać miejsce pobytu. Jednym z jego głównych zamierzeń było opisanie historii chrześcijaństwa z zamiarem wykazania, że od samego początku coraz bardziej zniekształcanonaukę Jezusa. Dlatego też udał się do Magdeburga, gdzie przeszukując materiały do swej pracy znalazł manuskrypt De errore…


33/126

33

nie tylko te same zainteresowania, ale nawet to samo imię.Sic Tibi feliciter cuncta provenient,victoriae, opulentia, pax, copia, sanitas et triumphi!112.

Za twórcze dyskusje nad parującą kawą podczas cotygodniowych spotkań w kampusieUKSW dziękuję także Pani Profesor Joannie Komorowskiej, której przy okazji gratulujęświetnego tekstu z 2014 r., dotyczącego Mathesis.

Pozostaje mi jeszcze jakże miły obowiązek podziękowania Recenzentom: KsiędzuProfesorowi Józefowi Naumowiczowi z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego orazPanu Profesorowi Tomaszowi Sapocie z Uniwersytetu Śląskiego za cenne uwagi i tak pochlebneopinie.

Dziękuję mojej Rodzinie za to, że wytrzymała czas mojej pracy nad Firmicusem, nazbytczęste wzmianki o nim, obecne w całym domu książki, notatki także Firmicusowe itd.

Dziękuję także moim nieocenionym Redaktorkom z Krakowa – Agnieszce Ślusarczyk iMagdalenie Hutny.

112 Por. F. Maternus, De errore…, XXIX 4: „W ten oto sposób niech wszystko Wam się szczęśliwie wiedzie:zwycięstwa, pomyślność, pokój, dostatek, zdrowie i tryumfy”. („Sic vobis feliciter cuncta provenient, victoriae,opulentia, pax, copia, sanitas et triumphi”).


34/126

34

II. Iulii Firmici Materni, De errore profanarum

religionum (Juliusz Firmikus Maternus, Jak nieświadomi błądzą w wierze

1)

Wstęp – cztery prasubstancje

I 1(…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………...)2.

To, co Bóg Twórca uczynił w trakcie stwarzania człowieka3 (oraz sprawy), które omówiliśmy(już) w corocznych świadectwach spisanych na temat nieszczęsnych potępionych4, powinniśmy przypomnieć ponownie i szczegółowo. Bo wszystkie ohydne5 obrzędy, jak to postaramy się

1 Kontrowersje dotyczące ustalenia najwłaściwszego polskiego tytułu por.Wprowadzenie. 2 W manuskrypcie Iuliusa Firmicusa Maternusa, odkrytym niegdyś przez Matthiasa Flaciusa (1520–1575), 300 lat później Conrad Bursian zauważył brak dwóch pierwszych stron, czyli około 100 linijek tekstu, który mógł byćretoryczną pochwałą cesarzy Konstancjusza i Konstansa lub nawiązywać do samego Firmicusa – jego zainteresowańastrologicznych czy przyjęcia chrześcijaństwa. Zarówno powyższe informacje, jak i tłumaczone (w nawiasach)uzupełnienia oparte są na edycji Zieglera z 1907 r. Por. Iulii Firmici Materni V C De errore profanarum religionum,ed. Konrat Ziegler, dz. cyt, s. 6 i nn. 3 Zdanie:quod in fabricatione hominis artifex (deus) fecit przypomina podobne ze wstępu (3.2) Firmicusa do jegowcześniejszego dzieła astrologicznego pt. Matheseos libri octo: et ita hominem artificio divinae fabricationiscomposuit (deus). Nie jest to także podobieństwo jedyne. Poglądy Firmicusa na temat antycznych (a dla niegowspółczesnych) kultów i mitologii, ich lekceważenie widoczne są także w jego pierwszym dziele, napisanym, zanim przyjął chrześcijaństwo: „It is purely a polemic against the mysteries, which had also been condemned in theMathesis”. Por. J. R. Bram, Ancient Astrology. Theory and Practice, New York 1975, s. 1. 4 Perditorumod czasownika: perdo,3 didi, ditum. Por.Słownik łacińsko-polski, red. J. Korpanty, Warszawa 2003, s.425. Słownik ten był podstawą niniejszej translacji, aczkolwiek korzystano także z innych źródeł, co zostałozaznaczone w przypisach. Wyraz ten oznacza m.in. kogoś, kto jest „zgubiony, zniszczony, stracony”, czyli jestraczej ofiarą niż sprawcą – nie „wichrzycielem” czy „potępionym”, lecz raczej „nieszczęśliwie uwikłanym w potępienie”. Określenia tego używa Firmicus w tekście 11 razy, zawsze w opisie ludzi, którzy kultywują dawneobrzędy. Por. inne znaczeniowo tłumaczenie angielskie:children of perdition czy francuskie:d’individus tarés.5 Ista. Por. iste, ista, istud – zaimek, który najczęściej miał negatywne wartości znaczeniowe, co uprawnia wtłumaczeniu do wstawienia przymiotnika nacechowanego pejoratywnie. Por. A. Krokiewicz, M. Pąkcińska, Praktyczna stylistyka łacińska, Warszawa 1992, s. 20.


35/126

35

wykazać za pomocą jasnych argumentów i na starannym doborze6 przykładów, zostałykłamliwie upozorowane przez diabła i demony. Właśnie te duchy (sprawiły), że z powodu

myślenia skażonego grzechem, nadziei na fałszywe szczęście i błędnego rozeznania przewrotnerozumowanie uwikłało ludzi w nieszczęścia7.

I 2

Któż może podać w wątpliwość, że w całej Wszechnaturze znajdują się cztery elementy,czyli: ogień, woda, powietrze i ziemia? Jednak te elementy są różnorodne, mają sobie tylkowłaściwe cechy o przeciwnej mocy. A zatem pozostają w błędzie ludy, które pewnym elementom przypisują pierwszeństwo, czcz�

Beata_Gaj_Firmicus_De_errore Wersja Ostateczna 30 XI 15

Documents

Transcript of Beata_Gaj_Firmicus_De_errore Wersja Ostateczna 30 XI 15