BAROKNazwa tej epoki pochodzi od włoskiego i portugalskiego słowa BAROCCO, które w obu tych

językach oznacza perłę o nieregularnych kształtach. Termin ten doskonale oddaje nastroje tej epoki. Renesans charakteryzował spokój, ład, harmonia, symetria. W baroku zaś następuje dysharmonia, chaos, dynamika.

Barok rozpoczyna się u schyłku XVI wieku, trwa cały XVII wiek i w Polsce do połowy XVIII wieku. Za datę kończącą i początek właściwego oświecenia uznaje się rok 1764. W historii polskiej literatury to pierwsza konkretna data wyznaczająca początek epoki. Wydarzenie historyczne – objęcie tronu przez Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Głównym prądem renesansu była reformacja – rozłam w obrębie kościoła katolickiego. W połowie XVI wieku odbył się Sobór trydencki, który ustalił, że kościół powinien odbudować swoją siłę i odzyskać potęgę. M.in. powołano zakon jezuitów – założyciel Ignacy Loyola. Zakon zajmował się rozpowszechnianiem KONTRREFORMACJI – ruch skierowany przeciwko reformacji, mający na celu zjednoczenie kościoła – nie pojawiła się w krajach protestanckich. Konsekwencją kontrreformacji był bardzo duży wpływ w architekturze – wystrój kościołów. W sztuce barokowej zwracano uwagę na niezwykły przepych, duża ilość zdobień, kolumny modyfikowane, kręcone, sprawiające wrażenie ruchu. W kościele pojawiają się złocenia, bogato zdobione ołtarze i ambony. Jednym z głównych elementów zdobniczych będą PUTTA – pucułowate aniołki, postaci półnagich dzieci ze skrzydełkami. Kościoły zdobiono marmurami, aby wierni dostrzegali potęgę kościoła katolickiego i aby przyciągnąć wiernych, bowiem kontrastowały z kościołami protestanckimi – prostymi, surowymi, ascetycznymi.

Kontrreformacja miała także wpływ w literaturze na wizerunek Boga, człowieka i relacje między nimi. W renesansie Bóg – dobrotliwy ojciec, który wybacza grzechy, deus artifex, który stworzył doskonale harmonijny świat, dystans uległ zmniejszeniu. Kontrreformacja wraca do średniowiecznego wizerunku, Bóg staje się surowym sędzią, odległy, wymagający, żąda od człowieka aby dokonał wyboru między miłością do Boga, a do świata ziemskiego. Te dwa pojęcia się wykluczały wzajemnie.

Wizerunek Boga miał wpływ na postawę człowieka baroku, który jest wewnętrznie rozdarty. Ponownie pojawia się dualizm (PLATON) – człowiek składa się ze sfery duchowej(duszy) i ze sfery materialnej(ciała).

Człowiek baroku miał w pamięci renesansowe hasło Carpe Diem, czyli korzystaj z dnia – pragnie cieszyć się życiem. Z drugiej strony pamięta o śmierci – Memento Mori – dlatego pojawia się wewnętrzne rozdarcie. Z jednej strony pragnie uciech świata doczesnego, a z drugiej strony ma obawy dotyczące życia po śmierci. Stąd przekonanie, że ciało człowieka jest grzeszne, nieczyste, śmiertelne, pochodzące od szatana uosobienia zła. Dusza – czysta, bezgrzeszna i nieśmiertelna, pochodząca od Boga, uosobienia dobra.

Życie człowieka baroku przypomina wieczną wojnę między dyszą i ciałem, dobrem i złem. Stąd określenie występujące w literaturze baroku, człowiek przestawiony jako żołnierz, wojownik, a życie jako walka.

Mikołaj Sęp-Szarzyński napisał w jednym ze swych sonetów „Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie”.

W polskiej literaturze baroku wyróżniamy trzy nurty:-ziemiański-dworski-plebejski

Nurt ZIEMIAŃSKI rozwijał się w małych szlacheckich dworkach wśród średnio zamożnej szlachty. Nurt ten nawiązywał do tradycyjnej polskiej kultury, pamiątek narodowych i tradycji ludowych. Wiązać się z nim będzie postawa zwana SARMATYZMEM. W XVI wieku polska szlachta

str. 1

poszukiwała swojego rodowodu i wywiodła swoje pochodzenie od starożytnego plemienia Sarmatów, które żyło nad dolną Wołgą. Słynęło z męstwa, odwagi i waleczności. Takie cechy zaczęła sobie przypisywać polska szlachta. Początkowo to przekonanie jednoczyło, tworzyło więź i dumę narodową. Sarmatyzm zaczęto łączyć ze złotą wolnością szlachecką, której głównym, elementem było LIBERUM VETO, co oznaczało „WOLNE NIE POZWALA” co z czasem przyczyniło się do upadku Rzeczpospolitej, bowiem każdy miał prawo krzyknąć „liberum veto” i zerwać obrady sejmu. Nie można było ustanowić stałych praw, które były fundamentem państwa. Tymczasem prawa jak kalendarz zmieniały się co roku – jak pisał jeden z poetów.

Postawa sarmatyczna uległa wypaczeniu. Duma narodowa przerodziła się w nietolerancję i niechęć wobec innych narodów i kultur, czyli KSENOFOBIĘ. Zaczęto kojarzyć ich z kłótliwością, pijaństwem i obżarstwem, z ograniczonymi horyzontami myślowymi (głupotą). Do tego przyczyniły się także szkoły jezuickie, które początkowo stały na bardzo wysokim poziomie. Z czasem jednak ograniczył się do pamięciowego przyswajania tekstów łacińskich, dlatego z Sarmatyzmem i nurtem ziemiańskim łączyć się będzie MAKARONIZOWANIE – wplatanie do języka polskiego wyrażeń obcego pochodzenia, najczęściej łacińskiego. Zdania budowane zgodnie ze składnią łacińską, czyli rozbudowane, wielokrotnie złożone z orzeczeniem na końcu. Makaronizm używano, aby podnieść rangę swojej wypowiedzi i nobilitować samego siebie.

Sarmatyzm początkowo postrzegano pozytywnie, jednak później postawa ta uległa wypaczeniu – XVIII wiek. Baronową szlachtę nazwali twórcy oświecenia, ale w sensie negatywnym. Początek XVIII wieku – okres panowania Sasów („za króla Sasa, jedz, pij i popuszczaj pasa”). Głównymi przedstawicielami tego nurtu byli JAN CHRYZOSTOM PASEK i WACŁAW POTOCKI.

Kolejnym nurtem jest nurt DWORSKI. Rozwijał się wśród arystokracji bogatej szlachty, nawiązywał do kultury zachodnio-europejskiej. Głównymi przedstawicielami byli: DANIEL NABOROWSKI i JAN ANDRZEJ MORSZTYN. Charakterystycznym zjawiskiem dla nurty dworskiego będzie MARINIZM – od włoskiego poety Marino Giambattisto, który twierdził „budzić zdziwienie – oto cel poety”. – nieraz zwany konceptyzmem – koncept (pomysł na zaskakiwanie czytelnika)

Zaskakiwano pomysłami, np. porównując zakochanego do trupa („Do trupa J.A. Morsztyna) lub do galerników (także w utworze Morsztyna). Także niezwykłą byłą budowa utworów, która przypominała dzban lub klepsydrę. Ogrom środków stylistycznych. Często o baroku mówiono, że charakteryzował go przerost formy nad treścią, co znaczy, że autorzy częściej skupiali się na formie niż na treści.

Ostatnim nurtem był nurt PLEBEJSKI. Plebs – biedota miejska. Nurt ten wykształcał się przede wszystkim w miastach, głownie wśród studentów. Przedstawiciel: JAN Z KIJAN. Głównym bohaterem utworów należących do tego nurtu był SOWIZDRZAŁ. Człowiek niezwykle bezpośredni, często wulgarny, który nie wstydził się wytykać wad, błędów. Był człowiekiem prostym, ale bardzo trafnie potrafił ocenić rzeczywistość. Utwory, których bohaterem był Sowizdrzał były zabawne o charakterze satyrycznym.

W renesansie nastąpił w Polsce rozwój nauki i kultury. Bardzo często zjeżdżali do niej studenci z całej Europy. Akademia Krakowska dorównywała poziomem innym sławnym uczelnio. Następowała wymiana myśli i poglądów, nowe tendencje docierały do Polski. Także Polacy wyjeżdżali do Padwy, Bolonii, paryskiej Sorbony, Lipska, Królewca, skąd przywozili nowe poglądy. W baroku następuje upadek szkolnictwa w Polsce. Uniwersytety spadły do poziomu gimnazjów. Studenci zagraniczni przestali przyjeżdżać, co zahamowało wymianę myśli. W szkołach jezuickich szczególnie zwracano uwagę na rozwinięcie zainteresowań, m.in. ze sławy słynęły teatry powstałe przy tych szkołach. Z czasem ograniczono się do nauczania pamięciowego. Efektem upadku byli absolwenci z ograniczonymi horyzontami myślowymi. Często spotykana była NIETOLERANCJA KSENOFOBICZNA.

W baroku zaczęto walczyć z innowiercami. Wypędzono z Polski arian i zaczęto prześladować lute ran. To właśnie oni zajmowali się drukarstwem. Gdy wypędzono arian zamknięto najważniejszą drukarnię. Swoje drukarnie musieli zamknąć Luteranie. Spadła ilość drukowanych książek, przez co ich ceny wzrosły. Były mało dostępne. Zaczęto ponownie przepisywać w związku z czym wiele utworów funkcjonujących, jako rękopisy ginęło. Spadek poziomu wykształcenia społeczeństwa. Do najważniejszych filozofów tego okresu należał Pascal, który jest autorem tzw. Zakładu Pascala, który

str. 2

zawarł w swoim dziele „Myśli”. Twiedzi, że bardziej opłaca się wierzyć Boga niż nie wierzyć. Jeśli nie wierzymy, a on nie istnieje to nic nie tracimy, a jeśli jest to tracimy życie wieczne. Jeśli wierzymy i go nie ma to nic nie tracimy, a jeśli jest to wygrywamy życie wieczne.

Pascal twiedziłtakże, że człowiek jest trzciną najwątlejszą ze wszystkich, ale trzciną myślącą. Człowiek jest istotą, która toczy ze sobą wieczną wojnę. Jest delikatny, podatny na powiewy wiatru i łatwo go można złamać, ale wyróżnia go to, że myśli, bo nawet jeśli ginie, to ma tego świadomość. W poglądach Pascala można odnaleźć rozdarcie, niepewność, słabość człowieka baroku.

Innymi filozofami byli:-Kartezjusz-Becon ich poglądy wyprzedzają znacznie barok i w pełni popularne będą dopiero -Leibnitz w oświeceniuKartezjusz to twórca racjonalizmu (racjo-rozum) Becon – jeden z empirystów (Fr. empire- doświadczenie) Racjonalizm to poznawanie świata poprzez rozum, a empiryzm poprzez doświadczenie. Takie poglądy zdecydowanie nie pasowały do tendencji baroku. Poglądy Kartezjusza, które przyjęły się w baroku jako SUBIEKTYWIZM W POJMOWANIU PIĘKNA. Pojmowanie piękna zależy od miary doświadczeń, skojarzeń, dlatego jest indywidualne. Również uzależnione od wynalazków jakie upowszechniały się w danym okresie. Galileusz wynalazł lunetę i mikroskop. To, co wydawało się być piękne, przy bliższym oglądzie okazywało się przerażające.

str. 3

MOTYW PRZEMIJANIA W TWÓRCZOŚCI MIKOŁAJA SĘPA-SZARZYŃSKIEGO

Szarzyński tworzył pod koniec XVI wieku. Był jednym z prekursorów baroku. Nazywany poetą śmierci, ponieważ motyw śmierci czy też przemijania najczęściej pojawiał się w jego utworach. Człowiek chory, zmarł w wieku 30 lat – przeczucie śmierci pojawia się w wielu jego utworach. Studiował w Wittenberdze – głównym ośrodku protestantyzmu. Zetknął się z poglądami Lutra. Wystąpił z kościoła katolickiego, jednak wrócił ulegając nastrojom kontrreformacji. W jego utworach można znaleźć zmiany w wizerunku człowieka, Boga i relacji między nimi, zmianę charakterystyczną dla kontrreformacji. Szarzyński jest autorem sonetów. Do tej pory znany nam sonet włoski (Petrarki) składający się z 4 strof (2 – czterowersowe opisowe i 2 trzywersowe – refleksyjne) U Szarzyńskiego pojawia się sonet francuski. (4 strofy, 3 kwadryną-opisowe, ostatnia dystych- 2 wersy- puenta)

SONET IIZnaczący jest tytuł sonetu, w którym autor zaczerpnął słowa z księgi Hioba „człowiek narodzony z niewiasty, dni krótkich jest i pełen kłopotu.”, co znaczy, że człowiek żyje który ko, to życie jest marnością, ale pełne bólu, cierpienia, trosk i smutku. Życie na ziemi to trud, z jakim człowiek musi sobie poradzić. W renesansie w tych krótkich chwilach życia towarzyszył człowiekowi miłosierny Bóg, dlatego było łatwiejsze. Bóg wybaczał wszystkie potknięcia, człowiek w każdej chwili czuł Jego miłośc. Tymczasem u Szarzyńskiego człowiek występuje jako istota, która już od narodzin jest napiętnowana grzechem pierworodnym. Jego życie będzie wypełnione bólem. To życie ziemskie będzie trwać chwilę. Autor nawiązuje do motywu vanitatywnego - marność i przemijalność życia ludzkiego.

Człowiek wystawiony na próby przez zmienny los. Tą marność podkreśla porównanie go do cienia – zjawiska chwilowego i ulotnego. Pojawia się gdy świeci słońce i znika razem z nim.

Według Szarzyskiego człowiek to istota ulotna, znikoma, żyjąca chwilę. Bóg wobec znikomości człowieka jest nieskończony, bo wieczny, niewyobrażalny i niepoznany, ale to także istota, która żąda od człowieka miłości, chwały i czci. Odległy, niepoznany, srogi, nie jest w stanie go pojąć rozum ludzki, a nawet aniołowie, którzy Go otaczają. Zakończenie utworu opiera się na paradoksie, bowiem Bó żąda, aby człowiek go kochał, ale aby człowiek mógł pokochać Boga, musi dostąpić Jego łaski, być obdarowanym miłością. Bóg żąda od człowieka tego, czego sam mu nie daje, stąd rodzi się pytanie czy sprawiedliwy jest Bóg. Na tym paradoksie opiera się dystych.

SONET IV (SONET IIII)(o wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem)

Sonet francuski – 3 strofy kwadrygą, ostania dystych. Tytuł wskazuje na interpretacje utwory. Słowem kluczowym do odczytania całego utworu jest słowo wojna. Szarzyński mówi, że życie człowieka jest wojną z szatanem, światem i ciałem. To wojna, którą toczy z pokusami na jakie wystawia go szatan i otaczający świat. Szatan przedstawiony jest jako hetman, główny dowodzący, który kieruje atakiem, próbuje pokonać przeciwnika, którym jest człowiek, a najpewniej Bóg. Sposobem na pokonanie jest podsuwanie człowiekowi uciech życia doczesnego, którym ulega ciało grzeszne (ponieważ ulega żądzom i rozkoszom) rozdarty wewnętrznie, nie potrafi sam przeciwstawić się szatanowi. Ta walka może zakończyć się sukcesem tylko wtedy, kiedy człowiek zaufa Bogu. Pojawia się tu dualizm (Platon ->Św. Augustyn). Wojna którą toczy człowiek to wojna między ciałem i duszą, szatanem i Bogiem.

Wizerunek człowieka u Szarzyńskiego różni się od tego z renesansu. Człowiek renesansu cieszył się życiem w myśl słów Horacego „Carpe Diem”(epikureizm). Człowiek baroku – wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie, z jednej strony chce cieszyć się życiem, z drugiej ma w głowie słowa „memento Mori”.

str. 4

To rozdarcie można dostrzec w modzie baroku. Z jednej strony stroje ascetyczne z tkanin ciemnych, kobiece zapięte pod samą szyją, często z kryzami, bez dekoltów. Z drugiej strony stroje pełne przepychu bogato zdobione z głębokimi dekoltami. Zaczęli nosić peruki, stroje zdobione piórami, a nawet owocami.

W utworach Szarzyńskiego pojawia się nowa wizja Boga i człowieka. Bóg – istota niepojęta, doskonała i niezrozumień jej nawet aniołowie. Człowiek – słaby, nędzny, zależny od stwórcy. Miłości może doświadczyć tylko wówczas, kiedy Bóg obdarzy go swoją łaską. Świat jest niezrozumiały dla człowieka i wrogi. Życie z kolei to ciągła walka. Celem ludzkiego życia jest miłość do Boga i oddawanie mu czci.

CZŁOWIEK – BOŻE IGRZYSKO(Wacław Potocki)

Już w tytule widać nawiązanie do poglądów Platona. Koncepcja zakładała, że człowiek jest zabawką w rękach Bogów. Człowiek cokolwiek by nie uczynił nie wynika to z jego woli, bo całe jego życie zależy od Boga lub Fortuny. Potocki porównuje życie do gry w szachy(narodziła się w Persji, prawdopodobnie dzięki Arabom przywędrowała do Europy). Szachy to gra strategiczna, dlatego często funkcjonuje jako metafora ludzkiego życia, w którym człowiek jest jedynie pionkiem w grze. Pole szachownicy składa się z czarnych i białych pól. Pojawia się symbolika barw czerń-zło, białe-dobo. Symbol – porównanie życia ludzkiego do labiryntu. Błądzenie między polami czarnymi i białymi, między dobrem i ziem. Potocki opisuje partie szachów rozgrywaną przez diabła i anioła. Bóg jest spektatorem, czyli widzem i reżyserem jednocześnie On nie jest uczestnikiem, przygląda się z boku tej rozgrywce. Jedynie rozsądza uczynki człowieka, dlatego przestrzega go, który jest jedynie pionkiem, aby unikać grzechu. Żeby umierając mieć czyste sumienie, co zapewni mu życie wieczne.

Motyw życia jako walki – człowiek jest pionkiem, ale też żołnierzem, który walczy z pokusami niesionymi przez świat. Podobnie jest u Szarzyńskiego. Szatan przedstawiony jest jako hetman, który swoje hufce(oddziały) prowadzi przeciwko armii aniołów.

str. 5

MOTYW PRZEMIJANIA W SZTUCE I LITERATURZE BAROKU

Renesans zainteresował się człowiekiem dzięki humanizmowi. Pojawiły się po raz pierwszy akty. Człowikek jest miarą wszechrzeczy (Protagoras) – zainteresowano się anatomią człowieka. Malarze baroku zachwycili się wytworami człowieka. Po raz pierwszy pojawiła się martwa natura.

PIETER CLAESZ „MARTWA NATURA”Autor przedstawia stół, a na nim wiele przedmiotów, które są symbolami śmierci lub przemijania. Leżą w przypadkowej kolejności – jakby porzucone. Główne miejsce zajmuje czaszka – dominuje nad pozostałymi przedmiotami. Fakt, że jest najważniejsza podkreśla światło, które skupia się właśnie na niej. Inne przedmioty:-zamknięta księga – symbol końca-piszczel – symbol śmierci-oparta o księgę szklanka – z materiału kruchego i delikatnego – symbol przemijalności ludzkiego życia-lampa, w której nie ma już świecy – wypalona – symbol końca-zegarek, lusterko lub kompas-klucz do szkatułki – symbol tajemniczości, a więc niewiadomej tego, co może spotkać człowieka u schyłku jego drogi. Także symbol zamknięcia spraw doczesnych-pióro – symbol wiedzy (także poezji)

Wszystkie przedmioty są symbolami przemijalności i odnoszą się do śmierci. Księga i pióro (wiedza), czaszka (śmierć) – przewyższa wiedzę i mądrość, wiedza nie jest w stanie wyjaśnić tajemnicy śmierci.

„MARTWA NATURA Z KWIATAMI, KRUCYFIKSEM I CZASZKĄ”JAN DEM HEEM, NICOLAES VAN VEERENDAEL

Centralne miejsce obrazu zajmuje wazon z kwiatami stojący na stole. Kwiaty podkreśla światło tak jak owoce, kartkę pióro i muszlę. Bukiet kwiatów jest piękny, ale po bliższym przyjrzeniu się można zauważyć, że więdnie. Liście zaczynają żółknąć, a płatki opadać. Tak samo jak owoce, któe leżą na stole. Część z nich jest dojrzałą, a część już zaczyna gnić (przemijalność). Zegar symbolizuje upływ czasu. Pusta muszla to schronienie, dom, w którym już nie ma życia. Z boku znajduje się krucyfiks, symbol zmartwychwstania i życia wiecznego, a za nim ukryta czaszka. To znam, że śmierć ukrywa się w cieniu ludzkich spraw i poczynań. Wiara nadaje życiu sens, bo śmierć nie jest jedynym końcem, ale początkiem.

JUAN DE VALDES LEAL „ALEGORIA MARNOŚCI ŚWIATA”Scena przedstawiona w grobowcu – podkreśla to kształt obrazu. Centralne miejsce zajmuje

katafalk, na którym nie ma trumny – śmierć trzyma ją pod pachą. Katafalk przykryty jest różnymi przedmiotami, atrybutami władzy świeckiej i kościelnej, symbolami mądrości:

-szata królewska bądź cesarska (czerwona)-korona

str. 6

-ornaty biskupie bądź papieskie-księgi – symbol wiedzy i mądrości (zamknięte – końca)-miecz i zbroja – atrybuty stanu rycerskiego

Wszystko leży w nieładzie we wnętrzu grobowca. Śmierć dosięgła nagle króla/biskupa/rycerza/papieża – każdego, bez względu na zajmowane stanowisko. Przemijalność dodatkowo podkreśla zgaszona świeca.

Śmierć kreśli w mroku grobowca słowa: „In ictu oculi”, co znaczy „w mgnieniu oka – te słowa uczą lekceważenia dóbr materialnych i uświadamiają jak krótko trwa życie ludzkie. Śmierć trzyma nogę na globusie, co oznacza, że dominuje ona nad całym światem, rządzi wszystkimi doczesnymi sprawami, bo to one decydują kiedy nadejdzie. Śmierć ukazana z atrybutami, które zazwyczaj jej towarzyszą-kosa – zakończenie ludzkiego życia, przecina nić-trumna-całun – tkanina, w którą zawijano ludzkie zwłoki

Widać nawiązanie do tematyki średniowiecznych utworów, m.in. do drzeworytów Hansa Holbeina. W baroku powróciło „memento Mori” – a więc zastanów się nad tym co stanie się z twoją duszą po śmierci. Ten obraz uświadamia, że życie doczesne jest niczym wobec wieczności życia po śmierci.

SONET I. O KTÓRKOŚCI I NIEPEWNOŚCI NA ŚWIECIE ŻYWOTA CZŁOWIECZEGO(M. SĘP – SZARZYŃSKI)

Przemijalność i ulotność podkreśla motyw obłoków, które pędzą po niebie, „Prętki lotne czasy pędzą”, „gwałtem obrotne obłoki”. Człowiekowi w każdej chwili jego życia towarzyszy śmierć, a on sam jest jedynie cieniem (sonet II) Porównuje go do zjawiska ulotnego, chwilowego. Szarzyński uświadamia człowiekowi, że musi przeżyć swoje życie tak, aby zasłużyć na życie wieczne. Zbyt wiele uwagi poświęca dobrom doczesnym, które odwodzą od Boga. Paradoks – miłość do Boga i świata wzajemnie się wykluczają. Sęp – Szarzyński odchodzi od koncepcji Kochanowskiego przedstawionej w „Hymnie”. Kochając świat i dobra, które ze sobą niesie ulegamy pokusom. Grzesząc odchodzimy od Boga. Nie można więc jednocześnie kochać Boga i świata, dlatego błogosławieni i szczęśliwi ci, którzy wybrali właściwą drogę miłości do stwórcy, ponieważ oni dostąpią zbawienia. W tym utworze pojawia się wizja Boga, człowieka i świata charakterystyczna dla kontrreformacji.

„EPITAFIUM RZYMOWI” (M.Sęp-Szarzyński)

Utwór ten to parafraza utwory rzymskiego poety Vitalisa. Epitafium – krótki utwór nagrobny. W tytule pojawia się paradoks, ponieważ autor poświęca swój utwór miastu, które jednak istnieje, ale w tym wypadku występuje jako symbol świetności i potęga Imperium Rzymskiego. Utwór rozpoczyna apostrofa do pielgrzyma wędrowca, który przybył do Rzymu w poszukiwaniu jego dawnej wielkości.

W pierwszym zdaniu pojawia się paradoks. Autor przywołuje symbol okręgu – nieskończoności, wieczności, a tymczasem mur, teatr i kościół zostały obrócone w ruinę, przestały istnieć. Aby podkreślić ten paradoks pojawia się anagram MUR – RUM. W kolejnej strofie zwraca się do pielgrzyma, aby pokazać mu „trupa miasta”, które pokonało samo siebie. Paradoksem jest to, że imperium rzymskie, które podbiło niemalże cały świat znany ówczesnej Europie, pojadało samo siebie. Zniszczenie nastąpiło od wewnątrz, zniszczyła je pycha i przekonanie o własnej wielkości mieszkańców. Kolejny paradoks – rzeka, która jest symbolem przemijalności i upływu czasu jest jedynym elementem wiecznym. Choć przestało istnieć całe imperium rzymskie, Tybr płynie dalej.

Autor kończy utwór nawiązując do motywu Fortuny. Uświadamia czytelnikowi, że oprócz natury nie ma nic, co nie przemija. Każde dzieło człowieka, które wydaje się być niezniszczalne, w

str. 7

każdej chwili może przestać istnieć. Poeta wykorzystuje bardzo popularny w baroku motyw przemijania.

DANIEL NABOROWSKINaborowski jest przedstawicielem nurty dworskiego w poezji baroku. Jeden z najbardziej wykształconych poetów, jednak swoją twórczość traktował bardzo marginalnie. Był także politykiem, dyplomatą. Znał kilka języków: włoski, angielski, francuski, grekę i łacinę. Studiował we Włoszech, Francji. Jego utwory przetrwały dzięki gatunkowi rozwiniętemu w twórczości baroku Sylwa – (łac. Silva rerum – las rzeczy). Niemalże każda rodzina szlachecka prowadziła księgi, w której zapisywała różne informacje znaczące dla tej rodziny. Były to narodziny, śmierć, odwiedziny gości, klęski żywiołowe, urodziny. Goście odwiedzający dom wpisywali się do tej księgi. W ten sposób przetrwały utwory Naborowskiego czy Morsztyna wpisywane na pamiątkę. Drukarstwo w baroku upadło. Dzieła przetrwały w rękopisach.

Morsztyna fascynowała kobieca uroda, miłość, zaś jednym z głownych motywów twórczości Naborowskiego jest przemijanie. Doskonale wpisały się w postawę renesansowego poety doctus, erudyty. Bardzo często nawiązywał do mitologii oraz Biblii. „Marność” nawiązanie do Księgi Koheleta, w której pojawia sięto słowo (Vanitas). Naborowski podobnie jak Kohelet nie odmawia człowiekowi radości życia, pozwala mu się nim cieszyć, ale mądrze i rozsądnie, dlatego pisze. „Miłujmy i żartujmyŻartujmy i miłujmy”lecz pobożnie i uczciwieA co czyste właściwieNad wszystko bać się BogaTak fraszką śmierć i trwoga”

Naborowski poucza czytelnika, aby żył zgodnie z przykazaniami bożymi i pamiętał, że po śmierci Bóg rozsądzi jego dobre i złe uczynki. Jeśli będzie żyć zgodnie z przykazaniami śmierć będzie błahostką.

„KRÓTKOŚĆ ŻYWOTA” Naborowski

Czas jest pojęciem niepojętym, niezrozumiałym. Według Naborowskiego jest przeszłość, przyszłość, a wszystko dzieje siętak szybko, że teraźniejszość nie istnieje. Już tytuł sygnalizuje temat utworu – przemijalność, ulotność. W 3 wersie pojawia się antyteza – dziś jutro, jest, nie będzie. Zacierają sie sfery czasowe. Naborowski nawiązuje do napisów nagrobnych„Jesteśmy kim będziecieByliśmy kim jesteście”Aby dodatkowo podkreślić przemijalność ludzkiego życia, autor przywołuje zjawiska chwilowe, ulotne – cień błysk, dym, głos. Na dodatek słowa krótkie, jednosylabowe.

Naborowski wykorzystuje symbol koła – nieskończoność, ale także upływu czasu, nieuchwytności ruchu, zmian. Wyznacza granice ludzkiego życia – narodziny, śmierć. Życie dla niego jest „czwartą częścią mgnienia” śmierć zaśchodzi za człowiekiem krok po kroku, w każdym momencie życia. Czas to zjawisko niepojęte, nie można go zatrzymać. Próba zrozumienia go z góry jest skazana na porażkę, a człowiek wobec czasu jest niczym, marnością.

BAROKOWE POJMOWANIE PIĘKNAW baroku wynaleziono m.in. mikroskop dzięki czemu można dokładniej poznać to co

wcześniej znane było tylko z zewnątrz. Wynalazki miały bardzo ważne znaczenie dla barokowej estetyki (nauki o pięknie). Do tej pory piękno oceniani przy pomocy zmysłów przez co wrażenie

str. 8

piękna mogło być tylko złudzeniem, pozorem. To, co uważano za piękne, przy bliższym oglądzie może okazać się ochydą. Filozofowie baroku, m.in. Kartezjusz, pokazali, że piękno jest pojęciem subiektywnym. Każdy piękno postrzega w inny sposób, ocenia kierując się własnymi doświadczeniami, skojarzeniami.

Twórcy baroku zastanawiali się czy to co inni określają jako piękne takie jest w rzeczywistości i czy przedmiotem zainteresowania może być tylko to co piękne czy także coś brzydkiego. Artyści zainteresowali się właśnie tym, co powszechnie do tej pory uważano za ohydę. Głównym zadaniem dzieł baroku było ZADZIWNIANIE i SZOKOWANIE. Stąd m.in. utwory, których bohaterkami były kobiety piękne, ale garbate, karlice (zdeformowane). Inny twórca napisał o wszach żyjących we włosach jego kochanki. Podobne zabiegi stosowane były w malarstwie.

TUSZA WOŁOWA W RZEŹNI” Rembrandt Van Rijn

Głównym elementem obrazu są rozpłatane zwłoki wołu. W bardzo dokładny sposób możemy zobaczyć wnętrzności, dzięki światłu, które jest skupione na zwłokach wołu. W tym obrazie powinna dominować czerwień, , a dominuje żółć, która wydaje przechodzić w złoty. Do tej pory złoty był zarezerwowany dla świętych. Tymczasem tusza wołu wydaje się lśnić na złoto. Nie epatuje przemocą, obrazem krwi. Dzieło szokuje tematem. Rembrandt wprowadza nowy kanon piękna. Wcześniej taki motyw się nie pojawia, a na pewno nie w taki sposób.

„APOLLO I MARSJASZ” JUSEPPE DE KIBERA

Cechą sztuki renesansowej jest harmonia, zaś barokowej brak symetrii, dynamizm i dysharmonia. Dynamizm tego obrazu widoczny jest w falującym materiale, które oplata ciało Apolla. Ciało Apolla owinięte w czerwony materiał, a na głowie wieniec laurowy (symbol zwycięstwa).

Dynamizmu nadaje temu obrazowi również sposób w jaki namalowany jest Marsjasz. Mimika twarzy – jakby krzyczał z bólu. Układ dłoni rozpostarte palce – oddają cierpienie. Ciało wygięte w konwulsjach, napięte mięśnie. Osią kompozycyjną tego obrazu jest kontrast między ruchem tkaniny, sposobem w jaki narysowany jest Marsjasz i Satyrami skrytymi za drzewem. Reszta elementów jest w bezruchu. Apollo przypomina posąg z marmuru. Choć trzyma Marsjasza zdaje się, że się nie porusza. Jego twarz nie wyraża żadnych emocji. Tło stanowi natura, której pozostaje niewzruszona, obojętna wobec tragedii Marsjasza.

Apollo – bóg sztuk pięknych (kalokagatia – dobro + piękno). Na tym obrazie pozbawiony uczuć, wrażliwości. Ten obraz współgra z utworem Homera „Iliada”. Kiedy grecy spustoszyli świątynię Apollina i uwiedli jego kapłankę. Apollo zesłał zarazę na ich wojsko. Na obrazie jak i w „Iliadzie” występuje jako bóg mściwy, okrutny, bezwzględny.

„NIESTATEK” JAN ANDRZEJ MORSZTYN

Niestatek oznacza chwiejność, niestałość. Podmiot liryczny to mężczyzna, człowiek zmienny, który spostrzega swoją ukochaną w zależności od relacji między nimi. To znak, że piękno jest pojęciem subiektywnym, bo zależy od indywidualnych skojarzeń i okoliczności.

Utwór składa się z dwóch części, które pozostają wobec siebie w kontraście. W pierwszej części opisuje ukochaną, kiedy żyją w zgodzie, zaś w drugiej, kiedy pojawia się między nimi konflikt, dlatego zmienia się jej wizerunek.

str. 9

Autor posługuje się językiem zbliżonym do języka Petrarki. To on używał tak wyszukanych słow (oczy-ogień, czoło-zwierciadło, włos złotem, ząb-perła). Kiedy dochodzi do kłótni, nagle piękna kobieta zmienia się w szkaradę (policzki-trąd, usta-czeluść, zęby-końskie kości). Piękno zależy od skojarzeń. To, co zachwyca, w jednej chwili potrafi zamienićsięw potworność. Pojawia się zabieg charakterystyczny dla baroku. Utwór zaskakuje, szokuje, nigdy do tej pory nie opisywano ukochanej w ten sposób. Ten kontrast ma szokować. Zmienność, czyli tytułowy niestatek.

„CZŁOWIEK” WACŁAW POTOCKI

Utwór składa się z dwóch strof, których bohaterem jest człowiek. Pierwsza strofa składa sięz pytań podmiotu lirycznego (3os. L.poj.) i udzielanych przez niego odpowiedzi. Chce dzięki nim skłonić do refleksji nad tym, kim jest człowiek. W Biblii przedstawiony jest jako najdoskonalsze dzieło Boga, bo stworzony na jego obraz, podobieństwo, ukoronowanie dzieła stworzenia. W renesansie podobnie, jest kontemplatorem świata, bo jest jedyną istotą, która potrafi pojąć i docenić dzieło Boga. Natomiast Potocki skupia się nie na tym kim jest, lecz czym jest człowiek. Czytelnik odnosi wrażenie, że autor przygląda się mu przez mikroskop. To, co piękne, okazuje się ohydą. -Głowa – garnkiem błota-Nos – odchód plugastwa-Brzuch – beczką pełną gnoju i zgniłego smrodu.

Autor chce zaskoczyć czytelnika słownictwem i sposobem przestawienia złowiek z punktu widzenia materii i fizjologii. Obraz człowieka, który zaprzecza jego wyjątkowości.

Druga strofa to rozważania nad istotą człowieczeństwa, nad celem, do którego człowiek zmierza. Potocki w charakterystyczny dla baroku sposób stwierdza, że człowiekowi w każdej chwili towarzyszy śmierć – jest marnością. Autor nawiązuje do biblijnych słów

„Z prochu powstałeś i w proch się obróciszA ty, jakoś był ziemią, ziemią będziesz w grobie”Pycha charakterystyczna dla człowieka jest nie na miejscu. Powinien nabyć pokory, bo jego życiem żądzi fortuna. Pozostać po nim może tylko dobra sława, bo ciało przeminie.

„LEKCJA ANATOMII DOKTORA TULPA” REMBRANDT

Głownym elementem obrazu są zwłoki. Cały obraz utrzymany jest w ciemnych barwach i te ciemne barwy kontrastują z jasnością zwłok i twarzy uczestników sekcji. W renesansie chciano poznać człowieka z bliska i sekcje nie b yły już zabronione.

Uwagę odbiorcy przyciąga ciało obraz twarze uczonych. Dodatkowo ciemne kolory podkreślają powagę tej sytuacji. Malarz celowo oświetlił twarze uczestników sekcji, aby można było poznać ich emocje w zetknięci ze śmiercią.

Na pierwszym planie widnieje doktor Tulp (zleceniodawca obrazu). Wyróżnia się strojem (najciemniejszy i ma nakrycie głowy), znajduje sięw niemalże centrum obrazu. Z jego postawy emanuje spokój, opanowanie i powaga. Dokonując sekcji, patrzy sięna uczestników, co wskazuje na to, że jest doświadczonym uczonym. Opanowanie pokazuje, że w sposób badawczy podchodzi do tego co robi.

Obserwatorzy w takiej sytuacji powinni być skupieni na tym, co robi doktor, a tylko jeden z siemiu patrzy na to. Część z nich spogląda na księge, tak jakby porównywali to, co przed oczami, z tym co w księdze. Zdaje się, że odwracają wzrok ze strachu tak jakby nie było przygotowani na spotkanie ze śmiercią. Są tutaj z ciekawości, ale z drugiej strony w zetknięciu ze śmierciączująstrach, bo uświadamiają sobie, że w przyszłości czeka ich to samo.

Zwłoki ukazane są w niezwykle realistyczny sposób. Blade, napięte mięśnie. Widzimy, że nie ma w nim życia. Brzuch zapadnięty, usta półotwarte i sine. Ręka spoczywa bezwładnie jak nogi. Ciału

str. 10

nie odebrano godności, bo śłuży nauce, dzięki niemu uczeni mogą poznać anatomie człowieka. Obraz jest świadectwem lekarskiej anatomii i wydawać by się mogło, że tematyka będzie przerażająca i odrażająca. Tymczasem z obrazu bije spokój. Autor skupił sięna chęci poznania. Widoczne są tu odstępstwa od realizmu, np. koleność preparowania zwłok (nie zaczyna się od rąk), czy zachowanie obserwatorów. Celem autora było pokazanie ciekawości. Zainteresowaniem poznania człowieka XVII wieku.

„LEKCJA ANATOMII (REMBRANDTA)” STANISŁAW GROCHOWIAK

Utwór składa się z ośmiu strof o nieregularnej budowie (niektóre wersy składają się z jednego wyrazu bądź głoski). Jest to wiersz biały )bez rymów) oraz wiersz wolny (pozbawiony znaków interpunkcyjnych).

Znaki interpunkcyjne segmentują, oddzielają myśli. Utwór pozbawiony znaków daje większą swobodę interpretacyjną czytelnikowi. Nieregularność budowy zwraca uwagę na wyodrębnione słowa. Z jednej strony język utworu przypomina język wykładowcy, prosty, pełen bezpośrednich zwrotów do słychaczy („panowie”) pozbawiony emocji, rzeczowy. Tak jakby podmiot liryczny tego utworu to doktor Tulp.

Obok naukowego pojawia się jezyk poetycki – występują metafory )człowiek ten ozdobny barwą rzecz) oraz porównania (dostojny niby owoc odjęty delikatnie). Podmiot liryczny może być także poetą.

Wiersz jest komentarzem do obrazu Rembrandta, na co wskazuje tytuł utworu. Pojawia się bardzo wiele apostrof do zgromadzonych uczniów:-Panowie, człowiek ten…-Śmielej-Panowie spojrzą…Sekcje zwłok, którą ma przeprowadzić nie jest dla niego czymś niecodziennym. Śmierć nie jest dla niego odrażająca, nie boi się jej. Podmiot liryczny z wiersza i postać z obrazu mająte same poglądy.

Człowiek na którym przeprowadza sekcję jest dla niego zagadką, tajemnicą. Ma dla niego wiele szacunku (Dostojny, łagodnik). Nie jest przedmiotem badania, lecz podmiotem. Dlatego zachęca uczniów, aby nie bali się, ale podchodzili z szacunkiem.

Na obrazie ukazana jest sekcja ręki, natomiast Grochowiak poszedł jeszcze dalej – całego ciała. Pokazał, co mogło się zdarzyć później. Zmarły był dla uczonego zagadką. Kiedy zostaje rozwiązana poznaje jego wnętrze, przestaje go interesować. Pisze „nic ponadto” dlatego bardziej go już interesuje to, co za oknem, dobiega myślami od tego co robił przed chwilą. Na obrazie czas zastygł, Grochowiak ukazał upływ czasu.

Zadziwia. Przy pomocy środków stylistycznych przedstawia sekcję zwłok, coś co jest odrażające, jako coś pięknego, wspaniałego. Grochowiak był twórcą TURPIZMU - kierunek w sztuce fascynującego się brzydotą. Próba doszukiwania się piękna w tym, co powszechnie odrażające. Szokowanie sposobem przedstawiania brzydoty.

str. 11

MOTYW MIŁOŚCI I URODY KOBIECEJ

Sztuka barokowa charakteryzowała się kontrastem, który wynikał m.in. ze sposobu postrzegania świata, Boga i człowieka. Człowiekbaroku z jednej strony chciał się cieszyć życiem, mając w głowie słowa Horacego „Carpe Diem” , a z drugiej strony pamiętał o średniowiecznym „memento Mori”.

Z tego dysonansu zrodził się sposób postrzegania świata. Szarzyński pisał, że miłość do świata wyklucza miłość do Boga. Odejście od renesansowej koncepcji (kochając świat, kochamy Boga, bo to jego dzieło i jest on widoczny w każdym jego elemencie).

W baroku życie doczesne kojarzono z pokusami, grzechem. Stąd wynika, że miłość do świata wyklucza miłość do Stwórcy. Nie można skłaniać się ku grzechowi i ku Bogu. Człowiek powinien porzucić doczesne życie. Twórcy okresu pokazywali, że to co doczesne jest złudne. Piękne z wierzchu okazuje się ohydą. Uroda, słowa, miłość – przemijają, a jedyne co niezmienne to miłość do Boga.

„MARIA MAGDALENA” GEORGES DE LA TOUR

Maria Magdalena to postać biblijna, jawnogrzesznica. Znaczący jest jej gest – odwrócona głowa. Malarz nie pokazuje jej twarzy, tak jakby była zawstydzona lub nie była istotna dla wymowy obrazu.

Tematyka religijna bardzo często pojawia się w dziełach barokowych. Tutaj postać biblijna, a z drugiej storny jawnogrzesznica. Pojawia się kontrast, sygnalizuje napięcie między sferą duchową, a materialną. Bardzo często w malarstwie baroku pojawiał się motyw przemijania, któremu towarzyszylo wiele symboli śmierci. Na tym obrazie:-Czaszka – symbol śmierci, a także pokuty-Płonąca świeca – symbol życia, oczyszczenia -Lustra – symbol prawdy, obrazu, odbicia duszy-Czerwona tkanina – miłość, władza, symbol grzechuPostacią centralną na obrazie jest jawnogrzesznica. Symbole są odniesieniem do grzechu wiążącego się z życiem ziemskim. Pojawia się charakterystyczne zwrócenie ku sferze duchowej. Obok grzechu – białą tkanina, świeca(oczyszczenie) i czaszka (pokuta). Oczyszczenie, które nastąpi po śmierci.

Lustro – odbicie duszy. Na obrazie sylwetka Marii Magdaleny nie odbija się w lustrze, co oznacza, że dusza pozostaje czysta, coć grzeszne jest jej ciało (dualizm Platona).

SONET V „O NIETRWAŁEJ MIŁOŚCI RZECZY ŚWIATA TEGO” MIKOŁAJ SĘP-SZARZYŃSKI

Wiersz stroficzny, sonet francuski, składający się z trzech strof pisanych kwadryą i jednej strofy- dystychu będącego podsumowaniem. Podmiot liryczny występuje w 1os.l.mn. (bycia naszego). Podmiot zbiorowy - utożsamia się z uczuciami, postawą, poglądami pewnej zbiorowości (człowieka baroku – Szarzyński prekursor). Pojawia się rozróżnienie miłości doświata, któa przemija i miłości Bożej, która jest wieczna. Miłość do tego co ziemskie jest nietrwała, przemija (bogactwo, sława, uroda, władza). Wszystko to jest złudne, bo człowiek często wierzy, że te wartości są celem jego życia, nadają mu sens, dlatego pragnie uzyskać go przed śmiercią.

Jedyne co jest wieczne i nie przemija to miłość Boga. Zapewnia człowiekowi życie wieczne i tylko o nią warto zabiegać. Wszystko inne przemija – motyw vanitatywny. Szarzyński to poeta śmierci.

str. 12

„NA OCZY KRÓLEWNY ANGIELSKIEJ” DNIEL NABOROWSKI

Naborowski był jednym z najbardziej wykształconych poetów baroku i idealnie wpisałby się w postawę poeta doctus, ale swoją twórczość traktował marginalnie. Zajmował się przede wszystkim poltyką. Jedną ze swoich podróży politycznych odbył w Anglii. Wraz z delegacją został przyjęty na dworze krolewskim królowej Elżbiety, która słynęła z urody. Naborowski zachwycił się jej urodą, w szczególności oczami i postanowił, że poświęci im utwór. Utwór ma budowę ciągłą, wiersz stychiczny. Autor oparł kompozycję na figurze rumacji, i kompozycji łańcuchowej. Pod względem tematycznym podzielony jest na dystychy. Utwór rozpoczyna apostrofa do królowej Elżbiety, kolejne wersy poświęcone są jej oczom. Kompozycja łańcuchowa – powtórzenie i dopełnienie poprzednich wersów. Pojawia się porównanie poprzez zaprzeczenie. Porównuje do pochodni, gwiazd, słońca, nieba – kosmosu. Następnie do bogów i nieba – wydawałoby się, że nic więcej być nie może, nic bardziej doskonałego. Autor stosuje figuręsumacji – rodzaj podsumowania, w którym autor zbiera wszystkie najważniejsze motywy. Służy zaskoczeniu czytelnika. Dopiero połączenie wszystkich motywów oddaje piękno oczu królowej angielskiej. Utwór opiera sięna paralelizmie składniowym oraz anaforze „nie”, w co drugim wersie. Powtórzenie sprzyja rozważaniom, hiperbolizacji – wyolbrzymieniu urody, wrażenia jakie wywarły oczy królowej na autorze.

str. 13

JAN ANDRZEJ MORSZTYNPrzedstawiciel nurty dworskiego. Swojątwórczość traktował marginalnie, był przede

wszystkim dyplomatą. Pisał dopóki nie zrobił kariery. Głownym motywem jego utworów jest uroda kobieca. Drugim motywem jest motyw miłości. Przedstawiony w zaskakujący sposób, np. obok Amora – Tanatos (bożek śmierci). Dwa zupełnie sprzeczne motywy. Pojawiająca sięt u koncepcja zaskakuje niezwykłym pomysłem.

Morsztyn zachwycał się twórczością Giombattisto Marino. Wiele jego utworów było parafrazą utworów włoskiego poety, któy słynąć z zestawienia motywu miłości i śmierci.

Człowiek, który bardzo często zmieniał wiarę. Sugeruje się, że przyłączał się do wyznania, które mogłoby mu pomóc w karierze. W istocie nie wierzył w Boga. Stąd niepokój widoczny w utworach – z jednej strony miłość, rozkosze, frywolność, a z drugiej czyhająca, czająca się śmierć.

„O SWEJ PANNIE” J.A. MORSZTYN

Utwór ma budowę stychiczną, opiera sięna paralelizmie składniowym, pojawia się anafora „biały”. Anafory i paralele służą wyolbrzymieniu, hiperbolizacji urody owej panny. Autor, aby podkreślić białość jej cery przywołuje motyw-alabastru -mleka symbol czystości -łabędzia symbol piękna -perły symbol doskonałości -śniegu symbol czystości -lilii symbol dziewictwa, czystości duchowej i nieskazitelności

Autor wybiera motywy, któe w najdoskonalszy sposób mogłyby oddać biel skóy swojej ukochanej, a jednak żadne słowa nie są w stanie tego wyrazić, dlatego poeta stosuje figuręsumacji, bo dopiero po połączeniu tych motywów może oddać piękno panny, która i tak jest piękniejsza.

„DO TEJŻE” JAN ANDRZEJ MORSZTYN

Utwór pod względem kompozycji, budowy podobny jest do utworów Daniela Naborowskiego „Na oczy królewny angielskiej” oraz „O swej pannie” Morsztyna. Zastosował porównanie za pomocą zaprzeczenia. Utwór opiera sięna kompozycji łańcuchowej i paralelizmie składniowym.

Pojawia się rozbudowana apostrofa, dlatego utwór można zaliczyć do liryki inwokacyjnej. Autor wykorzystuje motyw urody kobiecej.

Utwór kończy figura rumacji, któa jest podsumowaniem. Pojawia się motyw miłości jako niewoli, więzienia. Autor szokuje, zadziwia niezwykłym pomysłem – KONCEPTYZM. (nawiązanie do języka Petrarki).

„DO TRUPA” JAN ANDRZEJ MORSZTYN

Poeta w tytule zastosował konceptyzm. Zadziwia tym, że w apostrofie zwraca się do osoby,

która go nie usłyszy, bo nie żyje. Sonet włoski – 2 kwadryny i 2 tercyny. Utwór można podzielić pod względem tematycznym

na dwie części:-kwadryny – podobieństwa między trupem i zakochanym-tercyny – różniceW całym utworze pojawia się konceptyzm. Zestawienie zakochanego z trupem, motywu miłości i śmierci. Szokuje czytelnika. Utwór wydaje się pozornym dialogiem – monolog, bo rozmawia z trupem,

str. 14

który się nie odezwie. Podmiot liryczny występuje w 1os.l.poj. – liryka bezpośrednia – opisuje swoja uczucia, przeżycia, doświadczenia.

Pierwszy wers ma charakter tezy, którą na wstępie podmiot liryczny będzie rozwijał i udowadniał swoim monologiem. Określa sytuację, położenie podmiotu.

„Leżysz zabity i jak też zabity”W pierwszej części utworu ukazane są podobieństwa. Pojawiają się anafory, paralelizm

składniowy – powtórzenia służące hiperbolizacji, wyolbrzymieniu położenia człowieka zakochanego. Tak jak trup, człowiek zakochany jest martwy, ale paradoksalnie płonie wewnętrznym ogniem. Blady, ponieważ cierpi z powodu nieszczęśliwej miłośći.

Druga strofa ukazuje miłość jako niewolę, więzienie. Uczucie odbiera wolność zarówno ciału jak i zmysłom. Traci rozum, rozsądek, bo rozum jest spętany łancuchem.

Druga część utworu ukazuje różnice między położeniem zakochanego i trupa. Aby je podkreślić autor używa antytezy. Trup nic nie czuje, zakochany cierpi.Trup milczy, zakochany rozpaczaTrup jest zimny, za zakochany płonie wewnętrznym ogniem.

Ostatnia strona ma charakter podsumowania, puenty. Pojawia się paradoks, z którego wynika, że lepiej być trupem niżzakochanym, bo jego cierpienia się jużskonczyły.

Konceptyzm w tym utworze polega na zaskakującym zestawieniu motywu śmierci i miłości. Przy czym cierpienie podmiotu lirycznego ulega hiperbolizacji. Konceptyzm w tym utworze polega na zaskakującym zestawieniu motywu śmierci i miłości. Przy czym cierpienie podmiotu lirycznego ulega hiperbolizacji. Każdy z tych zabiegów jest charakterystyczny dla poezji baroku, ponieważ oddają nastroje epoki, napięcie wynikające z chęci korzystania z życia i lęku przed śmiercią.

str. 15

SARMATYZMW XVI wieku zaczęto się interesować pochodzeniem, genealogią. Historycy dowiedli, że

polska szlachta wywodzi się od starożytnego plemienia sarmatów zamieszkujących dolną Wołgę, które słynęło z odwagi, męstwa i waleczności. Te cechy bardzo chętnie przypisywała sobie polska szlachta. Na początku postrzegano to w sposób pozytywny. Nobilitowało polską szlachtę jednoczyło. Powstało pojęcie wspólnoty narodowej.

Na początku XVII wieku Polska była potęgą. Nasza kultura dorównywała europejskiej – nigdy później takie zjawisko się nie pojawiło. Zmiany zaszły wraz z objęciem tronu przez Zygmunta III Wazę. Polska szlachta zyskiwała coraz więcej przywilejów, co w konsekwencji osłabiło władzę królewską. Złotą wolność szlachecką kojarzono z „Liberum Veto” przez któe w każdej chwili mogło dojść do zerwania sejmu. Nie można było ustalić stałych praw, przez co nie były stabilne, a stabilne prawa są fundamentem każdego państwa. W konsekwencji doprowadziło to do osłabienia państwa polskiego (Potocki porównał prawa do kartek kalendarza).

W połowie XVII wieku Polska straciła wpływy i znaczenie w Europie. XVII wiek – wiek wojen z Rosją, Szwecją, Imperium Osmańskim. Czas powstania chmielnickiego na Ukrainie. Wiele miast przestało istnieć, straciło prawa miejsckie. Konsekewncje widoczne przez długie lata. Mieszcza©stwo stało się nieliczną klasą o niewielkich prawach i wpływach, kiedy w Polsce dominowała szlachta, w Europie po rewolucji francuskiej burżuazja (bogate mieszczaństwo).

W XVIII wieku Sarmację postrzegano w sposób negatywny, wypatrując się w niej cech, które przyczyniły Siudo upadku Rzeczpospolitej:-brak wykształcenia-brak tolerancji (ksenofobia)-pijaństwo-kłótliwość-prywata, egoizmTe poglądy zmieniająsięw romatyzmie, zwłaszcza w Mickiewicza. W romantyzmie Polska była pod zaborami. U Mickiewicza i wielu innych poetów sarmatyzm był ostoją polskości.

O ile nurt dworski skłaniał się ku modzie zachodnio-eurpejskiej, o tyle nurt zmieniański pielęgnował tradycje i pamiątki polski. Najważniejsi przedstawiciele:-Jan Chryzostom Pasek (Negatywny Sarmata)-Wacław Potocki (Pozytywny Sarmata)

TRANSAKCJA WOJNY CHOCIMSKIEJ PRZEBIEG (POTOCKI)

Potocki kiedy rozpoczynał pracę nad tym utworem zamierzał tak jak kronika opisać przebieg bitwy chocimskiej. Swoją pracę opierał na pamiętnikach uczestnika tej bitwy Jakuba Sobieskiego (ojca Króla Jana III). Jednak z czasem rozrastał się. Stał się barokowym eposem rycerskim. Dla eposu obok idealizacji charakterystyczna jest hiperbolizacja, któa widoczna jest już w tytule. 06.09.1620r – Bitwa pod Chocimiem, tymczasem Potocki pisze o wojnie, aby podkreślić wagę opisanego wydarzenia. W 1620 r. wojska polskie poniosły sromotną klęskę pod Cecorą, gdzie wałczyły a armią turecko-taraską. Dla sułtana Osmana II był to sygnał, że potęga Rzeczypospolitej przestała istnieć, dlatego zdecydował się zaatakować Polskę, która w tym czasie była najbardziej wysuniętym na wschód krajem chrześcijańskim. Stąd określenie (w baroku) traktujące Polskę jako przedmurze chrześcijaństwa. Z tego wniosek, że Polacy walcząc w obronie swoich granic, walczyli w obronie wiary.

Zanim doszło do bitwy, Polska szukała pomocy u swoich europejskich sojuszników, jednak została bez wsparcia. Kiedy Imperium Osmańskie ruszyło przeciwko Polakom, król mógł wystawić jedynie 55-56 tysięczą armię. Zmierzyć się z prawie dwa razy większą armią Osmana II (100tys).

str. 16

Dlatego tak ważne jest to wydarzenie, które potocki nazywa nie bitwą, a wojną. Nasza armia straciła dwa razy mniej, jedynie 14 tysięcy żołnierzy, natomiast armia turecka 40%. Polacy wygrali – dlatego nazywa to wyjną, by podkreślić waleczość polskich żołnierzy.

Na czele wojsk polskich pod Cecorą stał getman Żółkiewski. Pod Chocimiem dowodził Chodkiewicz.

Z pojmowaniem Polski jako przedmurza chrześcijańskiego łączć się będzie postawa rycerza kresowego. Idealny wojownik, gotowy na poświęcenie swojego życia nie tylko za ojczyznę i króla, ale także za wiarę. Hetman Chodkiewicz kiedy dowodził polskim wojskiem pod Chocimiem, był już człowiekiem starszym (60+ lat). 24.09.1620r. zmarł ze starości. Tymczasem Potocki pokazuje waleczność, poświęcenie męstwo w walce tego doświadczonego już, ale także zmęczonego żołnierza. Hetman ulega w tym utworze idealizacji.

Przewaga Turków, była tak miażdżąca, że kiedy wojska tureckie znalazły się już pod Chocimiem i rozbiły namioty, wydawało się jakby chocimskie pola pokrył śnieg- tak wiele ich było. Potocki w opisie scen batalistycznych nie ma sobie równych. (zbliżył się Henryk Sienkiewicz). W opisie wykorzystywał własne doświadczenia. W 1651 r. walczył pod Beresteczkiem.

Bitwa rozpoczęła się odśpiewaniem „Bogurodzicy” (tak jak pod Grunwaldem i Warną). Pierwszy polski hymn, a walczący są pod opieką Boga, i dzięki jego łasce wygrają. Turcy nie rozumieli słów, jednak ton, podniosłość budził w nich respekt.

MOWA CHODKIEWICZAPrzed rozpoczęciem bitwy, hetman Chodkiewicz wygłosił mowę. Zanim zaczął mowić,

podkreślił, że nie jest oratorem (mówcą), nie posiada daru mówienia, co świadczy o jego skromności (nie do końca było to prawdą, ponieważ był żarliwym mówcą, swoimi mowami potrafił porwać żołnierzy do walki).

Ten fragment zawiera przemówienie, dlatego pojawiają się w nim środki retoryczne-apostrofy „Wam ojczyzna” „wam ubogich”-wyliczenia – by podkreślić, zwrócić uwagę czytelnika na wartości, które wymienia mówca-wykrzyknienia-pytania retoryczne – autor wprowadza impresywną funckę języka, nawiązuje kontakt z odbiorcą, zmusza go do refleksji, zastanowienia nawiązując do jego emocji.

Jużna początku Chodkiewicz określa wartość, w obronie której żołnierze mają występować.-wiara dwie bardzo odległe wartości dla przeciętnego człowieka-ojczyzna -rodzina dwie bliskie wartości każdemu człowiekowi-dom rodzinnyPrzywołuje te wartości, aby uświadomić, co mogą stracić i za co mają wlaczyć. Walcząc o bezpieczeństwo, wolność najbliższych, walczyli tym samym o wolność ojczyzny. Zwykły człowiek w ten sposób pojmował sens walki.

Pojawia się pytanie retoryczne skierowane do żołnierzy, w którym zawarty jest obraz przyszłości. To czy ta wizja się spełni zależy od waleczności żołnierzy w tym pytaniu zawarta jest jednocześnie groźba – pojmanie szlachcianek w jasyr jest największą hańbą.

Personifikacja-ojczyzna jako utrapiona matka

Aby podnieść morale rycerzy przedstawia przeciwnika w negatywnym świetle (Kochanowski w pieśni o spustoszeniu podoba). Umniejsza jego wyszkolenie, twiedzi, że nie ma prawdziwych żołnierzy, tylko przebranych kupców, żebraków, zbójów. Naprzeciwko nich – doskonale wyszkolona, uzbrojona polska armia, która za przodka miała Bolesława Chrobrego.

Osią kompozycyjną tego utworu jest zestawienie przeszłości z teraźniejszością, bowiem Potocki współczesnym sobie Polakom pokazuje męstwo, poświęcenie oddanie i waleczność

str. 17

przedków. Zestawia potęgę przodków z upadkiem potomków. Pokazuje prawdziwych sarmatów i ich pozytywne cechy oraz ich upadek w czasach sobie współczesnych.

Transakcja bitwy pod Chocimiem powstała w jej 50 rocznicę.

BITWASzczególnie cenne w tym utworze są opisy scen batalistycznych. Godny podkreślenia –

dynamizm. -onomatopeje (kipią, chrzęst, szelest)-duża liczba czasowników-wyliczenia, powtórzenia-wyrazy krótkie, jedno-dwu sylaboweDzięki temu skupia na opisie uwagę czytelnika. Czytelnik jest w stanie wyobrazić sobie emocje towarzyszące bitwie, dzięki dynamizmowi jest ciekawy.

Autor opisuje w sposób realistyczny, momentami wręcz szokujący. Opisuje wszystko dokładnie, nie pomijając szczegółów, nawet tych drastycznych. Taką konwencję przedstawienia świata, wydarzeń w XIX wieku nazwał Emil Zola – naturalizmem. Twierdził, że zadaniem pisarza jest przestawienie świata takim jakim jest w rzeczywistości, nie pomijając żadnych szczegółów, nawet najbardziej odrażających, nieestetycznych, a także nieetycznych.

Autor opisuje szarże przeciwnika, odniesione rany, co dzieje się z ich ciałami (np. wątroby nabite na kopie). Tak wiele rannych i zabitych, że konie grzęzły w ich wnętrznościach. Krwi tak wiele, że przypomina galaretę. Ranni pełzali we własnych wnętrznościach, innym krew wypływała ustami.

TEATRALIZACJA ŻYCIA SZLACHCIA SARMATYSarmacje charakteryzowała przesada w gestach, zachowaniach, strojach i obrzędach.

Strój:-Bajecznie kolorowy (przewaga barw jaskrawych, czerwieni, amarantu, błękitu oraz żółci)-zdobiony-liczne guziki z drogich kamieni-cenne futro

Podstawową częścią ubioru był żupan przepasany pasem. Na niego zakładano kontusz. Na głowę zakładano kołpak z czaplimi piórami umieszczonymi w szkofii. Ozdobna szabla zwana karabelą z rękojeścią ukształtowaną na wzór głowy orła. Bogato dekorowana broń nie nadawała się do walki. Uczucia wyrażano niemal histerycznie (w kościele uderzano głowami o ławki, rzucano się na posadzkę, wyciągano szable).

Sarmackie pompatyczne ceremonie:Najlepszym przykładem, który zapisał się w historii jest wjazd kanclerza Jerzego Ossolińskiego do Rzymu (1633r). -Sto koni i wielbłądów przybranych w bajecznie bogate uprzęże, na których zasiadała szlachta i egzotyczni jeńcy.-Przed miastem podkuto konie złotymi podkowani, które gubiły na rzymskim bruku.-Młodzież rzucała złote monety-Szumiały skrzydła husarzy-Powiewały pawie pióra

Sarmacki pogrzebPrzygotowania trwały czasami długie miesjące. W kościele stawiano rusztowania, na których ustawiano trumnę. Religijne uroczystości poprzedzał pochód, na czele którego konno jechała osoba ubrana w zbroję nieboszczyka (odgrywając jego rolę). W kościele zwalał się na posadzkę z wielkim

str. 18

hukiem (triumf śmierci nad ludzką potęgą). Uroczystości trwały nawet do 4 dni. Na końcu stypa – zwykła hulanka, czasem w pochówku uczestniczyły całe armie duchowieństwa (10 biskupów, 60 kanoników, 1700 księży).

Sztuka trumiennaPortrety o nietypowych kształtach umieszczane były w nogach. Charakteryzował je upiorny realizmJakby spoglądał na żałobników.

„PAMIĘTNIKI” JANA CHRYZOSTOMA PASKAPamiętniki to jeden z najpopularniejszych gatunków baroku.l W każdym domu prowadzono

dzienniki, diariusze opisując ważniejsze wydarzenia. Niemalże każdy szlachcic uważał za honor spisanie własnych dziejów, dlatego rozpowszechniła się grafomania – każdemu wydawało się, że może być pisarzem. Na tym tle wyróżniają się „Pamiętniki” Paska. Utwory te powstały w XVII wieku i nie zostały wydrukowane za życia Paska, dlatego część zaginęła. Z tego powodu nie znamy informacji na temat jego dzieciństwa. „Pamiętniki” drukiem ukazały sięw 30 latach XIX wieku. Spotkały się z ogromnym zainteresowaniem wśród romantyków. Szczególnym wielbicielem był Adam Mickiewicz, który ich wartość podkreślał na wykładach w Colege de France. Romantycy w Sarmacji dostrzegali się ostoi polskości, na to zwracał uwagę Mickiewicz.

„Pamiętniki” Paska nie mają wartości historycznych. Spisywał je pod koniec życia, dlatego też mylił daty, czy też przekręcał lub koloryzował wydarzenia – zwłaszcza te w których brał udzial.

Mają nieoceniną wartość – są źródłem wiedzy. Dowiadujemy sięo życiu XVII wiecznego szlachcica-sarmaty, o jego mentalności, języku jakim się posługiwał i sztuce życia.Dlatego sięgało nich Henryk Sienkiewicz pisząc Trylogię. Zaczerpnął niektóre postaci, m.in. postać Kmicica z „Potopu”, opisy bitew, bójek, pojedynków, a także powiedzonka charakterystyczne dla bohaterów Trylogii.

Pamiętniki Paska składają się z 2 części, tak samo jak jego życie:1.Pobyt w wojsku i służba pod hetmanem Czarnieckim, z którym wyruszył m.in. pod Moskwę i do Danii2. opis czasów kiedy wiódł życie szlachcica ziemianina.

Pasek jest typowym przedstawicielem szlachcia sarmaty. Edukację odebrał w akademii jezuickiej, z czego wniosek, że był człowiekiem o ograniczonych horyzontach myślowych, nietolerancyjnym, a jego wykształcenie niezwykle powierzchowne. Brawkowało mu oczytania i orientacji. Z dumą pisze, że szlata czytała modlitewniki i kalendarze, któe zawierały porady gospodarskie, wróżby, horoskopy, sennik. Byli ludźmi ograniczonymi, co było efektem braku wykształcenia.

Pasek jest wręcz dumny, szczyci siętym, że po takie lektury sięga polska szlachta. Cechy takie jak:-brak tolerancji-pieniactwo (impulsywność)-zapalczywośćto według Paska zalety. Istotna jest szczerość, bo w jego utworach rak refleksji, analizy postaw, poglądów. Ten brak jest skutkiem braku wykształcenia. Owa szczerość pozwala nam poznać prawdziwy obraz XVII wiecznej szlachty. Różnica między Paskiem a Potockim – Potockiego pojawiają się opinie, przemyślenia na temat zaistniałych sytuacji, a nawet ich krytyka – u Paska ich brak.

Szczerość przejawia się w pierwszej części, ciekawszej (taki tryb życia bardziej odpowiadał Paskowi) bardziej emocjonującej. Z żywym dynamicznym językiem.

Żołnierze nie kierowali się patriotyzmem, poczuciem obowiązku, ale w najlepszym wypadku lojalnością wobec wodza. Kierowali się chęcią zysków, bo wybierając przeciwnika zwracali uwagę na bogate ozdoby przy jego stroj, które później mogli mu zabrać. Także przemawiała przez nich chęć zdobycia sławy i wyższej pozycji społecznej.

str. 19

W bardzo ciekawy sposób opisuje Pasek życie w obozie wojskowym. Choć było to zabronione, wcale nie unikali alkoholu, nawet przed bitwą. Często dochodziło od pojedynków, które były surowo zakazane (groziła nawet kara śmierci). W czasie takich pojedynków dochodziło nawet do śmierci przyjaciela, co przejawia całkowity brak rozsądku i dyscypliny.

Kiedy jego służba dobiegła końca, postanowił się ożenić i osadzić na majątku ziemskim. Wykazał się zapobiegliwością, bo mając do wyboru kobietę z dużym majątkiem i kobietę z wielką ilością ziemi, wybrał tą drugą, ponieważ ziemia przynosi stałe zyski. W ten sposób ożenil się z wdową z 6 dziećmi.

Pasek był typowym Sarmatą z wszystkimi wadami. Awanturnik, niezwykle kłótliwy, bardzo często procesował się ze swoimi sąsiadami. Stosował bardzo popularny wtedy sposób rozwiązywania konfliktów – zajazd. Został za to skazany na Banicę – wygnanie, ale niedługo po wyroku zmarł.

Pasek był dobrym gospodarzem, który jeździł ze zbożem do Gdańska, brał udział w sejmikach. Kochał przyrodę – uwielbiał polować. Kiedy mówiono o Pasku – uwagę przyciągały jego wady.

„PAN PASEK W DANII”Pasek służył pod hetmanem Czarnieckim, z którym wyruszył m.in. do Danii, gdzie zetknął sięz inną klturą. Pasek to człowiek niezwykle ograniczony. Brak mu otwartości na inne kultury. To co inne, uważał za złe, a nawet warte potępienia.

Pasek wiele uwagi poświęca Dunkom. Dziwi go ich strój. Dunki strojnie ubrane chodził w chodakach, robiąc przy tym wiele hałasu. Dziwi go także, że w wyborze partnera kierują się miłością a nie majątkiem. Wbrew woli rodziców pottrafią pójść za głosem serca.

Nabjardziej zdziwiło go to, że sypiają nago. Pasek w zakamuflowany sposób opisuje wizytę w domu poblicznym (kontakty między żołnierzami i Dunkami). Jest zgorszony, że sypiają nago, nie wstydzą się swojej nagości, traktując ją jako coś normalnego. Rozbierały się kiedy było jeszcze jasno, a ich argumenty były racjonalne – tłumaczył się względami higienicznymi (nie należy spać w tym samym, w czym się chodzi). Poznajemy zwyczaje panujące w Europie.

W XVII wieku niezwykle rzadko korzystano z wody / mydła (2 razy na rok). Pasek nie widział nic złego w tym, że spano w tym samym, w czym chodzono za dnia.

Pasek wspomina także o zwyczajach kulinarnych. W Danii nic nie mogło się zmarnować – co świadczy o ich oszczędności, gospodarności i zaradności. Okazuje się, że przygotowując potrawy wykorzystywano wszystko, nawet kiszki i krew, wyrabiając kaszankę, o której Pasek mówił z obrzydzeniem – Polsce jedzą jąpsy. W tym fragmencie widać ego pogardę dla innych kultur i brak tolerancji nie ukrywa swojego obrzydzenia. Nie mówi wprost, ale można wywnioskować, że Polską kuchnię stawia najwyżej.

BITWA Z MOSKWĄDzięki służbie w wojsku Pasek miał okazję poznać inne kraje. Pierw Dania, teraz ukazuje

wyprawę do Moskwy. Ten opis staje się pretekstem do pokazania zwyczajów panujących w obozie i zachowań żołnierzy w czasie bitwy.

Ukazany jest stosunek liczby Polaków do Rosjan – zatrważający – Rosjan dużo więcej niż Polaków. Po wojnie Chocimskiej Potockiego można by się spodziewać opisów męstwa, odwagi, scen batalistycznych. Jednak Pasek skupia się na zwyczajach panujących w obozie. Okazuje się, że szlachta spędzała czas przy stole jedząc, a przede wszystkim pijąc, co skutkowało wieloma kłotniami i bójkami. Fakt, że byli prawie cały czas pijani, nie przeszkadzał im w walce i w rozpoczynaniu jej modlitwą. Bardzo często kiedy trąbiono strzemiennego (siadanego) okazywało się, że są jeszcze pijani, jednak nie przeszadzało im to w udziale w nabożeństwie, spowiedzi. Poznajemy zwyczaje wojenne – spowiadali się, mając świadomość, że mogą zginąć.

str. 20

Wiele miejsca poświęca Pasek przebiegowi bitwy, ale nie opisom odwagi, waleczności, czy uzbrojenia. Zwraca uwagę na trofea – na cenneg konia, na szable, na biżuterię, na krzyż (ale nie ze względu na wiarę tylko na jego wartość). Wybiera szczególnie zamożnych przeciwników. Między żołnierzami dochodzi do bójki, kiedy Pasek zajmuje się młodym Rosjaninem, a inny tymczasem zagrabia konia strój poprzedniego przeciwnika Paska. Pasek przypisuje sobie do niego prawo, ponieważ pierwszy zaczął z nim walczyć.

Pasek jest niezwykle szczery i bezpośredni, co świadczy o prostolinijności. Brak komentarzy, refleksji, analizy postaci ponieważ Pasek nie posiadał wykształcenia, Anie nie czuł takiej potrzeby. W opisach widać brak doświadczenia, nie jest świadomy tego co powinien pisać, a czego nie. Nie dostrzega tego, bo nie postrzega tego zachowania jako wadę. Przyjmuje wszystko tak, jak przynosi los, jest zbyt płytki by to analizować.

Sarmaci lubowali sięw teatralizacji gestów, wyolbrzymianiu pewnych zachowań, obrzędów.Już na podstawie wyglądu można stwierdzić, że jest to człowiek wysoko urodzony – wysokiego stanowiska. Słusznych kształtów – zamożny, który miał pieniądze aby dobrze zjeść. Strój niezwykle cenny, widać, że żupan wykonany z cennego materiału. Płaszcz podbity futrem, z którego wykonano także kołnierz. Buty skórzane – chłopi chodzili boso. W dłoni buława – oznaka władzy dowódcy. Paradne szable – bardzo ciężkie, wygięte w kształcie półksiężyca – zorowane na tureckich. Strój wzorowano na strojach wschodnich.

Teatralizowano szczególnie pogrzeb. Ciało najpierw leżało na marach w domu, gdzie czuwała rodzina i sąsiedzi, oddając hołd. W kościele ciało z trumną umieszczano na rusztowaniu.ARCHIMIMUS – aktor, który przebrany w zbroję nieboszczyka jechał na koniu za trumną w pochodze. Później zwalał się z konia na posadzkę w kościele.

str. 21

DRAMAT SZEKSPIROWSKI

Szekspir to najwybitniejszy przedstawiciel dramatu epoki elżbietańskiej (czas panowania Elżbiety I czyli XVI-XVII wiek). Szekspir żył właśnie w tym okresie, ale romantycy uważali go za swojego prekursora, skąd wniosek, że jego poglądy wyprzedziły epokę, w któej żył.

Do tej pory bazowano na dramacie antycznym. Szekspir wprowadził zmiany, które funkcjonują do dziś.

DRAMAT ANTYCZNY DRAMAT SZEKSPIROWSKI

1. Zasada trzech jedności- czasu(24h)-miejsca(często dziedziniec zamkowy)-akcji(jednowątkowość)

1. Zrywa z zasadą trzech jedności -czas(nawet kilka dni) -miejsce(Szkocja, Anglia) - wiele wątków: motyw koinety, zemsty, winy i kary

2. Budowa-parados-prolog-epejsodia-stasimony

2. Budowa: -podział na AKTY i SCENT

3. Główna rola:-chór + Koryfeusz -Bohaterów maksymalnie trzech

3. Brak chórów. Ich rolę przejęły monologi bohaterów. Na scenie może być wiele aktorów – sceny zbiorowe

4. Bohater statyczny- jedna postawa cały czas. Ciążyło nad nim fatum. Ciągle chciał uciec od przeznaczenia, ale tą ucieczką tylko się do niego zbliżał

4. Bohater posiadał wolną wolę. Decyduje o sobie sam i podejmuje własne decyzje ponosząc ich konsekwencje. Makbet był królem, bo tego chciał. Bohaterowie są dynamiczni. Zmieniają się częściej ze złych na dobrych. Chociaż Makbet był tego przeciwieństwem

5. Zasada decorum -zgodność stylu z treścią

5. Odchodzi od tej zasady. Obok scen dramatycznych, pojawiają się śmieszne.

6. Czystość stylu i gatunku 6. Pojawia się synkretyzm rodzajowy. Połączenie różnych rodzajów literatury-Liryka – Monolog Makbeta-Epika – List do żony-Dramat – Budowa utworu.

str. 22

7. Przyroda była tylko tłem 7. Przyroda jest bardzo ważna. Buduje nastrój oraz współgra z przeżyciami bohaterów. Kiedy Makbet doznaje mocnych uczuć od lęku po chęci popełnienia zbrodni jest burza. Gdy zabija, chmury zasłaniają księżyc, wieje wiatr. Szekspir nawiązywał też do dramatu ludowego, co przejęli romantycy. Przenika się świat realny i fikcyjny (czarownice, duch Banka).

Szekspir wyprzedzał, tworząc podwaliny dramatu, na którym bazować będą twórcy renesansu. W utworach antycznych zwracamy uwagę na przeznaczenie, czyli fatum. Pojawia się pojęcie ironii tragicznej. Im bardziej chciał się odsunąć od przeznaczenia, tym bardziej się do niego zbliżał. Platon twierdził, że człowiek jest marionetką w rękach bogów. Nie ma mowy o wolnej woli.

Szekspir zmienia tę koncepcję. Człowiek jest panem swego losu. W okresie elżbietańskim wykształcił się nowy typ dramatu. Teatr „The Globe” – Szekspir twierdził, że cały świat jest teatrem. Nawet konstrukcja teatru odpowiadała konstrukcji świata. W kształcie koła, scena w środku, tak aby wszyscy widzowie widzieli co się na niej dzieje.

W czasach nowożytnych do tej pory istniały tearty tylko na dworach szlacheckich, magnackich.

Pierwszy teatr publiczny powstaje nnie tylko dla wysoko urodzonych. Bohaterami stają się także ludzie z niższych grup społecznych.

Szekspir twierdząc, że cały świat jest teatrem, nawiązuje do antycznego motywu – życia jako teatru.

„MAKBET” SZEKSPIR

Szekspir zmienia koncepcje losu ludzkiego. Pokazuje, że człowiek sam nim kieruje, choć pierwsza scena może mylić, w której Makbet usłyszał przepowiednię czarownic. Na początku Makbet przedstawiony jest jako doskonały rycerz, odważny, waleczny w czasie walki z Norwegami. Lojalny wobec króla, dzięki czemu został mianowany tanem Kawdoru.

Makbet usłyszawszy przepowiednię, kiedy przywitały go czarownice mianem tana Kawdoru, a później mianem króla, niedowierzał temu co słyszy. Uważał to za niemożliwe, ponieważ król miał synów i ogłosił, że następcą tronu będzie Malkolm. Jednak kiedy wysłannicy króla nazwali go tanem Kawdoru zmienił zdanie. W Makbecie zaczynają ukazywać się skrywane żądze.

Szekspir pokazuje, że każdy człowiek łączy w sobie pierwiastek dobra i zła. W zależności od okoloczności i od niego samego – który się w nim ujawni i będzie dominował.

Przez cały utwór Szekspir ukazuje wewnętrzne zmagania bohatera z samym sobą. Po każdej zbrodni pojawiają się wyrzuty sumienia. Najbardziej widoczne ukazanie wyrzutów sumienia – kiedy Makbetowi ujawnia się duch Banka w czasie uczty. Dowód na to, że walczy z samym sobą. Ma świadomość tego, co uczynił, pozbawiony skrupułów i uczuć, świadomie podjął decyzję o zabójstwie króla. Szekspir pokazuje, że człowiek nie jest krytyczny wobec siebie. „NIE JESTEŚMY TACY, JAK O SOBIE MYŚLIMY.” Prawda o nas nie pokrywa sięz naszymi poglądami. Miarą tego jacy jesteśmy są nasze czyny. Postępowanie jest miarą oceny człowieka, miarą jego wartości. Miarą człowieczeństwa – stosunek do drugiego człowieka.

Makbet usłyszawszy przepowiednię pomyślał, że może zostać królem. Zapragnął tego. Rodzi się w nim żądza władzy, którą podsyca zarówno przepowiednia jak i Lady Makbet. Ta myśł jednak musiałą wcześniej istnieć w śroadomości Makbeta, ponieważ Banko słysząc, że da początek rodu królewskiemu nic sobie z tego nie zrobił. Makbet z pełną świadomością obmyśla plan, a kluczowe słowo tutaj to świadomość. Król Dunkan odwiedza zamek Makbeta w Inverness. Jest to dowód uznania dla Makbeta, zaszczyt. Król będzie gościem, chroniony przez święte prawo gościnności, które

str. 23

gwarantowało gościom opiekę i nietykalność. W przepowiedni czarownice sygnalizują odwrócenie wartości „piękność szpeci, brzydota zdobi”To, co powszechnie uznane za wartościowe i pozytywne będzie godne pogardy, to, co godne pogardy będzie wywyższone.

Makbet i Lady Makbet tworzą zgodny związek, oparty na miłości. Pisze do niej list z przepowiednią, opowiada co mu się przydarzyło, dzili się swoimi rozterkami. Są przyjaciółmi, radzi się jej, liczy się z jej zdaniem. W tym związku początkowo silniejsza i dominująca jest Lady Makbet. Widoczne odwrócenie. Kobietę postrzegano jako istotę słabszą, kruchą, niewinną, opiekunkę ogniska domowego. Tymczasem Lady Makbet posiada więcej męskich cech. Nieugiętość, zdecydowanie. Wpływa na decyzję męża, kpi z niego. Lady Makbet jest bezwzględna, okrutna, bez skrupułów. Podczas uczty zwraca się do króla, który ich odwiedza.„Będziem się, Panie, za pomyślność Twoją, szczerze modlili”Makbet i jego żona mają zamiar zgładzić króla, a tymczasem ona go zapewnia, że pod jej dachem nic mu nie grozi. To zapewnienie modlitwy ma przekonać króla o szczerych intencjach małżonków, a dla reszty zgromadzonych dowodem lojalności wobec pana.

W czasie nocy kiedy mieli zabić kóla, chmury przykryły księżyc, wieje wiatr. Przyroda współgra z wydarzeniami, zapowiada nieszczęście

Czarownice zapowiedziały odwrócenie wartości, to co szlachetne zostanie ptotępione. Makbet waha się, obawia się konsekwencji. Uczciwy, lojalny wobec władcy. Lady Makbet traktuje to jako objaw słabości, wyśmiewa go, traktuje jako tchórza, człowieka słabego, drwi z jego wątpliwości

Kiedy dochodzi do zbrodni, Makbet nie może znieść widoku krwi. Mówi, że nigdy nie starczy wody w oceanie by zmyć tą krew z jego rąk. Lady Makbet twierdzi, że wystarczy kilka kropel. Późniejsza historia pokazuje, że Lady Makbet również nie poradziła sobie ze świadomością brodni (obłęd mycia rąk).

Bardzo szybko dochodzi do następnych zbrodni. Makbet zamienia się w zbrodniarza. Zabija dwóch strażników aby mord króla nie wyszedł na jaw. Makbet tłumaczy, że zabił ich w gniewie , a tymczasem zginęli bo było jedynymi świadkami. To, co miało połączyć małżonków, być spełnieniem ich marzeń, stało się przyczyną rozpadu ich małżeństwa. Oddalają sę od siebie. Oboje marzyli o władzy, ale żądza władzy tak dalece ich zaślepiła, że przestali być ludźmi.Makbet stał się tyranem Lady Makbet nie wie już o kolejnych zbrodniach, a do tej pory był to ich wspólny plan.

Teraz Makbet popełnia kolejne zbrodnie, aby utrzymać władzę. Zabija przyjaciela, bo słyszał przepowiednie i staje się dla niego zagrożeniem. Zabija także jego niewinnego syna, Fleance’a. Lady Makbet samotna pozostawiona sobie popada w obłęd – do tej pory się wspierali.

Lekarz mówi-„Czyny przeciwne naturzeRodzą przeciwny naturze niepokój”Przeciwne naturze czyny to pozbawienie życia drugiego człowieka. Lady Makbet wraz z mężem przejęli rolę Boga lub natury. Człowiek jest raczej dobry, niż zły. Stąd niepokój Lady Makbet, wewnętrzny obłęd. Robiąc coś wbrew ludzkiej naturze, popadła w szaleństwo. Kiedy popełnia samobójstwo, skazuje się na potępienie po śmierci.

Jedna zbrodnia pociąga kolejne. Makbet robi wszystko by utrzymać władzę w swoich rękach. Pierwsza przepowiednia obudziła w nim żądze władzy, zapragnął jej, sam podjął decyzję. Nie czarownice.

Czarownice to wysłanniczki Szatana, symbol zła w utworach. W scenach, w których się pojawiają widocznych jest wiele atrybutów czarnej magii – czarny kruk.

Wrzucają do kotła składniki zwierzęce (smok, wilk, rekin, zwierzęta które wzbudzają u człowieka strach, bo są dla niego niebezpieczne). SKŁADNIKI LUDZKIE-Język Żyda – symbol zła, grzechu-broda Tatara, symbol pogaństwa-zaduszone dziecko – niechciane, nieochrzczone

str. 24

Ta scena ma charakter groteskowy. Z jednej strony budzi przerażenie (miejsce, w którym są czarownice, składniki), a z drugiej strony wywołuje śmiech. Groteska łączy elementy poważne z komicznymi.

Makbet wysłuchał drugiej przepowiedni, która od pierwszej różniła się niejednoznacznością. Czarownice zostały skarcone przez Hekate, za to, że odsłoniły przed Makbetem przyszłość, dlatego przepowiednie wygłasza:-ucięta głowa-zakrwawione dziecko-dziecko w koronie z gałązką

Makbet pod wpływem żądzy władzy zamienia się w tyrana i despotę, człowieka pysznego. Makbet wiedział, że powinien się strzec Makdufa (2 przepowiednia – ucięta głowa). Dowiedział się, że Makduf opuścił Szkocję i dołączył do Malkolma, w Anglii, zaślepiony żądzą zemsty, kazał napaść na jego zamek, zabić jego żonę i małego synka. Kiedy Makduf ucieka do Anglii, jego żonę ostrzegano, aby schroniła się przed gniewem Makbeta, przypuszczano, że grozi jej niebezpieczeństwo. Lady Makduf nie wysłuchała rad.

Makduf nie od razu dowiaduje się o tragedii. Rozmawia z Malcolmem, który podchodzi do niego z rezerwą, bojąc się, że dawny sprzymierzeniec Makbeta przybył do niego w spisku i grozi mu niebezpieczeństwo. Odwrócenie wartości widoczne u Malkolma, który przedstawia się jako władca podobny do Makbeta, któremu szlachetność, lojalność, sprawiedliwość i honor są obce. Tyran podobny Makbetowi. Malkolm chce sprawdzić reakcję Makdufa i wypróbować go, czy aby napewno przyjechał złączyć siły i obalić Makbeta. Malkolm w pełni mu zaufał, gdy dowiedział się o śmierci jego najbliższych.

Moment w którym Makbet decyduje się zabić rodzinę Makdufa jest kolimacyjny. Okrucieństwo Makbeta osiąga zenit. Posunął się do zabójstwa niewinnej kobiety i dziecka. Ta zbrodnia pokazuje, że utracił człowieczeństwo, bo przestał odczuwać wyrzuty sumienia.

Brak wrażliwości wykazuje Makbet kiedy odsuwa się od żony. Kiedyś tak bliski, nie przejął się jej chorobą, jej stanem. Kiedy popełnia samobójstwo, ten mówi, że zabiła się w nieodpowiednim momencie. Cyniczny, niemiły, zimny, zniszczony przez żądze władzy i chorobliwą ambicję. Szekspir w większości utworów pokazuje jaki wpływ ma władza. „Makbet” pokazuje jej niszczycielską siłę. W antyku to fatum kierowało życiem ludzkim, czegokolwiek by nie zrobił i tak nie uniknął przeznaczenia. Tutaj człowiek jest panem swego lostu. Spośród innych stworzeń wyróżnia się tym, że ma wolną wolę.

Kluczem do charakterystyki tej postaci jest stwierdzenie, że Makbet został królem, ponieważ sam tego chciał. Podobnie jak w Biblii – wąż nie kazał Ewie jeść jabłka, on tylko skłonił ją do zastanowienia się nad sytuacją, zasiał ziarenko niepewności.

W Makbecie już wcześniej musiała drzemać wryta ambicja. Przepowiednia czarownic tylko obudziła w nim ten pierwiastek zła. Wysłanniczki szatana sprawiły, że zło zrodziło się w człowieku.

Człowiek, który nie zastanawia się nad swoimi czynami, jest głupcem, lub jest zaślepiony. Żadza włądzy odbiera nam rozsądek. Szekspir pokazuje, że tak naprawdę człowiek się nie zmienia. Namiętności – żądza władzy – odbierają nam trzeźwość umysłu. Ciągle jest człowiekiem, posiada wolną wolę. Każda kolejna decyzja jest jego wyborem.

Makbet pełen pychy przekonany jest, że nic mu nie grozi, a tymczasem okazuje się, że Malkolm przy pomocy króla Edwarda zebrał liczne wojsko przeciwko niemu, a wśród żołnierzy znajduje się Makduf. Makbet nie wiedział o nim tego, że nie przyszedł na świat w normalnych warunkach. Zostałchirurgicznie wyciągnięty z łona matki. Kiedy las birnamski (Birnam) podchodzi pod jego zamek, całkowicie traci pewność siebie. W Makbecie odzywają się resztki honoru. Mogł zbiec, lecz jedak staje do walki.

Makbet zamienia sięw tyrana pozbawionego skrupułów. Despota, przed którym ludzie boją się o własne życie, ale za chwilę to tyran boi się utraty władzy, zemsty ze strony tych, których gnębił i poniżal. Zaczyna obawiać się śmierci, kiedy las birnamski zbliża się pod zamek, choć jeszcze nie wie, że to Makduf wymierzy mu sprawiedliwość. Od początku do końca bardzo wyraźnie przewija się motyw winy i kary ( w Biblii historia Kaina i Abla. Winni są Makbet i Lady Kambet. Winą jest nie tylko

str. 25

zbrodnia, zabójstwo króla. Popełniając zbrodnię odebrali sobie człowieczeństwo. Uznali za właściwe cechy żądze i chorobliwą ambicję. Zanegowali uczciwość, lojalność, honor.

Szekspir jako pierwszy nawiązuje do ludności, kultury ludzi prostych. Wprowadza do utworu nie tylko duchy, zjawi, postaci baśniowe, ale także zwraca uwagę na ważną rolę natury.

Przywołuje także system moralny ludzi prostych, który opiera się na przekonaniu, że nie ma zbrodni bez kary – każda pociąga za sobą konsekwencje.

Ukarani zostali Makbet i jego żona. Karą dla Lady Makbet była samotność, odsunięcie się męża i obłęd, śmierć a po niej wieczne potępienie. Karą dla Makbeta był wieczny strach o utratę tronu i życia. Choć był pewny siebie to tyran zawsze obawiał się zemsty. Karą był także rozpad małżeństwa. Utrata dawnych wartości, na końcu śmierć.

Makbet to postać dynamiczna, która przechodzi wewnętrzną przemianę. Ta przemiana jest nietypowa, bo zwykle zachodzi w przeciwnym kierunku –od hańby do odkupienia. W tym wypadku kierując się żądzą władzy za namową żony i uwierzywszy czarownicom z oddanego władcy żołnierza stał się mordercą i tyranem.

W akcjie V w scenie V Makbet wygłasza swój monolog, w którym pojawia się motyw życia jako teatru.„Ciągle to jutr, jutro i znów jutroWije się w ciasnym kółku od dnia do dniaAż do ostatniej głoski czarno kresuA wszystkie wczora to były pochodnie, Które głupocie naszej przyświecały W drodze do śmierci, zgaśnij wątłe światło!Życie jest tylko przechodnim półcieniem,Nędznym aktorem, który swoją rolęPrzez parę godzin wygrawszy na scenieW miłość przepada – powieścią idiotyGłośną wrzaskliwą a nic nie znaczącą”

Według Szekspira, który swe dzieła wystawił w teatrze „The Glove” – cały świat gra jakąś rolę. Motyw życia jako teatru odrodził się w renesansie i pojawił siwe fraszkach J.Kochanowskiego, według którego człowiek jest marionetką w rękach bogów (Platon). W podobny sposób wypowiada się o życiu Szekspir. Życie ludzkie to spektakl teatralny, który trwa tylko chwilę. Przywołuje symbol świecy, która symbolizuje ulotność, przemijalność życia. Powieścią idioty – Szekspir zwraca uwagę na to, że człowiek jest zbyt pyszny i okrutny wychodząc z przekonania, że jest najdoskonalszym wytworem Boga, stworzonym na jego obraz i podobieństwo, a tymczasem nie zdaje sobie sprawy, że on sam i jego życie trwa tylko chwilę, moment i choćby robił wszystko, żeby to życie przedłużyć – sprzeciwiałsę i buntował, to i tak jego życie nic nie znaczy.

Szekspir przypomina, że tak naprawdę najważniejsze jest człowieczeństwo. Nie władza, bo w chwili śmierci uświadamia sobie, że stracił więcej, niż zyskał. Najważniejsze to być CZŁOWIEKIEM.

str. 26

OŚWIECENIERamy czasowe oświecenia są bardzo różne w Europie i w Polsce. W Europie zaczyna się u

schyłku XVII wieku i kończy na koniec XVIII wieku. Tak naprawdę oświecenie w Europie kończy wielka rewolucja francuska (1789-99) i wtedy zaczyna się preromantyzm.

W Polsce wstępna faza oświecenia przypada na lata 40 XVIII wieku, kiedy zaczynają działając prekursorzy tej epoki, m.in. Stanisław Konarski.Właściwa faza oświecenia – 1764r. Kiedy na tron zasiada Stanisław Autugs Poniatowski.Lata 80 XVIII wieku do 1822r. faza schyłkowa. W 1822r. Adam Mickiewicz wydaje zbiór poezji oraz „Ballady i romanse” – początek polskiego romantyzmu.

Oświecenie przyjmowało różną nazwę w zależności od kraju, w którym się pojawiło.*Niemcy – oświecenie (w Niemczech pojawiło się jako pierwsze)*Anglia – Wiek rozumu*Francja – wiek filozofów lub wiek światła

W Niemczech i Francji odnoszono się do symboliki światła, w którym miała być wiedza, nauka, rozum. Ideałem był człowiek wykształcony, wszechstronny, o szerokich horyzontach, otwarty na wszelkie nowości.

Podstawą tej epoki stał się kierunek – krytycyzm. Krytycyzm zakładał, aby przyjmować wszystko co jest już wymyślone, stworzone w sposób krytyczny. Nie przyjmowano tej wiedzy a priori (z łac. – z założenia, z góry) – nie zakładano, że jest to nieodwracalne, tylko starano się poznać, zrozumieć i dowieść jej słuszności, kierując się potęgą umysłu.

Wiek filozofów, ponieważ wykształciło się wiele nowych kierunków filozoficznych. Większość wywodziła się z Francji i Anglii.

Wiek rozumu – głównym źródłem poznania świata będzie rozum, czyli ratio -> racjonalizm.Francuski filozof Kartezjusz mówi „Cogito ergo sum”- „myślę więc jestem”. Istniał jeszcze pierwszy człon powiedzenia Kartezjusza – Wątpię więc myślę.Dubito ergo cogito, - Wątpię więc myślęCogito ergo sum - Myślę, więc jestemPierwsze słowo to nawiązanie do krytycyzmu. Wątpię -> zadaje pytania ->szukao odpowiedzi => myślęKartezjusz stworzył metodę nauki zwanej dedukcją, która polegałą na analizowaniu i łączeniu ze sobą faktów. Kartezjusz jako pierwszy pokazał potęgę ludzkiego umysłu. Swoje badania przeprowadzał w XVII wieku, co znaczy ze wyprzedził swoją epokę. Jego poglądy w pełni przyjęto w oświeceniu.

Kartezjusz zwierzęta nazywał maszynami, bo w odróżnieniu od ludzi nie potrafią myśleć.Jeśli w oświeceniu zwrócono uwagę na potęgę umysłu człowieka, to także zaczęto zastanawiać sięnad istnieniem Boga. W efekcie wykształciły się dwa kierunki.

Deizm – zakładał, że Bóg istnieje, stworzył świat i prawa moralne, ale na tym jego dzieło się kończy. Nie ingeruje w sprawy świata. Wolter porównał Boga do zegarmistrza, który stworzył doskonały mechanizm i pozostawił go samemu sobie.

Ateizm – bardziej radykalny w poglądach, zakładał, że Bóg nie istnieje.

str. 27

W oświeceniu wykształciły się trzy prądy myślowe1. KLASYCYZM – z tym pojęciem spotykamy się już w renesansie, ale dopiero w XVII/XVIII wieku

w pełni się wykształca. Klasycyzm to powrór do zdobyczy antycznej kultury i sztuki, dzieła, która uważana była za wytwory najwyższej klasy, wzorowe.Dwa podstawowe dzieła

„Poetyka” Arystotelesa „Sztuka poetycka” Boileau

Dzieła klasycystyczne charakteryzował ład, prostota, harmonia, spokój. Gatunki zaczerpnięte z antyku to:

Oda Bajka Satyra Hymn

Polscy przedstawiciele literatury klasycystycznej to: Krasicki Naruszewicz

2. SENTYMENTALIZM – wykształcił się w II połowie XVIII wieku, a więc u schyłku oświecenia, kiedy zaczęły pojawiać się zapowiedzi nowej epoki – romantyzmu.O ile klasycyzm uważał rozum za główne źródło poznania świata (racjonalizm), o tyle sentymentalizm skłaniał się ku uczuciom i emocjom. To one staną się podstawą poznania człowieka i otaczającego go świata.Sentymentaliści nawiązywali do powrotu do natury, ale nie tylko bliskiego kontaktu z przyrodą, ale także do pierwotnych wartości, zasad, namawiali do zajrzenia w głąb siebie.Główne gatunki sentymentalizmu to:

Pieśń Sielanka Powieść (rozwijająca się w tym okresie)

Jan Jakub Rousseau – francuski filozof – twórca sentymentalizmuPolscy przedstawiciele sentymentalizmu:

Franciszek Karpiński Franciszek Dionizy Kniaźnin

3. ROKOKO – nazwa pochodzi od muszli, która stała się głównym elementem zdobniczym tego kierunku, który charakteryzowała lekkość, frywolność, delikatność. Styl nazywany zefirowym. Celem tego wizerunku była rozrywka. Utwory o tematyce lekkiej – miłość, romans. Ukazywano człowieka na łonie natury, a częstym motywem podkreślającym lekkość była huśtawka. Utwór reprezentujący to „Pamiętnik znaleziony w Saragossie” Potockiego

Oświecenie w Polsce zaczyna się na początku lat 40 XVIII wieku, kiedy zaczęli działać prekursorzy. Były to czasy niezwykle trudne. Zakończyły się czasy panowania dynastii Sasów, które bardzo trafnie określało powiedzenie „Za króla Sasa, pij, jedz i popuszczaj pasa”Te słowa pokazują na co kładziono nacisk. Nastąpił upadek szkolnictwa. Jeden ze szlachty chełpił się, że ma więcej koni, niż książek w biblioteczce. Zajmowano się życiem towarzyskim.

Niesamowicie osłabła władza królewska. Magnateria korzystała z łask władcy elekcyjnego, domagając się coraz więcej praw i przywilejów. Sasom bardziej zależało na rozwoju Saksonii. Zaniedbywali Rzeczpospolitą, traktowali ją jako spichlerz i skarbiec.

W latach 40 także nastąpił tak wielki kryzys szkolnictwa, kultury, że twórcy tego okresu postanowili ten stan rzeczy zmienić – najważniejszy z nich Stanisław Konarski, który położył nacisk na reformację szkolnictwa.

W baroku szkoły jezuickie nie zwracały uwagi na rozwój intelektualny uczniów – wiedzę przyswajano pamięciowo.

str. 28

Konarski zmienił ten stan rzeczy tworząc pierwszą zreformowaną szkołę Collegium Nobilium, w której wykładano wciąż rozwijające się jeszcze nauki i matematykę, fizykę, chemię, biologię. Także historię Polski, a co najważniejsze język polski nie był tylko językiem wykładniczym, ale także przedmiotem nauczania. Uczono nie tylko gramatyki, ale także poprawnej polszczyzny i literatury. Nigdy do tej pory w Polsce tego nie było.

Konarski napisał: „O poprawie wad wymowy” – w tym dziele skrytykował zjawisko makaronizowania,

twierdząc, że to ono stało się przyczyną upadku języka polskiego. Postulował o oczyszczenie języka polskiego z makaronizmów.

„O skutecznym rad sposobie” – w tym dziele skrytykował liberum veto, które było powodem niestabilności polskich sejmików, brak odpowiedzialności szlachty. Ośmieszył złotą wolność szlachecką upatrując się w niej przyczyn upadku Rzeczpospsolitej.

Podobno zrobił to tak sugestywnie, że od tej pory nikt nie ośmielił się krzyknąć liberum veto. Został odznaczony medalem „Sapere Aude” (słowa Horacego – Miej odwagę być mądry). Te

słowa pokazują jaka sytuacja panowała w Polsce w latach 40 XVIII wieku. Okazywanie mądrości było dowodem odwagi.

Właściwe oświecenie przypada na rok 1764. Kiedy na tron zasiada Stanisław August Poniatowski. Człowiek młody, wykształcony, odbył wiele zagranicznych podróży, gdzie się kształcił i zdobywał doświadczenie. Miał duże poparcie carycy Katarzyny I. Niechętnie przyjęła go magnateria.

Gdy zasiadał na tron jego główną myślą było przeprowadzenie reform społeczno-politycznych oraz reform edukacyjnych. Te tendencje będą miały wpływ na tematykę literatury i sztuki oświecenia.Literatura będzie mieć charakter moralizatorski (będzie uczyć).

Utwory Krasickiego pisane były według horacjańskiej zasady Utile Dulci, czyli uczyć bawiąc.Twórcy tej epoki podobnie – pozornie błaha treść ukrywała ważny przekaz, naukę, która miała wypływać z tych utworów. Ich celem było propagowanie nowej postawy człowieka oświeconego – wykształconego, mądrego, otwartego, wszechstronnego. Krytykowano i ośmieszano postawę sarmacką. To twórcy oświecenia w XVIII wieku nazwali polską szlachtę sarmatami. To oni wskazywali na ich negatywne cechy upatrując się w nich przyczyn upadku Rzeczypospolitej.

Stanisław August Poniatowski był człowiekiem niezwykle wykształconym. Otaczał się ludźmi kultury i sztuki. Na swym dworze organizował obiady czwartkowe, na które zapraszał m.in. Ignacego Krasickiego, Adama Mickiewicza, Naruszewicza, Franciszka Dmochowskiego, Franciszka Zabłockiego, Hugo Kołłątaja. Jednych z najwybitniejszych przedstawicieli tej epoki. Dyskutowano na temat sytuacji politycznych i kulturalnych kraju.

Król podsuwał twórcom nowe pomysły m.in. Naruszewicz za namową króla napisał historię Polski. Pierwszą oczyszczoną z legend. Zabłocki-dramaturg, którego władca namówił do tworzenia utworów wzorowanych na dziełach zachodnich. W ten sosów powstała sztuka „Fircyk w zalotach”. Dmochowski wzorując się na Boileau napisał „Sztukę rymotwórczą” o charakterze normatywnym, określała zasady powstawania dzieł klasycystycznych.

Z inicjatywy króla powstały dwa pierwsze czasopisma ukazujące się regularnie:1. MONITOR - wzorowany na angielskim czasopiśmie „Spectator”. Jednym z redaktorów

naczelnych przez pewien czas był Ignacy Krasicki. Czasopismo miało charakter społeczno-polityczno-kulturalny. Propagowało nową postawę człowieka oświeconego i ośmieszano wady sarmatów. Krasicki drukował w nim swoje utwory i to właśnie w Monitorze pojawił się fragment pierwszej polskiej powieści „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”

2. „ZABAWY PRZYJEMNE I PORZYTECZNE” – czasopismo o charakterze literacki. Jego redaktor naczelny – Adam Naruszewicz. Ukazywano w nim nie tylko utwory polskich twórców, ale także tłumaczono dzieła zagraniczne.

str. 29

Poniatowski otaczał opieką artystów. Był pierwszym władcą, który tak rozwinął mecenat królewski. Nigdy do tej pory król nie przekazywał tak wiele środków na opiekę nad artystami. M.in.. zaprosił do Polski dwóch malarzy:

CANALETTO – zasłynął malując widoki z Warszawy. Robił tak dokładne i szczegółowe dzieło, że zniszczona po powstaniu warszawskim stolica została odbudowana na podstawie jego obrazu (w szczególności Starówka).

BACIARELLI – był kuzynem Canaletto, ale zmienił nazwisko, aby ich rozróżniali. Twórca Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Autor wielu portretów. W tamtych czasach Akademię nazywano Malarnią.

Król zaprosił także architektów, kiedy postanowił przebudować pałac na wzór francuskiej rezydencji (Wersalu)-> powstanie łazienek. Do przebudowy tego pałacu sprowadził z Włoch Merliniego. Jednak sam władca był autorem wielu pomysłów i rozwiązań.

Król poświęcił także wiek swojej uwagi teatrom. W 1765 roku z inicjatywy króla powstał teatr Narodowy. Pierwsza w Polsce scena publiczna, najważniejsza w kraju.

Teatr ten najlepsze lata przeżył, kiedy jego dyrektorem był Wojciech Bogusławski – aktor, autor sztuk teatralnych, m.in. autor opery „Cud mniemany, czyli Krakowiacy i górale”. Bogusławski wprowadził do teatru wiele zmian. Rozbudował scenografię oraz wzbogacił grę aktorską o gesty i mimikę. Do tej pory aktorzy ograniczali się tylko do wypowiadania swoich kwestii.

Teatr oświeceniowy nazywano „świecką amboną”. Ambona – miejsce gdzie ksiądz ogłaszał kazanie (naukę). Spektakle teatralne były swego rodzaju naukami głoszonymi ze sceny teatralnej.

Bohaterowie i utwory były tak konstruowane, aby widz mógł się od razu zorientować, która postawa jest godna naśladowania, a która godna potępienia. Taką zasadę doskonale realizowała sztuka Juliana Ursyna Niemcewicza „Powrót posła”.

Utwór powstał w czasie przerwy w 4 letnich obradach sejmu, na których Niemcewicz był posłem. Bardzo szybko wystawiona na scenie – miał propagować pewne postawy, inne potępiać. Niemcewicz ośmieszał postawę sarmacką, stworzył postać Gadulskiego (nazwa znacząca), człowiek, który mówił dużo, ale bez sensu. Jest niewykształcony i chełpi się tym brakiem wiedzy, choć deklaruje, że zna się na polityce nie mając o niej żadnego pojęcia.

Autor krytykuje postawę Kosmopolityczną, czyli ślepe zapatrzenie w modę francuską, nieznajomość tradycji, zwyczajów i języka polskiego.

Doskonale wpisywał się w moralizatorski ruch kulturalny oświecenia. Taką funkcję pełniła także literatura.

Jednym z najpopularniejszych gatunków były bajki. Polskim najwybitniejszym twórcą tego gatunku był Ignacy Krasicki. Bajki pochodzą już czasów starożytnych. Pierwszym bajkopisarzem był Ezop. Bajki zaczęły pojawiać się na dworach władców despotycznych, tyranów. Ich istotą była alegoria. Autorzy starali się ukryć właściwy sens, przekazywać go pod pozornie błahą treścią. Dlatego często bohaterami tego gatunku są zwierzęta, np.

Baran – uosobienie głupoty Wół, osioł – uosobienie uporu Sowa – uosobienie mądrości Lew – uosobienie odwagi, waleczności Jagnię – uosobienie bezbronności, naiwności Lis – uosobienie sprytu i przebiegłości

Bajkopisarze dlatego posługiwali się alegorią, bo często pisali przeciwko tyranii władcy, za co groziło im więzienie, a nawet śmierć. Alegoria była czymś rodzaju ochrony.

Bajki Ezopa najczęściej krótkie, kilkuwersowe, nazywane epigramatycznymi bądź ezopowymi. Bajka należy do epiki. Świat przedstawia narrator z reguły 3 osobowy. Innym typem bajki jest bajka La fontenowska (od nazwiska francuskiego bajkopisarza La Fontena) lub narracyjna (ten typ bajki był dłuższy niż epigramatyczna, rozbudowany, dokładniej opowiadał daną historię).

str. 30

W obu typach bajek pojawia się język prosty i nieskomplikowany. Używany, aby dotrzeć do jak najszerszego grona i aby każdy mógł zrozumieć ich przekaz. Stąd wniosek, że w bajkach stosowano zasadę „utile dulci”.

Innym gatunkiem niezwykle popularnym była SATYRA, która także wywodziła się z antyku, z czego wniosek, że twórcy oświecenia wzorowali się na dziełach starożytnych. Zadaniem satyry było ośmieszanie wad i przywar, ale nie poszczególnych osób, tylko grup społecznych.

W oświeceniu głównym celem było przeprowadzanie reform, stąd popularność gatunków, które miały pomóc w upowszechnianiu zmian. Oświecenie to epoka, w której narodziła się powieść. Pierwszą powieść polską napisał Ignacy Krasicki. Charakterystyczna cecha powieści to pierwszoosobowy narrator. Przedstawiano miejsca fantastyczne. Bardzo często wykorzystywany motyw podróży. Narrator pierwszoosobowy, aby uwiarygodnić najbardziej nieprawdopodobne wydarzenia, np. bohater utworu Krasickiego dociera na wyspę Nipu, lub główny bohater „Podróży Guliwera” dociera do krainy liliputów oraz olbrzymów. Wszystkie opisywane wydarzenia miały odnosić się do współczesnej autorowi rzeczywistości.

W 1765r. Poniatowski otworzył „Szkołę Rycerską”. Powstała, aby szkolić korpus kadetów – oficerów. Korpus oficerów to podstawa każdego wojska, kluczowe znaczenie dla armii, bo to oni opracowują strategię i prowadzą do walki. Odpowiednie przygotowanie świadczyło o sile wojska. Król rozwijał kraj nie tylko kulturalnie, ale także militarnie. Komendantem szkoły był książę Adam Czartoryski, a skończył ją Tadeusz Kościuszko i później był adiutantem komendanto.

W 1773 r. niezwykle ważna reforma edukacji – powstaje KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ. Pierwsze ministerstwo oświaty – instytucja świecka. Do tej pory szkolnictwem zajmowali się księża i zakonnicy. Od 1773 r. nauczycielami stają się osoby świeckie.

Tę reformę oświaty określają słowa Stanisława Staszica: „Takie będą Rzeczypospolite, Jakie ich młodzieży chowanie”

To dowód na to jak ważną rolę odgrywa edukacja. Od ego jak wykształcą młode pokolenie, jaką więc zdobędą otwartość, zależy przyszłość naszego kraju. Zmieniono podręczniki, które trafiły do szkół dzięki organizowanym konkursom przez instytut nazywany – Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Instytut powołany w celu wybrania najlepszych podręczników. Zmieniono rozkład materiału, duży nacisk postawiono na naukę historii i rozwijających się ówcześnie nauk przyrodniczych: fizyki, chemii, biologii.

Komisja Edukacji Narodowej kontynuowała dzieło rozpoczęte przez Konarskiego w latach 40 XVIII wieku. Reforma obejmowała także język polski podobnie jak w Collegium Nobilium, język polski stał się nie tylko językiem wykładniczym, ale także przedmiotem nauczania.

PODSTAWY FILOZOFICZNE OŚWIECENIANajważniejszy spośród wszystkich filozofii oświecenia był racjonalizm, którego twórcą był

Kartezjusz. Następnąfilozofią był empiryzm (empire – doświadczenie), którego twórcą był Bacon. Zakładał, że głównym środkiem poznania świata są nasze doświadczenia. Poznać możemy tylko to, co poddane badaniom. Z empiryzmem będzie się łączyć inny kierunek: sensualizm.

Sensualizm. Za jednego z twórców uważa się Lock’a. Sensualizm zakładam, że świat poznajemy poprzez zmysły. Te dwa kierunki zakładają poznanie świat amaterialnego, zewnętrznego, który możemy poznać obserwując, badając dotykiem.

Lock jest twórcą terminu tabula rasa, czyli biała tablica. Twierdził, że człowiek przychodzi na świat jako czysta, biała tablica, niezapisana kartka. Tę tablicę zapisuje sam dzięki zdobytym doświadczeniom, tym, co przeżywa, poznaje. Stąd wniosek, że człowiek sam o sobie decyduje, sam kieruje swoje życie. Lock odchodzi od koncepcji przeznaczenia.

Immanuel Kant – filozof z Królewca. Tam się urodził i tam całe życie mieszkał (dzisiejszy Kaliningrad). Był tak skrupulatny, że każdy jego dzień wyglądał tak samo. Kant, w przeciwieństwie do

str. 31

Lock’a czy Kartezjusza podkreślał znaczenie Boga, wiary w życiu człowieka. Twierdził, że to Bóg jest dawcą zasad i praw moralnych. Twierdził, że człowiek ma je tak głęboko zakorzenione w sobie, że potrafi odróżnić to co dobre, od tego co złe. Najważniejsze założenie – Imperatyw kategoryczny. (Imperatyw – nakaz, zakaz) według którego człowiek powinien postępować tak, aby postępowanie stało się prawem ogólnie panującym. Powinien postępować tak jak chciałby, aby inni postępowali wobec niego. Kant mówił:„Niebo gwieździste nade mnąPrawo moralne we mnie”.Nade mną kosmos, Bóg – wszechmogący dawca praw. Ja – część i odbicie kosmosu.

IGNACY KRASICKI – SATYRY

PijaństwoUtwór ma charakter scenki dramatycznej. Opisuje spotkanie dwóch typowych szlachciców,

którzy rozmawiają o wydarzeniach dni poprzednich, m.in. o imieninach żony jednego z nich. Ta opowieść jest pretekstem do poznania zwyczajów panujących w Polsce, sposobu postrzegania gościnności.

Podczas imienin żony wypił zbyt wiele, następnego dnia bardzo bolała go głowa i postanowił wyleczyć się tym, czym się zatruł, a w jego domu znowu pojawili się goście. Wraz z kolejnymi wypitymi butelkami, rozmowa stawała się coraz gwałtowniejsza. Także na miarę wypitego alkoholu tematy podejmowanych rozmów stawały się coraz poważniejsze.

O miłości do ojczyzny O reformach O wojnie i sojusznikach

Wreszcie doszło do kłótni, która skończyła się bójką.W tym krótkim opisie, pokazuje Krasicki wiele wad:

Brak rozsądku, mądrości, odpowiedzialności Dopiero alkohol budził w nas dumę narodową i chęć do działania. Po spożyciu

alkoholu podejmowano ważne tematu Kłótliwość, pieniactwo, impulsywność Ograniczenie, brak tolerancji i zrozumienia Pycha Brak mądrości politycznej (teorie z kim by zawali sojusze)

Swoiste pojmowanie gościnności „Jakże nie poczęstować gdy kto w dom przychodzi?

Jak częstować, a nie pić? I to się nie godzi” „Upiłem się onegdaj dla imienin żony[…]

Dzień ten uroczyście musiał być obchodzony” „Dobrego sąsiada nieźle czasem podpić” „Trwała uczta do świtu” „Trunek gorący dobry jest na żołądek” „Kieliszek jeden, drugi zdrowiu nie zawadzi”

W dość dziwny sposób szlachcic postrzega gościnność, oparta na ucztach i w szczególności na pijaństwie, a gościa należy ugościć odpowiednią ilością alkoholu.

Szlachcic nie wzbudza w czytelniku negatywnych emocji, gdyż reprezentuje postawę charakterystyczną dla zwykłego, przeciętnego szlachcica tamtych czasów, który posiada bardzo wiele wad, w którym czytelnik mógłby odnaleźć swoje cechy. Celem autora jest skłonienie czytelnika do refleksji, a nie obrażanie go.

str. 32

Utwór jest potępieniem, naganą pijaństwa, które uważa się za jedną z głównych wad polskiej szlachty, ponieważ zabija rozum, sprawia, że człowiek upodabnia się do zwierzęcia. Człowiek piany traci pamięć, rozum, powściągliwość. Postępuje niezgodnie ze swoją naturą.

Autor w zaskakujący sposób kończy utwór. Po wysłuchaniu wszystkich tych uwag, cierpień, jakie doznał szlachcic wydawałoby się, że więcej nie weźmie alkoholu do ust, a tymczasem żegnając się mówi, że idzie napić się wódki. Nie wyciąga wniosków ze swych doświadczeń.

„DO KRÓLA”Krasicki napisał 22 satyry. Satyra do króla otwiera I zbiór satyr. Napisana w formie listy

poetyckiego.Zaczyna od słów „Mości królu” – bezpośredniego zwrotu do monarchy. Kolejny wers

uzasadnia przyczyny powstania utworu. „Im wyżej tym widoczniej” – im wyższe stanowisko się zajmuje, tym bardziej jest się widocznym, szybciej staje się przedmiotem oceny, wytykania zarówno zalet jak i wad.

Uzasadnia treść swojego utworu. Uzasadnia także w ten sposób śmiałość wobec władcy, odwagę z jaką go opisał w słowach„Satyra prawdę mówi, względów się wyrzekaWielbi urząd, czci króla, lecz sądzi człowieka”W tych słowach określa rolę poety, który powinien okazać odpowiedni szacunek władcy, nie powinien przychlebiać się urzędowi, ale jeśli przyjdzie taka potrzeba, pochwalić albo wytknąć błędy, a przed wszystkim, co podkreśla, zwracać uwagę na postawę człowieka, nie króla.

Satyra to gatunek epicki, w którym świat przedstawia narrator, w większości utworu w 1os. L. poj. w imieniu określonej zbiorowości – polskiej szlachty.

Autor w swoim utworze wymienia 4 wady władcy poparte argumentacją rozbudowaną, tak, aby przekonać czytelnika.

1. Brak królewskiego pochodzenia-królewski syn wraz z urodzinami nabywa umiejętności władczych-dziedziczy pracowitość, mądrość, wiedzę-sprawia, że król wśród szlachty nie ma poszanowania-budzi zazdrość i brak respektu

2. Jest polakiem – król Polak doskonale zna realia kraju. Odległy nie poświęca tak dużo uwagi sprawom i swoim poddanym w kraju, w którym rządzi, dlatego szlachta mogłaby łatwiej nim manipulować, żądać kolejnych praw i przywilejów.

3. Jest zbyt młody – Gdy zasiada na tron ma 30 lat. Autor wychodzi z założenia, że siwiźnie, a więc dojrzałości towarzyszy mądrość, a więc tylko człowiek stary powinien sprawować władzę z racji swej mądrości

4. Zły stosunek do władzy – W tej koncepcji widzimy nawiązanie do Machiavelli’ego, twierdząc, że poddani powinni się bać króla, a nie go kochać, bo łatwiej jest skrzywdzić kogoś kogo kochamy, niż kogoś, kogo się boimy. Twierdzi również, że niepotrzebnie otacza się ludźmi kultury i nauki.

Każdy z tych zarzutów jakie przytacza Krasicki posiada dozę słuszności, ale można ich brać na poważnie, bo to tylko słuszność pozorna. Istotą tego utworu jest ironia. Utwór ten jest satyrą na opak. Zarzuty obrażają tego, które je wypowiada, w tym wypadku polską szlachtę o rodowodzie sarmackim.

Utwór tak naprawdę jest pochwałą króla, a kpiną ze szlachty. Wydawałoby się, że jeśli autor wychwala króla, to jest to panegiryk, a tymczasem Krasicki przestrzega króla przed popełnieniem błędu. Aby nie koncentrował się wyłącznie na rozwoju kultury, nauki, ale żeby pamiętał także o rozwoju militarnym kraju, bowiem:„Żaden się naród księgą w moc nie przysposobił.

str. 33

Mądry przedysputował, ale głupi pobiłTen, co niegdyś potrafił floty duńskie chwytaćKról Kazimierz – nie umiał pisać ani czytać”

Satyra była jednym z najpopularniejszych gatunków tego okresu. Obok Krasickiego, tworzył je także Naruszewicz. Wyznając podobną zasadę jak autor „Do króla”, że należy wyśmiewać wady ogólne, a nie pojedynczych osób, dlatego napisał:„ja w szczególności nie łaję,Czołem biję osobom, ganię obyczaje”

W swoich utworach obaj autorzy nawiązywali do antycznych utworów Horacego, w myśl założeń klasycystycznych.

Koncepcję dotyczącą tematyki satyr poruszył Franciszek Dmochowski w swojej „Sztuce rymotwórczej”, także twierdząc, że twórca powinien krytykować wady, ale nie poszczególnych osób. Doskonale ten temat realizuje satyra:

„ŚWIAT ZEPSUTY”Osią kompozycyjną tego utworu jest kontrast między dwoma światami: starym i nowym,

przodków i potomków. Tytuł wskazuje na tematykę i narzuca interpretację. Już po wstępie utworu autor uzasadnia przyczyny powstania utworu i zadania, rolę poety i jego dzieła.

Krasicki uważa, że poeta ma prawo jako obserwator przelać na papier swoje przemyślenia i refleksje, wytknąć wady i zalety. Okazuje się, że Krasicki występuje jako komentator rzeczywistości. Już na początku pisze, że w czasach w których żyje, dochodzi do upadku wszelkich zasad moralnych. Zestawia świat ojców i pradziadów ze światem synów.

Krasicki bardzo surową ocenę wystawia Polakom z wieku XVIII, twierdząc, że zapomnieli czym jest cnota i zamienili ją na pochlebstwa, matactwa i kłamstwa. Autor twierdzi, że Polacy bardzo pięknie i dużo mówią, ale nic nie robią, zbyt dużo słów, za mało działania.

Centrum zepsucia jest stolica. Autor przekonany jest, że brakuje mistrza, przewodnika, który pokazałby ludziom właściwą drogę, którą mają kroczyć. Choć wielu podaje sięga autorytety to tak naprawdę mistrzów brak.

Odrzucono pobożność, wszelkie zasady moralne zastępują rozpustą, nierządem. Co najbardziej przeraża narratora, to to, że nawet rodzina nie jest tym miejscem, w którym wpada się młodym ludziom podstawowe wartości. Ostoją dobrych zasad były kobiety. One wychowywały dzieci i przekazywały im zasady i wartości. W XVIII wieku nawet one nie odgrywały tej roli. Nastąpiło rozluźnienie więzi rodzinnych. Nie istnieje już przyjaźń, lojalność, chęć niesienia pomocy, ani wobec bliskich, ani przyjaciół. Nie liczą się prawa ani obowiązki wobec ludzi i ojczyzny. Po raz kolejny kontrastuje świat nowy i stary. Przodków, którym bliska była cnota i potomków, którzy mają ją w „poniewierkach”.

Dlatego Krasicki najsurowszą ocenę wystawia młodemu pokoleniu. Twierdzi, że już od najmłodszych lat „skażeni są” złymi nawykami.

Niczym jest dla nich przysięga, prawo, a małżeństwo tylko zyskiem. Niechętnie zdobywają wiedzę, zastępują ją chciwością, lenistwem i rozwiązłością.

Przerażenie u narratora budzi przyszłość, co można podsumować słowami Staszica:„Takie będą RzeczypospoliteJakie ich młodzieży chowanie”

Ocenę jaką wystawia młodym ludziom stanowi analogię do wypowiedzi Ulissesa (łaciński odpowiednik Odyseusza) z „Odprawy posłów greckich” Kochanowskiego:„Nie rozumieją ludzie ani się w tym czująJaki to wrzód szkodliwy w RzeczypospolitejMłódź wszeteczna, Ci cnocie i wstydowi cenęUstawili, przed tymi trudno człowiekiem byćDobrym, Ci damy niszczą, Ci państwa ubożą”

str. 34

Wszystkie te wady, które wymienia Krasicki stały się przyczyną upadku Rzeczypospolitej, dlatego autor wspomina o rozbiorze z 1773 roku.

W świecie zepsutym autor wykorzystuje także topos ojczyzny jako tonącego statku. Motyw ten ma identyczne znaczenie zarówno w XVI jak i XVIII wieku. Obaj autorzy przestrzegają Polaków przed prywatą, dbaniem jedynie o własne interesy, które doprowadzają do upadku Rzeczypospolitej (zatonięcia okrętu).

Autor wspomina także o potędze Imperium Rzymskiego, którego zgubiły nie najazdy wrogów, ale upadek narodu, przekupstwo polityków, brak rozsądku, uczciwości i praw.

Satyry doskonale realizują cel dydaktyczny jaki miały osiągnąć.Autor wystawia surową ocenę, bezpośrednio przytacza zarzuty pragnąc wstrząsnąć Polakami,

obudzić ich, do czego doprowadzili odrzucając wartości. I zasady, a przede wszystkim skupiając się na sobie.

Autor zakłada, że ojczyzna jest nadrzędną wartością i dlatego jej podporządkowane są wszelkie wysiłki obywateli.

BAJKI – Ignacy KrasickiLiteratura oświeceniowa pełniła funkcję moralizatorsko-dydaktyczną, dlatego wykształciły się

takie gatunki jak satyra i bajka. Najwybitniejszym polskim bajkopisarzem był Ignacy Krasicki, który napisał około 200 bajek, które ukazały się w dwóch tomach, pisał je niemalże całe życie. I tom ukazał się za jego życia. II po jego śmierci.

Krasicki nawiązywał do Ezopa i La fonteina, dlatego w jego twórczości pojawiają się dwa rodzaje bajek

Epigramatyczne (ezopowe) – od epigramatu pochodzącego z antyku (Simonides) Narracyjne – dłuższe i bardziej rozbudowane

Istotą epigramatu było zawarcie w krótkim czasie utworze jak największej ilości treści. Głównym zadaniem bajki było „utile dulci”. Aby bajka mogła spełniać to założenie, musiała być napisana językiem prostym, nieskomplikowanym, aby dotrzeć do jak najszerszego grona odbiorców.

Istotą bajki jest ALEGORIA – bajki powstały na dworach tyranów, despotycznych władców. Autorzy starali się ukryć właściwy sens, przekazywali go pod pozornie błahą treścią.

W bajkach Krasickiego pod postaciami zwierząt ukrywał pewne cechy charakterów ludzkich. Zwierzęta stawały się alegoriami:

Głupoty – małpa, baran Upartości – wół Pychy – kogut Siły – lew, niedźwiedź Mądrości – sowa

Bajki zwierzęce w oświeceniu nazywano alegorią bądź baśnią. W oświeceniu słowo bajka znaczyło gatunek literacki, ale też nieprawdę bądź historię zmyśloną.

„WSTĘP DO BAJEK”Utwór ma charakter wprowadzenia. Tytuł sugeruje, że autor określa tematykę jaką poruszy w

tym gatunku. W utworze występują anafory „był”, czyli powtórzenia na początku każdego wersu. Kolejnym środkiem jest paralelizm składniowy – powtórzenie tej samej konstrukcji zdaniowej.

Używa powtórzeń, aby wymienić poszczególne elementy życia, pokazać ludziom rozmaitość postaw, ale jednocześnie służy wyprowadzeniu zaskakującej puenty.

Pokazuje świat idealny, sytuacje, które mogłyby się zdarzyć, ale zdarzają się niezwykle rzadko, dlatego narrator, który ujawnia się pod koniec (1os.l.poj) twierdzi, że wszystkie te historie włoży między bajki.

str. 35

Według niego te historie to nieprawda, a on opowiadać będzie o ludziach, sytuacjach, prawdziwych realnych. O świecie, ludziach i o życiu.

„PTASZKI W KLATCE”Utwór ten powstał po I rozbiorze Polski. Bajka epigramatyczna, składa się z 4 wersów, które

stanowią dialog między dwoma ptakami, starym i młodym. Stary czyżyk zna smak wolności, dlatego tęskni i jest w klatce nieszczęśliwy. Młody urodził się w niej, dlatego nie rozumie zachowania starego, nie wie dlaczego płacze.

Już początkowa wypowiedź skłania czytelnika do zastanowienia. Nawiązuje do racjonalizmu. Tę sytuację wyjaśnia odpowiedź starego czyżyka. Poznawszy smak wolności nie potrafi być szczęśliwy w niewoli.

Ta bajka ma charakter alegoryczny. Klatka i ptaki są alegorią Polski po zaborami. Czyżyk młody – młode pokolenie, które nie zna czasów przed zaborowych. Stary czyżyk – starsze pokolenie, które wie czym jest wolność.

Celem tej bajki jest uruchomienie wyobraźni i skłonienie czytelnika do zastanowienia się nad sytuacją panującą w Polsce po zaborze.

Brak morału charakterystycznego dla bajki – pouczenie istotne w bajce wynika z całej treści utwory. Autor moralizując odnosi się do sumienia Polaków, skłaniając ich do refleksji.

„DEWOTKAKrasicki przedstawia sytuację, z którą czytelnik zetknął się w „Świętoszku” Moliera. Tam matka Orgona, pani Pernelle przedstawia się jako osoba uczciwa, pobożna, życzliwa dla ludzi, a tymczasem wymierza policzek swojej służącej nazywając ją „flądrą”.

W tym utworze Krasicki przedstawia dwulicowość i fałszywą pobożność co sugeruje już tytuł utworu. Morał występuje na końcu utworu.

Autor przestrzega przed taką pobożnością, która polega na tym, że mówimy jedno, a robimy zupełnie coś innego, tak, jak w przypadku tytułowej dewotki, która gorliwie modląc się, prosiła Boga o odpuszczenie grzech, deklarując własne miłosierdzie (ona potrafi odpuścić grzechy). Jednocześnie biła swoją służącą bez litości za drobne przewinienie

„JAGNIĘ I WILCY”Bajka epigramatyczna, która zaczyna się nietypowo, bo od morału, który znajduje się z reguły na końcu. Jeśli człowiek czegoś pragnie, nawet jeśli to złe, to zawsze znajdzie wytłumaczenie, przyczynę, dla której ten cel osiągnie.

Autor w trzech wersach stworzył dramat. Pojawiają się didaskalia (teksty poboczne) – określa miejsce, bohaterów, sytuację i mini dialog, rozmowę, którą redukuje do minimum. Wzajemna wrogość bohaterów wyklucza dłuższy dialog

Bohaterami są Wilki – agresywne, bezlitosne, bez skrupułów, silne, bezwzględne, okrutne Jagnię – bezbronne, naiwne, słabe.

Jagnię było samo, wilków dwóch. Z tego powodu jagnię było na straconej pozycji. Chociaż próbuje się obronić, na nic się nie zdaje.

str. 36

W rozmowie poznajmy rację obu stron. Jagnię protestuje domagając się sprawiedliwość. Wilki krótko przedstawiły swoje racje – jest ich więcej, są silniejsze i głodne.

Bajka ma charakter alegoryczny. Zderzenie sprawiedliwości, prawa z argumentami siły. Krasicki pokazuje bardzo wyraźnie, że siła bardzo często zwycięża z prawem. Ze nie wystarczą racjonalne argumenty, zapisy prawne, bo często pokonują je argumenty siły.

„MALARZE”Bohaterami tego utworu są dwaj malarze, portreciści, Piotr i Jan. Utwór zbudowany jest

paralelnie. Dzięki temu zabiegowi utwór jest bardziej przejrzysty, klarowny. Widać o wiele widoczniej kontrast, bowiem Piotr był malarzem dobry, ale mniej docenionym, Jan, choć mniej utalentowany, opływał w bogactwach.

W utworze nie chodzi o los żadnego z malarzy. Autor stara się dowieść prawdy, ukazać postawy ludzkie. Piotr uzdolniony, żył w biedzie, bo jego portrety były realistyczne, zgodne z prawdą. Jan malował piękniej, bo takich jakimi chcieli się widzieć.

Autor ośmiesza obłudę, fałsz, zakłamanie, a przede wszystkim ludzką próżność.

„KRUK I LIS”Bajka „Kruk i lis” koresponduje z utworem „Malarze” pod względem tematycznym. W tym

wypadku autor zastosował alegorię (pojawiają się zwierzęta). Kruk jest próżny, lubi pochlebstwa, łasy na komplementy, daje się oszukać lisowi, który jest przebiegły, chytry i sprytny. Kadzi krukowi zachwycając się jego wyglądem zewnętrznym. Kruk jest także naiwny, wierzy bowiem, że lis w istocie zachwyca się jego wyglądem. Naprawdę chodzi o ser, który trzyma w dziobie. Uwierzył także w swój talent i zapragnąwszy zaśpiewać, otworzył dziób i stracił ser.

Krasicki także nieco dalej niż w poprzednim utworze i pokazuje konsekwencje.

„MIKOŁAJA DOŚWIADCZYŃSKIEGO PRZYPADKI”Powieść po raz pierwszy pojawiła się w oświeceniu. Pierwszą polską powieścią jest utwór

Krasickiego „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”. Utwór jest to historia tytułowego bohatera, który nosi nazwisko znaczące – człowiek, który w swoim życiu doświadcza bardzo wiele

Mikołaj Doświadczyński spisuje swoje dzieje w formie retrospekcji – w wieku dojrzałym, u schyłku życia, wraca do przeszłości i wspomina.

Rozpoczyna bardzo ważnymi słowami, które doskonale go charakteryzują „pojętność miałem wielką, ale wstręt do nauki jeszcze większy”

Pisze sam o sobie, ale nie przytacza roku, w którym rozgrywa się akcja, nie wspomina o czasie. W ten sposób dąży do uniwersalności.

W I księdze opisuje pochodzenie, rodzinę, a jego rodzice to typowi szlachcice. Ojciec hołduje tradycji sarmackiej, matka nad wyraz pobożna. Oboje starali się zapewnić jedynakowi wszystko czego potrzebuje. Dlatego zatrudniają francuskiego guwernera Damona, który bardzo szybko okazuje się oszustem poszukiwanym w swoim kraju przez policję, który zdołał przekonać rodziców Doświadczyńskiego, że prawdziwe wykształcenie zdobywa się poprzez podróże.

Dlatego rodzice wysłali go najpierw do stolicy, a później do Francji – Paryża. Główny bohater nie martwił się, aby kształcić się tam w szkole, ale przede wszystkim aby wynająć odpowiednie mieszkanie, zatrudnić służbę, kupić odpowiedni powóz, stroje. Następnie resztę pieniędzy przegrał w karty. Zaczyna pożyczać pieniądze, aż zaczynają go ścigać.

str. 37

Uciekając, trafia na statek, który rozbija się w czasie burzy i trafia na wyspę Nipu, która staje się odpowiednikiem utopii.

Następnie udaje mu się wydostać z wyspy, wraca do kraju i tam stara się dzielić doświadczeniami zdobytymi w czasie podróży. Jednak jego poglądy są tak nierealne, że nikt nie chce go słuchać. Osiada we własnym majątku i swoim chłopom nadaje wolność, która się należy każdemu, a człowiek wolny pracuje lepiej i wydajniej.

W utworze Krasickiego można odnaleźć różne typy opowieści Obyczajową – poznajemy zwyczaje panujące w ówczesnej Polsce Utopijna – kiedy dociera na wyspę Nipu Przygodową (awanturniczą) – dla której charakterystyczne są elementy

robinsonady – kiedy rozbija się i trafia na wyspę. W tym czasie popularna stała się powieść „przygody Robinsona Crusoe” Daniela Defoe.

Jako jedyny przeżył katastrofę. Na początku opisuje wygląd wyspy Nipu, podobnie jak utopia była wyspą z każdej strony otoczoną morzem. Odcięta od świata zewnętrznego. Rządziła się własnymi prawami.

To co najbardziej zdziwiło to to, żen nie było króla. Jedyną władzę sprawowali rodzice. Podobnie jak w utopii wyznają jedną religię, nie ma więc wojen religijnych. Nie ma podziału przewrotów społecznych.

Najbardziej dziwi to, że w języku tubylców nie było takich słów jak kłamstwo, oszustwo, zbrodnia, ponieważ nie znali takich czynów. Początkowo Doświadczyński uważał ich za barbarzyńców, jednak zmienił zdanie pod wpływem nauk mistrza Xaoo i w efekcie doszedł do wniosku, że barbarzyńcami jest naród z którego się wywodzi, społeczeństwa, które zna i do tej pory uważał za cywilizację.

W czasie jednej z rozmów z Xaoo na temat rozwoju człowieka, mistrz porównał go do uprawy ziemi.

Aby wydawała plony, trzeba poznać ziemię, aby wiedzieć jak ją uprawiać. Następnie oczyścić z drzew, krzaki wykarczować, usunąć z korzeniami, bo po czasie mogą na nowo wyrosnąć.

Autor opisuje wyspę, która nie istnieje, ale narrator pierwszoosobowy sprawia, że wydarzenia wydają się realne i prawdopodobne. Akcja rozgrywa się w miejscu, które nie istnieje.

Autor użył alegorii, bowiem opisane wydarzenia odnoszą się do sytuacji panującej w kraju, rzeczywistości współczesnej autorowi. Głównym celem oświecenia w Polsce było przeprowadzenie reform, a w tym reformy społecznej. W tym celu propagowano postawę człowieka oświeconego i krytykowano postawę sarmacką.

Krasicki pisze o uprawie roli, pokazuje jak kształtuje się postawa człowieka oświeconego. Chwasty, krzewy, drzewa, które zarastają pole to wady i przywary, których należy całkowicie się pozbyć. Wyrwać wraz z korzeniami.

Trzeba pracować nie tylko nad dorosłymi, ale przede wszystkim nad dziećmi bo to one są przyszłością kraju i jeśli one nabędą tych wad to później się to przełoży na rzeczywistość kraju.

W utworze pojawiają się elementy charakterystyczne dla powieści oświeceniowej. Pierwszoosobowy narrator Elementy różnych typów powieści

o Motyw podróży homo viator –wędrówki – bardzo charakterystyczny dla literatury oświeceniowej, w szczególności dla powieści i powiastki filozoficznej

Odnoszenie się do współczesnej rzeczywistości, nawet jeśli wydarzenia rozgrywają się w nieistniejącym fantastycznym miejscu.

„PODRÓŻE GULIWERA” Jonathan SwiftUtwór opiera się na motywie wędrówki. Również ma formę pamiętnika. Narracja

pierwszoosobowa – Lamuel Guliwer, lekarz okrętowy, dociera do wielu przeróżnych krain: Krainy Liliputów

str. 38

Krainy olbrzymów Wyspy zamieszkałej przez filozofów i uczonych, która unosiła się nad ziemią i

nazywała Laputa.Autor pisząc ten utwór stworzył pamflet polityczny. Pamflet – utwór publicystyczny lub

literacki ośmieszający jakąś osobę lub instytucję (Najczęściej polityczną).Charakterystyczne cechy – ekspresyjny styl i skłonność do satyrycznej hiperboli.

Dokonał bardzo surowej oceny współczesnej sobie rzeczywistości panującej w Anglii. Każda kraina, do której dociera Guliwer pokazuje pewne wady ustroju angielskiego.

W rozmowie z władcą olbrzymów (podobna sytuacja jak w „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadkach”), Guliwer opowiada mu o realiach panujących w Anglii z punktu widzenia człowieka przybywającego z lepszego, bardziej cywilizowanego świata. Mamy tutaj wrażenie, że mimo iż jest lekarzem okrętowym to król stoi niżej. Przedstawia ustrój panujący Anglii w samych superlatywach.

Angielski parlament składa się z dwóch izb. Izby Lordów i Izby gmin. Do Izby Lordów dostawali się ludzie o najszlachetniejszej krwi, czyli wysoko urodzeni. Do Izby Gmin w wyniku wyboru, czyli Ci przedstawiciele, którzy się wykazali.

Mówi także o budżecie państwa. Wydatki przewyższają dochody. Król nie może pojąć jak funkcjonuje kraj.

Król z uwagą wysłuchał opowieści Guliwera, nie przerywającu mu, co mogło sugerować, że jest pod wrażeniem jego historii. Jest przekonany, że władca wykorzysta to w swoim czasie, jednak ten bardzo ostro go skrytykował. Król mówi, że przedstawił mu panegiryk najbardziej godny podziwy, jednak nie ma w nim kszty prawdy, bo oto człowiek mądry i rozsądny widzi, że w Anglii nie króluje mądrość i sprawiedliwość, tylko głupota, lenistwo. Prawo łamane j przeinaczanem wykorzystywane przez tych, którzy je ustanawiają.

Początkowo zamysł instytucji, o które opowiada Guliwer był idealny, ale uległ wypaczeniu i zdeprawowaniu. Mało tego, król bardzo wyraźnie mówi, że z tego co opowiada Guliwer wynika, że najwyższe stanowiska zajmują nie ludzie szlachetni, ale zyskujący je dzięki przekupstwom (korupcji). Najwyższe urzędy zajmują ludzie nieuczciwi, a to oni odpowiadają za państwo i panujące prawa.

Bardzo ostra krytyka w zdaniu kończącym fragment – rodacy Guliwera są „najzłośliwszym rodzajem małych obrzydliwych robaków”, o czym świadczy nie tylko nieuczciwość, ale także kłótliwość, złośliwość, czego efektem są liczne wojny prowadzone przez ten kraj.

Choć XVIII wiek był wiekiem rozumi, filozofów, to zarówno Swift jak i Krasicki pokazują, że realia odbiegają od rzeczywistości. Okazuje się, że piszą, troszcząc się o lost kraju, zwracając uwagę na wady, błędy nie tylko ludzi, ale także ustroju państwa.

Autorzy przenosząc się w najbardziej fantastyczne krainy odnosili się do współczesnej sobie rzeczywistości.

„KANDYD” Wolter

Wolter to jeden z najwybitniejszych myślicieli swojej epoki. Był jednym z twórców najważniejszego dzieła doby oświecenia a mianowicie „Wielkiej encyklopedii”. Twórców tego dzieła nazwano encyklopedystami:

Denis Diderot – dusza tego przedsięwzięcia autor m.in. powiastki filozoficznej „Kubiś fatalista i jego pan”

Wolter Rousseau Montesquie (Monteskiusz)

Encyklopedyści występowali przeciwko ustrojowi feudalnemu. Nie godzili się bowiem na istniejące podziały społeczne, twierdząc, że są sztucznymi tworami cywilizacji. Każdy człowiek rodzi się taki sam, powinien otrzymać takie same prawa, jednakowe prawo do rozwoju.

str. 39

Postulowali równość obywateli wobec prawa. Ostro krytykowali kościół jako instytucję będącą ostoją podziałów społecznych. Nie zgadzali się na ingerencję kościoła w sprawy państwa. Za te poglądy wiele razy Wolter jak i Diderot trafiali do bastylii.

Poglądy Woltera były tak istotne, że wolterianizmem nazwano postawę życiową, która stała się popularna. Tolerancja i zrozumienie dla inności. Wolter twierdził, że każdy ma prawo głoszenia swoich poglądów w myśl jego słów

„Nie zgadzam się z tobą, lecz będę broniłTwego prawa do głoszenia własnych poglądów”.Deizm – to Wolter przedstawiał Boga jako znakomitego zegarmistrza, który stworzył doskonały mechanizm i pozostawił go samemu sobie. Wolter twierdził, że jeśli nie byłoby Boga, to trzeba by go wymyślić, bo ludziom potrzebna jest siła nadrzędna z istnienia której wynika fakt, że prawa rządzące ich światem stworzyła istota doskonała.Krytycyzm – Wolter twierdził, że każdy człowiek powinien samodzielnie poznać prawa rządzące światem. Dawał człowiekowi prawo do podważania prawd głoszonych przez kościół. Występował przeciwko despotyzmowi nie tylko kościoła, ale arystokracji.Równość wszystkich ludzi wobec prawa.Antyklerykalizm.Tej postawie przyświecała horacjańska zasada „Sapere aude” czyli „odważ się być mądrym”.

Wolter jako jeden z najważniejszych myślicieli swojej epoki w Kandydzie dokonał oceny rzeczywistości, w której żyje. Oświecenie nazywano wiekiem rozumi lub filozofów. Okazuje się, że w tej epoce, kiedy propagowano postawę człowieka oświeconego, czyli wykształconego, wszechstronnego i otwartego, nie zawsze można było wprost wyrażać swoje poglądy, czego doświadczył sam Wolter kilkukrotnie, trafiając do bastylii.

Wolter stworzył powiastkę filozoficzną, gatunek niezwykle popularny w XVIII wieku. Obok Woltera pisał również Diderot.

Utwór epicki pisany prozą Narrator pierwszoosobowy Motyw podróży

Autor bardzo często opisywał wydarzenia umieszczając je w przedziwnych miejscach, ale te wydarzenia były jedynie pretekstem do wyrażenia przez autora poglądów. Najczęściej utwór stanowił polemikę z poglądami, z którymi się nie zgadzał autor.

Tak w wypadku „Kandyda” Wolter ośmiesza poglądy XVII wiecznego filozofa Leibniza, który twierdził, że „Żyjemy na najlepszym ze światoów”

On bowiem stworzył teorię monad. Monada to najmniejszy podstawnik duchowy, składnik świata niematerialnego i niepodzielny. Monady według Leibniza ułożone były w sposób hierarchiczny, uporządkowany, z których najczystszą był Bóg.

Z tego faktu uporządkowania świata, w którym wszystko ma swoje miejsce wynika przekonanie, że żyjemy na najlepszym ze światów, dlatego Wolter ośmiesza ów skrajny optymizm Leibniza i nadał swojemu utworowi podtytuł „czyli optymizm”.

XVIII wieczny słownik podawał, że optymizm to nazwa systemu filozoficznego w myśl którego wszystko dzieje się dobrze na najlepszym ze światów. Według Woltera to szaleństwo udowadniania, że jest dobrze kiedy dzieje się nam krzywda.

Autor stworzył bohatera, któremu nadał znaczące imię. Kandyd – naiwny, łatwowierny. To młody chłopak mieszkający w Westfalii w zamku barona. Jest przekonany, że jest najszczęśliwszy, bo mieszka we wspaniałym zamku, może każdego dnia być blisko Kunegundy i jego przyjaciela, najmądrzejszego na świecie filozofa Panglossa (imię odnosi Siudo bezsensowności poglądów filozofa). Pangloss podobnie jak Leibniz twierdzi, że żyje w najlepszym ze światów i wszystko ma swoją przyczynę. Kandy przekonany, że zamek barona jest najwspanialszym miejscem, bo nigdy wcześniej go nie opuszczał, nie znał więc innego świata.

Początkowo Kandyd przekonany był, że żyje na najlepszym ze światów, bo nie opuszczał zamku. Miłość do Kunegundy staje się przyczyną tragedii, bo gdy ją całuje, baron wypędza go z

str. 40

zamku. Rozpoczyna się PEREGRYNACJA – podróż Kandyda – naiwny łatwowierny – taki właśnie jest kiedy wyrusza. Nie zna świata i brak mu doświadczenia, przy tym łatwowierny wpędza się w kłopoty.

Spotyka werbowników armii bułgarskiej, którzy wykazują się dobrocią, zapraszają go na obiad, płacą za niego. Przekonany, że spotyka sięz dobrocią, tak naprawdę napotyka się na okrucieństwo, jakiego nigdy wcześniej nie doznał.

Głownym środkiem stylistycznym w powiastce jest – HIPERBOLA – wyolbrzymione jest tu zło jakie spada na Kandyda. Okrucieństwo jakie obserwuje w czasie podróży, nie ma sobie równych.

Wolter bardzo dokładnie opisuje okrucieństwo z jakim armia obchodziła się ze swoim wrogiem. Nie cofano się przed niczym: matki, córki gwałcono na oczach innych, potem rozpruwano im brzuchy, bestialsko mordowano. Niszczono całe wsie.

Co dziwne, autor nagromadził tak wiele okrucieństw, że czytelnik staje sięna nie odporny. Bardzo surowo obszedł się ze swoim bohaterem, bo co zazna szczęścia, to spotyka go jeszcze większe nieszczęście.

Kandyd wypędzony z zamku jest pewny, że nigdy nie zobaczy Kunegundy i Panglossa. Okazuje się jednak, że spotyka Panglossa i dowiaduje się, że na zamek barona napadli Francuzi. Baronównę zgwałcono i rozpruto brzuch. W podobny sposób obeszli się z jej matką i bratem.

Kandyd z jednej strony szczęśliwy, że spotkał Panglossa, a z drugiej strony najnieszczęśliwszy, bo stracił ukochaną.

Autor wprowadza do utworu nieprawdopodobność. Śmierć Kunegundy, potem okazuje się, że żyje. Pangloss powieszony, co widział sam Kandyd, potem rozkrojony, przeżywa. Również brat Kunegundy zabity przez armię, a później przeszyty nożem przez Kandyda.

Punktem wyjściowym do napisania utworu było trzęsienie ziemi w Lizbonie (zniszczone niemal całe miasto). Informacja o tym skłoniłą do napisania „Kandyda”. Kandyd dociera tam z Panglossem. Jedną z podstaw postawy wolteriańskiej jest antyklerykalizm. Kandyd przesiąknięty był antyklerykalizmem, niechęcią do kościoła, jako instytucji. Bardzo widoczne w scenie w Lizbonie po trzęsieniu ziemi. Trzeba było odpowiedzieć co jest przyczyną kataklizmu i znaleźć winnych. Kościół wykorzystywał nienawiść do innowierców i obcokrajowców. Właściwie dlatego tak popularne było autodafe.

Jednocześnie dowiadujemy się wiele o inkwizycji i inkwizytorach. Z jednej strony to obrońcy wiary występujący przeciwko innowiercom, a tym czasem Kunegunda, która odnajduje się w cudowny sposób, jest kochanką inkwizytora, który dzieli się nią godnie z Żydem. Duchowni prowadząc interesy z innowiercami.

Ogłosili, że trzęsienie jest karą za grzech innowierstwa, dzięki czemu pozwolili się mieszkańcom rozprawić z innowiercami i cudzoziemcami, dlatego właśnie powieszono Panglossa i wychłostano Kandyda.

Stara służąca wyznaje, że jest córką papieża. W Wenecji spotykają bardzo grubego zakonnika, do którego przymila się piękna dziewczyna. Jest prostytutką. Sprzedając swoje ciało, musi być miła, choć budzi w niej obrzydzenie.

Wolter pokazuje, że zarówno księża jak i zakonnicy to ludzie rozpustni, chciwi, mściwi i bezwzględni, którzy choć powinni odrzucać dobra doczesne, na nich się koncentrują.

To bardzo ostra krytyka instytucji kościoła.Co dziwne, Kandyd choć doświadcza tak wielu nieszczęść – w armii Bułgarów pobity, traci

przyjaciela anabaptystę, który mu pomógł. Widział tyle śmierci i zniszczenia, W Lizbonie ciągle tracił ukochaną… ciągle wierzył, że żyje na najlepszym ze światów.

Taką właśnie idealną rzeczywistość odnalazł w Eldorado. Według legend, kraina leżąca u wybrzeży Ameryki południowej, którą poszukiwali konkwistadorzy, wierząc, że ludzie tam są tak bogaci, że odnajdując te skarby uda się je przejąc.

Kandyd, kiedy z czarnoskórym sługą Kakambo docierają do Eldorado, są przekonani, że dzieci, które spotkali jako pierwsze są dziećmi królewskimi, bo grały w palanta rakietami ze złota i drogocennych kamieni.

Kraina Eldorado – niezwykłe miejsce, stworzone na kształt Utopii, odcięta od świata górami, morzem. Brak wpływów z zewnątrz, a mieszkańcy nie podróżują.

str. 41

Dzięki temu stworzono państwo, które ku zaskoczeniu Kandyda znacznie się różniło od tych, które znał.

Nie było kapłanów – jedno wyznanie (brak wojen religijnych) Wszyscy posiadają takie sama majątki Nie ma sądów, bo nie ma przestępstw Kamienie szlachetne traktowane jak zwykłe kamyki, nie przywiązywano wagi do

wartości złota, srebraW tej krainie pełnej bogactw gości traktowano w sposób zaskakujący, bo w miejscu, które nie kontaktuje się ze światem przybysze powinni budzić strach i nieufność, a Kandyda z Kakambem przyjęto niemalże z otwartymi ramionami, obdarowując ich przy tym bogactwem.

Wolter odnosił się do optymistycznych filozofii Żyjemy na najlepszym ze światów.

Zarówno Pangloss jak i Kandyd doznają tyle cierpień,m że takie twierdzenie budzi zdziwienie. Opis krainy eldorado kontrastuje z przeżyciami, światem, który poznaje Kandyd.

Służy uwypukleniu wad świata, który tak wychwala Pangloss. Paradoksalnie filozofia Panglossa sprawdza się tylko w krainie Eldorado, tylko że tej krainy nie ma.

Poglądy Panglossa, a tym samym poglądy Leibniza według Woltera nie mają racji bytu, nie sprawdzają sięw świeie, w którym żyją bohaterowie.

Tym samym odnoszą się do rzeczywostiści, w której żyje, pokazuje, że w wieku zwanym wiekiem filozofów powstało tak wiele nowych poglądów, myśli dotyczących świata, człowieka, sensu jego życia, ale okazuje się, że żadna z nich nie jest przydatna, żadna nie ma nic wspólnego z prawdziwym życiem

Kandyd opuściwszy krainę eldorado zostaje okradziony. W czasie dalszej podróży poznaje Marcina. Pangloss reprezentuje skrajnie optymistyczne poglądy, Marcin – skrajnie pesymistyczne- nazywa się manichejczykiem.

Między tymi dwoma antagonistami znajduje się Kandyd. Z jednej strony przekonywany przez Panglossa, że żyje na najlepszym ze światów, z drugiej strony przez Marcina, że w świecie zdarza się dobro ze złem i zło wygrywa.

Marcin twierdzi, że istota, która stworzyła świat („światek”) musiała być bardzo złośliwa, bo zostawiła człowieka na pastwę losu, a jedynym znośnym miejscem jest Eldorado. Nie ma człowieka, który nie myślał o zgładzeniu innego człowieka, ani miast, które chciałyby zniszczyć sąsiednich

Kandyd poznawszy obie filozofie nie przyjmuje żadnej z nich. Tworzy własną. Nie liczy się czas i miejsce, czytelnik nie wie jak długo i kiedy rozgrywa się akcja utwory. To nie ma znaczenia, dzięki temu zyskuje uniwersalność. Nie liczy się miejsce, bo choć pojawiają się autentyczne nazwy – Lizbona, Wenecja – to nie do końca określa. To są jedynie nazwy, nie dba o prawdopodobność historyczną ani geologiczną (już na początku na Westfalię napadają Bułgarzy). Lizbona – trzęsienie ziemi- nie trzyma się faktów historycznych, bo nie są tak istotne. Stają się pretekstem do przedstawienia poglądów.

Nie wiemy iedy się kończy i jak długo trwa akcja. Wiemy tylko, że kiedy wyruszał był młody, naiwny, niedoświadczony, bez pamięci zakochany w Kunegundzie i choć ją odnajduje to nie jest już ani młoda ani piękna, a mimo tego dotrzymuje jej słowa i pobierają się.

U kresu podrózy jest człowiekiem doświadczonym, który poznał życie i wie, że trzeba znaleźć jakiś cel, który nada życiu sens. Aby odnaleźć sens życia udaje się do derwisza – mędrca, który zdradza, że ludzie to tylko myszy na statku, którymi nie interesuje się kapitan okrętu, tak jak ludźmi Bóg.

Twierdzi, że nie trzeba poszukiwać sensu życia, bo nigdy go nie poznamy. Derwisz także twierdzi, że nigdy nie pozna swojego przeznaczenia więc nie powinien się interesować.

Do Kandyda w pełni dociera sens tej rozmowy po spotkaniu ze starym mieszkańcem wsi. Rolnik twierdzi, że praca nadaje ludzkiemu życiu sens, wartość i oddala od niego występek i ubóstwo.

Cała jego rodzina zajmuje się ogródkiem, swoje plany zawozi do Konstantynopola, dzięki temu zdobywając pieniądze na w miarę dostatnie życie. Nie interesują się życiem zewnętrznym.

str. 42

Kandyd kupuje niewielki majątek, na którym osiada z Kunegundą, staruszką, Panglossem, Marcinem, Kakambo i Palitą.

Kandyd, który nie przejął ani poglądów Marcina, ani anglossa tworzy własną filozofię życiową, opartą na przekonaniu, że każdy musi uprawiać swój ogródek.

Można interpretować to w dwojaki sposób. Odnieść się do pracy w sensie dosłownym W sposób metaforyczny. Ogródek – ludzkie życie. Każdy powinien się kształtować,

rozwijać, wzbogacać. Powinien znaleźć cel.Kandyd to podróżnik, bo głownym motywem powiastki filozoficznej jest motyw podróży

(homo viator). Podróż, którą odbywa głowny bohater, sprawia, że dzięki poznaniu świata zdobywa doświadczenie ten młody na początku podróży, nieznający świata poza zamkiem barona, naiwny, łatwowierny, zamienia się w osobę doświadczoną, mądrą życiowo, odporną na zło tego świata, którego tak wiele doświadczył. Człowiek, który poznawszy świat może powiedzieć, że najważniejsze to uprawiać swój ogródek – skoncentrować się na własnym życiu.

Wolter jako jeden z najważniejszych myślicieli swej epoki ośmieszył optymistyczną filozofię Leibniza, co wyraził między innymi w słowach Kandyda „Obłęd dowodzenia, że wszystko jest dobrze, kiedy nam się dzieje źle”

Ośmiesza także naiwne przekonanie ludzi oświecenia, że człowiek w swojej naturze jest dobry, a niszczy go cywilizacja i stworzone przez nią podziały, co jest źródłem zła.

Wolter pokazuje, że zło istnieje w człowieku, ujawnia się z całą mocą bez wyraźnej przyczyny. Ludzie są dwulicowi i bezwzględni, co widzimy w historii Jakuba anabaptysty, dobrego człowieka, który pomógł Kandydowi i Panglossowi. Jednak nie spotkał się tylko z życzliwością. Gdy tonął, Pangloss nie pomógł mu twierdząc, że takie było jego przeznaczenie, i że zatoka Lizbońska została stworzona, aby on w niej utonął.

Obłuda ludzka u inkwizytora, którego kochanką była Kunegunda. Bezwzględność, którą widzimy w historii murzyna. Pracował w cukrowni – maszyna urwała mu palec, to ucieli mu rękę, kiedy chciał uciec, ucięto mu nogę.

Okazuje się, że w tym okresie rozumu, nauki, filozofii, człowiek rzadko kieruje się rozumem, a filozofowie tworzą nikomu nieprzydatne filozofie, puste słowa i oderwane od rzeczywistości teorie. Reasumując zarówno Swift, Wolter jak i Krasicki wystawiają swojemu wiekowi bardzo surową ocenę.

Przeprowadzają ostrą krytykę rzeczywistości, w której żyją.

PIEŚŃ LEGIONÓW POLSKICH WE WŁOSZECH.Napisana przez Józefa Wybickiego, jednego z założycieli legionów polskich we Włoszech, które

miały na celu walczyć u boku Napoleona. Sam fakt powstania wojska polskiego na obczyźnie, dodawał polakom otuchy, że kraj odrodzi się dzięki narodowi warunkiem istnienia kraju jest istnienie narodu. Dopóki naród łączy tożsamość narodowa, doputy istnieje nadzieja, że kraj zdoła się odrodzić.Wielu żołnierzy, którzy nie mogli już walczyć przybywało do polski jako emisariusze - aby przekazywać najbliższym wieści o żołnierzach i opowiadać o bitwach i zwycięstwach, które były udziałem Polaków. Początkowo „ Pieśń legionów polskich…” była pobudką żołnierską, z czasem stała się pieśnią patriotyczną stawianej na równi z „Bogurodzicą” , „Rotą” i „Boże coś Polskę”.Za wykonywanie każdej z tych pieśni groziło Polskom aresztowanie . Ich treść (zwłaszcza „Pieśni Legionów Polskich…”) była przesiąknięta chęcią odwetu. Znaczenie tej pieśni wzrosło, gdy nasiliły się represje wobec Polaków (germanizacja i rusyfikacja).W 1918 roku po 123 latach niewoli Polska ponownie pojawiła się na mapach Europy. Gdy ponownie zaczynała tworzyć się struktura państwa, pojawiła się konieczność znalezienia hymnu. „Pieśń legionów Polskich…” konkurowała z „Bogurodzicą” i „Rotą”. W 1926 r. uznano , że hymnem Polski zostanie „Pieśń legionów Polskich…”.

W wersji oryginalnej pojawia się wiele archaizmów. Aby dopasować treść do melodii, niektóre formy uległy modyfikacji.

str. 43

Utwór ten ma budowę stroficzną (podzielony jest na 6 strof pisanych kwadrygą). Wszystko to wpływa na charakter meliczny utworu.

Podmiot liryczny występuje w 1 os. L.mn – podmiot zbiorowy. Ten utwór wyraża uczucia całego narodu, z którym utożsamia się autor utworu. […]

Słowo „umarła” jest bardziej nacechowane emocjonalnie, dostatniejsze niż „zginęła”, dlatego lepiej przemówi do odbiorcy. Pierwsze 2 wersy mówią, iż warunkiem istnienia kraju jest naród.Słowo „wydarła” jest również bardziej nacechowane emocjonalnie niż „wzięła” zabory były aktem przemocy, który można zwalczyć tylko gwałtem/przemocą.

W utworze pojawiają się czasowniki w trybie rozkazującym co wskazuje na charakter wojskowy utworu, ale także na rozkaz skierowany do całego narodu nadaje formę apelu. Pojawiają się bohaterowie historyczni tacy jak Czarnecki, Dąbrowski, Bonaparte i Kościuszko.Przywołanie ich ma być ich przypomnienie i ukazanie narodowi przykładów godnych naśladowania.Tych bohaterów łącz jeszcze jedno – poświęcenie dla ojczyzny.Czarnecki to hetman, który wsławił się podczas potopu szwedzkiego.Dąbrowski to jeden z założycieli legionów polskich.Bonaparte (nazywany małym kapralem) był dowódcą odznaczającym się niezwykłym talentem przywódczym i taktyką.

Autor przywołuje też historyczne wydarzenia – potop szwedzki - ze względu na to, że gdy wojska Karola Gustawa zaatakowały Polskę z 3 stron , to armia bardzo szybko zajęła cały kraj. Na stronę szwedzką przeszła duża część arystokracji. Wydawało się , że kraj opanowany przez wojska szwedzkie niebawem upadnie , ale wydarzyła się rzecz niezwykła nastąpiło niebywałe zjednoczenie Polaków. Wydarzenia te opisuje w „Potopie” Henryk Sienkiewicz, jednak są one wyidealizowane.Pojawiają się odwołania do kampanii duńskiej generała Stefana Czarnieckiego, kiedy wojska polskie dotarły aż po Jutlandię, a później tryumfalnie wróciły do ojczyzny przez Poznań. Wzorem jest też, oczywiście, Napoleon i odniesione przez niego zwycięstwa, które mają stanowić wskazówkę dla Polaków, jak również Kościuszko i sukces w bitwie pod Racławicami, w której zasłynęli zwłaszcza uzbrojeni w kosy chłopi.W przedostatniej strofie autor ukazuje zwykłego człowieka, który bardzo emocjonalnie podchodzi do poczynań polaków, gdyż już na sam odgłos zbliżającej się armii roni łzy szczęścia.

str. 44

ROMANTYZNEpoka ta w Europie rozpoczyna Wilka Rewolucja Francuska w 1879r, a kończy Wiosna Ludów

w 1848r. Wielka Rewolucha Francka i dojście do władzy Bonaparte miały wpływ na kształt tej epoki. Armia napoleonska przemierzyła niemalże całą Europę odnosząc zwycięstwa dzięki geniuszowi Napoleona.

Okazało się, że indywidualizm, geniusz wyrastanie ponad przeciętność są w stanie pociągnąć za sobą tłumy i zmiany społeczne, polityczne, czego nigdy wcześniej nie spotkano.

W wyniku Wielkiej Rewolucji Francuskiej doszło do znaczących przemian społecznych. Do władzy doszła burżuazja (bogate mieszczaństwo), zajmując miejsce arystokracji.

Zmienił się więc odbiorca literatury i sztuki, w której gust doskonale trafiała literatura sentymentalna, poruszając tematykę miłosną, ukazująca życie człowieka w bliskim kontakcie z naturą, skłaniająca się ku sferze duchowej.

Stąd nazwa epoki od łacińskiego słowa romanus -> rzymski. Pozornie wydawałoby się, że taka etymologia jest błędna. Kultura antycznego Rzymu łączyła sięz wiarą w rozum i naukę -> klasycyzm.

Jednak od słowa romanus pochodzi słowo romans, czyli utwór literacki o tematyce awanturniczo-miłosnej, który stał się szczególnie popularny u schyłku XVIII wieku, a okres ten nazwano preromantyzmem.

Nazwa „romantyzm” upowszechniła się w latach 20. XIX wieku. Romantyzm rozwijał się w różny sposób w różnych krajach europejskich. Niezwykle ważny był preromantyzm niemiecki, dzięki twórczości dwóch najwybitniejszych pisarzy Goethego i Shillera.

Goethe był autorem „Cierpień młodego Wertera” i „Fausta”.Schiller napisał ballade „Rękawiczka” oraz dramat „Zbójcy”.Preromantyzm niemiecki nazwany był okresem „burzy i naporu”. Nazwa pochodzi od tytułu

dramatu niemieckiego pisarza Klingero „Sturm Und Drangperiode”W okresie kampanii Napoleona Niemcy podlegali francuskiej okupacji. Pomimo to w

Niemczech nastąpiło wiele reform, m.in. przyznano więcej praw i przywileji mieszczaństwu, uwłaszczono chłopów.

Sytuacja zmieniła się kiedy Napoleon został pokonany. Szlachta odzyskała uprzywilejowaną pozycję, ograniczono prawa mieszczan, powróciło poddaństwo chłopów, czyli ustrój feudalny.

Młode pokolenie niemieckie dopatrywało się przyczyn upadku Niemiec. Marzyli o powrocie do średniowiecznej potęgi cesarstwa niemieckiego. Wobec tej sytuacji młodzi ludzie przyjęli dwie postawy

Aktywny bunt- niezgoda na istniejącą sytuację Buny bierny – zniechęcenie, bierność, pesymizm, brak celu i sensu życia. Taką

postawę nazwano „chorobą wieku” odnaleźć ją można w „Cierpieniach młodego Wertera”.

Romantyzm niemiecki stworzył podstawy filozoficznej nowej epoi. Nawiązywano do poglądów oświeceniowego filozofa, Kanta, który podkreślał w swoich poglądach znaczenie odczuć subiektywnych człowieka, zwacając uwagę na znaczenie Boga, wiary. Ku tej sferze skłaniali się romantycy.

Hegel odrzucił istnienie Boga, twierdził, że największy wpływ na rozwój świata mają wybitne jednostki, geniusze, których rozwoju nie ma prawa nic ograniczać, nawet istniejące prawa. Jeśli ograniczają rozwój, mają prawo je ominąć, lub zmienić i stworzyć własny system moralny. Uczniowie Hegla zwani heglistami, bazując na pogladach swojego nauczyciela, stworzyli powiedzenie, że to nie

str. 45

Bóg jest jedynie ideą, myślą, stworzoną przez człowieka, a wiązane z nim prawa także są wymysłem człowieka, dlatego jeżeli ograniczają rozwój, można je zastąpić własnymi zasadami.

Hegel stworzył tzn. triadę heglowską. Według niego każdej tezie przeciwstawia się antytezę, ale żadna nie jest prawdą całkowitą. Dopiero z ich połączenia, czyli syntezy może powstać całość. Do tych poglądów nawiązywał Zygmunt Krasiński w „Nie-Boskiej Komedii”

Fichte – zwolennik aktywności, działania, twierdząc, że biernośc jest symbolem zła. Uważał, że na kształt świata mają wpływ wybitne jednostki, których zadaniem powinno być kreowanie rzeczywistości. Podkreślałznaczenie odczuć subiektywnych, co będzie tak ważne w romantyzmie, a pojawiło się w sentymentalizmie, według niego artysta był natchnionym geniuszem, dlatego niepotrzebne są reguły, aby tworzyć.

Z tymi poglądami zgadzali się inni filozofowie niemieccy, m.in. Schlegel, który także odrzucał klasycystyczne zasady twierdząc, że utwór literacki jest efektem natchnienia i geniuszu artysty.

Według Schellingaświat, który otacza człowieka łatwiej poznać za pomocą intuicji, wiary i dedukcji, w ten sposób Schelling nawiązał do najważniejszego motywu romantyzmu – irracjonalizmu, czyli odrzucenia rozumowanego poznania świata i założenia, że głownym narzędziem poznania świata stają się intuicja, przeczycie, wiara i instynkt. Daleko odszedł od założeń oświeceniowych.Doszło do wydarzeń wykraczających poza ludzkie rozumowanie. W XVIII w – trzęsienie ziemi w Lizbonie – zginęło wielu ludzi. Takiego wydarzenia nie dało się przewidzieć i dzięki wiedzy zapobiec.

Wojny napoleońskie miały znaczący wpływ. Kampania Napoleona zmieniła istniejący dotychczas porządek w Europie. Burżuacja dostała się do władzy, odsunięto arystokrację, zmieniły się granice. Wszystko to, co było uporządkowane uległo zburzeniu. Okazało się, że rozum ludzki zawodzi, nie jest jedynym źródłem poznania świata.

Obok tego, co realne istnieje świat irracjonalny, dlatego Schelling podkreślał znaczenie wyobraźni i fantastyki.

W utworach romantycznych pojawiały się duchy, rusałki, fauny leśne.Schelliny podobnie jak Fichte i Schlegel widział w artyście natchnionego geniusza

obdarzonego pierwiastkiem boskim, dlatego dawał mu prawo równania się z Bogiem, który według niego także był artystą, twórcą genialnego dzieła (Deus Artifex).

Poglądy tych filozofów, którzy stworzyli podłóże filozoficzne romantyzmu, łączy postrzeganie artysty jako wybitnej jednostki, wyrastającej ponad przeciętnych, obdarzonej pierwiastkiem boskim, czyli geniuszem.

GŁÓWNE MOTYWY W LITERATURZE ROMANTYCZNEJ

LUDOWOŚĆTwórcy romantyzmu fascynowali się kulturą ludową. Sczególnie chętnie nawiązywali do

legend narodów skandynawskich, ale także legend celtyckich, czego odzwierciedleniem jest dzieło angielskiego twórcy McPhersona „Pieśni Osjana”.

Osjan – na wpół legendarny władca celtycki żyjący w IVw. McPherson wydawszy swoje dzieło, ogłosił, że są to oryginalne odnalezione w ruinach klasztoru pieśni tego władcy, a jak się okazało był to oryginalny utwór McPhersona, a głosił to by wydawał się bardziej tajemniczy i lepiej się sprzedał.

Nawiązywano do legend, baśni, wprowadzono postaci fantastyczne (co po raz pierwszy uczynił Szekspir, którego romantycy uważali za prekursora). Ludowość polegała na tym, że bardzo ważną rolę w utworach odgrywała natura. Budowała nastrój grozy, tajemniczości, współgrała z przeżyciami bohaterów.

Bardzo często akcja rozgrywała się na wsi, a bohaterami byli ludzie prości, mieszkańcy wsi bądź małych miast.

str. 46

Co najważniejsze, twórcy romantyczni przejęli także system moralny ludzi prostych, którego podstawą było przekonanie, że „nie ma zbdorni bez kary”.

Kara zawsze spotykała winnych, jeśli nie za życia, to po śmierci. Jeśli nie ze strony żywych, to umarłych. Taki motyw pojawił sięw „Liliach” Adama Mickiewicza.

Z kultury ludowej zaczerpnęli gatunki literackie pieśń, a także balladę. Jeden z gatunków, którego cechą będzie synkretyzm – połączenie różnych rodzajów literackich -z epiki – narrator-z liryki – środki stylistyczne, budowa stroficzna-z dramatu – dialogi

TAJEMNICZOŚĆAkcja bardzo często rozgrywała się nocą lub o zmroku. Poawia się paradoks romantyczny,

który polega na przekonaniu, że nocą widać lepiej. Nocą, kiedy jest ciemno, zacierają się kontury, wyraźniej można dostrzec uczucia, emocje, które kierują człowiekiem. Za dnia, kiedy działają zmysły, bardzo często widzimy tylko to, co zewnętrzne, pozory, nie dostrzegając prawdy ukrytej w człowieku, zaś nocą, kiedy kierujemy się intuicją i wiarą, docieramy bliżej tej prawdy.

Bardzo często, żeby pokazać nastrój, akcja rozgrywała sięw lesie, na cmentarzu, bądź nad brzegiem morza, którym pędzi nieznany jeździec („Giaur” Byrona).

ORIENTALIZMTwórców romantycznych fascynowało to, co tajemnicze, nieodkryte i dlatego zainteresowano

się kulturą Chi, Japonii, Turcji. Orientalizm – fascynacja kulturą, architekturą, literaturą, muzyką wschodu, także religią i

naturą.Po raz pierwszy orientalizm pojawił się w „Giaurze” Byrona, z kolei w polskiej literaturze w

„Sonetach Krymskich” Adama Mickiewicza. HISTORYZM

Twórcy oświecenia nawiązywali do antyku w nim dostrzegając narodzin kultury europejskiej. Do XIX wieku średniowiecze postrzegano z pogardą, traktując jako „media tempora” czyli wieki przejściowe. Między antykiem a odrodzeniem, natomiast romantycy traktowali jako epokę niezwykle fascynującą, pełną tajemnic czekających na odkrycie.

Zaczęła rozwijać się mediewistyka – nauka badająca średniowiecze, dlatego twórcy romantyczni zafascynowali się tą epoką. Bardzo często akcja rozgrywała się w średniowiecznym zamku bądź ruinach, klasztorach, lochach, przypadkiem odkrytych. Aby oddać w pełni klimat epoki, opisywali bardzo szczegółowo turnieje, pojedynki czy uczty.

W tej epoce rozwija się powieść Wolterscottowska, nazwana od imienia angielskiego pisarza Woltera Scotta, twórcy m.in. „Irenhoe”, „Rob Roy”. Cechą charakterystyczną tej powieści było połączenie wątku historycznego i romansowego.

Autorzy aby urozmaicić wydarzenia łączyli ze sobą bitwy historyczne z fikcją. FANTASTYKA

Wprowadzenie świata pozaziemskiego – duchy, widma, rusałki, fauny leśne. MISTYCYZM

Możliwość kontaktu z zaświatami, stąd w utworach omantycznych motyw widzenia objawienia czy też proroczych snów.

MESJANIZMPrzekonanie o wyjątkowości narodu, który porównywany był do Mesjasza. Motyw ten

pojawił się w III części „Dziadów” Adama Mickiewicza, gdzie formułuje hasło „Polska Chrystusem Narodów”. Z tego wynika, że Polska tak jak Chrystus umrze i tak jak on zmartwychwstanie i odzyska wolność, ofiaruje ją innym zniewolonym państwom.

str. 47

ROMANTYZM W POLSCERomantyzm w Polsce rozpoczyna się w 1822 roku – pierwsza konkretna data rozpoczynająca

epokę przez wydarzenie literackie. Adam Mickiewicz wydaje swój zbiór poezji „Ballady i romanse”. Te utwory są tak nowatorskie i przełomowe, że ich wydanie uznano za nowy etap w historii polskiej literatury.

Tytuł odnosi się do gatunków literackich i wskazuje na zmiany. Ballada pochodzi z kultury ludowej. Romans – gatunek o tematyce awanturniczo-miłosnej.

Romantyzm trwa do 1863-1864 roku. Jedni za jego koniec uznają wybuch powstania styczniowego w 1863, a inni zaś upadek powstania w 1864 roku.

W 1795 roku następuje III rozbiór Polski. Przestaje istnieć. Nadzieja na odzyskanie względnej autonomii pojawia się, kiedy we Francji na cesarza koronował się Napoleon Bonaparte. To z nim Polacy wiązali nadzieje na odzyskanie niepodległości. Taką namiastką autonomii było powstanie Księstwa Warszawskiego.

Po upadku Napoleona w 1815 roku na mocy ustaleń Kongresu Wiedeńskiego powstaje Królestwo Polskie, zwane także z pogardą „Kongresówką”. Na jego tronie zasiadł car Rosji, wielu Polaków z pogardą odnosiło się do RP ze względu na unię personalną. Upatrywano się drugiego upadki – na tronie zasiadł najpotężniejszy z zaborców. Po upadku Napoleona cesarstwo Rosyjskie było najpotężniejsze w Europie.

W 1830 roku w zaborze rosyjskim wybuchło powstanie listopadowe przeciwko Rosji. Upada w 1891 roku i w konsekwencji pociąga za sobą emigrację wielu Polaków bojących się represji. Pierwszy etap ich wygnania – Drezno. Następnie Paryż – tam osiadło najwięcej Polaków tworząc Wielką Emigraję. W 1847 roku w zaborze austriackim polscy chłopi ulegają presji Austriaków, którzy przekonują ich, że polska szlachta ich wykorzystuje, poniża ciągle tkwiąc w ustroju feudalnym. Chłopi wzniecają bunt przeciwko szlachcie, na czele którego staje Jakub Szela. Wydarzenie te nazwano Rabacją galicyjską lub krwawymi zapustami, bowiem wydarzenie miało miejsce w lutym u schyłku karnawału. Ogromna ilość szlachty zginęła – to wydarzenie powracać będzie echem w utworach m.in. „Weselu” Stanisława Wyspiańskiego z Młodej Polski. W 1848 roku w Europie rozpoczyna się Wiosna Ludów – ruch, który ma na celu wyzwolenie zniewolonych narodów m.in. powstanie na Węgrzech, w którym walczą polskie wojska, a na jego czele stoi generał Józef Bem. Na sztandarach wojska napisane były słowa: „Za wolność waszą i naszą”Polski naród walczył o niepodległość Węgier. Bem był bohaterem narodowym w Polsce, ale także w Węgrzech. W 1863 roku wybucha drugie powstanie narodowe – styczniowe. Różni się znacząco od listopadowego. Listopadowe przebiega z zachowaniem konwencji międzynarodowych, które traktowały powstańców jak żołnierzy – nie rozstrzelano rannych i jeńców. W styczniowym uznano ich za buntowników, partyzantów, dlatego było o wiele bardziej krwawe, bezwzględne, okrutne.

Zginęła większa liczba Polaków, a konsekwencje na tych co przeżyli sprawiły, że uznano, że kolejne powstanie jest niepotrzebne, a walkę zbrojną zamieniono na żmudną pracę. Bardzo wiele mężczyzn zaginęło, zostało zesłanych lub trafiło do więzienia. Straciło majątek, co było karą za udział w powstaniu lub chociażby podejrzenie o pomoc powstańcom.

Na Polskę spadły dodatkowe podatki, które uniemożliwiły zachowanie majątku.Konsekwencje powstania były tak bolesne, że walkę zbrojną zamieniono na pracę. Ona będzie postulatem kolejnej epoki – pozytywizmu.

Literatura i sztuka romantyczna była bardzo silnie związana z sytuacją polityczna kraju. W momencie kiedy Polska przestana istnieć na mapie Europy, nie było wolnej prasy, władcy.

Poeta i jego dzieła miały:

str. 48

Budzić tożsamość narodową Jednoczyć naród Przypominać o historii Wskazywać drogę postępowania

Dlatego poeta polski będzie wieszczem, duchowym przywódcą narodu.Najważniejsi poeci polskiego romantyzmu:

Adam Mickiewicz Juliusz słowacki Zygmunt Krasiński Cyprian Kamil Norwid

Zanim rozpoczął się właściwy romantyzm, poprzedził go konflikt pokoleniowy, spór między klasykami i romantykami, zwany też sporem między starymi i młodymi. W 1818 roku Kazimierz Brodziński wydał artykuł „O klasyczności i romantyczności”. W nim przedstawił poglądy młodego pokolenia na temat literatury. Bardzo gwałtowną odpowiedzią na ten artykuł był tekst Jana Śniadeckiego „O pismach klasycznych i romantycznych”.

Kazimierz Brodziński uznał za głowne narzędzie poznania świata uczucia, emocje, dlatego tak ważne jest przeczucie, intuicja. Kierowałsię emocjami, a dziełą uznawał za efekt natchnienia, dlatego niepotrzebne są reguły i zasady.

Te założenia nawiązywały do poglądów sentymentalizmu. Odrzucono reguły proponowane przez Dmochowskiego.„Romantyzn ma sięw sercuKlasycyzmu można się nauczyć”

Bardzo ważną rolę Brodzi©ski przypisywał historii. Twórca powinien powracać do przeszłości, przypominać wielkie dzieje budząc patriotyzm i czucie narodowości. Zwracał uwagę na znaczenie kultury ludowej, w której widział fundament kultury narodowej. W późniejszej fazie szczególnym twórcy podkreślali znaczenie sarmatyzmu, którego wielbicielem był Mickiewicz, bo w nim upatrywał się pielęgnowania tradycji kultury polskiej, ostoje i korzeni polskości. Gdy Polska straciła niepodległość należało dbać i pielęgnować polską historię. Zwracano się ku pozytywnemu pojmowaniu sarmatyzmu. Mickiewicz powrócił do tradycji sarmackiej w „Panu Tadeuszu” (szlachta o sarmackim rodowodzie).

Podobnie jak sentymentaliści podkreślał znaczenie „serca czułego”. Literatura powinna budzić uczucia, szczególnie patriotyczne.

Bardzo ostrą odpowiedzią na ten artykuł był tekst Jana Śniadeckiego – wykładowcy Uniwersytetu Wileńskiego, matematyka, obok Dmochowskiego zaliczany do klasyków.

Śniadecki krytykował, ośmieszał nawiązywanie do kultury ludowej, twierdząc,że legendy, baśnie ludowe to Duby smolone bab wiejskich (duby – głupoty). Twierdził, że romantycy wykorzystują zabobony uważając, ze świat rozwija się dzięki rozumowi, wiedzy, czyli idzie do przodu. Powrót do kultury ludowej uważał za zacofanie.

Krytykował mistycyzm, wykorzystywanie motywu widzenia, łączenie świata realnego z fantastycznym. Literaturę romantyczną uważał za barbarzyńską i dziwaczną. Łamie wypracowane od antyku reguły i wymyka się ocenie. Romantycy idą krok dalej niż klasycy. Według nich poznająswiat zarówno dzięki zmysłom, jak i nadziei i uczucion. Duch i materia tworzą pełnię.

str. 49

CIERPIENIA MŁODEGO WERTERA(Goethe)

W 1774 roku ukazuje się najważniejszy utwór niemieckiego preromantyzmu „Cierpienia młodego Wertera”. Utwór powstał w efekcie własnych przeżyć, doświadczeń pisarza, więc jest to w pewnym sensie powieść autobiograficzna, dlatego nie da się omawiać tej lektury nie poznając jego historii.

Goethe urodził się we Frankfurcie nad Menem we Francji, w mieszczańskiej rodzinie. Kiedy Napoleon został pokonany, mieszczaństwo straciło przywileje. Goethe znał doskonale doświadczenia mieszczan, na których barki spadł ciężar odbudowy państwa. Niemcy podzielone i zniszczone wymagały odbudowy, która spadła na mieszczam i chłopów. Mieli utrudniony dostęp do wyższych stanowisk i wykształcenia. Przeciwko takiej sytuacji buntowali się młodzi ludzie, marzący o takim silnym i potężnym państwie jakim były Niemcy w średniowieczu.

Odebrał wykształcenie typowe dla mieszczana. Studiował w Lipsku („mały Paryż”), w którym rozwijały się uniwersytety. Po ukończeniu studiów wraca do Frankfurtu i tam otwiera kancelarie prawniczą. Bardzo szybko okazuje się, że brak mu doświadczenia, praktyki, dlatego udaje się do Wetzlaru, aby tam zdobyć doświadczenie. Okazało się, że jest to małe, senne miasteczko, zupełnie różniące się od Lipska. Elita zamieszkująca Wetzlar to środowisko zamknięte, hermetyczne, które niechętnie przyjęło przybysza z „wielkiego miasta”. Dlatego Goethe bardzo wiele czasu spędza na spacerach.

Podczas jednego z takich spacerów dociera do Garbenheim (pierwowzór Wahlheim). Tam w gospodarstwie spotyka młodych intelektualistów, przede wszystkim dyplomatów z Jeruzalemem i Kestnerem, który był 8 lat starszy od Goethego. Był człowiekiem poważnym, statecznym, zdecydowanie bardziej zrównoważonym emocjonalnie niż Goethe, o którym sam Kestner wspominał – niezwykle uczuciowy, wręcz nad wrażliwy, ale bardzo lubiany przez towarzystwo, szczególnie przez dzieci i kobiety.

Kiedy poznał Kestnera, ten zaręczony był z Charlottą Buff, która będzie pierwowzorem Lotty.Kobieta zaręczona była z nim „po słowie” to znaczy dali sobie słowo honoru i zgodziła się

zostać jego żoną.Mimo że Goethe nie był jej obojętny nie myślała opuścic Kestnera i złamać obietnicy. Kestner

miał świadomość, że Goethe darzy ją uczuciem, ale traktowałto z przymrużeniem oka, wierząc w jego lojalność. Sytuacja zmieniła się kiedy wyjechał w delegację. Goethe pocałował Charlottę, ona opowiedziałą wszystko narzeczonemu i doszło do zerwania kontaktu.

Goethe popada w depresję, którą pogłębia informacja o śmierci Jeruzalema, który zakochał się w żonie swojego przełożonego. Jej mąż orientując się w jego uczyciach, zabronił mu kontaktów z jego żoną. Jeruzalem decyduje się na ostateczny krok – samobójstwo. Pistolety porzycza od Kestnera (takie same wydarzenia miały miejsce później w „Cierpieniach młodego Wertera”, kiedy Werter porzycza od Alberta pistolety, którymi się zabija).

Pojawia się inny wątek dotyczący Jeruzalema. Przyczyną jego samobójstwa jest także poniżenie. Był na balu z arystokracją, został wyproszony, kiedy goście oświadczyli, że nie będą się bawić z mieszczaninem. Ten sam wątek przedstawia Goethe w utworze, kiedy Werter zostaje wyproszony z balu u hrabiego.

Goethe po opuszczeniu Wetzlaru i informacji o samobójstwie przyjaciela dowiaduje się także o Słubie Charlotty i Kestnera, na który nie został zaproszony. Ta wiadomość dodatkowo pogarsza stan jego depresji.

W 1792 roku rozpoczyna pracę nad powieścią epistolarną – „Cierpienia młodego Wertera” (epistula – list).

str. 50

KOMPOZYCJA – Utwór składa się z trzech części, które różnią się nie tylko bydową, ale także typem narracji.

Dwie pierwsze części zawierają listy Wertera do jego przyjaciela. Pierwsza część obejmuje okres od maja 1771 do września tego samego roku, a druga od października 1771 do grudnia 1772. Tak dokładnie można określić czas, ponieważ listy są datowane. Są to jednak nietypowe listy, ponieważ nie posiadają typowej budowy dla gatunku – brak wstępu, zakończenia, informacji o adresacie. Brak opisów miejsc, nazwisk, jeśli się już pojawiają to pierwsza litera. Autor nie koncentruje się na opisie miejsc, ani spotkanych ludzi. Jeśli opisuje wydarzenia, to przedstawia je z własnego punktu widzenia, przepuszcza je przez filtr własnych emocji.

Koncentruje się na opisie stanów wewnętrznych, dlatego tę powieść możemy nazwać pamiętnikiem, który zwany jest pamiętnikiem doszy lub powieścią duszy.

Trzecia część zatytułowana jest „WYDAWCA DO CZYTELNIK”. Tytuł wskazuje na narrację trzecio osobową. Wszechwiedzący narrator opisze wydarzenia ostatnich dni życia Wertera. Pojawiają się listy do Alberta i Lotty.CHARAKTERYSTYKA WERTERA-

Werter jest typową postacią do niemieckiego preromantyzmu nazywanego okresem burzy i napory. Przyjmuje charakterystyczną postawę tego okresu – chorobę wieku – weltschertz. Inaczej ból istnienia i niepokój serca. Werter przybywa do Wahlheim, ponieważ przeżył romans z kobietą, a następnie zakochał się w jej siostrze. Nie wiedząc jak z tego wybrnąć – ucieka. Werter jest tchórzem, uciekł przed konsekwencjami swoich czynów. Uciekając, kierował się uczuciami, wyazał się niedojrzałością, nie potrafił zmierzyć, skonfrontowac z problemami. Był człowiekiem nieco naiwnym, bo wierzył, że ucieczka będzie rozwiązaniem jego problemów. Rozedrgany emocjonalnie, nie chce spotkać się z ludźmi. Czas spędza spacerując, a ukojenie czerpał z kontaktu z naturą. Spokkój odnajdował w lekturze Homera. Nie szukał kontaktu z ludźmi, ale całkiem przypadkiem spotkał dwóch chłopców, których namalował (spokój odnajdywał także w rysunku). Bardzo często rysował w pobliżu dwóch sporych lip, bardzo szybko nawiązał kontakt z chłopcami. Łatwo nawiązywał kontakty z dziećmi, bo:

Sam przypomina dziecko, swoją uczuciowością i naiwnością W nich odnajdywał beztroskę i szczerość i bezpośredniość, której nie mają dorośli Dzieci nieudają, są prawdziwe w swoich uczuciach

Werter poznaje parobka, który zakochał się w kobiecie, u której pracuje. Odwzajemniała jego uczucia, a jednak jej bracia nie godzili się na ten związek bo dzieliła ich przepaść klasowa.

Werter zaprzyjaźnia się z komisarzem, ojcem dziewięciorga dzieci, wdowcem (wątek biograficzny, Werter przyjaźnił się z ojcem Charlotty Buff).

Zostaje zaproszony na bal. Nie szuka kontaktu z ludźmi, jednak paradoksalnie ludzie lgną do niego. W drodze na przyjęcie ma zabrać jeszcze jedną osobę- Lottę. Kiedy przybywa, ona karmi rodzeństwo, każdemu daje porcję odpowiednią do wieku i apetytu. To dowód na to, że doskonale ich znała, znała ich potrzeby, wychowywała ich jak matka.

W tym momencie Werter podkochuje ją od pierwszego wejrzenia. Miłość, którą będzie do niej czuł, opierać się będzie na braterstwie dusz. Według Wertera będzie top otężna siła, która łączy ludzi na zawsze.

W czasie balu ma na sobie żółtą kamizelkę i niebieski frak (tak samo ubrany był Jeruzalem w dniu śmierci).

Taki strój stanie się niezwykle modny kiedy ukażą się „cierpienia młodego Wertera”. Młodzi mężczyźni będą naśladować bohatera utwory Goethego. Nie tylko w stroju ale także w zachowaniu.

Przez Europę przeszła fala samobójstw młodych ludzi. Lotta na balu ubrana była w białą suknię, ozdobioną różowymi kokardami.

Strój Werterai Lotty stał się popularny, młodzi ludzie chcieli wyglądać jak bohaterowie utworu Goethego. Werter tańcząc z Lottą na balu, uświadamia sobie, że jest kobietą jego życia, są

str. 51

bratnimi duszami, które się odnalazły i zostały połączone na wieki. W czasie balu Werter całuje Lottę w dłoń. W innych kulturach nie było tak powszechne całowanie, była to czynność intymna, wyrażała wobec niej uczucia i okazywała zainteresowanie. Werter wie, że jest zaręczona i bardzo ważne jest to co dzieje sięga oknem – kiedy składał pocałunek trwa burza,. Pojwia się tu współgranie zjawisk przyrody z uczuciami bohatera. Podkreśla gwałtowność emocji jakich doświadcza Werter, ale także jest zapowiedzą tragedii bohatera, do której doprowadzi miłość do Loty.

Spotykają się coraz częściej. Werter uświadamia sobie, że kocha ją coraz bardziej, kiedy orientuje się jaki stosunek ma do innych ludzi i oni do niej, kiedy ta decyduje się zamieszkać u umierającej przyjaciółki, zostawionej przez męża. Chce się z nią spotykać jeszcze częściej, mają wiele wspólnych tematów, rozumieją się w półsłowach, co jeszcze bardziej utwierdza go w teorii, że są bratnimi duszami.

Przeprowadza się do Walheim, by być bliżej. Im bardziej uświadamia sobie jak bardzo ja kocha, tym częściej dostaje huśtawki nastrojów, a najbardziej po powrocie Alberta, kiedy w pełni dociera do niego, że Lotta nigdy nie będzie jego. Cierpi kiedy mówi o Albercie, o ich ślubie, coraz bardziej pogrąża sięw depresji i pojawiają się myśli samobójcze. Wtedy decyduje się wyjechać.

Przed wyjazdem pożycza od Alberta pistolety. Odbywa się bardzo ważna rozmowa o samobójstwie, kiedy Werter przystawia pistolet do głowy. Ujawniają się zdecydowanie różniące się charaktery Wertera i Alberta (wątki autobiograficzne. Kestner był dojrzały, zdecydowanie rozsądniejszy od Goethego). Dla Alberta popełnienie samobójstwa to objaw histerii, Werter twierdzi, że to czasem jedyne wyjście z sytuacji, mówiąc o chorobie duszy.

Między bohaterami stworzył się swoisty trójkąt miłosny. Dwóch mężczyzn zabiega o uczucia kobiety. Werter i Albert przyjaźnią się. Jednak Albert nie musi zabiegać o Lottę, bo jest z nią „po słowie”. To Werter widzi w nim konkurenta. Albert jest pewny uczuć Lotty, ale coraz wyraźniej dostrzega, że Lotta nie jest Werterowi obojętna, zaczynają mu przeszkadzać ich spotkania

Rozmowa między Albertem i Werterem ma bardzo ważne znaczenie w kontekście tego co wydarzy się na końcu utworu.

Werter wyjeżdża, przyjmue propozycję pracy w placówce dyplomatycznej. Próbuje odnaleźć spokój, tymczasem popada w melancholię. Bardzo szybko okazuje się, że jego pracodawca jest nudny i nieprzyjemny.

Werter pochodzi z rodziny mieszczańskiej i wierzy, że bardzo wiele może osiągnąć w życiu dzięki swojemu talentowi, a wiemy, że posiadał talent malarski i interesował się poezją.

Pracę, która go nudzi, uprzyjemnia sobie przyjaźnią z hrabią von C. Nawiązuje także romans z baronówną von B. Romansując z nią miał nadzieję, że o wszystkim zapomni, tymczasem ona coraz bardziej przypominała mu Lottę, a on pogrążał się w depresji i coraz bardziej tęsknił.

Nastroje depresyjne pogłębia upokorzenie jakie doświadczył na balu u hrabiego von C, w czasie którego arystokracja nie chciała się bawić w jego towarzystwie, dlatego go wyproszono. Werter uważał hrabiego za przyjaciela, kiedy ten dał mu do zrozumienia, że powinien opuścic bal, Werter czuje się urażony i upokorzony. Na dodatek baronówna von B. unikała jego kontaktu, jakby się wstydziła.

Coraz częściej wraca wspomnieniami do letniego okresu, który uznał za najszczęśliwszy w jego życiu. Pragnie wrócić do Wahlheim, zaznać spokoju. Jednak gdy wraca, okazuje się, że wszystko uległo zmianie. Mąż kobiety, którą poznał wrócił bez spadku i umarło ich najmłodsze dziecko. Proboszcz umarł, a żona jego następcy kazała ściąć orzechy. Parobek, którego poznał, został wyrzucony ze służby, bo rzucił się na swoją ukochana. Później trafił do więzienia bo zabił swojego następcę, który miał poślubić jego ukochaną. Najdziwniejsze jest to, że Werter tłumaczy parobka, twierdzi, że nie powinna go spotkać kara, bo opętany miłością dopuścił się tak okrutnego czynu.

Werter i w sobie dostrzega takie znamiona obłędu. Kiedy zobaczył młodego mężczyznę, Henryka, który był niegdyś sekretarzem u ojca Lotty i zakochał się w niej bezgranicznie, aż ta miłość doprowadziłą go do obłędu – zrywał dla niej kwiaty w listopadzie. Oszalał z miłości.

Weter obserwując go, uświadamia sobie, że go może czekać taki sam los. Obłęd może być swojego rodzaju ucieczką przed cierpieniem spowodowanym przez miłość.

str. 52

Mimo tego, że Lotta poślubiła Alberta i mieszka u niego Werter bardzo często ich odwiedza. Jednak Albertowi coraz bardziej to przeszkadza, daje temu wyraz wychodząc kiedy pojawiał się Werter. Choć to dostrzega, nie potrafi odmówić sobie odwiedzin.

Kiedy po raz drugi przyjeżdża do Wahlheim, zmieniają się jego upodobania literackie. Niegdyś rozczytywał się w Homerze, pod koniec życia czytał pieśni Osjana. Jest to utwór bardzo typowy dla romantyzmu, McPershona, który ogłosił, że są to pieśni celtyckiego barda. Werter nawet sam tłumaczył obszerne ich fragmenty specjalnie dla Lotty.

Najbardziej krytyczne było ostatnie psotkanie. Werter pogłębił się w depresji, miał myśli samobójcze, aż w końcu podjął decyzję, z powodu nieszczęśliwej miłości i świadomości, że nigdy nie będzie z Lottą.

Do tej decyzji przyczyniło się także: to, że Albert jest jego przyjacielem, któremu Lotta przysięgła wierność, Werter nie

widział innego wyjścia z tej sytuacji w jakiej się znaleźli, nie dostrzegął innego rozwiązania i tym samym pogłębiał się w melancholii

upokorzenie na balu bolesne uświadomienie, że nie liczy się umiejętność, wartość człowieka ale jego

pochodzenie spotkanie Henryka, który popadł w obłęd zakochując się w Lotcie poznanie historii parobka

To wszystko sprawiło, że Werter nie dostrzegał innej możliwości życia. W tej myśli samójczej utwierdzał się, aż przekonał się o jej słuszności w czasie ostatniego spotkania z Lottą.

Kiedy uniesiony emocjami rzucił sięna nią. Wcześniej czytał jej fragmenty pieśni Osjana. Po tym incydencie powiedziała, że nigdy więcej się nie zobaczą.

Miłość do Lotty stała się obsesją, obłędem, bo stała się sensem jego życia. Kiedy powiedziała, że nigdy więcej się nie zobaczą to stracił ten sens. Jedyną myślą jaka go powstrzymywała to rodzina, matka. Bał się, że wyrządzi im krzywdę. Kiedy podejmuje tą decyzję, zamyka wszelkie ziemskie sprawy. Pisze do Alberta i przeprasza za to, że wprowadził niepokój w jego małżeństwo. Prosi także o pistolety tłumacząc, że wyjeżdża w podróż.

W kontekście tej ostatecznej decyzji Wertera, nowego znaczenia nabiera rozmowa na temat samobójstwa jaką odbył z Albertem. Wszystkie teorie, jakie wygłosił, teraz wprowadza w życie.

W dzień samobójstwa ubiera się tak samo, jak w domu, w którym po raz pierwszy spotyka Lottę – żółta kamizelka i niebieski frak. Strzela sobie w głowę, jednak nie do końca mu się to udaje. Agonia trwa dwanaście godzin, umiera dzień przed wigilią. Sam określa miejsce w którym chiałby być pochowany – między lipami, gdzie rysował, rozmyślał.

Na pogrzebie nie było księdza, Lotty ani Alberta. Lotta dowiedziawszy się o jego śmierci, sama popadła w szok, rozpacz, że aż obawiano się o jej życie. Albert został z Lottą, aby się nią opiekować. Na pogrzebie – komisarz z najstarszymi synami

Tak jak smutny był koniec Wertera, tak jeszcze smutniejszy był jego pogrzeb, w którym nie mogli uczestniczyć jego najbliżsi, matka, Lotta.

Werter reprezentował nową postawę, która upowszechniła się w I fazie romantyzmu –WERTERYZM. Na bazie tej postawy Byron stworzy charakterystyczną dla swoich utworów postawę byroniczną.

Postawę werteryczna charakteryzuje: niezwykła uczuciowość – nadwrażliwość pesymizm osamotnienie wyobcowanie skłócenie ze światem (Werter nie godzi się na niesprawiedliwe podziały społeczne

wg których podchodzenie > wartość człowieka) bierność (brak mu siły na podjęcie zdecydowanego działania) rozterki wewnętrzne, które sprawiają, że jest to bohater skłócony ze sobą. Z jednej

strony pragnie z nią być, z drugiej nie potrafi, nie chce skrzywdzić Alberta

str. 53

Nieszczęśliwa miłość, która staje się sensem życia, jego istotą. Kiedy uświadamia sobie, że miłość nigdy się nie spełni, decyduje się na samobójczą śmierć

„KRÓL OLCH”Goethe

Utwór ten to ballada, gatunek literacki o charakterze synkretycznym (połączenie różnych rodzajów literackich).

Z liryki – budowa stroficzna, środki stylistyczne Z dramatu – dialogi, napięcie Z eipki – fabuła, narrator

Dla romantyzmu charakterystyczny będzie narrator, który nie wie wszystkiego, którego charakteryzuje pewna naiwność. W ten sposób narrator stawał się bliższy czytelnikowi nie przewyższał go wiedzą. Zwroty charakterystyczne dla narratora to: „ktoś, „gdzie?” „dokąd?”, albo stwierdzenie „nie wiem”. W ten sposób wprost przyznaje się do swojej niewiedzy.

Narrator nie wie kim są bohaterowie – jedynie, że to ojciec i syn. Nie wie skąd przybywają. O czasie jedynie wiemy, że to noc. Dzięki tym zabiegom Narrator otrzymuje prawo do sbiektywnych odczuć. Pojawia się charakterystyczna dla ballady ludowość. Objawia się w nawiązaniach do skandynawskiej legendy o królu elfów. Jednak tłumacz najwyraźniej popełnił błąd. Stąd zamiast król elfów – król olch, lub król olszyn. Według legend król olch to upersonifikowanie śmierci.

Dla ballady charakterystyczny jest nastrój tajemniczości i grozy. Ten nastrój buduje natura. Bojaterowie pędzą nocą przez las. Towarzyszą im szum wiatru i szelest liści. Las spowija mgła, która utrudnia widoczność, zaciera kontury.

Pojawia się paradoks romantyczny – kiedy jest ciemno, człowiek przestaje kierować się zmysłami, tylko intuicją, wyobraźnią i wiarą. W ten sposób z wymiaru racjonalnego przenosi się w irracjonalny.

W utworze dochodzi do zderzenia świata realistycznego ze swiatem fantastycznym, charakterystycznego dla ballady literatury romantycznej.

Bohaterami są ojciec i syn. Dziecko jest umierające, więc ojciec chce jak najprędzej dojechać do lekarza, żeby je uratować. Chłopiec w agonii majaczy, widzi coś, czego nie widzą inni, czego nie ma. Coś, czego nie pojąłby ludzki rozum.

Widzi Króla Olch, który przyzywa go do siebie, aby bawił się z jego córkami. Ojciec bardzo rzeczowo przekonuje syna, że to nie król olch, tylko mgła i szum wiatru. Okazuje się, że ojciec i syn kierują się zupełnie innymi racjami. Ojciec to klasycysta, syn – romantyk. Pojawia się zderzenie epok charakterystycznych dla przełomu epok.

Nietypowy fakt, wręcz zaskakujący to to, że narrator daje wiarę dziecku, a nie ojcu. Opowiada się po stronie majaczącego w agonii chłopca. Zjawisko charakterystyczne dla romantyzmu

Romantycy wierzyć będą dzieciom, twierdząc, że w swej szczerości, bezpośredniości, świat poznają dzięki wierze i intyucji, nie kierują się pozorami jak dorośli.

Potrafiądostrzec to co niewidoczne. Wierzą także ludziom chorym i obłąkanym, wierząc, że są bliżsi światu irracjonalnemu. Stąd wniosek, że narrator to romantyk, który świat poznaje przez pryzmat uczuć, a nie wiedzy.

„DO RADOŚCI” FRIEDRICH SCHILLER

Schiller to drugi obok Byrona przedstawiciel niemieckiego preromantyzmu, czyli okresu poprzedzającego właściwy romantyzm. Był to okres przejściowy. Odchodzono od koncepcji klasycyzmu, a poszukiwano nowości.

W utworze Schillera odnaleźć możemy wątki klasycystyczne i romantyczne. Utwór ten to oda. Oda to inaczej pieśń, wobec której jedynym wymogiem strukturalnym była budowa stroficzna. Tematyka pieśni powinna być różna (miłosna, patriotyczna), ale nigdy frywolna.

str. 54

W tym wypadku utwór to pochwała radości, co sugeruje już tytuł, w którym pojawia się apostrofa do radości, czyli bezpośredni zwrot. W większej części utworu występował podmiot zbiorowy (1os.l.mn), później w 1 os.l.poj. Zmienia się bowiem forma czasowników i zaimków. Najpierw wypowiada się w imieniu zbiorowości, z którą poglądami się utożsamia. Sytuacja zmienia się w ostatniej strofie, w której podmiot liryczny wypowiada się w 1 os.l.poj. Podmiot liryczny najpierw jest zbiorowy, utożsamia się z określoną zbiorowością – to zabieg charakterystyczny dla klasycyzmu, ale ujawniający się w ostatniej strofie, indywidualista wyodrębniający się ze zbiorowości, jest charakterystyczny dla romantyzmu.

W utworze pojawia się symbolika światła, która można odnieść do nazwy oświecenia. W tym wypadku odnosi się do radości, szczęścia, nie wiedzy. W utworze pojawia się nawiązanie do mitologii, a konkretniej do pól elizejskich – krainy wiecznej wiosny, szczęśliwości (odpowiednik nieba). Już tytuł wskazuje na charakter inwokacyjny utworu. Utwór ma formę odezwy, bezpośredniego zwrotu do adresata, tak jak apel.

Występują też środki retoryczne, a więc przede wszystkim pojawić się muszą apostrofy (do odbiorców) „wstańcie ludzie”, „patrz, patrz”, „bracie”.Pojawiają się wykrzyknienia – zwracają uwagę na emocje podmiotu lirycznego, powtórzenia. Pojawia się anafora „z niej”, paralelizm składniowy, wyliczenia „ona w sercu, zbożu śpiewa”, antyteza „jasność zaćmi”. Środki te służą utrwaleniu i zwróceniu uwagi czytelnika na dany temat.

Radości, o której wspomina podmiot liryczny, towarzyszyć będzie miłość. Mają one moc stwórczą. Budzą do działania. Fichte twierdził, ze działanie jest obowiązkiem każdego człowieka. Działając wpływamy na rozwój świata. Fichte podkreślał działania wybitnej jednostki, która ma wpływ na kreowanie świata.

Do utworu Schillera, Bethoven skomponował muzykę. To końcowy, ostatni chór IX symfonii. Muzyka podkreślała podniosłość tego dzieła.

Sama kompozycja Bethovena jest pochwałą wolności. W połączeniu zarówno tekst Schillera jak i muzyka dały utwór, który stał się hymnem zjednoczonej Europy. Wybór podkreślają słowa „Wszyscy ludzie będą braćmi” – podkreślają znaczenie wspólnoty, zjednoczenia. W utworze pojawiają się hasła odnoszące się do idei zjednoczonej Europy. Utwór ten koresponduje pod względem tematyki z obrazem Delacroix „Wolność prowadząca lud na barykady”.

„WOLNOŚĆ WIODĄCA LUD NA BARYKADY”

"Wolność wiodąca lud na barykady" to obraz wybitnego artysty, Eugéne`a Delacroix (1798-1863). Delacroix był malarzem zafascynowanym gwałtownością i egzotyka w sztuce. Jego dzieła były żywiołowe, pełne energii i dynamiki. Ustaliła się opinia, że był malarzem, który ma "orkan w sercu, słońce w mózgu".

"Wolność wiodąca lud na barykady" jest obrazem romantycznym pod wieloma względami, po pierwsze postacie przedstawione są w sposób realistyczny. Romantycy posiadali spora wiedzę na temat ludzkiej anatomii i korzystali z niej tworząc malarskie wizerunki. Delacroix czyni podobnie, bohaterowie jego obrazu zostali przedstawieni z zachowaniem idealnych proporcji i realności. Pierwszy plan ukazuje ciała poległych, są to ciała tych, którzy ponieśli śmierć za wolność, toteż na ich twarzach wyraz bólu miesza się z nadzieją. Dalej widać marsz powstańców, ci, którzy przeżyli idą dalej, nie ustają w drodze, a ciała poległych są dla ich niczym schody, po których wspinają się w gorę, ku słońcu i wolności. Jest to swego rodzaju metafora, ofiara poległych nie jest nadaremna, umożliwia bowiem osiągniecie wspólnego celu - wolności.

Gówna postać została umieszczona na drugim planie, widzimy tu czoło pochodu, kroczy na nim kobieta, uosobienie wolności, młoda z rozchełstana koszulą, przez która widać nagą pierś. Za nią kroczy lud, robotnicy, inteligenci i chłopi. Postacie umieszczone tuż za kobieta stanowią obraz francuskiego ludu, a więc ludzi pracy, w zniszczonych ubraniach, z sierpami, ale gotowych do walki. Wśród ludu kroczy też przedstawiciel inteligencji, w eleganckim ubraniu, które również nosi ślady zniszczenia i walki.

Tło stanowią zabudowania Paryża, widać je słabo, bo przesłania je dym i tumany kurzu, nieco z tyłu można też dostrzec postaci studentów, wyróżniające się cylindrami i drukarzy w niebieskich bluzach.

str. 55

Główną postacią jest tu kobieta, owo uosobienie wolności i republiki, to ona kroczy na czele powstańców, wiodąc ich na barykady, jak głosi tytuł. Kobieta ma na głowie frygijska czapkę, która symbolizuje republikę, w jednej ręce dzierży trójkolorowy sztandar a w drugiej karabin z nałożonym bagnetem. Wolność jest tu opromieniona niezwykłym blaskiem, który wyłania ją z tła i nadaje cudownego wyrazu. Także żółta suknia sprawia, że ta postać pierwsza przykuwa uwagę.

Po lewicy personifikowanej wolności koczy mężczyzna w czarnym cylindrze, niosąc w ręce karabin, owa postać jest małym autoportretem, przedstawia bowiem samego mistrza Delacroix. Malarz nie brał udziału w walkach i nawet nie był ich zwolennikiem, przynajmniej w czasie ich trwania, jest wiec w tym ujęciu sporo przesady. Natomiast po prawicy kobiety stoi chłopiec, jeszcze dziecko, które jednak też bierze udział w walce, mimo lęku w oczach nie cofa się, przeciwnie demonstruje w obu dłoniach pistolety, gotowy w każdej chwili ich użyć.

Pierwsze wrażenie, jakie można odnieść patrząc na ten obraz, jest dość przygnębiające ze względu na szara kolorystykę, choć dominują tu raczej ciepłe barwy: czerwień, biel i brąz. Te ciemne i szare kolory dominują na pierwszym planie, tam gdzie lezą ciała pokonanych, natomiast żywi rewolucjoniści są opromienieni blaskiem, podobnie jak sama Wolność, choć w mniejszym stopniu.

Szara, zła jest wojna, śmierć i cierpienie, ale jest tez jasny promień, słuszna, piękna idea, która przyświeca walczącym.

Powieść poetycka (dłuższy utwór wierszowany o charakterze epickim) jest gatunkiem wywodzącym się z ballad szkockich i angielskich i ukształtowanym w okresie romantyzmu. Za jego twórcę uważany jest Walter Scott, ale prawdziwym mistrzem w tej dziedzinie okazał się George Byron ("Giaur", Korsarz"), który zresztą jako pierwszy wprowadził do powieści poetyckiej tematykę orientalną. W Polsce gatunek ten reprezentowali głównie: Antoni Malczewski ("Maria"), Seweryn Goszczyński ("Zamek Kaniowski") i Juliusz Słowacki ("Arab", "Lambro", "Mnich", "Jan Bielecki")

Cechy powieści poetyckiej:

połączenie elementów liryki i epiki anachroniczność ( czasowa inwersja fabuły, przedstawione wydarzenia nie są poukładane w

sposób chronologiczny) luźna, fragmentaryczna kompozycja, liczne niedomówienia i tajemnice, zagadkowość, silne

zsubiektywizowanie opowiadania i opisu mały dystans pomiędzy narratorem a postacią ( narrator wnika w psychikę bohaterów) bohater: zwykle buntownik, skłócony wewnętrznie i skłócony ze światem, charakteryzuje go

gwałtowność uczuć i niezwyciężona duma nastrój grozy i tajemniczości oryginalna sceneria (zazwyczaj orientalna lub średniowieczna)

str. 56

POWIEŚĆ POETYCKA

Sama nazwa wskazuje na to , że pojawi się synkretyzm rodzajowy charakterystyczny dla powieści poetyckiej.Występuje tu połączenie epiki (narracja, fabuła) i liryki (budowa utworu, środki stylistyczne).Autor koncentruje się na opisie uczuć bohaterów. Narrator jest subiektywny, a utwór zawiera duży ładunek emocjonalny.Dla powieści poetyckiej charakterystycznym nastrojem będzie nastrój tajemniczości. Autor osiąga go dzięki naturze (częstym motywem jest burza, akcja często rozgrywa się nocą).

W „Giaurze” czytamy o tajemniczym jeźdźcu pędzącym na koniu brzegiem morza. Morze jest wtedy wzburzone, co współgra z przeżyciami bohatera.Narrator nie jest wszechwiedzący, dzięki temu autor zyskuje tajemniczość.

Nie znamy czasu akcji, nie wiemy skąd przybywa i kim jest główny bohater utworu. Giaur znaczy „niewierny” – tak muzułmanie określali chrześcijan . Jest on najprawdopodobniej wenecjaninem, możemy się też domyślać, ze jest to człowiek wysoko urodzony i zamożny.

Akcja takich utworów rozgrywała się najczęściej w średniowieczu, ponieważ uważano je za epokę niezwykłą, pełną tajemnic.

Charakterystyczne dla powieści poetyckiej będą wątki orientalne , które można odnaleźć w „Giaurze” Nawiązanie do religii, miejsce akcji, obyczaje (zdrada, pozycja kobiety w kulturze islamu była

ona własnością mężczyzny, on był jej panem życia i śmierci.)Leila była niewolnicą, jedną z żon Hassana (tą najważniejszą)

Mężczyzna mógł mieć wiele żon, kobiety mieszkały w haremie, zaś zdrada była największym piętnem na honorze mężczyzny. Tylko śmierć niewiernej (w potępieniu i mękach) mogła uwolnić go od tego piętna.

Leila związana i uwięziona w worku została wrzucona do morza.

Układ wydarzeń jest niechronologiczny , akcja jest fragmentaryczna inwersja czasowa

Narrator występuje w 3 os. L.poj (odautorski) ale narratorami są też bohaterowie. Np. historię Giaura poznajemy z opowieści kupca, rybaka, przewoźnika, ale też od samego Giaura, który opowiada swoją historię w czasie spowiedzi, podczas pobytu w klasztorze.

Twórcą powieści poetyckiej jest Walter Scott, ale w literaturze romantyzmu gatunek ten upowszechnił George Byron, Który stworzył bohatera charakterystycznego dla danego gatunku – bohatera byronicznego.

Pierwszą powieścią poetycką jest „Giaur”.

Doskonałego przekładu dokonał Adam Mickiewicz, w utworze bowiem łączą się 2 watki : patriotyczny(wielu Polaków znajdowało w nim analogię do sytuacji w kraju) i miłosny.

str. 57

WĄTKI PATRIIOTYCZNE W GIAURZE

W utworze przeplatają się 2 wątki – polityczny i romansowy.

Byron, pochodzący z arystokratycznego rodu, musiał opuścić kraj, gdyż zakochał się w swojej przyrodniej siostrze.. Wywołał w ten sposób skandal, przez co musiał opuścić kraj. Wyruszył więc w podróż po Europie. Dotarł też do Azji, oraz odwiedził Grecję, która była w tym czasie pod okupacją turecką. Grecja szykowała się do wzniecenia powstania, które Byron postanowił wspomóc nie tylko finansowo, ale też swoim udziałem w walce. Jednak się to nie udało, bo zmarł, zaraziwszy się chorobą. Zmarł w wieku 36 lat. Był zwolennikiem aktywnego działania , dlatego uważał, że powinien wspomóc Greków w walce przeciw Turkom, wziąć w niej czynny udział. Do tych wydarzeń nawiązał w „Giaurze”.

Dostrzec go można we wstępnej części utworu . Utwór ten przetłumaczył na Polski Adam Mickiewicz. Właśnie ta część szczególnie dotarła do Polaków, którzy utożsamiali się z sytuacją Greków. Polska podzielona przez zaborców nie istniała na mapie Europy.

Fragment, w którym Byron poświęca uwagę sytuacji w Grecji ma charakter odezwy, apelu, na co wskazują liczne apostrofy: „Ojczyzno mężów” , „Arko potęgi”, „Wstań niewolniku”. Te apostrofy to bezpośrednie zwroty do ludu greckiego. Ten fragment opiera sięna kontraście między walecznością przodków a upadkiem potomków. Przodkowie zostali nazwani to „Duchami orlimi”. Potomków z kolei nazywa płazami, niewolnikami.

Analizując fragment należy zwrócić uwagę na liczne wykrzyknienia wskazujące na duży ładunek emocjonalny i w ten sposób i w ten sposób autor wyraża swoje zaangażowanie.

Pojawia się tu impresywna funkcja języka. Poprzez emocje, autor chce płynąć na czytelnika. Na ładunek emocjonalny wpływa tez tryb rozkazujący czasowników oraz wyrazy nacechowane emocjonalnie, negatywnie : „mogiła”, „płaz”, „podły niewolnik”.Autor wprowadza pytania retoryczne, które mają skłonić czytelnika do refleksji, zastanowienia nad tematem oraz sytuacją panującą w Grecji. Chce go zmotywować do walki. Pragnie to uczynić pokazując potęgę przodków, którzy stają się wzorem do naśladowania.

W tym celu przywołuje:Termopile – symbol porażki, która okazała się zwycięstwem moralnym. Choć Grecy zginęli, to ich walka dała …Greków nad Persami.Leonidasa – symbol idealnego dowódcy, który nie tylko prowadził do walki swoich żołnierzy, ale walczył i z nimi zginął.Bitwę pod Salaminą – wyspy Salaminy były miejscem, w którym ukrywali się Ateńczycy. Odbyła się tam jedna z największych bitw morskich, w której Grecy pokonali Persów, a dowodził nimi Temistokles.

Obie bitwy to przypomnienie waleczności, odwagi, poświęcenie Greków dla ojczyzny. To przypomnienie potęgi antycznego imperium.

Autor wykorzystuje elementy liryki tyrtejskiej. Tyrtajos (Tyrteusz) to poeta Grecki. Kiedy Ateńczycy przegrywali z Persami, poprosili o wsparcie. Wtedy wysłano im poetę, którego utwory miały w sobie taką siłę, że budziły w żołnierzach ducha walki. Tyrtajos wzywając żołnierzy do walki przekonywał ich, że jest ona najważniejszym obowiązkiem każdego obywatela oraz mówił o chwale tych, którzy walczą i tych, którzy zginęli w walce.

str. 58

Kochanowski w pieśni „O cnocie” pisał :

„A komu droga otwarta do niebaTym, którzy służą ojczyźnie”

To parafraza słów Tyrtajosa .Byron podkreśla tutaj sens walki , nawet jeśli kończy się śmiercią, bo przykład poległych przejmą następne pokolenia i podejmą tę ideę, w obronie której zginęli ich przodkowie.

„Walka o wolność, gdy raz się zaczynaZ ojca krwią spada dziedzictwem na syna”

Byron pisze też, że klęska ludzi wolnych, którzy podejmą walkę w obronie swojej ojczyzny, jest często „świata wygraną”. Słowa te można interpretować na 2 sposoby.

1- W odniesieniu do Spartan walczących pod Termopilami. Choć wszyscy zginęli, to ich walka stała się przykładem zwycięstwa moralnego. Jest to przykład walki od końca, w obronie jednej z najważniejszych wartości –wolności.

2- Z drugiej strony, klęska ludzi wolnych jest zwycięstwem tego, co w świecie złe i podłe, dlatego Byron przekonuje współczesnych sobie Greków, że ich obowiązkiem jest podjęcie walki, a przykładem mają być dla niech obrońcy Termopil, na których grobie wyryto słowa Symonidesa „Przechodniu, powiedz Sparcie, że leżymy tutaj wierni jej prawom”

Byron przekonuje bowiem, że niewolnikiem staje się ten, kto godzi się na własną niewolę, bo„Tylko własne upodlenie duchaUgina wolnych szyję od łańcucha”

Byron w swoim utworze podkreśla znaczenie przeszłości , wielkich wydarzeń historycznych i bohaterów. Mają one być czynnikiem pobudzającym, budzącym ducha walki.

Autor podkreśla moralną wartość walki z wrogiem, nawet gdy kończy się śmiercią, klęską. Byron przekonuje, że najważniejszym obowiązkiem każdego obywatela przekazywanym z

pokolenia na pokolenie jest walka o wolność kraju. Twierdzi także, że żadne naród nie jest naprawdę pokonany, tak długo, dopóki nie pogodzi się ze

swoją klęską.

Drugi, obok wątku patriotycznego najważniejszy jest watek miłosny. To historia miłości Giaura i Leili. O Giaurze wiemy, że jego imię znaczy niewierny . Jest najprawdopodobniej człowiekiem wysoko urodzonym.

Leila najprawdopodobniej była Gruzinką. Wskazywał na to jej wygląd – czarne oczy, ciemne włosy, śniada cera. Z tego opisu możemy wywnioskować, że Leila była kobietą piękną, wyróżniającą się niezwykłą urodą.To ją Hassan darzył największym zaufaniem. Zajmowała wśród małżonek główne miejsce – ze względu na urodę, ale też na hardość : potrafiła mu się sprzeciwić, co budziło szacunek Hassana.

Giaur w utworze jest przedstawiony jako człowiek o dwoistej osobowości. Z jednej strony zdolny do wielkiej miłości, namiętności,. Mimo śmierci, miłość do ukochanej trwała nadal , nie przeminęła do końca jego dni. Tylko ją kochał, tęsknota za nią i chęć pomszczenia jej śmierci zdominowała jego życie. Z drugiej strony jest człowiekiem bezwzględnym, zawziętym, kierującym się przede wszystkim gniewem i rządzą zemsty.

str. 59

Leila zginęła hańbiący sposób i o zadaniu takiej samej śmierci Hassanowi myślał Giaur.Hassan to basza (książę), ale też rycerz, wojownik. Stając z nim do walki, Giaur ucina mu rękę.Wydawałoby się, że zabicie mordercy Leili zapewni Giaurowi spokój i ukojenie. Jednak nie znajduje on spokoju wewnętrznego, bo ma wyrzuty sumienia, ponieważ wydaje mu się, że Lila zginęła przez niego – stała się przyczyną tragedii, a nie szczęścia.

Giaur ma świadomość, że zabicie Hassana nie zwróci życia Leili. Miłość graniczy niemalże z obłędem , dlatego, mimo iż kochanka zniknęła, Giaur nie wyobraża sobie życia bez niej.

Giaur mówi „odtąd sobie i ludziom obrzydłem” bo wszyscy, którzy znali tego człowieka podkreślali, że jego twarz była niezwykła – zwłaszcza wzrok budził przerażenie, gdyż wydawało się, że to oczy diabła.

Giaur u schyłku życia osiada w klasztorze. Nie został jednak mnichem, nie przyjął ślubów, nie zgolił głowy, nie przestrzegał postów, unikał innych mnichów. Do klasztoru trafił aby znaleźć ukojenie. Mógł tam przebywać, ponieważ a jego rzecz oddał cały swój majątek.

Mnisi bali się go, żył w osamotnieniu. Niedługo przed śmiercią Giaur odbywa coś w rodzaju spowiedzi. Rozmowa z mnichem spowiedzi nie przypomina, ponieważ, ktoś kto ją odbywa, żałuje za grzechy i pragnie rozgrzeszenia. Giaur opowiada mnichowi swoją historię nie po to, aby znaleźć rozgrzeszenie, tylko aby ktoś poznał jego miłość do Leili. Nie szuka rozgrzeszenia. Obok tragedii przeżył chwile szczęścia i uniesienia. Twierdzi, że gdyby dostał drugie życie, to przeżyłby je tak samo.

Byron tworząc „Giaura” stworzył nowy rodzaj bohatera.Jego pierwowzorem był bohater werteryczny, z którym bohater byroniczny będzie miał trochę wspólnego.Łączy ich fakt, że byli skłóceni ze światem nie szukali kontaktu z ludźmi, izolowali się od nich, byli wobec nich wrogo nastawieni.

Skłóceni byli też ze sobą – nie mogli znaleźć spokoju i ukojenia. Byli ludźmi samotnymi. Przeżywali nieszczęśliwą miłość, która choć jest odwzajemniona, ale nie może się spełnić.

Miłość nadaje sens życiu bohaterów, ale w przeciwieństwie do bohatera werterycznego, u bohatera byronicznego nie staje się ona przyczyną śmierci.Wg Giaura samobójstwo jest objawem tchórzostwa.Główną cechą bohatera byronicznego jest tajemniczość. Giaur najprawdopodobniej jest wenecjaninem. Nie znamy jego imienia ani nazwiska, występuje tutaj jako niewierny . Nie znamy dokładnie jego przeszłości. Bohatera werterycznego charakteryzuje bierność i zniechęcenie. Natomiast bohater byroniczny to człowiek aktywny, bowiem walczy o swoją miłość. Choć Giaur wie, że Leila należy do Hassana, planuje wspólną ucieczkę. Gdy Leila ginie z rąk Hassana, celem jego życia staje się pomszczenie jej śmierci.W „Giaurze” pojawia się nowy typ bohatera romantycznego – bohater byroniczny. Kolejnym utworem, w którym pojawi się taki bohater będzie „Konrad Wallenrod” A. Mickiewicza.

str. 60

ADAM MICKIEWICZW wigilię 1798 w Zaosiu przychodzi na świat Adam Mickiewicz syn Mikołaja i Barbary. Pochodzi ze średnio zamożnej szlachty. Jego ojciec z wykształcenia był prawnikiem (bardzo popularny zawód wśród tej grupy społecznej).

Niebawem po przyjściu na świat syna, Mickiewiczowie przenoszą się do Nowogródka, gdzie przy tamtejszym sądzie ojciec poety pracował jako komornik. Mickiewicz wychowywany przez nianię zapoznał się z wieloma baśniami białoruskimi, które później pojawią się w jego utworach, szczególnie „Balladach i romansach” oraz i II i IV cz. „Dziadów”.Czyli z okresu kowieńsko-wileńskiego pierwszego etapu twórczości Mickiewicza.

Dzieciństwo wspomina Mickiewicz jako szczęśliwe, do wspomnień z tego okresu powróci w „Panu Tadeuszu” gdy w „Epilogu” napisze:

„Kraj lat dziecinnych, on zawsze zostanie,Święty i czysty jak pierwsze kochanie”

Ten szczęśliwy okres przerwały 3 wydarzenia.1810 – pożar Nowogródka, który strawił większą część miasta.1812 – umiera ojciec poety1812/1813 – miała miejsce kampania Napoleona przeciwko Rosji.Mickiewicz pamięta więc z dzieciństwa entuzjastyczny marsz na Moskwę i nadzieje Polaków na odzyskanie niepodległości.Później to wydarzenie opisze w „Panu Tadeuszu”.

„Ja ciebie dotąd widzę piękną maro sennaZrodzony w niewoli, okuty w powiciu

Ja tylko jedną taką wiosnę miałem w życiu”

Pamięta też odwrót Napoleona spod Moskwy. Ta klęska stała się początkiem końca Napoleona, ale o tym w „Panu Tadeuszu” już nie wspomniano.

W 1815 Mickiewicz ukończył gimnazjum w Nowogródku i rozpoczął studia w Wilnie główny ośrodek kultury na terenach dawnej Polski, zwłaszcza dzięki uniwersytetowi Wileńskiemu, który dorównywał poziomem uczelniom europejskim. Mickiewicz spotykał się tam z uczonymi.

W tym czasie wykładali Jan i Andrzej Śniadeccy oraz Joachim Lelewel – historyk, który pojawi się w „Kordianie” Słowackiego.

W tamtym czasie w Wilnie istniało wiele salonów, w których spotykali się wykładowcy i studenci uniwersytety wileńskiego, a początkujący poeci prezentowali tam swoje utwory. Taki salon literacki prowadziła Salomea Becu – matka Juliusza Słowackiego. W jej salonie często bywał Mickiewicz.

Na uniwersytecie powstało w tym czasie wiele związków młodzieżowych. M.in. związek filaretów (miłośników wiedzy i mądrości). Należeli do niego studenci najstarszych roczników oraz absolwenci Zan, Mickiewicz, Czeczot, Jeżowski, Malewski.Za priorytet stawiali sobie filomaci rozwój intelektualny. Postulaty, które stworzyli nie dotyczyły walki z caratem (o niepodległość) nie głosili też haseł narodowo-wyzwoleńczych. Narzucali sobie cele samokształcenia – poznawanie historii i literatury polskiej. Twierdzili też, że ich zadaniem jest niesienie kaganka oświaty (światła wiedzy i nauki) . Ich hasłami stały się nauka, ojczyzna i cnota.

Najwybitniejszymi przedstawicielami tego związku byli Zan i Mickiewicz. Zan uważał, że do takiej działalności należy włączyć również studentów młodszych roczników. Powstało koło promienistych (1820). Związek filomatów był organizacją tajną, zaś koło promienistych jawną.

str. 61

Nazwa tej organizacji pochodzi od stworzonej przez Zana teorii promionków każdy człowiek wytwarza aurę, szlachetności, doskonałości, którą powinien się dzielić z innymi ludźmi.

Do tego związku należeli studenci 1 roku, a więc zapaleńcy niezważający na niebezpieczeństwa wynikające z przynależności do takiej organizacji. Bowiem oprócz haseł o rozumie i wiedzy, wyznawali też hasła narodowo-wyzwoleńcze. W związku z tym, rektor uniwersytetu nakazał Zanowi zawieszenie tej organizacji, bo jej członkom groziło aresztowanie.

Latem koło promienistych zostało rozwiązane i w jego miejsce powstał związek filaretów (gr. Filareta – miłośnik cnoty w pojęciu antycznym dążenie do wewnętrznej doskonałości).Filareci nie byli tak zachowawczy jak filomaci. Wzywali do walki twierdzili, że tylko walka zbrojna może dać Polsce niepodległość.

Filomaci potępiali działania filaretów. Twierdzili, ze są zbyt radykalni w swoich poglądach, że narażają się na aresztowanie. Krytykowali też Zana – twórcę tej organizacji. Jako jedyny spośród filomatów poparł ten nowy związek Mickiewicz., który po ukończeniu studiów w 1820 roku wysyła do Wilna filaretom „Odę do młodości” .

Rok wcześniej stworzył też „Pieśń filaretów”, która stała się hymnem tego związku

Mickiewicz debiutował już w 1818 roku wierszem „Zima miejska” następnie wydał utwory „Mieszko,książę Nowogródka” oraz „Pani Aniela i dziewica Orleańska” przesiąknięte klasycyzmem, bowiem pamiętać należy, ze Wilno było ośrodkiem tego kierunku wykładowcy byli zwolennikami klasycyzmu czemu dał wyraz Śniadecki polemizując z Brodzińskim.

Jednak już w „Odzie do młodości” pojawiają się wątki klasycystyczne i romantyczne. W 1819 roku Mickiewicz kończy studia i wyjeżdża do Kowna . Studia bowiem mógł rozpocząć dzięki stypendium. Musiał je jednak odpracować w wyznaczonym gimnazjum jako nauczyciel.

W 1819 podjął pracę w gimnazjum kowieńskim. Pracy jednak nie lubił, a Kowno wydało mu się nudne. Tamtejsze środowisko niechętnie przyjęło Mickiewicza, który zaczął się utożsamiać z Werterem bo szczególnie chętnie czytał to dzieło Goethe’go.

Aby zabić nudę i samotność Mickiewicz zbierał informacje na temat kultury białoruskiej baśnie i legendy, które pojawiły się w „Balladach i romansach”. Dla okresu kowieńsko-wileńskiego charakterystyczne będą utwory takie jak „Ballady i romanse” oraz II i IV część „Dziadów”.

Na powstanie tych dwóch ostatnich bezpośredni wpływ miały wydarzenia z życia poety.Po studiach Mickiewicz został zaproszony przez swojego przyjaciela Wereszczakę do rodzinnego majątku na wakacje.Tam też poznał siostrę przyjaciela – Marylę Wereszczakównę, o której będzie pisał w swoich utworach jako miłości swojego życia.

Kobieta była zaręczona z hrabią Putkamerem - człowiekiem starszym od niej, ale bardzo zamożnym.Więc zakochany w niej, biedny, początkujący poeta nie był wg rodziców dobrym kandydatem na męża . Nie wiadomo jednak czy Mickiewicz nie chciał „pozować” na Wertera.

str. 62

„ODA DO MŁODOŚCI”Utwór pierwotnie miał nosić tytuł „Hymn do młodości”, ale w czasie gdy ten utwór powstawał, Mickiewicz fascynował się twórczością Schillera, poznał w tym czasie treść ody „Do radości”.

Oda Mickiewicza wyraźnie koresponduje pod względem nastroju, emocji z utworem Schillera, dlatego Mickiewicz zmienił pierwotny tytuł na „Odę do młodości”.

Już tytuł utworu wskazuje, ze przeplatać się będą wątki klasycystyczne i romantyczne. Pojawi się nowy sposób obrazowania świata, dla klasycystów szokujący, do tej pory niewykorzystywany w literaturze. Mickiewicz np. pisze o „wodach trupich” lub „płazie w skorupie”. Ze względu na użyte środki stylistyczne , wielu czytelników skrytykowało to dzieło (nawet przyjaciele Mickiewicza). Jego pierwszym zwolennikiem został Tadeusz Zan.

Już w tytule pojawia się słowo oda gatunek, który swoje korzenie ma już w antyku, bo oda to odpowiednik pieśni. Jedynym wymogiem wobec pieśni była regularna budowa stroficzna, tymczasem Mickiewicz łamie dotychczasowe zasady bo jego oda ma budowę nieregularną. Jest to związane z ogromnym ładunkiem emocjonalnym jaki zawarł autor w swoim utworze.

Utwór ten można zaliczyć do wzywających do walki, wzniecenia buntu takich jak Marsylianka lub „Wolność wiodąca lud na barykady”.

Już w pierwszej ze strof pojawia się obraz świata starego. Osią kompozycyjną utworu będzie kontrast między światem starym a nowym. Starym światem „samolubów” i nowym „idealistów” ,którzy sensu życia upatrują się we wspólnym działaniu. Na początku utworu można odnaleźć apostrofy kierowane do młodości można go zaliczyć do liryki inwokacyjnej.Pojawia się też wielokrotnie tryb rozkazujący, co też wskazuje na lirykę apelu. Zwroty występujące w utworze mają formę nakazu.Pojawia się też motyw lotu . Podmiot liryczny występuje tutaj w 1 os. l.poj postać typowo romantyczna podmiot to jednostka wybitna, domagająca się zmian, wypowiadająca się z niezwykłą emocjonalnością. Występuje ekspresja wypowiedzi, którą wprowadzają wykrzyknienia oraz wyrazy nacechowane emocjonalnie negatywnie. Np. „martwy świat” (liczne wykrzyknienia są też char. dla liryki apelu).

Motyw lotu służy dokładnemu ukazaniu różnic między starym i nowym światem. Wznosząc się, podmiot liryczny wybija się ponad przeciętność.

W utworze tym pojawia się nowe, char. dla romantyzmu słowo „duch” . Nie jest to już tylko zjawa, ale też dusza, emocje i uczucia.Na samym początku pojawia się też negatywna ocena świata starego. To świat stworzony przez ludzi pobawionych uczuć.Mickiewicz nazywa ich szkieletami, które nic nie czują.

To młodość sprawia, ze nowy świat w przeciwieństwie do tego starego , martwego, będzie „rajską dziedziną ułudy ”,w której ludzie mają chęć do działania, gdzie wszystko jest możliwe, bo człowiek może przekraczać siebie, kieruje się sercem, uczuciem , świat poznaje przez intuicję.

Natomiast stary świat autor opisuje używając symboliki koła stanowi on zamkniętą przestrzeń, ograniczoną, bo takie jest wg. autora poznawanie świata poprzez zmysły. Stwierdzenie to jest jednocześnie zarzutem stawiany klasycyzmowi.Romantyk widzi świat nie tylko z zewnątrz, osiąga pełnię, bo poznaje także wnętrze, może przekraczać granice do tej pory nieprzekraczalne.

Świat stary ogarnięty jest mgłą .

str. 63

Choć klasycyście kierowali się wiedza i rozumem, to świat, który stworzyli oparty był na starych i zgnuśniałych zasadach. To świat, który określa jako „wody trupie” (sposób obrazowania niezgodny z klasycystycznym kanonem piękna). Ludzi żyjących w tym świecie nazywa egoistami, nie interesującymi się drugim człowiekiem, jego sprawami, problemami. Stąd obraz płaza zamkniętego w skorupie, czyli człowieka samotnego, „do którego nie lgnie fala, ani on do fali”.Każdy żyje swoim, odrębnym życiem.

W nowym świecie, życie nabiera sensu tylko wtedy gdy dzieli się je z innymi. Kiedy łączy ludzi wspólnota myśli, emocji i celów.

Kolejna strofa to bardzo wyraźne wezwanie do działania. Pojawia się apostrofa do młodych ludzi, których młodość ma zjednoczyć w działaniu skierowanym przeciwko gwałtowi. Gwałtem tym wg. autora są zabory. Można go zwalczyć jedynie przemocą.

Pojawia się wezwanie do czynu i działania. Można odnaleźć nawiązanie do słów Byrona :

„Walka o wolność gdy się raz zaczyna z ojca krwią spada dziedzictwem na syna”

Mickiewicz zaś pisze:„ I ten szczęśliwy, kto padł wśród zawodu,

Jeżeli poległym ciałemDał innym szczebel do sławy grodu”

Znów najważniejsza jest idea. Nawet jeśli zginą walczący, to idea przetrwa, a ich walka będzie przykładem dla kolejnych pokoleń. (elementy liryki tyrtejskiej).

W utworze pojawia się nawiązanie do mitu o Heraklesie.Nawiązanie do antyku wskazuje na pierwiastki klasycystyczne. Herakles staje się tutaj symbolem męstwa i siły, a także pokonywania granic, osiągania niemożliwego. Dlatego autor zwraca się w kolejnej apostrofie skierowanej do młodego człowieka. W sten sposób zwraca się do każdego z odbiorców z osobna, aby przekraczali granice, sięgali po to co pozornie wygląda na niemożliwe. Słowa te przyjmują postać sentencji. W wersach tych zawarta jest istota romantyzmu.

„Tam sięgaj, gdzie wzrok nie sięga,Łam, czego rozum nie złamie”

Jest to wystąpienie przeciwko zasadom rozumu i zmysłom.

Odwrotnie do romantycznego poznawania świata przez uczucia, wiarę i intuicję . Tylko wtedy można osiągnąć pełnię, zdobyć potęgę i nieprzeciętność.

Kolejne apostrofy to kolejne nawoływania do wspólnego działania, do wspólnoty myśli, uczuć i walki, tylko wtedy można skierować się na nowe tory, oderwać od tego co stare i spleśniałe.Autor twierdzi, że kraje, do których nie dotarły te zwyczaje, to kraje „zamętu i nocy”.

Pojawia się nawiązanie do księgi Genesis. Młodość bowiem wywabi świat z chaosu.Jak Bóg stworzył świat, tak młodzi ludzie stworzą go na nowo, określą nowe zasady i nowe wartości. Ciemność zastąpią światłem, a więc zło dobrem. Jednocześnie walczą ze sobą stare i nowe tendencje.

W przedostatniej strofie pojawia się słowo „duch” w nowym ujęciu., bo oto z ciemności i chaosu wyłoni się nowy świat, oparty na przeżyciach zewnętrznych, na tym co duchowe.

str. 64

To młode pokolenie stworzy nowy świat, który oprze się na wspólnocie i przyjaźni. Dzięki nim uda się pokonać wszelkie przeszkody i przywitać nadejście nowego, bo jutrzenka swobody to jakby zapowiedź dnia w którym nastanie wolność.

2 ostatnie wersy odgrywały szczególną rolę w czasie powstania listopadowego, bowiem wypisano je na murze warszawskiego ratusza, a całość ody została wydrukowana na pierwszej stronie powstańczego pisma „Podchorąży”.

„BALLADY I ROMANSE”Jest to pierwszy ważniejszy zbiór utworów, pochodzący z okresu kowieńsko-wileńskiego. Po studiach Mickiewicz podjął pracę w gimnazjum kowieńskim. Czas wolny poświęcał na zbieranie informacji o tamtejszej kulturze, baśni legend, których echa można później odnaleźć w zbiorze „Ballady i romanse” wydanym w 1822 roku. Było to tak ważne wydarzenie, że uznano je za początek romantyzmu.

Jednym z ważniejszych utworów z tego cyklu jest

ROMANTYCZNOŚĆTen utwór Mickiewicz poprzedził mottem zaczerpniętym z „Hamleta” Szekspira.

„Zdaje mi się, ze widzę …gdzie?Przed oczyma duszy mojej”

Szekspir uważany był bowiem przez romantyków za prekursora, ponieważ jako pierwszy zastosował połączenie świata realnego z fantastycznym (po raz pierwszy pojawiły się też elementy fantastyki)

Te 2 wersy określają sposób poznawania świata char. dla romantyzmu. Już nie zmysły, rozum, ale wiara i intuicja pozwolą poznawać świat. Utwór ten to ballada czyli gatunek charakterystyczny dla romantyzmu. Ballada to gatunek synkretyczny (występuje synkretyzm rodzajowy):Liryka budowa stroficzna, ładunek emocjonalnyEpika narrator i fabułaDramat dialogi

Kreacja podmiotu narratora jest char. dla ballady. Narrator romantyczny nie jest wszechwiedzący. Nie wie gdzie rozgrywa się akcja, kim są bohaterowie, kogo wzywa Karusia – tego dowiadujemy się od niej samej.

Widzi ona swojego ukochanego, Jasia, który zmarł 2 lata temu. Rodzi się pytanie czy dziewczyna jest obłąkana, czy oszalała z miłości i rozpaczy, czy rzeczywiście widzi ducha swojego ukochanego.Narrator przedstawiając w I części historię dziewczyny odwołuje się do wiary w istnienie świata pozazmysłowego. Większość ludzi, którzy przyglądają się dziewczynie drwi z niej. Ale wśród tej gromady są też ludzie prości, którym wystarczy 1 argument – że Jaś kochał Karusię za życia więc musi być przy niej. Prości ludzie wierzą, że prawdziwa miłość potrafi pokonać wszystko.

W II części następuje polemika między narratorem i starcem, którego pierwowzorem był Śniadecki. Polemika ta przypomina spór między Śniadeckim i Brodzińskim. Narratora możemy utożsamić z Mickiewiczem. Jest to poeta romantyczny a argumentem za tym przemawiającym jest to, że narrator staje po stronie dziewczyny.

str. 65

Pojawia się też konflikt pokoleń – mędrzec to przedstawiciel starszego pokolenia, które w życiu kieruje się „okiem i szkiełkiem” (rozumem i zmysłami). To im przeciwstawia romantyk uczucie i wiarę, które bardziej do niego przemawiają.

Tym samym wierzy dziewczynie i utożsamia się z prostymi ludźmi. Mędrzec twierdzi też, że dziewczyna jest obłąkana i „duby smalone bredzi” to bezpośrednie nawiązanie do wypowiedzi Śniadeckiego zawartej w artykule „O pismach klasycznych i romantycznych”. Poeta wierzy dziewczynie, bo jest przekonany, ze kieruje się ona uczuciami, a prawdy wyznawane przez starca są martwe bo odległe ludziom prostym.Sposób postrzegania świata jaki prezentuje klasyk nie dostarcza pełnej o nim wiedzy, bo zmysły mylą, łudzą, podsuwają pozory.

Tylko przez zmysły i uczucia pokazuje się całą prawdę. Dlatego w życiu należy kierować się sercem.

Utwór ten koresponduje z problematyką utworu „Król olch” . W obu z nich:- występuje konflikt pokoleń- zderzają się poglądy klasycystyczne i romantyczne- podobna kreacja narratora – daje on wiarę dziecku/dziewczynie

Jest to zabieg charakterystyczny dla romantyzmu ponieważ romantycy twierdzili, że dzieci/ludzie obłąkani są bliżej świata irracjonalnego.

W utworze tym można odnaleźć nawiązanie do romantyzmu ludowego:- ballada- akcja rozgrywa się w małym miasteczku, - bohaterami są ludzie prości kierujący się wiarą i intuicją- przenikają się świat realny i fantastyczny; pojawia się postać zjawy

Kreacja bohaterki utworu to nowość w literaturze polskiej. Do tej pory prosta dziewczyna, jej przeżycia, uczucia nie były tematem utworów. Dziewczyna zachowywała się jak obłąkana. Nigdy wcześniej taka bohaterka w literaturze polskiej się nie pojawiała.

LILIEMickiewicz przebywając w Kownie gromadził baśnie i legendy, które wykorzystał w swoim utworze.Dowodem na to jest utwór „Lilie”, którego pierwowzorem była pieśń ludowa „Stała się nam nowina, pani pana zabiła”

Utwór Mickiewicza to swobodna adaptacja pieśni gminnej (na taki rodowód utworu wskazuje podtytuł , który brzmi „z pieśni gminnej”) Pierwowzór był utworem krótkim, pozbawionym elementów fantastyki i środków stylistycznych. Mickiewicz właśnie o te elementy wzbogacił swoją wersję.Rozbudował też akcję – oprócz głównego wątku dotyczącego morderczyni, wprowadził też wątek poboczny - braci, którzy najpierw poszukiwali brata, a później zaczęli ubiegać się o rękę bratowej.Jako, ze jest to ballada, nie mogło zabraknąć synkretyzmu rodzajowego:Epika – fabuła, narrator, który ma ograniczoną wiedzę. Większości istotnych faktów dowiadujemy się z rozmowy pomiędzy pustelnikiem a kobietą.

Liryka – budowa stroficzna, środki stylistyczne, nastrój (pełen napięcia i grozy, a buduje go natura) akcja rozgrywa się nocą, chata pustelnika znajduje się w środku lasu. Przez który trzeba się przeprawić, aby się do niej dostać. Ptaki wydające straszne odgłosy, wiejący wiatr i szum liści potęgują nastrój grozy. Pojawia się też paradoks romantyczny.

Kobieta jest przerażona, wie, że jest winna, jedyne czego się obawia to kara. Odmawia nawet gdy pustelnik chce wskrzesić jej męża.

Dramat – dialogi.

str. 66

W utworze pojawia się motyw charakterystyczny dla romantyzmu – historyzm. Akcja rozgrywa się w średniowieczu, za czasów panowania Bolesława Śmiałego. Wydał on rozporządzenie aby stracić wszystkie niewierne żony, jakie dopuściły się zdrady, gdy ich mężowie służyli królowi podczas wojny. Pani bojąc się śmierci, zabiła swojego męża, ale zabiwszy go pogrzebała jego ciało, a na grobie posadziła lilie – symbol czystości i niewinności. Te kwiaty miały paradoksalnie ukryć zbrodnię, której się dopuściła. I to dzięki nim zbrodnia wyjdzie na jaw.

Ważną rolę odgrywa natura, która nie tylko buduje nastrój, ale współgra z przeżyciami bohaterów. Bowiem kobieta biegnąc do pustelnika jest przerażona zbrodnią a jej strach dodatkowo potęgują też odgłosy natury. Gdy przybywa do chatki , chce się dowiedzieć, co zrobić aby uniknąć kary, aby jej zbrodnia nie wyszła na jaw nie myśli o tym, ze zabiła męża. Jednak zbrodnia ta nie pozwala o sobie zapomnieć. W nocy w zamku coś stuka, zdaje się, że słychać kroki, zaś dzieciom wydaje się, że słyszą głos taty (przenikanie się świata fantastycznego z relanym)Niedługo potem zjawiają się bracia zabitego męża. Dziwią się, że nie dotarł do domu, choć wyjechał wcześniej.Bracia czekają rok i dłużej. W międzyczasie obaj zakochują się w bratowej. Nie zainteresowali się tym, dlaczego brat wciąż nie powrócił. W ten sposób stają się współwinni zbrodni. Wkrótce zaczynają obaj biegać się o rękę bratowej.

Ona grała przed nimi wyczekującą żonę, ale gdy bracia oświadczyli iż chcieliby ją pojąć za żonę, ona udaje się do pustelnika po radę.

Pustelnik okazuje się kimś niezwykłym, nie wiemy do końca kim jest, posiada dziwne umiejętności. Proponował np. wskrzeszenie męża zabójczyni, jednak ona odmówiła.Radzi jej w takim razie aby nakazała konkurentom upleść wianki i przyozdobić je. Czyj wianek wybierze, ten zostanie jej mężem.Tak też uczyniła. Obaj upletli wianki z lilii i złożyli je na ołtarzu w cerkwi (dowód na to, że akcja rozgrywa się na wschodzie).Kobieta nie wiedziała, który wianek wybrać. Wtedy nagle drzwi cerkwi otworzyły się i pojawiła się biała postać – duch męża zabójczyni. Oznajmił on, iż wianki są jego, bo zostały uplecione z kwiatów zerwanych z jego grobu. Wtedy ziemia pochłania cerkiew, a wraz z nią żonę i braci.

Romantyzm ludowy opierał się na systemie moralnym ludzi prostych, którego podstawą był fakt iż nie ma zbrodni bez kary. Każda więc wina musi być ukarana, jeżeli nie za życia, to po śmierci, jeżeli nie przez żywych, to umarłych.Ludzie prości wierzyli, ze nie można uniknąć kary. Pojawia się tutaj nawiązanie do „Makbeta”. Zbrodniarka nie czuła wyrzutów sumienia, pojawił się duch zabitego męża, który przypomina o popełnionej zbrodni (w Makbecie duch Banka) .W utworze możemy odnaleźć elementy charakterystyczne dla romantyzmu – ludowość, mistycyzm i historyzm

Dziady cz. II.

Mickiewicz nawiązuje w tym utworze do pogańskiego, ludowego obrzędu dziadów.Polegał on na przywoływaniu dusz czyśćcowych i udzielaniu im pomocy. Symbolicznie dzielono się też z nimi jedzeniem i piciem.Elementy tego obrzędu można odnaleźć w kulturze romskiej.

Pierwsze słowa utworu brzmią „Ciemno wszędzie, głucho wszędzie, co to będzie, co to będzie?”. Już one wprowadzają nastrój utworu, w którym dominuje tajemnica i groza, a nastrój ten będą potęgować zjawiska atmosferyczne i miejsce akcji.

Wszystko rozgrywa się w noc zaduszną, za oknem jest ciemno, słychać odgłosy ptaków, wieje wiatr, a miejscem akcji jest kaplica cmentarna.

str. 67

W obrzędzie udział bierze lud prosty, a chórowi i ceremonii przewodzi Guślarz. Pełni on ważną rolę – łączy świat realny z fantastycznym , posiada niezwykłą moc – duchy pojawiają się i znikają na jego rozkaz.

Tylko jedna zjawa przybywa niewezwana i nie reaguje na rozkazy. To ostatni duch, upiór z krwawą plamą na piersi .

Utwór ten można podzielić na 2 części. Pierwsza ma charakter moralizatorski. Pojawiające się duchy można podzielić na 3 grupy:

1. Duchy lekkie2. Duchy najcięższe3. Duchy pośrednie

Ad 1Józio i Rózia – dwoje dzieci zjawiło się z prośbą o ziarnko gorczycy. Ich całe życie przepełnione było szczęściem – beztroskie i radosne nie doznały żadnego nieszczęścia. Ich życie przypominało raj, nie potrafiły zrozumieć czym jest cierpienie.

Rola jaką odgrywają zjawy jest dwojaka. Przybywają aby prosić o pomoc, a odchodząc zostawiają naukę skierowaną do żywych, którzy pozwalają im osiągnąć życie wieczne ( „Kto nie zaznał goryczy ni razu, ten nigdy nie może być w niebie”).Ziarnka gorczycy miały być namiastką cierpienia, którego dzieci nie zaznały za życia.

Ad 2.Jako następne pojawia się Widmo Złego Pana, jest to duch, który popełnił najcięższy grzech. Przybywa on z ptakami (sowy, kruki, puchacze) są to dusze ludzi, którzy zginęli z powodu Złego Pana.

Sowa to dusza kobiety, która zjawiła się u dziedzica w noc wigilijną prosząc o jedzenie. Tego wieczora w domu Pana miała odbyć się kolacja wigilijna, a stół powinien być suto zastawiony. Tymczasem dziedzic wypędził kobietę, która nocą zamarzła na mrozie.

Kruk to dusza chłopaka, który wszedł do sadu i chciał zerwać owoce ponieważ od 3 dni nic nie jadł.. Gdy został schwytany, dziedzic skazał go na karę chłosty. W efekcie młodzieniec zmarł.

Zarzuta jaki stawia Mickiewicz temu duchowi był taki, że nie jest człowiekiem – nie ma w sobie ludzkich cech, które nakazywałyby pomoc drugiemu człowiekowi. Okazał się istotą bezduszną, godną potępienia. Jest to jedyny z duchów, który skazany będzie na wieczne potępienie.

Odnaleźć tu możemy motyw winy i kary – nawiązanie do systemu wartości ludzi prostych, którzy ten obrzęd odprawiają.Kara dotknie każdego, jak nie za życia, to po śmierci.

Widmo żąda jadła i napoju. Mimo tego, że ludzie w swej dobroci i prostoduszności, byli w stanie mu pomóc, jedzenie zostaje mu wyrwane przez ptaki.

Zły Pan ma świadomość, że ludzie nie są w stanie mu pomóc. Jedyne co chce, to aby dusza się z niego wydostała bo popełnił najcięższy grzech. Odchodząc zostawia naukę : „Bo kto nie był ni razu człowiekiem, temu człowiek nic nie pomorze” .

Ad 3.Jest to duch Zosi – najpiękniejszej dziewczyny ze wsi. Dziewczyna uwielbiana przez wszystkich chłopców, drwiła z zalotników . Całe życie spędziła z głową w chmurach, nie potrafiła dostrzec tego co ziemskie miłości i uczuć innych ludzi, których raniła, drwiąc z nich.Dziewczyna to duch pośredni, którego dusz błąka się po świecie, między piekłem, a niebem. Pragnie więc prosić ludzi aby pomogli jej znaleźć spokój. Ludzie obiecują, że będą się za nią modlić, a jej tułaczka skończy się za 2 lata, jej dusza zaś trafi do raju.

str. 68

Odchodząc zostawia naukę „Kto nie dotknął ziemi ni razu, ten nigdy nie może być w niebie” kto nie doznał miłości.

W tym momencie kończy się I cz. utworu , która ma charakter moralizatorski. Duchy odchodzą na rozkaz Guślarza i zostawiają naukę aby żyć pełnią życia, doświadczać wszystkiego, a istotą życia jest przeplatanie się smutku i radości tylko wtedy potrafimy być człowiekiem wobec innych , okazać ludzkie uczucia.

II cz. zawiera istotę romantyzmu, bo kiedy o północy pojawi się widmo, które przychodzi niewzywane przez Guślarza i nie reaguje na jego rozkazy, to Guślarz mówi „to jest nad rozum człowieczy” .W tych słowach zawarta jest istota romantyzmu – przekonanie, ze obok świata racjonalnego, który poznajemy przez zmysły i rozum.

Zjawa bowiem zatrzymuje się przy pasterce , dziewczynie, która jest w żałobie, choć wszyscy jej krewni żyją. Zjawa ma krwawą plamę na piersi. Gdy dziewczyna zaczyna płakać, omdlewa i wynoszą ją z kaplicy, widmo podąża za nią.

W budowie można odnaleźć zasadę 3 jedności. Czasu, miejsca i akcji, występuje też chór i koryfeusz, którego rolę odgrywa Guślarz.

W romantyzmie nastąpił charakterystyczny dla tej epoki zwrot ku motywom i literaturze ludowej, która pierwotnie występowała w twórczości ustnej. Romantycy w wierzeniach i zwyczajach ludowych widzieli skarbnicę tradycji narodowej. Swoje utwory stylizowali na wzór twórczości artystów, wywodzących się z prostego ludu. W dziełach romantycznychodnaleźć można przyswojone z folkloru prawdy i postawy moralne, jakimi kierował się lud. Co więcej, to właśnie romantycy wprowadzili do literatury bohatera ludowego i poprzez pryzmat jego wartości i poglądów ukazywali świat.

Adam Mickiewicz w II części Dziadów sięgnął do tematyki ludowej. W ludowości bowiem dostrzegał „pewne dążenia moralne i pewne nauki, gminnym sposobem zmysłowie przedstawione”. Głównym wątkiem dzieła jest pogański obrzęd, podczas którego do życia zostaje powołana nadzmysłowa rzeczywistość. Rzeczywistość ta jest podporządkowana prawom moralnym, jakie obowiązują człowieka na ziemi. Człowiek jest jednocześnie przedstawicielem rodzaju ludzkiego i członkiem danej społeczności.

Według wierzeń ludowych istniały zaświaty, będące miejscem pobytu dusz, które po opuszczeniu ziemskiego padołu nie dotarły jeszcze ani do nieba ani do piekła. Dla żyjących ludzi, uczestniczących w magicznym rytuale, duchy są zjawiskiem zupełnie naturalnym, zgodnym z ich wierzeniami. Noc Dziadów to czas wspólnoty żywych i umarłych. Żywi zjawiają się na obrzędzie, by pomóc umarłym, a duchy zmarłych udzielają im przestróg jakie wyniosły z własnego życia i losów duszy na tamtym świecie.

Prawdy moralne, wygłaszane kolejno przez trzy kategorie duchów: lekkie, średnie i ciężkie, podejmują istotną problematykę winy i kary. W myśl ludowej sprawiedliwości kara spotyka nie tylko tych, którzy zgrzeszyli przeciwko drugiemu człowiekowi. Zbawieni nie mogą być również ci, którzy w swoim życiu grzeszyli przeciwko naturze

Ludowość w dramacie to jedność świata żywych i umarłych, pozostających nieustannie w ścisłym związku. Ludzie żywi potrzebni są do obdarowania duchów pokarmem, modlitwą lub przebaczeniem, co może skrócić ich pokutę i ułatwić zbawienie. Natomiast zmarli są obecni w życiu wioski i niosą ze sobą nauki dla żyjących.

str. 69

DZIADY CZ. IVJest to kolejny utwór z okresu wileńsko-kowieńskiego. W tym czasie Mickiewicz fascynował się twórczością Goethego i Rousseau . Echa tej fascynacji możemy odnaleźć w IV cz. Dziadów bo bohater wspomina dzieła takie jak „Nowa Heloiza” i „Cierpienia Młodego Wertera”.

Te utwory Gustaw nazywa zbójeckimi ponieważ przyczyniły się one do jego tragedii dzięki nim uwierzył, ze miłość to wielka, kosmiczna siła, która łączy serca i dusze na wieki.

Akcja utworu rozgrywa się w noc zaduszną, podobnie jak w II cz. Dziadów. Między widmem z kaplicy, a pustelnikiem odnaleźć można analogię. W obu przypadkach nie wiemy kim są i skąd przybywają.

Sam pustelnik twierdzi, ze nie wie skąd wędruje – z piekła czy z raju.Zjawia się on w domu księdza wraz z przyjacielem ( tak nazywa gałąź jodły. Choć twierdzi, że jest ona cyprysem).Pierwsze stwierdzenie jakie się nasuwa, to stwierdzenie, że jest to człowiek obłąkany albo samotny.Na tę samotność wskazywać może imię jakim się przedstawia. Pustelnik bowiem to człowiek samotny, który nie posiada bliskich.

Gdy rozstawał się z ukochaną, otrzymał od niej gałązkę cyprysu, dlatego twierdził, ze jodła to właśnie cyprys. Cyprysy sadzi się też na cmentarzach z tego wniosek, że Gustaw nie należy do świata żywych.Cyprys to też symbol nieprzemijalności dla kochanka to dowód na to, że jego partnerka nie zapomni o nim.

Pojawienie się pustelnika wzbudziło przerażenie zarówno księdza jak i dzieci. Ale przerażenie budzi też ponieważ nie wiadomo skąd przybywa. Posiada też nóż, którym później się przebija, co wskazuje na to, ze jest on upiorem.

Akcja toczy się w ciągu 3 godzin:- miłości- rozpaczy- przestrogiKolejne godziny wyznacza gaśnięcie kolejnej świecy.

Pierwsza godzina to rozprawa księdza z pustelnikiem. IV cz. Dziadów to przede wszystkim monolog nieszczęśliwego kochanka, pełnego skrajnych emocji – od miłości do nienawiści.Ten ogromny ładunek emocjonalny znajduje odbicie w budowie utworu, która jest nieregularna. Wypowiedzi są często urwane, dużo w nich wykrzyknień.

Tę pierwszą godzinę rozpoczynają słowa pustelnika „Kto miłości nie zna ten żyje szczęśliwie, i noc m spokojną i dzień nietęskliwy”

Z tych słów wynika przekonanie, ze miłość jest nierozerwalnie złączona z cierpieniem. Odbiera człowiekowi spokój, rozsądek i sen. Opanowuje wszystkie myśli. to istota romantycznej miłości.

W czasie godziny miłości pustelnik wspomina uczucie do Maryli (wątek autobiograficzny – Mickiewicz nawiązuje do postaci Maryli Wereszczakówny, której rodzice nie zgodzili się na ślub z Mickiewiczem i wydali ją za bogatego hrabiego).O tych wydarzeniach wspomina pustelnik.

Kochanka dla pustelnika staje się ideałem, boginią, przedmiotem idealnej adoracji. Nie ma mowy o miłości fizycznej. To miłość platoniczna, która zabija wszystkie uczucia pustelnika. Jeden jej przychylny gest sprawia, że życie staje się rajem, jeden grymas strąca na dno piekła. Miłość łącząca pustelnika i Marylę była braterstwem dusz.

str. 70

Przekonany był o tym pustelnik. Jednak zorientował się, że nie będą już razem, kiedy zobaczył ślub ukochanej .Do tej sceny nawiązuje Bolesław Prus z „Lalce” gdy zakochany Wokulski przygląda się przez okno arystokracji wśród której jest Łęcka).

Dramat rozstania podkreśla fakt, że w tym czasie zmarła też matka Gustawa, a wszyscy przyjaciele, którzy mogli nieść mu otuchę zostali w Wilnie (kolejny watek autobiograficzny - w czasie powstawania IV cz. Dziadów zmarła matka Mickiewicza, który przebywał a tym czasie w Kownie, a jego przyjaciele wciąż byli związani z Uniwersytetem Wileńskim).

Pustelnik okazuje się być Gustawem ulubionym, najmądrzejszym uczniem księdza., którego traktował jak syna i z nim łączył największe nadzieje.

Ksiądz ma pretensje do Gustawa, że doprowadził się do takiego stanu. Gustaw na zarzuty księdza odpowiada silniejszymi zarzutami.

„Ty mnie zabiłeś! - ty mnie nauczyłeś czytać! (...) TY dla mnie ziemię piekłem zrobiłeś... i rajem

W tych słowach słychać najpierw złość, żal ,wyrzuty. Ksiądz podsuwając Gustawowi lektury, pokazał mu ogrom uczuć, często bardzo skrajnych, które potrafiły czynić ziemię rajem, a innym razem piekłem.

Gustaw zaś uwierzył, że to co przedstawia literatura jest prawdą. I to przez jej pryzmat zaczął postrzega świat.Gdy doszło do konfrontacji wyobraźni z rzeczywistością, Gustaw przekonał się , że to tylko ziemia, liczy się to co zwykłe, Maryla odrzuciła w jego mniemaniu uczucie i wybrała pieniądze.

Miłość do Maryli stała się istotą życia Gustawa. To ona nadawała mu sens. Wszystkie myśli, uczucia i dążenia koncentrowały się wokół niej, bo odkąd Gustaw ją poznał, wszystko było dla niej, o niej, przez nią i za nią. Więc miłość w momencie odrzucenia staje się dla Gustawa źródłem rozpaczy, bo jeśli znika sens życia, to po co dalej żyć.

W kreacji głównego bohatera odnaleźć można cechy bohatera werterycznego wzorowanego na bohaterze Goethego, o którym sam Gustaw wspomina.

Druga godzina, to godzina rozpaczy. W czasie jej trwania dochodzi do konfrontacji między księdzem, i Gustawem – klasykiem i romantykiem.

Ksiądz deklaruje się jako osoba wierząca w siłę i potęgę rozumu. Odrzuca istnienie świata irracjonalnego, dlatego potępia obrzęd dziadów, bo uważa go za pogański.Gustaw prosi aby powrócić do tego obrzędu. Ksiądz jednak się nie zgadza. Pustelnik zarzuca mu brak uczuć, a tym czasem, Ksiądz sam wie czym jest strata ponieważ stracił żonę i dwójkę dzieci.

Wobec tej tragedii przyjął postawę jaką przyjął biblijny Hiob bo jak sam mówi „Pan Bóg daje, Pan Bóg bierze. Niechaj się dzieje według jego świętej woli”

Ksiądz to racjonalista, który nie wierzy w świat irracjonalny. Okazuje się, że te poglądy udaje się Gustawowi podważyć przebijając się sztyletem wydawałoby się, że powinien zginąć, ale dalej żyje. Okazuje się być upiorem.

W ten sposób poglądy księdza okazują się błędne – świat pozazmysłowy jednak istnieje. W drugiej godzinie pojawia się spór światopoglądów. Klasyka, wierzącego w potęgę rozumu i romantyka kierującego się emocjami i wierzącego w świat irracjonalny.

str. 71

W rozmowie z księdzem Gustaw wygłasza najważniejszy monolog zaczynający się od słów :

„Kobieto puchu marny, ty wietrzna istoto”

Odnoszą się one do zmiany kobiety – kochanki która deklaruje wieczną miłość, a za chwilę odchodzi do bogatszego.Jej zewnętrzna piękność przewyższa urodę aniołów, przypomina ona boginię. Jednak jest to tylko ułuda, pozory, których efektem jest rozczarowanie, ponieważ duszę ma gorszą od diabła. Choć piękna zewnętrznie, potrafi stać się przyczyną wielkiego cierpienia.

W monologu tym pojawia się wiele wykrzyknień, gdyż ma on duży ładunek emocjonalny.Gustaw zaczyna od nienawiści, posuwając się nawet do przekleństwa. Rzuca na ukochaną klątwę midasową. Maryla poślubiła bogatego człowieka, dlatego Gustaw przeklina ją krzycząc, żeby wszystko czego dotknie, zamieniło się w zimne złoto.

Później twierdzi, ze wszystko jest gotów oddać za jedną chwilę z ukochaną. Jest nawet gotów oddać za nią życie w raju. W jednej chwili nienawiść zmienia się w miłość. Takich skrajnych emocji doświadcza odrzucony kochanek.

Gdy gaśnie druga świeca, Gustaw zwraca uwagę na ćmy krążące wokół świecy. Wg niego są to dusze ludzi zmarłych, którzy nie dostąpili zbawienia. świat irracjonalny, w który ksiądz nie uwierzył.

Te ćmy i motyle fruwają wokół świecy, ale jej płomień sprawia im ból, jaki może sprawiać miłość. Wypowiedź Gustawa można powiązać z wypowiedzią Zosi.

Zosia nie dostąpiła zbawienia, bo nie potrafiła kochać. Gustaw zaś kochał zbyt mocno. To paradoks, bo przecież jak można kochać zbyt mocno miłość graniczy z obłędem.Stając się istotą życia miłość dominuje wszystkie jego elementy (Gustaw podporządkował się uczuciu i tak się stało).

Gustaw na koniec pozostawia przestrogę :

„Kto za życia choć raz był w niebie, ten po śmierci nie trafi od razu”On popełnił samobójstwo i oddalił od siebie wizję życia wiecznego.

Gustaw to bohater werteryczny, posiada bardzo podobne cechy : 1. Jest człowiekiem nieprzeciętnym, nadwrażliwym, czego dowodem jest rozmowa z księdzem2. Jest skłócony ze światem (nie godzi się na podziały społeczne, które nie pozwalają połączyć mu

się z ukochaną Gustawa i Marylę połączyło prawdziwe uczucie, które nie mogło się spełnić, bo różniło ich pochodzenie)

3. Jest samotny4. Jest skłócony z samym sobą5. Doświadcza skrajnych emocji (powinien Maryli nienawidzić, jednak ją kocha)6. Przeżywa nieszczęśliwą miłość, która staje się dla niego sensem życia7. Jest bierny, nie walczy o swoje uczucie, a wyrazem tej rezygnacji jest8. Śmierć samobójcza

W VI cz. Dziadów bardzo wyraźnie zrysowany został wizerunek romantycznej kochanki. Kobieta ulega tutaj idealizacji, a nawet sakralizacji staje się dla Gustawa bóstwem. Jej spojrzenie, dotyk dłoni, zapach włosów przyprawiają kochanka o zawroty głowy. Stawiana jest ona na piedestale, zmienia się w boginię, którą należy uwielbiać, ale Gustaw wspomina, że piękno zewnętrzne może być tylko złudzeniem. Miłość między Gustawem i Marylą przypomina miłość Wertera i Loty. Połączyła ich miłość, która stała się braterstwem dusz, ogromną siłą, która miała złączyć ich na wieki, ale przynosi ze sobą ból, cierpienie i śmierć.

str. 72

Do wspomnienia tej miłości będzie Mickiewicz powracał przez wiele lat np. w utworze zatytułowanym „Liryki Lozańskie”.

SONETY KRYMSKIEW 1823 roku w Wilnie rozpoczął się proces przeciwko filomatom i filaretom. Adam

Mickiewicz został aresztowany i wyrokiem sądu skazany na wygnanie (1824r). Nigdy już nie mógł wrócić do Polski. Przydzielono mu pracę nauczyciela w gimnazjum w Odessie. Gdy tam dotarł, nie zgodzono się, aby więzień polityczny został nauczycielem. W tym czasie Mickiewicz odbył podróże na Krym, czego efektem jest cykl 18 „sonetów krymskich”. W tę podróż wyruszył w towarzystwie Karoliny Sobańskiej. Poetę łączył z nią burzliwy romans, którego efektem były „Sonety odeskie”. To one stanowią zapis tego romansu, były jej poświęcone, a ona okazała się carskim szpiegiem. Kiedy Mickiewicz wyruszył na Krym po raz pierwszy, zobaczył wysokie góry i morze. Krajobraz ten go zachwycił, zobaczył potęgę Boga i małość człowieka wobec niej. Mickiewicz stworzył utwory po powrocie. Są one zapisem emocji, uczuć a nie miejsc ani krajobrazów. Cykl „Sonetów krymskich” nazywany jest także pamiętnikiem podróży, poety pielgrzyma. W tym określeniu jest wiele informacji. Pamiętnik – zapis przeżyć, opis miejsc, opis emocji jakie wywołało w nim to, co zobaczył, ale także refleksje nad własnym losem. Kolenja informacja dotyczy bohatera tego cyklu. Pisząc ten cykl Mickiewicz wzorował się na utworze Byrona „Wędrówki Childe Harolda”. Bohaterem cyklu jest pielgrzym. Słowo to nawiązuje do sfery sak run, bowiem pielgrzym podróżuje do miejsc świętych. Mają styczność ze sferą świętości. W czasach tej wędrówki dochodzi do konfrontacji z ich przeżyciami, emocjami, słabościami i tak dzieje się w cyklu Mickiewicza. Bohater to wygnaniec skazany na wędrówkę, tułaczkę. Konfrontuje się z tęsknotą za ojczyzną, do której chciałby wrócić, ale nie może. Z drugiej strony pokazuje emocje, które mu towarzyszyły – fascynacja orientalizmem. Wiele orientalizmów, czyli nawiązań do kultury, tradycji, krajobrazu, architektury, przyrody wschodu. Obok pielgrzyma pojawia się postać Mirzy, czyli wschodniego szlachcica, który staje się przewodnikiem wędrowca po świecie wschodu. Cykl Mickiewicza składa się z 18 sonetów. Utwory te zbudowane są z czterech strof – dwóch kwadryn i dwóch tercyn. Pierwsze dwie mają charakter opisowy, a 2 ostatnie refleksyjno-filozoficzny. Twórcą sonetu włoskiego był Petrarka. Stworzył w renesansie gatunek wymagający od twórcy kunsztu. Oprócz tego, że treść musiał zawrzeć w strofach o określonych wersach, to także zgłoskach. Sonet pisany był 11- lub 13-zgłoskowcem. Oprócz tego sonety krymskie nasycone są ogromnym bogactwem środków stylistycznych, które wprowadzają czytelnika w nastrój utworu. Dlatego autor odwołuje się do zmysłów, wzroku, słuchu, dotyku (SYNESTEZJA-odwołanie do różnych zmysłów odbiorcy przy pomocy środków stylistycznych-epitetów, onomatopei).

STEPY AKERMAŃSKIEUtwór jest rezultatem wyprawy przed Krymem, wyjazdu do Akermanu. Utwór ten to sonet

włoski, składający się z czterech strof. Dwóch kwadryn o charakterze opisowym, oraz dwóch tercyn o charakterze refleksyjno-filozoficznym. Mickiewicz stepy zobaczył po raz pierwszy w życiu podczas tej podróży. Ta bezkresna przestrzeń wydała mu się podobna do oceanu. Stąd tak wiele określeń odnośnie żeglugi. Step przypomina ocean, wóz wjeżdżający w step porównuje do łodzi płynącej po oceanie. Trawy porównuje do fal, a ilość kwiatów do powodzi. Burzan roznący na stepie przypomina rafy koralowe. Ten ocean jest suchy. Nie ma w nim wody (oksymoron), co może podkreślić pustkę i osamotnienie. Bardzo delikatnie i szczegółowo odgrywa ogromną rolę, kreuje bowiem przeżycia podmiotu lirycznego, który występuje w 1 osobie liczby pojedynczej, na co wskazują czasowniki: wpłynąłem, patrzę, te formy wskazują na to, że podmiot opisuje własne doświadczenia. Podmiot możemy utożsamiać z samym autorem, na co wskazują wątki biograficzne (tęsknota za ojczyzną, wygranie, wyprawa). Opis rozważania w trzech pierwszych strofach ma doprowadzić do puenty, która zawarta jest w ostatnich wersach. Mickiewicz buduje nastrój ciszy i spokoju, stopniując wrażenie

str. 73

słuchowe, kiedy robi się ciemno. Kiedy zacierają się kontury, nie widać wszystkiego co widzi podmiot liryczny, ale wyostrza się słuch. Słyszy dźwięki, która są praktycznie niesłyszalne:-lecące żurawie-motyla kołyszącego się na trawie-węża co się ślizga wśród trawSłyszalność tych z pozoru niesłyszalnych dźwięków sprawia, że podmiot słyszy głos z ojczyzny, czyli z Litwy, ale nagle uświadamia sobie, że to niemożliwe. W słowach tych słychać rozczarowanie, żal i tęsknotę. Podmiot liryczny to wygnaniec. Człowiek tęstkiący za ojczyzną z dala od kraju, do którego wrócić nie może. To człowiek, który poznaje obcą kulturę, nieznane krajobrazy, ale stają się one źródłem tęsknoty, którą utracił na zawszę. Aby w pełni oddać wrażenia jakich doświadcza podmiot, Mickiewicz użył synestezji. Odwołuje się do zmysłów: -wzroku- słuchu -fale szumiące, ciągnące żurawie-dotyku – śliska pierśWykorzystuje technikę synestezji, aby czytelnik mógł zrozumieć emocje podmiotu . W utworze odnaleźć można orientalizm, elementy krajobrazu orientalnego, czyli stepy, burzan, Akerman, kurhan. Pojawiają się elementy kultury wschodniej. Pielgrzym ten jest wygnańcem, który wędrując potrafi dostrzec piękno otaczającego go świata, ale piękno to nie jest źródłem radości, ale smutku i melancholii. W utworze odnaleźć można porównania, przenośnie, epitety, oksymorony, aliterację – występowanie na początku wersu tej samej litery.

BURZAUtwór ten jest częścią tryptyku morskiego, składającego się z trzech utworów:

-Cisza morska-Żegluga-BurzaUtwory te stanowią całość, której w której autor zawarł własne doświadczenia z czasu podróży. Mickiewicz widział po raz pierwszy morze. Zrobiło na nim ogromne wrażenie, zwłaszcza potęga żywiołu. Burza, którą przeżył osobiście. W dwóch pierwszych utworach dominują cisza, spokój i optymizm, a w trzecim sonecie radość przemija, a autor tworzy jeden z najsmutniejszych sonetów krymskich. Ponownie mamy do czynienia z sonetem włoskim, który stanowi opis burzy. Autor nagromadził dużo onomatopei . Mają one zdynamizować ten opis oraz oddać przerażenie i grozę sytuacji w jakiej znaleźli się pasażerowie i załoga. Dno, ryk, szum, jęk, zawył. Bardzo duża ilość czasowników podkreśla grozę sytuacji. Używa personifikacji, fala określona jest jako „genijusz śmierci”, który zbliża się do okrętu. Zagrożenie staje się jak najbardziej realne, do tego stopnia, że pasażerowie czują zbliżającą się śmierć. W takiej sytuacji ludzie modlą się lub żegnają się z przyjaciółmi i bliskimi. Przerażeni pasażerowie lamentują, mdleją, proszą Boga o pomoc. Tylko jeden spośród nich zachowuje się inaczej, a sytuacja jaką obserwuje staje się podowem do refleksji nad losem. Uświadamia sobie własną samotność. Nie zastanawia się nad śmiercią, ale w pełni odczuł, jak bardzo jest samotny, a samotność ta wynika z dwóch faktów. Po pierwsze stracił wiarę, nie potrafi się już modlić do Boga. Nie ma się także z kim żegnać, bo wszyscy jego bliscy i przyjaciele pozostali w ojczyźnie. Brak wiary tę samotność pogłębia, dlatego uważa, że szczęśliwy jest ten, kto nie ma sił, aby bronić się przed śmiercią, umie się modlić lub ma się z kim żegnać. W tym utworze podmiot występuje w trzeciej osobie liczby pojedynczej. Przygląda się sytuacji z boku, obserwuje zachowanie pasażerów i jednego samotnika na uboczu. Burza to utwór o grozie i potędze żywiołu, ale także rozpaczliwej samotności wygnańców.

BAKCZYSARAJ W NOCY Jest to sonet włoski, ale nietypowy, bowiem cały utwór ma charakter opisoy. Utwór stanowi

nawiązanie do innego sonetu – Bakczysaraj. Jest to nazwa miasta, dawnej stolicy chanów Krymskich. Mickiewicz opisuje jak za dnia zwiedziałto miasto, a w szczególności zamek niegdyś pełen przepychu,

str. 74

bogactwa, teraz w ruinie. Tematem jest przemijalność. Nietrwałość wszystkiego co człowieka otacza. Te sonety pokazują, że pod wpływem zmiany światła wrażenie, emocja i uczucia mogą się zmieniać. Inne są w ciągu dnia, inne nocą, gdy nastrój zmienia się na tajemniczy. Ten sonet ma charakter opisowy. Mickiewicz nagromadził tu dużo nawiązań do orientalizmu, do religii, architektury, kultury. Nagromadzenie to ma stworzyć wrażenie egzotyki. Ma oddać zachwyt poety kulturą tego regionu. Ten nastrój buduje jeszcze księżyc. Dodatkowo pojawiający się księżyc, którego poeta nazywa srebrnym królem nocy (personifikacja). Już w pierwszym wersie pojawia się słowo di amid, czyli meczet. Muzułmańska świątynia, otoczona minaretami (menarami), z których muzelini wzywali wiernych do modlitwy. Wezwanie do modlitwy nazywa się IZANEM. Pojawia się postać Eblisa, czyli biblijnego odpowiednika Lucyfera. Zwiedzając ruiny zamku podmiot liryczny dociera także do haremu, czyli części pałacu przeznaczonej tylko dla kobiet. Aby dodatkowo podkreślić nastrój tajemniczości przywołuje motyw, który już wcześniej pojawia się w Giaurze. Motyw pędzącego jeźdźca na koniu (Farysa), do którego porównuje błyskawicę. Farys to arabski rycerz. Pod koniec utworu autor opisuje burzę. To zjawisko atmosferyczne potęguje wrażenia jakich doświadcza podmiot liryczny oglądając to miejsce. Dostrzec można zachwyt krajobrazem. Podmiot występuje w trzeciej osobie liczby pojedynczej.

CZATYRDACHCzatyrdah to nie najwyższa góra Krymu, ale najbardziej znacząca. Otacza ją wiele legend i

baśni, które podkreślają jej tajemniczość, grozę, ale także świętość. W poprzednich utworach podmiotem był pielgrzym, wędrowiec, wygnaniec. Człowiek, który po raz pierwszy zetknął się z orientalizmem. Dlatego te sonety są pełne zachwytu. W sonecie Czatyrdah podmiotem jest mirza, arabski szlachcic. Towarzysz i przewodnik w podróży pielgrzyma. Utwór to monolog araba. Przyjmuje formę modlitwy skierowanej do góry. W utworze występuje bardzo wiele apostrof, bezpośrednich zwrotów do Czatyrdaha. Nazywa tę górę Padyszachem, arabskim władcą, bowiem tak ważną rolę odgrywa w świadomości mieszkańców Krymu. To dowód, że jest otoczona czcią. Wybija się ponad pasmo gór, sięgając aż do nieba. Jest więc łącznikiem między niebem a ziemią. To ona pilnuje wstępu do bram niebios. W utworze dochodzi do połączenia dwóch religii, kultur, tę górę porównuje do Gabriela, łączy w ten sposób elementy kultury europejskiej i wschodniej, oraz religii Chrześcijańskiej i Muzułmańskiej. Góra ulega personifikacji i staje się więc bóstwem, odziana jest w płaszcz i turban, przypomina władcę arabskiego. W trzeciej strofie góra przedstawiona jest jako obserwator ludzkiego życia, którego istotą jest przeplatanie radości i smutku. Mirza wspomina o plagach, które dosięgają ludzi, nieszczęściach, które przyjmują z pokorą. Traktują wszystko co przynosi los jako naturalną kolej rzeczy. Czatyrdah jest niemym świadkiem mozolnego życia, ale pokazuje też, że góra jest wieczna, nie przemija, choć przemijają ludzie. To ona wciąż trwa( w ten sposób zwraca uwagę na nieprzemijalność natury). Góra sięgająca nieba przybliża ludzi do Boga. Wskazując im drogę do nieba. Jest drogowskazem. Wskazuje drogą do Boga, to on wysłuchuje próśb, skarg i obaw.

str. 75

KONRAD WALLENRODUtwór ten powstał w czasie pobytu Mickiewicza w Rosji. Wydany został w roku 1828. Mickiewicz napisał go z intencją wydania go w Polsce.

Nie mógł jednak pisać wprost dlatego użył w swoim utworze maski historycznej, bo jego akcja dzieje się w XIV wieku, ale w istocie odnosi się do wydarzeń współczesnych autorowi. Mickiewicz we wstępie twierdzi, że miało to na celu zmylenie cenzury. Autor bowiem podejmuje ważny problem zagadnienie dotyczące sposobu walki. Polacy znaleźli się w nowej sytuacji historycznej – nie istniała polska armia, więc należało się zastanowić jak walczyć z zaborcą. Główną cechą walczącego z wrogiem jest honor, który nakazuje stanąć do walki otwartej.

„Polegać jak na Zawiszy” – rycerz, który walczył u boku Jagiełły w bitwie pod Grunwaldem funkcjonował jako ideał rycerza honorowego.

Nowa sytuacja skłoniła do poszukiwania nowych sposobów walki, nie zawsze honorowych. W tych czasach zaczęli pojawiać się pierwsi konspiratorzy, którzy przenikali do armii rosyjskiej i walczyli na korzyść Polski. Taka działalność uważana była za niemoralną.

Mickiewicz pisząc „Konrada Wallenroda” usankcjonował taki typ walki. Pisząc go, próbował też przekonać Polaków do buntu sprzeciw wobec zaborów. Już w „Odzie do młodości” pisał „Gwałt niech się gwałtem odciska” - zaborców można było zwalczyć tylko przemocą.

W „Konradzie…” pokazuje Mickiewicz sposób, jaki powinni wybrać Polacy. Choć akcja utworu rozgrywa się w wieku XIV i dotyczy wojen Litwy z Zakonem Krzyżackim , to Polacy dobrze odczytali intencje autora.

Stąd hasło popularne w roku 1830 (wybuch powstania listopadowego)

„Słowo stało się ciałem, a „Konrad Wallenrod” belwederem”

nawiązanie do Biblii - Bóg obiecał, złoży ofiarę ze swego ciała , aby wybawić ludzi od grzechu. Takim spełnieniem było powstanie listopadowe, które rozpoczęło się atakiem na belweder.

Mickiewicz pisząc „Konrada…” nawiązał do machiawelizmu. Machiavelli to autor pojęcia „racja stanu” , którego istotą było stwierdzenie iż

„Gdy chodzi o istnienie albo nieistnienie, o byt lub śmierć ojczyzny, należy chwycić się każdego środka, który ratuje wolność i życie ojczyzny”.

Mickiewicz za Machiavellim powtarza, ze cel uświęca środki. Utwór poprzedza motto zaczerpnięte z „Księcia” Machiavellego:

„Trzeba wam bowiem wiedzieć, że są 2 sposoby walczenia – trzeba być lisem i lwem” .

Lew to symbol siły i potęgi oraz walki otwartej. Lis symbolizuje spryt, przebiegłość i podstęp walka konspiracyjna.

Mickiewicz pisząc „Konrada Wallenroda” przedstawił historię Litwina, który jako dziecko został porwany przez krzyżaków. W zakonie został ochrzczony i nadano mu imię Walter Alf. Przez mistrza zakonu traktowany był on jak syn, mistrz nawet został jego ojcem chrzestnym .

str. 76

W zakonie wpajano mu nowe zasady, uczono języka niemieckiego, pokazywano zwyczaje jakie panują w zakonie, uczono sztuki walki. Jednak dużo większy wpływ miał na niego wajdelota – wędrowny śpiewak Halban, który też był Litwinem.

Gdy Konrad stał się młodzieńcem Halban przypominał mu o pochodzeniu a przede wszystkim budził w nim świadomość narodową za pomocą swoich pieśni. W ten sposób budził też patriotyzm. Walter postanowił wrócić na Litwę i stanąć do walki , aby zniszczyć zakon, ale wtedy Halban powiedział mu :

„Tyś niewolnik, jedyna broń niewolników- podstępy”

– te słowa ukazują nowy sposób walczenia, już nie lwa, ale lisa.

Halban przekonywał młodego, pełnego zapału Waltera, że jedynym sposobem pokonania wroga staje się poznanie jego języka, kultury i sposobu walki, a wtedy będzie można pokonać go jego własną bronią.

Jednak Walter w czasie jednej z potyczek ucieka do Litwinów pociągając za sobą Halbana . trafiają oni na dwór księcia Kiejstuta , Walter zakochuje się wtedy w jednej z jego córek – Aldonie (z wzajemnością). Mogłoby się wydawać, że jest to koniec nieszczęść Waltera Alfa.

Na drodze do szczęścia staje historia, czyli moment dziejowy. Pojawia się tutaj tragizm historyczny moment dziejowy, w którym przyszło żyć bohaterom uwarunkował dalszy bieg ich życia. To historia zdeterminowała wybór jakiego dokonał Walter.

Oczywistym było, że Litwini nie zdołają się przeciwstawić Zakonowi. Różnice widać w opisie armii.Niemcy uzbrojeni byli w strzelby, zaś Litwini w łuki.

Mamy tu do czynienia z anachronizmem – autor wprowadza do utworu wydarzenia, które wyprzedzają czas historyczny. Autor wspomina strzelby, które pojawią się dopiero w wieku XVII (ten typ broni nie był jeszcze używany w XIV w.).

Niemcy wystawili do walki swoją konnicę, Litwini zaś piechtę. niemieccy rycerze mieli na sobie zbroje, zaś litewscy skóry zwierząt. Niemcy stali na otwartym polu walki, Litwini zaś stosowali taktykę wojny podjazdowej.

Ponoszą oni jednak klęskę za klęską słabiej uzbrojeni, niewyszkoleni rycerze.

Jedynym sposobem było zniszczenie zakonu od środka, a tego dokonać mógł tylko Walter. Wiedząc, że jest to sposób niemoralny, w rozmowie z Aldoną mówi :

„Stokroć jest to przeklęta godzina, w której od wroga będę zmuszony chwycić się tego sposobu”.

Konrad Wallenrod staje się więc bohaterem tragicznym, jak postaci antycznych utworów. Staje przed wyborem między równorzędnymi wartościami z jednej strony miłość do ojczyzny, świadomość, ze tylko on może ją uratować, a z drugiej strony etos rycerski system wartości, którego podstawą jest honor. Można dostrzec tu konflikt tragiczny.

Walter Alf ma świadomość, ze droga którą musi wybrać jest niemoralna. Tylko on może uratować Litwę – zna język niemiecki, sposoby walki krzyżaków oraz zwyczaje panujące w zakonie. Mógł przeniknąć w szeregi wroga i pozostać niezauważonym.

Wybór, którego dokonuje, odbija się na jego życiu. Narrator mówi:

„Szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie”

Z tych słów wynika, że bohater musiał poświęcić szczęśliwe życie u boku Aldony.

str. 77

Wybór którego dokonał, wpłynął też na jej życie. Kobieta nie widząc sensu w życiu bez Waltera podążyła za nim. Żyła jak zakonnica . Gdy Walter Alf zostaje mistrzem zakonu, ona zamyka się w wieży i każe się w niej zamurować (pustelnica) jakby umarła za życia.

Walter Alf powraca do zakonu, ale nie sam. Towarzyszy mu wiąż Halban. Walter zostaje giermkiem Konrada Wallenroda i wyrusza z nim do Palestyny. Tam w niewyjaśnionych okolicznościach Wallenrod ginie, a jego giermek znika.

Konrad Wallenrod pojawia się ponownie w Hiszpanii i tam odznacza się w walce z Maurami. Wraca więc do zakonu. W dowód uznania zostaje obrany wielkim mistrzem zakonu . Teraz może wcielić w życie swój plan. To on podejmuje decyzje kiedy i jak atakować. Jego zamiary jednak szybko wychodzą na jaw.

Konrad Wallenrod został wybrany mistrzem zakonu, bo liczono, że szybko podejmie działania przeciwko Litwie, a tymczasem on zaczął zwlekać. Okazał się mistrzem wymagającym, rygorystycznym, przechodzi wewnętrzną i zewnętrzną metamorfozę.

Mimo tego, że jest człowiekiem młodym, przedwcześnie posiwiał, jest samotnikiem, trzyma się na uboczu, nie szuka kontaktu z ludźmi, często nadużywa alkoholu, w którym szuka spokoju i ukojenia. Spokój przynoszą mu też rozmowy z pustelnicą, które mogą odbywać się tylko nocą aby nikt go nie rozpoznał i nie usłyszał jak rozmawia po litewsku.

Ta przemiana jest efektem ciężaru jakie spadł na jego barki. Ma świadomość, ze decyzja i droga walki jaką podejmuje SA niemoralne. Musi wystąpić przeciwko ludziom, którzy go wychowali, a później zaufali i wybrali na swojego przywódcę.

Konrad Wallenrod ma świadomość odpowiedzialności jaka na nim spoczywa.Gdy decyduje się na rozpoczęcie walk, jest już zima. Litwini byli lepiej przystosowani do walki w takich warunkach mieli więcej czasu na przygotowanie.

Konrad tak pokierował armią, ze krzyżacy wpadli w zasadzkę i ponieśli klęskę mimo lepszego uzbrojenia i ekwipunku.Wówczas pada podejrzenie, że Walter podszywa się pod rycerza zakonu.

Zbiera się sąd kapturowy, który wydaje wyrok na Konrada . Kiedy Konrad domyśla się, ze zbliża się niebezpieczeństwo, prosi Aldonę aby uciekła z nim na Litwę, ona nie zgadza się ponieważ chce Konrada zapamiętać takiego jaki był za młodu. Obawia się iż oboje za bardzo się zestarzeli.

Konrad mówi, że w oknie strzelnicy zapali lampę, a gdy ona zgaśnie to znak, że umarł. Zamyka się wtedy razem z Halbanem w strzelnicy i wypija truciznę. Do samobójstwa namawia też wajdelotę, ale on mówi, ze nie może umrzeć ponieważ jego zadaniem jest głosić prawdziwą historię Waltera Alfa aby oczyścić jego imię, dbać o pamięć o nim , aby nikt nie mógł powiedzieć, że był on zdrajcą, ale bardzo poświęcił się dla ojczyzny.

Gdy Walter umiera, strąca na podłogę lampę, która gaśnie, słychać wtedy krzyk z wieży pustelnicy, której pękło serce na wieść o śmierci ukochanego. miłość, która połączyła 2 życia na wieki. Kiedy kresu dobiegło jedno, skończyło się też drugie.

W utworze dominuje wątek narodowy.Celem Mickiewicza było stworzenie utworu, który pokazałby nowy sposób walki, do tej pory uważany za niemoralny.To walka konspiracyjna i niemoralna Konrad występuje przeciwko tym, którzy okazali mu zaufanie.

Biorąc pod uwagę dwie postaci – Wallenroda i Halbana – z drugą należy utożsamić autora. Mickiewicz po raz pierwszy w „Konradzie Wallenrodzie” występuje jako wieszcz – przywódca narodu, któremu wskazuje drogę jaka należy kroczyć.

str. 78