PRAKTYCZNA STYLISTYKAStd tak cenny w sztuce, w literaturze jest niuans, plcie, pton, pastel, ledzenie wszystkiego, co jest zawieszeniem, drobin, pykiem, przestrzeni pomidzy, niedomwieniem, milczeniem, tym przebyskiem wraliwoci i intuicji, ktry kae nam zatrzyma rk, kiedy zawisa ju nad kartk papieru z zamiarem postawienia kropki nad i.Ryszard Kapucioski Edyta BAOKOWSKA Joanna JAGODZIOSKA Ewa KOZOWSKA Agnieszka MiKOAJCZUK EwaWOLAOSKA Adam WOLAOSKI Hanna WSZEBOROWSKA Pod redakcj Edyty Baokowskiej i Agnieszki Mikolajczuk Ksika i Wiedza (c) Copyright by Edyta Baokowska, Joanna Jagodzioska, Ewa Kozowska, Agnieszka Mikoajczuk, Ewa Wolaoska, Adam Wolaoski, Hanna Wszehorowska, Warszawa 2003 Wszelkie prawa zastrzeone (c) Copyright by Wydawnictwo "Ksika i Wiedza" Warszawa 2003 Wydanie pierwsze Obj. ark. druk. 27,5 Druk i oprawa: Rzeszowskie Zakady Graficzne Milocin 181, Zaczernid Trzynacie tysicy siedemset czwarta publikacja "KiW" ISBN 83-05-13303-6

SPIS TRECI Wykaz skrtw i symboli.................................... 13 Sowo wstpne ............................................ 14 Czd pierwsza PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA ......................................... 15 1.0 komunikacji jzykowej .................................. 17 Agnieszka Mikolajci.uk 1.1. Komunikacja jzykowa jako jeden z rodzajw komunikacji..... 17 1.2. Z czego skada si komunikacja jzykowa, czyli o podstawowych jednostkach i zasadach procesu komunikacji................... 19 1.3. Warunki wsptworzce zdarzenie komunikacyjne ............. 23 a) Nadawca wypowiedzi.................................. 23 b) Odbiorca wypowiedzi.................................. 25 c) Kontakt miedzy uczestnikami komunikacji................. 28 d) Komunikat, czyli tred i forma wypowiedzi................. 29 e) Kodowe zaplecze komunikacji............................ 31 f) Kontekst wypowiedzi.................................. 38 g) Cel komunikacji i funkcje wypowiedzi..................... 41 1.4. Podstawowe wartoci przypisywane komunikacji jzykowej i jej uczestnikom ....................................... 43 1.5. Bibliografia........................................... 47 2. Z problematyki stylu ..................................... 50 Edyta Baokowska 2.1. Styl.................................................. 50 2.2. Odmiany i style wspczesnej polszczyzny .................... 58 2.3

2.2.1. Jeyk polskiej wsplnoty komunikatywnej ............. 59 2.2.2. Odmiana oglna, dialekty, gwary ...................... 61 2.2.3. Odmiany mwione, odmiany pisane .................... 68 2.2.4. Odmiany oficjalne, odmiany nieoficjalne ................ 69 2.2.5. Style funkcjonalne odmiany oglnej.................... 70 2.2.6.Idiolekty ........................... 75 Bibliografia ............................ 76 3. O tekcie Joanna Jagodzioska 3.1. Czy to jest tekst? .........................79 3.2. Tekst w perspektywie jzykoznawczej ......... 81 3.3. Kryteria tekstowoci ................... 86 3.4. Tekst, styl tekstu i gatunek tekstu ............ 88 3.5. Hipertekst, przyszod tekstu? 3.6. Bibliografia 4. Gatunek wypowiedzi Ewa Wolaoska 4.1. Wprowadzenie 4.2. Pojecie gatunku wypowiedzi 4.2.1. Gatunek wypowiedzi (genre) w perspektywie komunikacyjnej 4.2.2. Gatunek wypowiedzi jako kategoria prototypowa ........99 4.2.3. Spoeczna wiadomod gatunkowa.....................100 4.3. Powstawanie, ewolucja i przenikanie si gatunkw .............102 4.4. Typologia gatunkw wypowiedzi ........... 104 4.5. Bibliografia...........................106 5. Stylizacja. Intertekstualnod. Ewa Koztowska

5.1. Pojecie stylizacji ......................108 5.2. Stylizacja wobec rnych typw naladownictwa.............. 109 5.3. Styl i typologia stylizacji ................ Spis treci 7 5.4. Funkcje stylizacji...................................... 112 5.5. Czy to jeszcze stylizacja? .................................. 113 5.6. Intertekstualnod i jej odmiany .............................. 114 5.7. Bibliografia............................................ 117 6. Kompozycja i spjnod wypowiedzi jzykowej. Strategiczne pozycje tekstowe Ewa Wolaoska 6.1. Kompozycja wypowiedzi jzykowej.......................... 119 6.2. Spjnod wypowiedzi jzykowej............................. 120 6.3. Strategiczne pozycje tekstowe............................... 125 6.3.1. Tytu, rdtytu..................................... 125 6.3.2. Akapit jako jednostka tekstu ........................... 142 6.4. Bibliografia........................................... 148 7. Ukad graficzny strony i caoci pracy. Bibliografia, przypisy, indeksy Hanna Wszeborowska 7.1. Graficzny ukad strony i caoci pracy ........................ 149 7.2. Elementy opisu bibliograficznego dokumentw umieszczanego w przypisach.......................................... 153 7.2.1. Elementy opisu ksiki.............................. 153 7.2.2. Elementy opisu czasopisma ........................... 154 l.23. Elementy opisu artykuu ........................... 154 7.2.4. Elementy opisu prac niepublikowanych ................. 155 7.2.5. Elementy opisu dokumentw elektronicznych ........... 155

7.3. czenie przypisw z tekstem gwnym ...................... 158 7.4. Wybr pierwszego elementu w opisie bibliograficznym umieszczonym w przypisie ................................ 161 7.5. Redagowanie bibliografii zacznikowej...................... 162 7.6. Wyrnianie i oddzielanie poszczeglnych elementw opisu bibliograficznego dokumentu .............................. 164 7.7. Bibliografia........................................... 164 Spis treci Czd druga GATUNKI WYPOWIEDZI W ANALIZIE STYLISTYCZNEJ 8. Esej - projekcja wiadomoci Edyta Baokowska 8.1. Wprowadzenie ......................................... 170 8.2. Nadawca eseju ......................................... 172 8.3. Odbiorca eseju ......................................... 183 8.4. Cele i funkcje eseju ....................................... 190 8.5. Kompozycja i ksztat jzykowo-stylistyczny eseju ............. 196 8.5.1. Temat.......................................... 196 8.5.2. Kompozycja i ukad tekstu ............................ 199 8.5.3. Jzykowo-stylistyczne cechy eseju ..................... 206 8.6. Uwagi koocowe ......................................... 209 8.7. Zalecana literatura ....................................... 211 ANEKS 1. Przykadowa realizacja eseju: Zbigniew Herbert, "II Duomo" ..... 212 2. Materiay rdowe .........................................218 2.1. Zbiory, ksiki......................................... 218 2.2. Publikacje w czasopismach ..............................219

2.3. Prace zaliczeniowe studentw ............................. 220 9. Reporta - uobecnienie prawdy o czowieku i wiecie Agnieszka Mikoajczuk 9. l. Wprowadzenie ......................................... 222 9.2. Nadawca reportau ....................................... 223 9.3. Odbiorca reportau ....................................... 231 9.4. Cele i funkcje reportau ................................... 239 9.5. Przedmiot reportau i sposb jego kompozycyjno-stylistycznego ujcia................................................. 242 9.5.1. Rozlegod tematyczna............................... 242 9.5.2. Style i odmiany jzyka w subie reportau .............. 242 9.5.3. Struktura reportau .................................. 244 9.5.4. Strategiczne pozycje tekstowe reportau ................ 248 Spis treci 9.6. Typologia gatunku ........................................ 253 9.7. Podsumowanie ......................................... 257 9.8. Zalecana literatura ....................................... 258 ANEKS 1. Przykadowa realizacja reportau: Maria Nowakowska-Majcher, "Przemienienie w Toporowie" ................................ 259 2. Materiay rdowe ....................................... 264 2.1. Teksty opublikowane w prasie ............................ 264 2.2. Teksty opublikowane w zbiorach i cyklach ksikowych ..... 266 2.3. Reporta dwiczeniowy (szkolny i studencki)................ 267 2.4. Reporta radiowy ...................................... 267 10. Felieton - w wyostrzonym obiektywie . Hanna Wszeborowska 10.1. Wprowadzenie ....................................... 269

10.2. Nadawca felietonu ....................................... 269 10.3. Odbiorca felietonu ....................................... 275 10.4. Cele i funkcje felietonu ................................... 276 10.5. Kompozycja i styl felietonu ................................ 277 10.6. Podsumowanie......................................... 280 10.7. Zalecana literatura....................................... 281 ANEKS .................................................. 281 1. Przykadowa realizacja felietonu: a) Piotr Moszyoski, "wawo na prawo" ........................ 281 b) Bolesaw Prus, Kroniki (fragment).......................... 284 2. Materiay rdowe ....................................... 285 2.1. Zbiory, ksiki....................................... 285 2.2. Publikacje w czasopismach .............................. 285 11. Recenzja jako forma podwjnego dialogu Ewa Kozlowska 11.1. Wprowadzenie ....................................... 288 11.2. Charakterystyka nadawcy i odbiorcy ........................ 288 11.3. Intencje i funkcje wypowiedzi............................. 295 11.4. Przedmiot tekstu i jego jzykowe ujcie..................... 304 Spis treci 11.4. l. Tematyka recenzji................................ 304 11.4.2. Fakty w wiecie - miedzy subiektywizmem a obiektywizmem w recenzji.............................. 305 11.4.3. Kompozycja recenzji.............................. 308 11.4.4. Spjnod tekstu ................................... 309 11.5. Typologia odmian gatunku ................................ 309 11.6. Podsumowanie ....................................... 311 11.7. Zalecana literatura ...................................... 311 ANEKS

1. Przykadowa realizacja recenzji: Leszek Szaruga, "Odbudowanie przestrzeni"............................................ 313 2. Materiay rdowe .........................................315 12. List motywacyjny Ewa Wolaoska 12.1. Wprowadzenie ..........................................319 12.2. Objtod i forma zapisu ................................... 320 12.3. Sytuacja komunikacyjna.................................. 321 12.4. Ksztat kompozycyjno-treciowy ........................... 324 12.5. Podsumowanie......................................... 328 12.6. Zalecana literatura...................................... 329 ANEKS Wzorcowy list motywacyjny ................................... 330 13. Streszczenie jako ponadgatunkowa forma przetwarzania komunikatu ................................................ 331 Adam Wolaoski 13.1. Wprowadzenie ......................................... 331 13.2. Streszczenie jako forma ponadgatunkowa.................... 332 13.2.1. Streszczenie w gatunkach naukowych ................. 333 13.2.2. Streszczenie w gatunkach dziennikarsko-publicystycznych.. 335 13.2.3. Streszczenie w gatunkach artystycznych .......... ..... 336 13.3. Streszczenie jako forma przetwarzania komunikatu ........... 337 13.4. Prba klasyfikacji streszczeo .............................. 339 13.4.1. Metody dokonywania streszczeo .................... 340 Spis treci 13.4.2. Struktura kognitywna streszczeo .................... 341 13.5. Rola streszczenia - streszczania w edukacji.................. 344 13.6. Technika pisania streszczenia ............................. 347 13.7. Podsumowanie........................................ 349 13.8. Zalecana literatura ..................................... 349

Czd trzecia GATUNKI WYPOWIEDZI W SZKOLE 14. Swoistod komunikacji jzykowej w sytuacji szkolnej Edyta Baokowska, Agnieszka Mikolajczuk 15. Esej w szkole . Edyta Baokowska 15.1. Proponowane dwiczenia.................................. 357 15.2. O wyznacznikach oceny tekstu eseju szkolnego .............. 370 15.3. Propozycja lekcji...................................... 372 16. Reporta w szkole Agnieszka Mikolajczuk 16.1. Proponowane dwiczenia .................................. 375 16.2. O wyznacznikach oceny tekstu reportau szkolnego ........... 390 16.3. Propozycja lekcji...................................... 392 17. Felieton w szkole . Joanna Jagodzioska 17.1. Proponowane dwiczenia.................................. 397 17.2. O wyznacznikach oceny tekstu felietonu szkolnego ........... 405 17.3. Propozycja lekcji...................................... 407 18. Recenzja w szkole ...................................... 410 Ewa Kozlowska 18.1. Proponowane dwiczenia.................................. 410 Spis treci 18.2. O wyznacznikach oceny tekstu recenzji szkolnej.............. 421 18.3. Propozycja lekcji...................................... 422 19. List motywacyjny w szkole ................................ 424 Ewa Wolaoska 19.1. Proponowane dwiczenia .................................. 424 19.2. O wyznacznikach oceny listu motywacyjnego ................ 429 19.3. Propozycja lekcji....................................... 429

20. Streszczenie w szkole .................................. 431 Adam Wolaoski 20. l. Proponowane dwiczenia.................................. 431 20.2. O wyznacznikach oceny streszczenia........................ 438 20.3. Propozycja lekcji..................................... 438

Wykaz skrtw i symboli ang. -angielski cz. -czd dos. -dosownie fr. -francuski lad. -acioski N -nauczyciel niem. -niemiecki : , / '.. . .-...'....-, ';.',.' ": ,.-. : : ' .'.. : ; .., .

- : . '

oprad, -opracowanie por. - porwnaj przyp. -przypis red. - redakcja ro. - rosyjski rozdz. - rozdzia rys. - rysunek s. - strona

SSPJ - Skudrzykowa A., Urban K., 2000, May sownik terminw z zakresu socjolingwistyki i pragmatyki jzykowej, Krakw-Warszawa, t. -tom U -uczeo UU -uczniowie w. - wiek wyb. -wybr zob. - zobacz ,. _, . ': , . .-- ;...> . ; , > , : ; ;

Sowo wstpne Praktyczn stylistyk nie tylko dla polonistw adresujemy do osb zainteresowanych tworzeniem ciekawych i atrakcyjnych tekstw oraz pogbionym odbiorem wypowiedzi waciwych wspczesnej kulturze. Gwn czd ksiki stanowi charakterystyki eseju, reportau, felietonu, recenzji, listu motywacyjnego, a take streszczenia. Wybr gatunkw nie jest przypadkowy: s one popularne w prasie (felieton, reporta, recenzja), uyteczne w yciu codziennym (list motywacyjny, streszczenie) i uznawane za przejaw kunsztu niezalenego, zindywidualizowanego mylenia, a przez to szczeglnie cenione (esej). Zawarte w tej czci analizy zostay przeprowadzone na materiale, ktry obejmuje wspczesne publikacje ksikowe, prasowe i internetowe oraz teksty niepublikowane, w tym prace uczniw i studentw. W aneksach do rozdziaw Czytelnik znajdzie wykazy wykorzystanych rde oraz przykadowe teksty. Uwaamy, e umiejtnod nadawania i odbioru rnorodnych tekstw nie ogranicza si w praktyce do znajomoci charakterystycznych dla nich konwencjonalnych, typowych rodw stylistycznych. Dlatego rozwaania proponowane przez nas w czci gwnej ksiki uwzgldniaj rozszerzon perspektyw komunikacyjn opisu gatunkw. Zakadamy, e kady tekst realizujc pewien gatunek, istnieje we waciwej danemu krgowi kulturowemu sytuacji komunikacyjnej, ktra narzuca zarwno twrcy, jak i odbiorcy koniecznod uwiadomienia sobie, po co, dla kogo, o czym i jaki tekst jest lub ma byd. Pogbieniu wiadomoci stylistycznej suy czd pierwsza ksiki, porzdkujca na uytek analiz wspczesn wiedz na temat podstawowych zagadnieo stylistyki. Praktyczny aspekt naszej publikacji szczeglnie wyranie uwidacznia si w jej czci trzeciej, w ktrej mona znaled zestawy dwiczeo (do wykorzystania w szkole i samodzielnego opracowania w domu), propozycje kryteriw oceny tekstw zrnicowanych gatunkowo oraz projekty lekcji. Mamy nadziej, e Praktyczna stylistyka nie tylko dla polonistw zachci Czytelnikw do podejmowania samodzielnych prb pisarskich i udanej realizacji zamierzonych celw komunikacyjnych oraz przeamie obawy przed siganiem po lektury uznawane za trudne, dostarczajc uytecznych narzdzi do analizy i interpretacji wypowiedzi, a wic do odkrywania wielowarstwowego wiata zapisanego w rnych tekstach. Autorzy

Czd pierwsza PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA Agnieszka Mikolajczuk Rozdzia l O KOMUNIKACJI JZYKOWEJ Komunikacja to zapoyczenie z aciny, w ktrej rzeczownik communicatio oznacza 'wymian, cznod', a spokrewniony z nim przymiotnik communis nazywa cechy: 'wsplny, powszechny'. Slownik wyrazw obcych PWN (Warszawa 1991) przypisuje komunikacji w jeyku polskim trzy znaczenia: "1. ruch polegajcy na utrzymaniu cznoci miedzy odlegymi od siebie miejscami, odbywajcy si rodkami lokomocji na drogach ldowych, wodnych i szlakach powietrznych; drogi, szlaki i rodki lokomocji suce do utrzymywania tej cznoci; przewoenie ludzi i adunkw. 2. poczenie, moliwod przedostania si z jednego pomieszczenia do drugiego, z jednego pobliskiego miejsca do drugiego. 3. porozumiewanie si, przekazywanie myli, udzielanie wiadomoci; cznod". 1.1. Komunikacja jzykowa jako jeden z rodzajw komunikacji Wadysaw Kopalioski w Sowniku wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych wywodzi sowo komunikacja (oraz wyrazy mu pokrewne: komunikat, komunikatywny, komunikowad, ale te komuna, komunalny, komuna, komunizm i komunia, komunikant) z acioskiego czasownika commu-nicare 'dzielid, brad udzia', ktry pochodzi od przymiotnika communis 'wsplny, powszechny, oglny, pospolity'. U samych rde wszelkiej komunikacji ley wiec zasada wsplnotowoci, dzielenia si z innymi dowiadczeniami, refleksjami, wizj wiata. Mona zatem powiedzied, e celem wszelkiej komunikacji jest spowodowanie, aby jej uczestnicy "podzielali" pewne myli, emocje, spostrzeenia, przejawy woli, a sama komunikacja to proces przekazywania owych myli, emocji, spostrzeeo, 18 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA przejaww woli przez jednych uczestnikw zdarzenia komunikacyjnego drugim. Jest to wiec, najoglniej ujmujc, proces porozumiewania si. Zarwno sytuacja klasy szkolnej, skupiajcej uczniw i nauczycieli, jak i amw prasy, poredniczcych miedzy dziennikarzami i rzesz czytelnikw, czy wreszcie dziau kadr w jakiejkolwiek instytucji, gdzie spotykaj si jej pracownicy oraz kandydaci do pracy - stwarzaj moliwod komunikowania si osb odgrywajcych w tyche sytuacjach okrelone role. Komunikacja nie jest jednak wycznym przywilejem gatunku ludzkiego. Uczeni prowadz od lat fascynujce badania nad systemami porozumiewania si rnych gatunkw zwierzt: pszcz, cykad, ptakw, delfinw, koczkodanw, szympansw1. Pojcie komunikacji moemy wic rozumied bardzo szeroko - jako porozumiewanie si istot ywych (wczajc do nich take bohaterw wierzeo religijnych i ludzkiej imaginacji: duchy, bstwa, fantastyczne stwory). W obrbie tak zakrelonej komunikacji da si wydzielid jej podtyp: komunikacj midzyludzk, czyli porozumiewanie si ludzi (i istot do nich podobnych) midzy sob. Poniewa jednak ludzie porozumiewaj si ze sob na rne sposoby, wykorzystujc rne rodki, komunikacja midzyludzka jest take wewntrznie

zrnicowana. Kiedy na przykad zakochani patrz na siebie penym mioci spojrzeniem, nie potrzeba im sw, by wyrazid uczucia. Gdy matka przytula do siebie paczce dziecko, jej dotyk i bliskod wystarczaj, by niemowl zrozumiao, e jest bezpieczne i zaczo si umiechad. Kiedy pacjent siedzcy na fotelu dentystycznym zaczyna wykrzywiad twarz i niecierpliwie si krcid albo krzyczy wniebogosy, lekarz nie musi pytad, czy go boli. Tak wic spojrzenie, grymas twarzy, umiech, pacz, krzyk i ruchy caego ciaa mog suyd porozumiewaniu si ludzi2. Tak komunikacj nazwiemy komunikacj pozajezykow (pozawerbaln). Wystpuje 1 Zobacz w ksice Jean Aitchison Ssak, ktry mwi *Aitchison 1991+ rozdzia 2.: "Zwierzta, ktre prbuj mwid. Czy jeyk naley wycznie do ludzi?" 2 Podobnie zreszt jak strj i biuteria, ktre w polskich warunkach mog komunikowad stan cywilny waciciela (koma jako sygna stanu kapaoskiego, habit - zakonnego, obrczka - maeoskiego) albo zaistnienie wanych zdarzeo w yciu czowieka (czarny strj noszony na znak aoby po kim bliskim). Zauwamy, e wartod komunikacyjn maj rne elementy kultury, na co zwraca uwag Edward Hali, przywoujc w ksice Bezgony jzyk wiele ciekawych przykadw nieporozumieo wynikych ze zderzenia kultur i rnicych je jzykw gestw, zachowao, symboli i sytuacji *Hali 1987+. O komunikacji jzykowej 19 ona take w pewnym zakresie u zwierzt (np. gesty, mimika, okrzyki, postawa ciaa w porozumiewaniu si map czekoksztatnych). To jednak, co najbardziej typowe dla gatunku ludzkiego, to wykorzystanie rozwinitych systemw jzykowych w celach komunikacji. Kiedy dwoje ludzi (lub wiksze zbiorowoci) posuguje si znanym obydwu jzykiem (polskim, angielskim, rosyjskim lub innym), aby przekazad sobie myli, uczucia, akty woli, mamy wtedy do czynienia z komunikacj jzykow. Czsto dzieje si tak, e proces porozumiewania si za pomoc jzyka jest rwnoczenie wspomagany znakami pyncymi z wyrazu twarzy, spojrzenia, gestykulacji osoby mwicej, zatem w wersji mwionej komunikacja bywa wsptworzona przez sygnay jzykowe i pozajzykowe. Za najczystszy natomiast przykad komunikacji jzykowej, oparty wycznie na jzyku, naleaoby uznad porozumiewanie si za pomoc tekstw pisanych, w nich bowiem wszelkie sygnay mimiczne, gestykulacyjne, dwikowe itp. musz zostad przeoone na znaki jzyka *zob. odmiana mwiona i pisana jzyka, rozdzia 3.; te: Nieckula, 1992+. Omwione zalenoci midzy rnymi rodzajami komunikacji obrazuje rysunek 1.1. Rys. 1.1. - KOMUNIKACJA KOMUNIKACJA MIDZYLUDZKA INNE (zwierzt) 1.2. Z czego skada si komunikacja jzykowa, czyli o podstawowych jednostkach i zasadach procesu komunikacji

W badaniach nad komunikacj jzykow wydziela si jako jej podstawowe jednostki akty komunikacji jzykowej, czyli czynnoci uycia jzyka w funkcji komunikatywnej. Urszula ydek-Bednarczuk definiuje 20 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA akt komunikacji jzykowej jako "uycie elementw kodu jzykowego w wypowiedzi i skierowanie jej przez okrelonego nadawc w okrelonej sytuacji do jakiego odbiorcy, ktry te wypowied odbierze i zrozumie. Kady akt komunikacji peni jak funkcje lub jakie funkcje" (...) *y-dek-Bednarczuk 2001, s. 48]. Jak widzimy, akt komunikacji stanowi zamknit caod i obejmuje zarwno czynniki wewntrznojzykowe (kod jzykowy oraz wypowied tworzon z jego elementw), jak i zewntrznojzykowe (nadawc, odbiorc i czc ich relacj, funkcj wypowiedzi i sytuacj, w ktrej zachodzi porozumiewanie si). Czynniki te su do wyrnienia szeciu funkcji komunikatywnych wypowiedzi: informatyw-nej i metajzykowej, ekspresywnej, nakaniajcej, fatycznej oraz kreatywnej *por. rozdzia 1.3., punkt (g)+. Tak caociowo ujmowany akt komunikacji jzykowej moe skadad si z wielu prostszych aktw mowy - po raz pierwszy dokadnie zanalizowanych i sklasyfikowanych przez Johna Austina *zob. Austin 1993, s. 692-708]. Wyjanienie, jak mona rozumied elementarne pojcie aktu mowy i jak akty mowy naley grupowad, znajdujemy midzy innymi w pracy "Kognitywne podstawy jzyka i jzykoznawstwa" *zob. Tabakowska, red., 2001+, gdzie w rozdziale o znamiennym tytule "Dziaanie za pomoc sw" czytamy: "Robic co przy pomocy jzyka dokonujemy rnego rodzaju aktw mowy. Akty te realizuj intencje komunikacyjne, ktrych rdem s okrelone potrzeby poznawcze lub stany wolicjonalne, czyli akty woli (ac. volo - 'chc'). Jeli chodzi o potrzeby poznawcze, to realizowane s one przez wymian i uzyskiwanie rnego rodzaju informacji. S to zatem wszelkie stwierdzenia, opisy i omwienia oraz pytania. Stany wolicjonalne s ujawniane przez nakadanie okrelonych zobowizao zarwno na nadawc, jak i na odbiorc przekazu. S to zatem wszelkie proby, rozkazy i propozycje. Jest jeszcze trzecia grupa aktw mowy, aktw, z ktrymi mamy do czynienia, kiedy wypowiedzenie pewnych sw w okrelonej sytuacji (...) determinuje t sytuacj. Takie akty tworz (now) rzeczywistod w jej spoecznym wymiarze" *Tabakowska, red., 2001, s. 203-204]. Wymienione wyej trzy kategorie aktw mowy nazywa si odpowiednio aktami informatywnymi (por. wyej: stwierdzenie, opis), obligatywny-mi (por. proba, propozycja) i konstytutywnymi (np. nadanie imienia dziecO komunikacji jzykowej 21 ku, wydanie wyroku), a w kadym z typw daje si wskazad zrnicowane podklasy *zob. Tabakowska, red., 2001, s. 207-237; Zdunkiewicz-Jedynak 1993+. Aktem mowy jest zatem kade uycie jzyka przez nadawc wypowiedzi - w okrelonym, niezalenym od treci tej wypowiedzi celu, czyli w okrelonej intencji komunikacyjnej (np. w intencji proby, rady, yczenia, ustanowienia prawa)

*ydek-Bednarczuk 2001, s. 49+. Zrozumienie przez odbiorc owej intencji jest warunkiem spenienia aktu mowy *zob. intencja wypowiedzi, rozdzia 1.3., punkt (g)]. Aby akty konstytutywne mona byo uznad za udane (fortunne), musz byd spenione dwa dodatkowe warunki wstpne: a) zachodz waciwe okolicznoci, w jakich akt si dokonuje (na przykad tylko papie swoim zarzdzeniem moe odwoad arcybiskupa, tylko sdzia - skazad winnego, tylko osoba obdarowana - dzikowad), b) nadawca wypowiada odpowiedni formu bez koniecznoci robienia czegokolwiek dodatkowego (na przykad sdzia: Uznaje si X-a winnym popelnienia przestpstwa...; obdarowany: Serdecznie dzikuj!). Za podstawow zasad komunikacji midzyludzkiej uznaje si (za Pau-lem Grice'em) zasad kooperacji, ktra nakazuje, aby wkad w interakcj komunikacyjn by taki, ,jak tego w danym jej stadium wymaga przyjty cel czy kierunek wymiany" *Tabakowska, red., 2001, s. 219]. Zasada ta rozkada si na cztery reguy zwane maksymami konwersacyjnymi: a) maksym jakoci, nakazujc mwienie prawdy; b) maksym iloci, wymagajc dopasowania iloci informacji do celu wypowiedzi; c) maksym relewancji (odpowiednioci), zobowizujc nadawc do mwienia na temat, oraz d) maksym sposobu, zalecajc jasnod, jednoznacznod, zwizod i uporzdkowany sposb wyraania si. Jak jednak wykazuj badania porwnawcze, midzykulturowe, nie we wszystkich jzykach (i kulturach) powysze zasady znajduj potwierdzenie. Mona nawet stwierdzid, e w obrbie jednej wsplnoty kulturowej i jzykowej maj one rny zakres uycia (na przykad poeta z natury nie chce byd jednoznaczny, a twrca prozy fantastycznonau-kowej mwi w dosownym znaczeniu nieprawd, bo stwarza nieistniejce wiaty). Podobnie zreszt rzecz si ma z inn zasad komunikacji, szczeglnie wan w aktach mowy obligatywnych, mianowicie zasad grzecznoci, ktra opiera si na zaoeniu, e "uczestnicy kadej interakcji chc, aby uznad ich autonomie i uszanowad ich jako partnerw" *Tabakowska, red., 2001, s. 229+. Wymienione tu zasady wspdziaania komunikacyjnego,

22 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA podawane w pracach pisanych przez anglistw i autorw anglojzycznych jako uniwersalne zasady wszelkiej komunikacji *zob. Tabakowska, red., 2001; Austin 1993+, s-jak twierdzi Anna Wierzbicka [Wierzbicka 1997, 1999 a, b] - naznaczone pitnem etnocentryzmu, o czym wiadczy midzy innymi istnienie specyficznych dla odrbnych kultur takich aktw mowy, jak: polskie kaway i podania, angielskie joke i application, hebrajskie mwienie dugri *Wierzbicka 1999 a+. Rnice kulturowe, ktre zreszt mog si zacierad w wyniku ekspansji wzorcw anglosaskich we wspczesnym wiecie, widad wyranie w zakresie intencji, ktre w danym jzyku powinno si lub mona wyraad w sposb bezporedni, czyli w bezporednich aktach mowy (np. polska proba wyraona w trybie rozkazujcym: Wynie mieci), lub poredni, w porednich aktach mowy (np. groba ukryta za informacj: O czwartej wraca ojciec!). Jak podkrela Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, wedug Searle'a, ktry pierwszy dokona rozrnienia na bezporednie i porednie akty mowy, "(...) w bezporednim akcie mowy intencja mwicego moe byd odczytywana niezalenie od sytuacji, w przeciwieostwie do aktw porednich, w ktrych intencja odczytywana jest kontekstowo" [Zdunkiewicz-Jedynak 1993, s. 261+. Sprzeciwiajc si anglosaskiemu rozumieniu tego, jakie intencje

mona, a jakich nie mona wyraad przy uyciu bezporednich aktw mowy, Wierzbicka stwierdza, i "rnice jzykowe przejawiajce si w dziedzinie tak zwanych porednich aktw mowy znajduj w znacznym stopniu wytumaczenie w rnicach norm kulturowych i zaoeo waciwych danej kulturze [Wierzbicka 1999 b, s. 224+, dlatego jest rzecz niezwykle wan, by prbowad znaled zwizki midzy swoistymi normami wspdziaania i swoistymi wartociami kulturowymi, jakie *na przykad -A. M.] w kulturze anglosaskiej stanowi autonomia jednostki i brak nastawienia dogmatycznego, a ciepo i serdecznod w kulturze polskiej" *Wierzbicka 1999 b, 226; zob. te Wierzbicka 1997, s. 91+. Pozostawiajc na boku problem anglojzycznego etnocentryzmu twrcw teorii aktw mowy i pamitajc o tym, e w naszej pracy zajmujemy si polskimi aktami mowy i aktami komunikacji, uznajemy jednak wielkie zasugi teorii aktw mowy w rozwoju badao nad komunikacj jzykow take komunikacj pisan. Moemy dziki temu spojrzed na tekst nie tylko jako na statyczny wytwr komunikacji podlegajcy obiektywnej analizie i ocenie, lecz take potraktowad go "jako proces, dynamiczny akt kreO komunikacji jzykowej 23 owania i interpretowania znaczeo w kontekcie" - z przyznaniem istotnej roli uczestnikom sytuacji komunikacyjnej [Duszak 1998, s. 28; por. te: o tekcie w rozdziale 2+. Takie procesualne spojrzenie na tekst pozwala nam mwid o zdarzeniach komunikacyjnych, w ktrych w sposb aktywny dziaaj zarwno nadawca, jak i odbiorca wypowiedzi. Praca nad tekstem staje si dziki temu procesem uwiadamiania sobie, jakie zachowania tekstowe s odpowiednie i podane w okrelonej sytuacji komunikacyjnej, co wymaga nie tylko znajomoci jzyka, ale te kultury, uwarunkowao spoecznych i ideologicznych oraz wiedzy o preferencjach danej wsplnoty jzykowej w zakresie form komunikacji i typw stosunkw midzyludzkich. 1.3. Warunki wsptworzce zdarzenie komunikacyjne Aby zaszo zdarzenie komunikacyjne, musz wzid w nim udzia co najmniej dwaj uczestnicy nadawca i odbiorca - nalecy do tej samej wsplnoty komunikatywnej, a wic znajcy ten sam kod jzykowy (lub te same kody jzykowe, czyli jzyki) i pozostajcy ze sob w kontakcie. Nadawca musi wytworzyd z wybranych elementw kodu komunikat, ktry w okrelonej formie jzykowej zawrze zamierzone przezeo treci i ktremu przypisze on okrelon intencj, odbiorca za, wykorzystujc znajomod kodu oraz majc wiadomod wielopaszczyznowych kontekstw, w ktrych zachodzi komunikacja, i odwoujc si do wasnej wiedzy o wiecie, musi wytworzony przez nadawc tekst zinterpretowad i zrozumied jego intencj. W dalszej czci tego rozdziau przyjrzymy si dokadniej uwarunkowaniom zwizanym z wymienionymi wyej aspektami i skadnikami zdarzenia komunikacyjnego. a) Nadawca wypowiedzi W typowej sytuacji komunikacji mwionej za nadawc uznamy osob mwic, ktra za pomoc wypowiadanego tekstu przekazuje odbiorcy zaplanowane przez siebie treci. Jeeli jednak rozwaymy bardziej skomplikowane rodzaje komunikacji, moemy zauwayd przypadki "rozwarstwienia" osoby nadawcy. Oto kilka przykadw: A :

24 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA 1. Nadawc komunikatu radiowego jest spiker radiowy czytajcy tekst tego komunikatu, ale za jego gosem ukrywa si dziennikarz, ktry ten tekst napisa, a czsto take redaktor, ktry tekst dziennikarski redagowa (skraca, uzupenia, dopracowywa pod wzgldem stylistycznym). 2. W teks'cie narracyjnym, na przykad w opowiadaniu, mamy do czynienia z nadawc nadrzdnym zewntrznym: autorem tego tekstu jako realn postaci, oraz z nadawc wpisanym w tekst, bdcym czs'ci wia-ta przedstawionego jako postad fikcyjna, czyli narratorem; niekiedy jednak narrator bywa tosamy z autorem (np. w dziennikach, pamitnikach, reportaach). 3. W utworach lirycznych osoba nadawcy rozdwaja si midzy postad realnego autora - twrcy tekstu - i postad mwic w wierszu - podmiot liryczny (ktrzy niekiedy mog si take utosamiad). 4. W reklamie, na przykad zachwalajcej proszek do prania, nadawca moe byd zwielokrotniony jeszcze bardziej, uobecniajc si w roli gospodyni domowej prezentujcej ten proszek, aktorki t gospodyni grajcej, autora tekstu reklamowego przez ni wypowiadanego, redaktora tego tekstu i na koniec - na najdalszym, niewidocznym dla wielu odbiorcw planie - reklamodawcy, czyli osoby lub grupy osb czerpicej zyski z produkcji i sprzeday reklamowanego proszku. Na podanych przykadach wyranie widad, e za nadawc wypowiedzi uznajemy rzeczywistego jej inicjatora i twrc - autora, majcego okrelone intencje, ktry jednak nie zawsze jest jawny i moe si ukrywad pod postaciami nadawcw fikcyjnych (narrator, postad mwica w wierszu, gospodyni domowa) lub dzielid sw rol z innymi (redaktor, spiker radiowy i telewizyjny, aktor, sprawozdawca). Nadawc bywa zarwno pojedyncza osoba - nadawca indywidualny (np. uczeo w trakcie odpowiedzi na pytanie nauczyciela, autor recenzji), jak i grupa osb - nadawca zbiorowy (np. autorzy reklamy czy listu otwartego). Nadawca musi mied odpowiedni wiedz i umiejtnoci niezbdne do tego, by wytworzyd tekst, ktry odbiorca bdzie w stanie zrozumied zgodnie z intencj autora. O poziomie umiejtnoci nadawcy decyduj takie czynniki, jak jego wiek, pochodzenie spoeczne i terytorialne, wyksztacenie, zawd, ped *zob. Grabias 1994, s. 234+. Na przykad inaczej wypowiada si picioletnie dziecko, a inaczej - jego wyksztacona matka; inaczej stary rolnik z nadbuaoskiej wioski, a inaczej - mody dziennikarz zadomowiony w wielkiej aglomeO komunikacji jzykowej 25 racji. Jednym z zadao szkoy jest zatem pomc uczniom w rozwijaniu ich sprawnoci komunikacyjnych po to, by w dorosoci mogli uczestniczyd w yciu spoecznym i kulturalnym narodu w jak najszerszym zakresie -wanie jako sprawni, twrczy i wiadomi nadawcy rnego typu tekstw *zob. kompetencja komunikacyjna, rozdzia 1.4.; kod ograniczony i rozwinity, rozdzia 1.3., punkt (f) i przypis 8+. Zrnicowanie kategorii nadawcw obrazuje rysunek 1.2. Rys. 1.2.

NADAWCA pierwotny wtrny (poredni) -------- wyobraony (nalecy do wiata przedstawionego tekstu) narrator podmiot liryczny aktor, spiker, deklamator, redaktor itp. b) Odbiorca wypowiedzi W modelu komunikacji jzykowej na przeciwstawnym wobec pozycji nadawcy biegunie znajduje si odbiorca wypowiedzi - w typowej sytuacji suchacz tego, co mwi do niego nadawca. Niekiedy oprcz odbiorcy zamierzonego przez nadawc, czyli adresata wypowiedzi, w zdarzeniu komunikacyjnym bior take udzia odbiorcy niezamierzeni, do ktrych tekst nie by kierowany (na przykad pasaerowie pocigu zmuszeni do suchania kogo rozmawiajcego przez telefon komrkowy albo policjanci, ktrzy zaoyli podsuch w domu gangstera). Szczeglny typ odbiorcy reprezentuje czytelnik tekstu powstaego kilkadziesit czy nawet kilkaset lat przed momentem, w ktrym dokonuje si analiza i interpretacja tego tekstu. Moliwod zrozumienia wypowiedzi w takiej sytuacji jest z jednej strony miar kunsztu autora, ktry zdoa stworzyd dzieo ponadczasowe, z drugiej za'- wiedzy i spraw-

26 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA noci czytelnika, ktry musi umied cofad si w czasie i rozszyfrowywad sygnay majce sens w epoce, w ktrej je nadano, ale niekoniecznie jasne dla czowieka wspczesnego *zob. kod jzykowy i kulturowy, punkt (f)]. Poniewa odbiorc wypowiedzi moe byd zarwno jednostka, jak i zbiorowod, tekst powinien byd uksztatowany tak, by odpowiada oczekiwaniom i moliwociom raz indywidualnego, innym razem zbiorowego adresata. Uczony, ktry rozmawia ze swym picioletnim wnukiem, musi uwzgldnid ograniczon wiedz dziecka, ale te jego indywidualne zainteresowania, ponadto powinien sobie zdawad spraw z ograniczonych zdolnoci umysowych przedszkolaka. Poza tym musi umied wcielid si w takiej rozmowie w rol dziadka, a wrcid do roli uczonego podczas uniwersyteckiego wykadu skierowanego do zbiorowoci ludzi bogatych w wiedz i rozbudzonych intelektualnie. Tak samo uczeo tworzc teksty, powinien mied wiadomod rl spoecznych, ktre przychodzi mu odgrywad wobec innych w teatrze ycia szkolnego - wiedzied, jak si zachowad jzykowo w sytuacji, gdy adresatami jego wypowiedzi s koledzy z klasy, nieznajomi rwienicy, nauczyciele czy obcy doroli, a take mied wiadomod oczekiwao moliwoci odbiorcw wpisanych w rne formy gatunkowe

tekstw (na przykad rzeszy dnych najwieszych informacji i opinii czytelnikw recenzji, urzdnika reprezentujcego instytucj, do ktrej kierowany jest list motywacyjny czy mylcego, zanurzonego w kulturze i estetycznie wyrobionego odbiorcy esejw). Umiejtnod bowiem rozpoznania waciwoci odbiorcy wypowiedzi i, co za tym idzie, was'ciwego jej uksztatowania jest podstaw satysfakcjonujcej dla obydwu stron komunikacji *zob. Grabias 1994, s. 235+. Jak zauwaaj psychologowie, umiejtnod ta wie si ze zdolnoci utosamiania si w pewnym sensie ze swym odbiorc: dobry nadawca "potrafi suchad siebie uszami wasnego suchacza", a dobry odbiorca, jest zewntrznie osob milczc, wewntrznie musi aktywnie rekonstruowad przekazywane informacje, odtwarzad intencje i znaczenia zawarte w wypowiedzi partnera" *Ncki 1996, s. 40+3. 3 Warto w tym miejscu wspomnied wyniki badao psychologicznych ujawniajce cisy zwizek jakos'ci komunikacji z obrazem samego siebie uczestnikw tej komunikacji: "Osoby o dobrze rozbudowanym i zorganizowanym obrazie samego siebie lepiej dopasowuj wypowiedzi do swego audytorium", uzyskuj wysoki stopieo zgodnos'ci we wspdziaaniu, lepiej te peni role suchacza. Ponadto dobra komunikacja jest najbardziej prawdopodobna wtedy, gdy rozmwca jest postrzegany jako podobny do nadawcy majcego idealny obraz samego siebie oraz wtedy, "kiedy partnerzy komunikuj sobie uznanie dla swych silnych stron" *Necki 1996, s. 47+. , ...... .,..,., O komunikacji jzykowej 27 Dla samego odbiorcy docierajca do niego wypowied stanowi zadanie do rozszyfrowania, w czym pomocne s jego wczeniejsze dowiadczenia z podobnym typem wypowiedzi oraz ca gam innych rodzajw wypowiedzi, a take wiedza o wiecie, umiejtnoci jzykowe i rne sprawnoci komunikacyjne. Kady tekst uruchamia w odbiorcy system oczekiwao, ktre ten sprawdza, konfrontujc je z realiami komunikacji, w jakiej uczestniczy. Im dowiadczenie komunikacyjne odbiorcy jest bogatsze, tym peniejszy jest odbir tekstw, nawet takich, ktre w jakim stopniu nie speniaj oczekiwao *por. Duszak 1998, s. 32-33+. Zamanie oczekiwao odbiorcy grozi wprawdzie powstaniem zakceo komunikacyjnych (jeli odbiorca nie bdzie w stanie odkryd motywacji odejcia od schematu), ale te zaprasza do kreacji interpretacyjnej, dziki ktrej sam odbiorca moe przeyd estetyczn przyjemnod wsptworzenia sensu tekstu w jaki sposb dlao zaskakujcego. Zrnicowanie omawianej kategorii odbiorcy przedstawia rysunek 1.3. Rys. 1.3. zamierzony

niezamierzony

ADRESAT

ODBIORCA indywidualny

zbiorowy

wyobraony

rzeczywisty

(wpisany w tekst)

Badacze podkrelaj, e wszelka komunikacja jzykowa opiera si na aktywnym wspdziaaniu komunikacyjnym nadawcy i odbiorcy wypowiedzi. Aby takie wspdziaanie byo w ogle moliwe, uczestnicy komunikacji musz przynaleed (przynajmniej w jakim stopniu) do tej samej wsplnoty jzykowej. Wsplnot jzykow (komunikatywn) tworz jednostki, ktre podzielaj wiedz jzykow (znaj ten sam jzyk) i kulturow (przynale do tego samego krgu kulturowego, /wy/znaj ten sam system wartoci, stereotypw, wierzeo, postaw, pogldw, czy je wsplna tradycja, obyczajowod, przeszod i przyszod wyznaczane zwykle przynalenoci do tego samego narodu lub mniejszej grupy etnicznej) oraz opanoway zasady posugiwania si t wiedz *por. Duszak 1998, s. 253+. Zasig wsplnoty komunikatywnej wykracza czsto poza granice jednego

28 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA paostwa (np. jzykiem polskim posuguje si m.in. Polonia poza terytorium Polski), moe te wyznaczad granice wewntrz paostw (np. wsplnoty an-glo- i francuskojzyczna w Kanadzie) i przenikad si z zasigiem innych wsplnot (np. czs'ciowe nakadanie si na siebie wsplnot polsko-, litewsko- i rosyjskojzycznej na Litwie)4. c) Kontakt midzy uczestnikami komunikacji

Na list czynnikw warunkujcych komunikacj jzykow wpisany jest take kontakt miedzy nadawc i odbiorc: a) psychiczny - zachodzi wtedy, gdy obydwaj uczestnicy interakcji maj s'wiadomod i wol wspdziaania komunikacyjnego (jeli za' na przykad odbiorca zatopi si w swoich mylach i nie bdzie otwarty na wysyany doo komunikat, bariera psychiczna uniemoliwi zajcie komunikacji mamy wtedy do czynienia ze zjawiskiem "mwienia jak do ciany"); b) fizyczny - oparty na fizycznej moliwoci przekazania komunikatu odbiorcy jednym z kanaw wzrokowym i / lub suchowym (zatem jeeli zganie wiato, odbiorca nie bdzie mg odczytad napisanego tekstu; kiedy wyczy si telefon, jego posiadacz nie bdzie w stanie przejrzed SMS-w; gdy ulic przejedzie ciarwka, przechodzieo nie bdzie mg usyszed swego rozmwcy - w kadej z tych sytuacji zakcenia powstae w kanale przekazu uniemoliwi kontakt midzy uczestnikami zdarzenia komunikacyjnego, a wic take odbir i interpretacj komunikatu, nawet jeli wszystkie inne warunki s spenione). 4 W najnowszych pracach wyrnia si take wsplnot dyskursu jako wsplnot ludzi, ktrych cz podobne cele spoeczne (na przykad zbieranie znaczkw, uprawianie nauki), a jej waciwoci jest istnienie charakterystycznych dla niej typw tekstw, czyli gatunkw wypowiedzi (na przykad artykuu naukowego dla wsplnoty akademickiej, roz-prawki dla wsplnoty szkolnej), oraz stopniowalnod kompetencji, przejawiajca si w obecnoci ekspertw i nowicjuszy, a nawet "czonkw - satelitw". Pene czonkostwo w takiej wsplnocie wymaga wysokiej aktywnoci komunikatywnej - nie tylko w zakresie odbioru, ale przede wszystkim w zakresie nadawania tekstw. Rozwj waciwej danej wsplnocie dyskursu kompetencji dyskursu dokonuje si przez wiadomy wysiek jej czonkw, ktrzy dziki rnorodnym dwiczeniom ucz si obowizujcych w niej konwencji tekstowych. *Duszak 1998, s. 257+. Szkoa i uniwersytet zdaj si powoane do tego, by tworzyd warunki sprzyjajce wspomnianym wyej dwiczeniom - po to, by wczyd uczniw i studentw do bogactwa wsplnot dyskursu, i to na zasadzie penego czonkostwa, a nie tylko przynalenoci satelitarnej. . O komunikacji jzykowej 29 Niekiedy podtrzymanie kontaktu z odbiorc lub jego nawizanie czy zerwanie staj si gwnym celem komunikacji. Mwimy wtedy o dominujcej funkcji fatycznej wypowiedzi (typowej dla takich tekstw jak powitania, pozdrowienia, poegnania, zdawkowe rozmowy o pogodzie czy angielskie formuy How ar you? - Fmfine) [zob. funkcje wypowiedzi, punkt (g)], d) Komunikat, czyli tred i forma wypowiedzi Podstaw komunikacji jest nadawanie i odbieranie komunikatw. Moemy je sobie wyobrazid jako treci "zapakowane" w mniej lub bardziej delikatne i oryginalne formy. Nadawcy wrczaj je odbiorcom, a ci w trakcie "rozpakowywania" znajduj w rodku rne sensy. Nieraz owe formy tekstw s tak przezroczyste, e od razu widad, co nadawca chcia przekazad. Czsto jednak opakowanie staje si wykwintne, wielowarstwowe, obdarowany moe gubid lub pltad sznureczki, ktre powiza w zagmatwan caod zmylny autor. Jeli odbiorca nie rozpozna w ukadzie sznurkw i warstw jakiego wzoru, ktry by go od razu kierowa na waciw drog interpretacji *zob. wzorce

gatunkowe i konwencje stylistyczne, rozdziay 2. i 4.+, rozczarowany moe w ogle nie znaled sensu, nie uda mu si poczyd odkrytych w rodku elementw w znaczc caod, ktr mgby z satysfakcj nazwad tekstem *zob. o tekcie, rozdzia 3.+. Tytu i rdtytuy, ukad akapitw, uyte sownictwo, budowa zdao, dobr form gramatycznych mniej lub bardziej nacechowanych - wszystko to skada si na owo "opakowanie" formalne niosce ze sob okrelone treci i nazywane (wraz z tymi treciami) mianem komunikatu5. Im wiksze dowiadczenie odbiorcy w otwieraniu takich tekstw, im rnorodniejsze one byy w przeszoci, tym atwiej mu radzid sobie nawet z formami nowymi, zaskakujcymi, oryginalnymi. Ogromn rol odgrywa tu take wiadomod wartoci gatunkowej i stylistycznej poszczeglnych rodkw - roli tytuu, rdtytuw, akapitw, sownictwa, form fleksyj-nych, konstrukcji sowotwrczych i skadniowych. Pogbiona wiedza o funkcjach takich elementw, jak na przykad potoczne zwizki frazeologiczne (noniki obrazowoci, konkretu, aury codziennoci i zwykoci) pomaga szybciej zorientowad si w intencjach nadawcy i gbiej wniknd w znaczenie komunikatu *zob. style funkcjonalne, rozdzia 2.; kompozycja, rozdzia 6.+. 5 Komunikat jest tu rozumiany szerzej ni w modelu Romana Jakobsona: nie tylko jako forma wypowiedzi, z ktr wie si funkcja poetycka, lecz rwnie jako tred przekazywana w okrelonej formie (czyli w znaczeniu bliszym potocznemu).

30 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA Tekst, ktry jest znakiem, musi nie tylko zostad skonstruowany w jaki sposb, ale te powinien byd o czym, czyli nies'd w sobie okrelon tres'd. Tak jak w wyjtkowych okolicznociach prezentem bywa tylko opakowanie, na przykad drogocenna, wysadzana szlachetnymi kamieniami szkatuka (wtedy to opakowanie staje si wartoci samoistn - sztuka dla sztuki), tak samo w tekcie rzadko jego esencj jest sama forma (wtedy zreszt ona sama zaczyna znaczyd). W typowych sytuacjach pod form szukamy gbszych treci, ktre mona porzdkowad wedug pl (krgw czy dziedzin) tematycznych. O nierozcznym zwizku formy i treci wiadczy moliwod przyporzdkowania rnych dziedzin tematycznych gatunkom, w ktrych mog si one swobodnie rozwijad (np. powied romans i melodramat - o mioci, psalm i kazanie - o Bogu i yciu doczesnym, esej - o literaturze, sztuce, filozofii, reporta - o podrach i niezwykych ludziach, prognoza pogody - o pogodzie itd.). Niedopasowanie formy wypowiedzi do treci grozi niezrozumieniem komunikatu i w skrajnych wypadkach - udaremnieniem komunikacji. Mamy wwczas do czynienia z bdami stylistycznymi, bdami w zakresie spjnoci wypowiedzi *por. Kar-powicz 2001, s. 142+ oraz oglniej bdami w zakresie tekstu i wypowiedzi [por. Porayski-Pomsta 1999 b, s.109-112]. Tekstom, ktre w gwnej mierze nastawione s na przekazywanie treci, przypisuje si jako dominujc funkcj informatywn, a tekstom z narzucajc si niezwyk form - funkcj kreatywn (poetyck) *zob. funkcje i cele komunikacji, punkt (g)]. Dwuaspektowo rozumiany komunikat symbolicznie mona pokazad na rysunku 1.4. Rys. 1.4.

KOMUNIKAT gatunki wypowiedzi, style sownictwo i gramatyka FORMA O komunikacji jzykowej 31 e) Kodowe zaplecze komunikacji Wrd niezbdnych warunkw komunikacji wymienilimy wczeniej midzy innymi znajomod - u obydwu uczestnikw komunikacji - jzyka, w jakim dany komunikat zosta sformuowany. Jzyk mona tu rozumied modelowo jako abstrakcyjny system obejmujcy sownictwo i reguy jego czenia w znaczce konstrukcje (czyli gramatyk). System ten ma charakter potencjalny, jest zmagazynowany w pamici uytkownikw i stanowi zaplecze, z ktrego nadawca wybiera odpowiednie elementy, by stworzyd tekst i wyrazid wasne myli, uczucia, akty woli, a w ktrym odbiorca odkryte w tekcie skadniki rozpoznaje i interpretuje. Tak ujmowany jzyk nazywa si w teorii komunikacji kodem jzykowym. Najatwiej jest si porozumied ludziom, ktrzy nale do tej samej wsplnoty jzykowej (komunikatywnej) *zob. o wsplnocie jzykowej, rozdzia 1.3., punkt (b)+. Tradycyjnie jzyk wsplnoty komunikatywnej nazywano jzykiem etnicznym lub narodowym, ale obecna sytuacja etniczna wielu paostw jest na tyle skomplikowana (w zwizku z napywem i asymilacj ludnoci obcej kulturowo i jzykowo), e pojcie jzyka wsplnoty komunikatywnej zdaje si pojemniejsze i lepiej oddajce rzeczywistod *zob. te o stylu, rozdzia 2.+. Jzyki wsplnot komunikatywnych nie s monolityczne. W jzyku polskim na przykad da si wydzielid rne odmiany - terytorialne, spoeczne i pokoleniowe - oraz style *zob. odmiany i style, rozdzia 2.+. Jeli nadawca stworzy tekst, posugujc si ktr z odmian jzyka, to rwnie odbiorca powinien j znad, by zasza komunikacja. Kiedy na przykad lekarz oznajmia rodzinie pacjenta, e nastpio zejcie pourazowe..., dzieci chorego, ktrego nie znalazy na szpitalnej sali, mog bdnie zinterpretowad docierajcy do nich komunikat. Gdy nauczyciel w szkole podstawowej objani czwartoklasistom pojcie podmiotu skadniowego, odwoujc si do naukowej definicji z Encyklopedii jzykoznawstwa oglnego, nie bdzie mg liczyd na zrozumienie. Tekst za nastolatka przemawiajcego do swej babci tradycjonalistki jzykiem modzieowym moe w najlepszym razie zostad potraktowany jako niegrzeczny i niejasny. Jak pokazuj przykady, wanym zadaniem nadawcy wypowiedzi jest dostosowanie kodu jzykowego i jego odmiany do moliwoci i. oczekiwao odbiorcy, ktry ten kod (t odmian) powinien znad i w jakim stopniu akceptowad. .............

32 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA

Poniewa za jeyk stale si zmienia i rozwija, teksty powstae przed kilkudziesiciu lub kilkuset laty mog byd trudne w odbiorze ze wzgldu na nieznajomod u odbiorcy odmiany jzyka w takiej wersji, ktra bya ywa w epokach minionych. Dlatego tak wane jest z punktu widzenia odbiorcy poszerzanie wiedzy na temat elementw kodu jzykowego nie tylko w jego wersji wspczesnej, ale te w odmianach historycznych. Pomocne w tym zakresie staj si sowniki historyczne i etymologiczne (np. Sownik staropolski pod red. S. Urbaoczyka, Sownik polszczyzny XVI wieku zredagowany przez M. R. Mayenow czy chociaby Sownik jzyka Adama Mickiewicza opracowany przez K. Grskiego i S. Hrabca), a take objas'nienia z zakresu gramatyki historycznej i historii jzyka, ktre mona znaled m.in. w podrcznikach do nauki o jzyku dla licealistw. Wszystkie te rda pomagaj wspczesnemu uytkownikowi jzyka polskiego zrekonstruowad kod, ktrym posugiwali si twrcy tekstw powstaych przed wiekami, a znajomod tego kodu jest warunkiem was'ciwej interpretacji owych tekstw6. Wspominalimy wczeniej, e komunikacja midzyludzka dokonuje si niekoniecznie i nie tylko za pomoc jzyka. Moe ona byd wspomagana lub nawet realizowana wycznie za pomoc rodkw pozajzykowych: mimiki, gestykulacji, znaczcej organizacji przestrzeni midzy nadawc i odbiorc. rodki te ukadaj si w specyficzne systemy znakowe, rejestrowane w pamici mwicych obok kodw jzykowych i przewanie niewiadomie wykorzystywane w trakcie komunikacji. Wrd owych systemw mona wyrnid: a) kod kinezyczny - znaki przekazywane za pomoc wyrazu twarzy, gestykulacji i uoenia ciaa (np. spojrzenia i miny sygnalizujce zdziwienie, oburzenie, powtpiewanie; pocaowanie doni kobiety przez mczyzn w gecie penego admiracji powitania, bicie si w piersi jako symboliczny znak przyznania si do winy czy ukon jako wyraz szacunku); 6 Na przykad pogbieniu interpretacji tekstw staropolskich moe suyd lektura ksiek Zrozumied redniowiecze. Wypisy, konteksty i materiay literackie dla uczniw, studentw i nauczycieli (oprad. R. Mazurkiewicz, Tarnw 1994) i Kultura redniowiecza i renesansu. Materiay z dziejw sztuki dla licew (R. Mazurkiewicz, Warszawa 1998), a take wykorzystanie zbiorw internetowych "Staropolska Online" redagowanych przez Romana Ma-zurkiewicza (zob. m.in. artyku Romana Mazurkiewicza "Bogurodzica - miedzy pies"ni a ikon" na stronie: http://staropolska.gimnazjum.com.pl/sredniowiecze/sredniowie-cze_006_bogurodzica.html). O komunikacji jzykowej 33 b) kod proksemiczny - sygnay wpisane w zachowania ksztatujce przestrzeo i odlegod midzy mwicym i suchaczem (np. w kulturze pnocnoamerykaoskiej za odlegod neutraln midzy rozmwcami, ktra pozwala na niewymagajc dyskrecji konwersacj na tematy osobiste, uwaa si jak pisze Edward Hali - odlegod 50-90 cm, dla mieszkaocw Ameryki acioskiej jest to ju za odlegod "publiczna" i nieodpowiednia do rozmw osobistych) *por. Hali 1987, s. 175-179]. W komunikacji pisanej powysze kody nie uczestnicz bezporednio, poniewa nadawca nie stoi twarz w twarz z odbiorc i nie ma midzy nimi kontaktu wzrokowego ani moliwoci reorganizacji przestrzeni. Pismo wyksztacio jednak system rodkw zastpczych, ktry mona wczyd w zakres kodu graficznego. Wielka litera na przykad jest stosowana w polskich listach jako sygna szacunku

okazywanego adresatowi lub osobom czy instytucjom, o ktrych nadawca pisze, a znaki interpunkcyjne (wykrzykniki, py-tajniki, wielokropki) mog suyd wyraaniu uczud i postaw nadawcy (np. wzburzenia, zdziwienia, zastanowienia). Trzeba jednak przyznad, e w system rodkw zastpczych nie jest wystarczajco precyzyjny ani bogaty7. Zwykle to, co w kontakcie mwionym wyraone kinezycznie lub prok-semicznie, w komunikacji pisanej zostaje przeoone na znaki kodu jzykowego, co dobrze obrazuj pisemne "wypowiedzi o wypowiedziach", na przykad pochodzce z reportau Ryszarda Kapucioskiego "Skaczc przez kaue" (z cyklu Imperium) krtkie opisy typu: umiecha si marzycielsko, marszczy czoo, powiedziaa ochoczo, odpara wzruszajc ramionami czy bardziej rozbudowane komentarze-interpretacje, jak w nastpujcym fragmencie: Babcia wyprostowaa si, wspara rce na trzonku mioty, spojrzaa na mnie, umiechna si nawet i powiedziaa rzecz, ktra jest samym sednem rosyjskiej filozofii ycia: Kak ywiom?, powtrzya z namysem i dodaa gosem, w ktrym bya i duma, i determinacja, i cierpienie, i radod - Dyszym! [R. Kapucioski, Imperium, Warszawa 2000, s. 189+. 7 Aby porozumiewanie si za pomoc pisma byo moliwe, odbiorca musi znad system kodowania zastosowany przez nadawc. Odkrywane przez archeologw staroytne fragmenty zapiskw nie zawsze udaje si rozszyfrowad wspczesnym badaczom, czego przykadem s odnalezione ws'rd pozostaoci staroytnego miasta Harrapa w dolinie Indusu lady tajemniczego pisma, o ktrym wspomina Mik Edwards w artykule "Indus. Rzeka czasu. Skadajc okruchy przeszos'ci" ("National Geographic. Polska" 2000, czerwiec, s. 122-123 i 126).

34 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA Dziki temu, e gest, mimik, spojrzenie trzeba w wypowiedzi pisanej ujd w sowa, zdaje si ona pod wzgldem jzykowym znacznie peniejsza, precyzyjniejsza i bogatsza ni tekst mwiony. Umiejtnod przekadania na pismo tego, co w komunikacji mwionej wyraa si pozawerbal-nie, wymaga od nadawcy doskonaej znajomoci kodu jzykowego i decyduje o powodzeniu pisarskim autorw takich tekstw, jak na przykad opowiadanie z dialogiem, sprawozdanie czy reporta. Przygldajc si bliej tekstom pisanym, musimy dodatkowo zauwayd, e cenne wskazwki interpretacyjne s w nich wynikiem zastosowania przez nadawc odpowiednich sygnaw dotyczcych organizacji przestrzeni kartki papieru i ukadu stron. Zasady wypeniania takich stref w ukadzie strony, jak nagwek, stopka, prawa i lewa czs'd kartki, przestrzeo tekstu gwnego itp., oraz w ukadzie wikszej caoci: pierwszej i ostatniej strony czy kolejnos'ci stron *zob. rozdzia 7.+ wczamy rwnie do kodowego zaplecza komunikacji (pisanej) - na styku kodw graficznego i jzykowego. Na uwag w tym miejscu zasuguj ponadto kody tworzce si na naszych oczach, zwizane z rozwojem komunikacji intemetowej. Poza znakami kodu jzykowego uytkownicy Internetu wykorzystuj do wyraania swoich emocji, ocen i postaw take specjalny system obrazkowy, ktry moemy nazwad kodem emotikonw (np. znak :) symbolizuje pozytywne, humorystyczne

nastawienie nadawcy do przekazywanych treci). O wanej roli emotikonw i ich popularnoci wiadczy chociaby to, e w system zosta ostatnio zaadaptowany przez sieci telefonw komrkowych do wzbogacenia moliwoci nadawania krtkich informacji tekstowych (SMS). W magazynie komunikacyjnym stanowicym zaplecze midzyludzkiego porozumiewania si ogromnie wane miejsce zajmuje kod kulturowy, czyli system symboli, wartoci, wierzeo, przekonao wsplny danej spoecznoci - raz bezwiednie, innym razem wiadomie przywoywany w trakcie komunikacji. Ma on odbicie rwnie w jzyku, w ktrym utrwalony jest jzykowy obraz wiata wraz z rnymi stereotypami jzykowymi. Jak stwierdza Ryszard Tokarski, jzykowy obraz wiata (oznaczany skrtem JO) to "swoiste dla danego jzyka sposoby widzenia poszczeglnych skadnikw wiata oraz oglniejsze rozumienie organizacji wiata, panujcych w nim hierarchii i akceptowanych przez spoecznod jzykow wartoci" *Tokarski 1993, s. 358+. JO ujawnia si w gramatyce O komunikacji jzyka we j 35 i strukturze semantycznej sownictwa danego jzyka, na przykad do polskiego jzykowego obrazu wiata naley antropocentryzm, preferowanie cywilizacji, przede wszystkim europejskiej, uwydatnianie zalet polskoci i akceptowanie norm religii chrzecijaoskiej, widoczne w regularnociach nazywania ludzi niszej wartoci takimi okreleniami, jak na przykad: mapa, jaskiniowiec, azjata 'czowiek niekulturalny, bez zasad, brudny...', yd 'kto, kto oszukuje, wykorzystuje innych',poganin itp. Jzykowy obraz wiata tworzy przestrzeo, w ktrej kody jzykowy i kulturowy wzajemnie si dopeniaj i warunkuj, gdy powstaje on "nie tylko w relacji rzeczywistod po-zajzykowa - jzyk, lecz take jako nastpstwo przynalenoci czowieka, twrcy jzyka, do okrelonego krgu kulturowego oraz obowizujcych w tej kulturze ideaw dobra, pikna itp". [Tokarski 1993, s. 361]. W skad jzykowego obrazu wiata wchodz charakterystyki przedmiotw i zjawisk, ktre obejmuj zespoy cech tworzce wyobraenia tych przedmiotw i zjawisk, a take wizane z nimi oceny i wzory zachowao. Owe charakterystyki to wanie stereotypy jzykowe. Przewanie mieszcz si w nich "tylko cechy typowe, przysugujce obiektom uznanym potocznie za normalne, zwyczajne, reprezentatywne. Takie zestawy cech s zorganizowane wewntrznie w nieprzypadkowy sposb" *Bartmioski, Panasiuk 1993, s. 363-364+ (np. do jzykowego stereotypu wini w polsz-czynie wchodz takie cechy, jak arocznod i niechlujstwo, wpisane w znaczenie przenone wyrazu winia 'o czowieku brudnym - dosownie i moralnie' , we frazeologizmy tworzone przez ten wyraz: obierad si jak winia, okazad si wini, i w znaczenia wyrazw od niego pochodnych, np. nawinid, wintuszyd). Znajomod wymienionego wyej kodu kulturowego i w duym stopniu wtopionego weo kodu jzykowego, lecych u podoa tworzonego i interpretowanego tekstu, jest warunkiem rozumienia tego tekstu. Dlatego nie znajc polskiej symboliki okrgego stou, zwizanej z wydarzeniami 1989 roku, obcokrajowiec mwicy nawet bardzo dobrze po polsku nie odczyta sensu zdania: Twrcy okrgego stou zaprzepacili stojc przed nimi szans. Zauwamy, e odbiorca anglojzyczny moe skojarzyd okrgy st z wpisanymi w kultur anglosask Opowieciami Okrgego Stou i skierowad sw interpretacj na zupenie inne ni zamierzone przez nadawc tory - ku rycerzom krla Artura.

Na kodowe zaplecze komunikacji skada si poza opisanymi dotychczas systemami rwnie system rl spoecznych, w jakich komunikacja moe si

36 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA dokonywad. W kodzie spoecznym rejestrowane s bowiem reguy rnicowania ludzi ze wzgldu na ich rang spoeczn (rwnorzdn lub nierwno-rzedn) i penione przez nich role spoeczne *por. Grabias 1994+. Na ksztat komunikatu i moliwod jego zrozumienia wpywa zatem s'wiadomos'd tego, w jakich rolach wystpuj w danej sytuacji rozmwcy i w jakim ukadzie hierarchicznym si oni znajduj (np. mczyzna i kobieta bd rnie ksztatowad swoj konwersacj w zalenoci od tego, czy czy ich bliskod emocjonalna lub pokrewieostwo, czy te s sobie obcy; czy nie ma midzy nimi rnicy wieku, czy wrcz odwrotnie; czy dzieli ich przepad w hierarchii zawodowej, czy te nie). Oczywiste jest przy tym, e ukady zalenoci spoecznych wpisane s w kultur i od niej w duym stopniu zalene. Na koniec do kodowego zaplecza komunikacji naleaoby jeszcze wczyd kod poznawczy, ktry obejmuje system schematw interpretacyjnych (ram, skryptw, scenariuszy)8, stanowicych w umysach uczestnikw komunikacji gotowe wzorce pomocne w organizacji dowiadczenia i w interpretacji docierajcych do odbiorcw komunikatw. Jak pokazuje Tomasz Piotr Krzeszowski *Krzeszowski 1994+, takie schematy, jak CAOD - CZD, GRA - D, PRZD - TY i wiele innych zaliczanych przezeo do przed-pojciowych schematw wyobraeniowych (a wic obecnych w dowiadczeniu dziecka od najwczeniejszych, jeszcze przedjzykowych stadiw rozwoju), s podstaw mylenia metaforycznego i wartociowania. Na przykad schemat GRA - D wspierany podstawowym dowiadczeniem dodatnim (wzrostu i dobrego stanu zdrowia) oraz ujemnym (choroby, umierania, pochwku) motywuje takie skonwencjonalizowane zwroty i wyraenia jzykowe dotyczce rnych sfer ycia, jak: wznied si na szczyty, byd w szczytowej formie, urosnd w czyich oczach, wzloty i upadki, podnosid kogo na duchu oraz wpad w tarapaty, zapadad na zdrowiu, pjd na dno, byd w doku, zdolowad kogo' i wiele innych. Opisywane przez Krzeszowskiego schematy s powtarzajcymi si wzorami obecnymi w ruchach ciaa, manipulacji przedmiotami i w percepcji (a wic maj podoe cielesnodowiadczenio-we). Porzdkuj one to dowiadczenie, czynic je zrozumiaym przez uksztatowanie pojd konkretnych (typu: na grze, na dole), a w wyniku metafo8 Omwienie koncepcji schematw poznawczych i rnych teorii do niej zaliczanych (teorii ram Minsky'ego, teorii skryptw Schanka i Abelsona i teorii schematowej Rumel-harta, Lindsay'a, Normana) znajdziemy w artykule Krzysztofa Najdera *Najder 1992+, prezentujcego te problematyk z punktu widzenia psychologii poznawczej. . O komunikacji jzykowej 37 rycznych przesunid tworz te pojcia abstrakcyjne i organizuj dowiadczenie umysowe czowieka *zob. o stylu potocznym, rozdzia 2.+.

Wiele schematw poznawczych, szczeglnie tych bardziej zoonych, odnoszcych si do skomplikowanych sytuacji i zachowao, jest uwarunkowanych kulturowo oraz spoecznie. Wpisuj si one we wzorce jzykowe, stanowic cznik z innymi ni poznawczy kodami (jzykowym, spoecznym, kulturowym). Jeli przyjrzymy si dla przykadu ywemu w polskiej kulturze rozbudowanemu schematowi (skryptowi, scenariuszowi) pogrzebu, ktry zakada: czyj mierd, obecnod aobnikw i ksidza, wykorzystanie rekwizytw w postaci krzya i trumny oraz swoist scenografi z kaplic i cmentarzem, a take przewidywaln kolejnod zdarzeo, to dostrzeemy, e przywoanie tego schematu w pamici bdzie konieczne, aby z wizki zdao: Przyjechalimy za pno. Przed domem stal ju trumna i sychad bylo ialo-sne zawodzenie matki, wydobyd informacj o mierci osoby, z ktr narrator analizowanego fragmentu tekstu mia si spotkad. Przykad ten pokazuje, e schematy nale do wiedzy uytkownikw jzyka, koniecznej do tego, by mg on zrekonstruowad treci zakodowane w odczytywanym tekcie. Wraz ze wzbogacaniem dowiadczenia czowiek doskonali si w sprawnym korzystaniu z przyswojonych (lub wytworzonych) wczeniej schematw i scenariuszy, ktre dziki temu automatyzuj si i uatwiaj dziaanie w sytuacjach typowych *por. Ncki 1996, s. 41+. Miar uytecznoci tyche schematw i scenariuszy jest bowiem ekonomicznod, minimalizowanie wysiku. Wydaje si w powyszym kontekcie, e rwnie na wzorce gatunkowe moemy spojrzed tak, jakby byy one wypracowywanymi w drodze dowiadczeo (czytelniczych, szkolnych, dziennikarskich) schematami (scenariuszami) dziaao tekstowych. Zadaniem szkoy i uniwersytetu powinno byd zatem midzy innymi wzbogacanie uczniowskiego i studenckiego dowiadczenia przez organizacj takich sytuacji, ktre pozwol uczniom i studentom oswoid si z nieznanymi im wczeniej schematami interpretacyjnymi i scenariuszami dziaania, take dziaania tekstowego, aby w samodzielnym yciu mogli je efektywnie przywoywad w trakcie tworzenia i odbioru zrnicowanych tekstw. Podsumowujc, moemy zaplecze kodowe komunikacji jzykowej opisad jako nakadanie si na siebie trzech typw ukadw: a) kodw poznaw-czo-kulturowych, dostarczajcych uczestnikom komunikacji systemw kategoryzacji, wartociowania i interpretowania wiata; b) kodw jzykowych

38 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA bezporednio decydujcych o formie komunikatu (kod jzykowy mwiony i pisany, rne odmiany i style jeyka *por. rozdzia 2.+), a w gbszych swych warstwach warunkowanych kulturowo i poznawczo; c) kodw pragmatycz-no-spoecznych, zwizanych z sytuacj komunikacyjn, okrelonymi rolami i systemami celw uczestnikw komunikacji (kody: spoeczny, proksemicz-ny i kinezyczny). Zalenoci midzy tymi ukadami pokazuje rysunek 1.5. Rys. 1.5. KODOWE zaplecze komunikacyjne ! Kod kinezyczny ^. / Kod proksemiczny I^>V

Kod kulturowy /" s, (Kod spoeczny KOD JZYKOWY^ \ '(kod emotikonw) f) Kontekst wypowiedzi Kade zdarzenie komunikacyjne odbywa si w okrelonym kontekcie, rozumianym przez nas szeroko -jako "skomplikowana, wielopaszczyznowa siatka uwarunkowao zwizanych z nadaniem i odbiorem tekstu, determinujca ze strony nadawcy realizacje intencji komunikacyjnych, a ze strony odbiorcy odczytanie tych intencji i dziaanie" *Baokowska 2002+9. W tak szeroko ujmowanym kontekcie da si wskazad trzy jego podstawowe typy - poziomy: l. Kontekst kulturowo-poznawczy, czyli odniesienie wypowiedzi do wsplnego wiata pojd i wartoci utrwalonego w danej kulturze, a budowanego z wykorzystaniem wspomnianych w poprzednim rozdziale ko9 Konieczne jest tu jednak wyjanienie, e terminu kontekst uywamy w naszej pracy inaczej ni twrca klasycznego ju modelu aktu komunikacji Roman Jakobson, ktry tyme terminem okrela odniesienie wypowiedzi do s'wiata, czyli jej tred, i wiza z nim pojecie funkcji poznawczej tekstu. O komunikacji jzykowej 39 dw poznawczego i kulturowego. Ten typ kontekstu reprezentuj m.in. odwoania do rnych tekstw kultury - pimiennictwa, malarstwa, architektury, muzyki, w tym te do wytworw kultury masowej *zob. te stylizacja i intertekstualnod, rozdzia 5.+, a take do oglnie znanych faktw i postaci historycznych, symboli i emblematw, prdw filozoficznych i artystycznych, obyczajw i scenariuszy zachowao. 2. Kontekst pragmatyczno-spoeczny (sytuacyjny) - cile powizany z kontekstem kulturowopoznawczym, a polegajcy na osadzeniu komunikacji w okrelonej sytuacji komunikacyjnej (w okrelonym miejscu i czasie), na determinacji tematem, a take liczb uczestnikw komunikacji i odgrywanymi przez nich rolami. Ponadto w kontekcie tym mieszcz si indywidualne charakterystyki nadawcy i odbiorcy, na ktre skadaj si uzalenione od wieku, wyksztacenia, pochodzenia spoecznego i terytorialnego, zawodu i nawet pci takie waciwoci komunikujcych si ze sob osb, jak: rozlegod wiedzy o wiecie, zainteresowania, oczekiwania i temperamenty, a take poziom sprawnoci komunikacyjnych, w tym bogactwo lub ubstwo jzykowe. Te ostatnie objawiaj si znajomoci wycznie kodu ograniczonego albo take kodu rozwinitego, ktry daje moliwod wyboru spord rnych odmian i stylw danego jzyka czy nawet kilku jzykw10. Rnice w stopniu oficjal-noci kontaktw midzy nadawc i odbiorc (oficjalne - prywatne) oraz trwaoci tych kontaktw (jednorazowe - wielokrotnie odnawiane), a take zrnicowanie zasigu komunikacji (paszczyzna oglnonarodowa, np. dziennikarz - czytelnicy; paszczyzna lokalna, np. burmistrz / Kod graficzny

mieszkaocy miasta, profesor - studenci; paszczyzna indywidualna, np. ojciec - syn, wsppasaerowie itp.) skadaj si take na bogactwo kontekstu pragmatyczno-spo-ecznego. Poza tym w ramach tego kontekstu mieszcz si uwarunkowania wynikajce z zastosowanego kanau komunikacji (suchowowzrokowego, np. mwienie twarz w twarz; suchowego, np. rozmowa przez telefon czy odbir suchowiska radiowego; wzrokowego, np. komunikacja pisana) oraz przyjtych przez nadawc celw, ktre za pomoc danego aktu komunikacji 10 Rnice miedzy kodem ograniczonym i kodem rozwinitym w odniesieniu do uytkownikw polszczyzny omawia dokadnie Maria Nagajowa *zob. Nagajowa 1985+. Tu ograniczymy si do stwierdzenia, e kod ograniczony to wariant jeyka przydatny w sytuacjach ycia codziennego i komunikacji wewntrz niewielkich grup osb dobrze si znajcych, majcych wsplne dowiadczenia. Nie wystarcza on w interakcjach bardziej skomplikowanych, miedzygrupowych, majcych szerszy zasig (np. w komunikacji szkolnej czy medialnej).

40 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA chce on osignd (np. uzyskanie wysokiej oceny na egzaminie, skonienie odbiorcy do zmiany pogldw itp.) *zob. Grabias 1994+. Poniewa za w sferze kontekstu pragmatyczno-spoecznego istotne miejsce zajmuje charakterystyka uczestnikw komunikacji, wydaje si, e take tutaj naley umiecid tzw. kontekst autorski, obejmujcy dane o biografii, pogldach i psychice autora tekstu, szczeglnie cenne w interpretacji tekstw literackich (np. poezji Cypriana Kamila Norwida, esejw Zbigniewa Herberta czy reportay Hanny Krall). 3. Kontekst jzykowo-tekstowy, a wiec odniesienie okrelonego elementu tworzcego wypowied do caej struktury tej wypowiedzi na rnych poziomach jej organizacji. Jest to zatem kontekst gatunkowo-kom-pozycyjny, skadniowy, leksykalny i ortograficzno-interpunkcyjny. Warto jednak zaznaczyd, e uwarunkowania gatunkowo-kompozycyjne stanowi stref przejciow miedzy kontekstem jzykowym i pragmatycznym, jako e wzorce gatunkowe maj przypisane sobie okrelone funkcje, a te zwykle zalicza si do pragmatyki. Kontekst gatunkowy wydaje si szczeglnie wany przy interpretacji tekstw artystycznych i dziennikarskich, gdy rozpoznanie gatunku staje si czsto rwnoznaczne z odczytaniem intencji wypowiedzi (prowadzi na przykad do rozstrzygnicia, czy tekst jest nonikiem tak przeciwstawnych kategorii stylistycznych, jak komizm lub tragizm, dosownod lub metaforycznod, subiektywizm - obiektywizm) *zob. te o intertekstualnoci w rozdziale 5.+. Oglnie naley przyznad, e bez znajomoci rnorodnych uwarunkowao kontekstowych zrozumienie wypowiedzi byoby niemoliwe lub niezwykle zuboone, gdy im szersza i bardziej wszechstronna jest znajomod kontekstw danej wypowiedzi, np. wypowiedzi literackiej, tym bardziej wiarygodna moe byd jej interpretacja. Na rysunku 1.6. przedstawiamy w schematycznym ujciu relacje midzy wyrnionymi rodzajami kontekstu. Rys. 1.6.

kulturowo-poznawczy KONTEKST l pragmatyczno-spoleczny jzykowo-tekstowy historyczny

miejsce

filozoficzny

czas

artystyczny

temat

obyczajowy

uczestnicy

poznawczy

kana

cel

gatunkowo-tekstowy skadniowy leksykalny ortograficzno-interpunkcyjny O komunikacji jzykowej 41 g) Cel komunikacji i funkcje wypowiedzi Jak ju wielokrotnie zaznaczalimy, istot dziaao jzykowych w komunikacji jest denie nadawcy do realizacji okrelonych celw. W analizach lingwistycznych cele te s nazywane funkcjami wypowiedzi lub intencjami i chod obydwa te pojcia bywaj nieraz uywane zamiennie, my staramy si je rozgraniczad, utosamiajc funkcje z bardziej oglnymi celami wypowiadania si, a intencje - ze szczegowymi zamiarami osb si wypowiadajcych. W klasyfikacji funkcji jzykowych za podstaw przyjmujemy model Romana Jakobsona [por. Grzegorczykowa 1991, s. 12-14 - opis i zarzuty mu stawiane] zmodyfikowany i wzbogacony przez Renat Grzegorczykowa *por. Grzegorczykowa 1991, s. 21-27+. Interesuj nas tutaj funkcje wypowiedzi, pomijamy natomiast funkcje przypisywane przez autork jzykowi rozumianemu jako system (funkcj poznawcz: jzyk jako klasyfikator wiata; funkcj generatywn: jzyk jako podstawa tworzenia i rozumienia tekstw) oraz funkcje zwizane z ogem dziaao jzykowych wsplnoty

komunikatywnej (socjalizujc: czenie ludzi posugujcych si tym samym jzykiem; kulturotwrcz: gromadzenie i przechowywanie dorobku kulturowego wsplnoty). Zatem wypowiedziom tworzonym w rnorodnych aktach komunikacji moemy przypisad nastpujce funkcje: a) informatywn (zwan te informacyjn, poznawcz, symboliczn, reprezentatywn) - jeli celem tekstu jest przekazanie informacji, czyli koncentracja na treci (np. w komunikatach prasowych, hasach encyklopedycznych, we fragmentach reportay i recenzji); b) nakaniajc (impresywn) - jeli celem tekstu jest wywoanie okrelonych dziaao odbiorcy (np. pytanie - odpowiedzi, rozkaz i proba - wykonania zadania) lub wpywanie na stan mentalny odbiorcy, ktry to odbiorca w zamyle nadawcy moe byd tego wiadomy (w perswazji, np. matki pouczajcej dziecko) albo niewiadomy (w manipulacji, ocenianej z tego powodu negatywnie, np. w przemwieniu przedwyborczym polityka czy w reklamie); c) ekspresywn (emotywn) - jeeli celem wypowiedzi jest wyraanie emocji, woli, sdw nadawcy bez specjalnego ukierunkowania ich na odbiorc, czyli w formule czuj, e, a nie chc, eby wiedzia, e czuj, e (np. w penym zachwytu okrzyku Jak tu piknie! wydanym przez samotnego turyst na bezludnej play);

42 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA d) kreatywn (przez Romana Jakobsona zwan funkcj poetyck) -jeeli zamiarem nadawcy jest miedzy innymi ujawnienie kreatywnoci jzykowej, widocznej w amaniu norm jzyka standardowego *zob. jeyk standardowy, rozdzia 2.+, a wiec w tekstach, ktrych forma przestaje byd przezroczysta i zaczyna zwracad na siebie uwag *zob. punkt (c)+. Autor tekstu kreatywnego "narusza standardowy obraz wiata odbity w jzyku oglnym, jego semantyce i skadni. Narusza po to, by przekazad niepowtarzaln, poetyck wizj wiata, niedostpn przecitnemu widzeniu" *Grzegorczykowa 1991, s. 27+. Zatem zwizana z t funkcj metaforycz-nos'd i skadniowo-morfologiczno-fonetyczna agramatycznos'd tekstw (nie tylko zreszt poetyckich, ale take esejw, reportay, felietonw, recenzji, dowcipw i innych) ma gbokie podoe znaczeniowe, mimo e ujawnia si dziki modyfikacjom formalnym na poziomie jzyka tekstu; z funkcj kreatywn mona powizad funkcj estetyczn, w ktrej rozumieniu na pierwszy plan wysuwa si denie autora tekstu do ucielenienia w swym dziele kategorii pikna; e) fatyczn (nieobecn w modelu Renaty Grzegorczykowej, zaczerpnit z teorii Romana Jakobsona) jeeli celem wypowiedzi jest nawizanie, podtrzymanie lub zerwanie kontaktu z odbiorc (np. widoczn w takich fragmentach duszych tekstw, jak nagwki prasowe, intrygujce tytuy felietonw, slogany reklamowe, formuy zakooczenia listw itp.)11. Dodatkowo naley pamitad o takich funkcjach komunikatu, ktre nie s zwizane z ktrym z elementw aktu komunikacji w sposb cisy, lecz odnosz si do caego zdarzenia komunikacyjnego. S to funkcje sprawcze wypowiedzi. Realizuj je teksty stwarzajce nowe stany rzeczy *zob. akty mowy konstytutywne, rozdzia 1.2.+: albo na mocy wiary -moemy wtedy mwid o funkcji magicznej

(np. ludowych kltw lub aktw sakramentalnych takich jak chrzest dziecka czy papieskie bogosawieostwo), albo na mocy konwencji spoecznej - mamy wtedy do czynienia z funkcj stanowic (np. aktw prawnych, sdowych, dyrektorskich O komunikacji jzykowej 43 11 W przedstawionej klasyfikacji pomijamy wyodrbnion przez Romana Jakobsona funkcje metajzykow, traktujc j jako rodzaj funkcji informatywnej, gdy jest ona realizowana w wypowiedziach informujcych o kodzie jzykowym (podrcznikach do gramatyki, sownikach, lingwistycznych rozprawach naukowych czy poradnikach poprawnego wysawiania si) *por. Grzegorczykowa 1991], zarzdzeo, a take codziennych obietnic, przeprosin, ostrzeeo, podzikowao, zaproszeo itp.). W kontekcie wymienionej wyej funkcji magicznej pragniemy wspomnied o potrzebie wyodrbnienia funkcji rytualnej. Ujawnia si ona w tekstach, ktrych powtarzanie lub odbir w cile okrelonych okolicznociach s czci jakiego rytuau i staj si warunkiem uczestniczenia w tyme rytuale. Tak funkcj przypisujemy midzy innymi automatycznie odmawianemu przez wiernych pacierzowi czy piewanym w okresie witecznym koldom. Odrbny status naley przypisad funkcji ludycznej tekstw, ktr rozumiemy jako denie nadawcy do wywoania efektu komicznego lub wprowadzenia odbiorcy w wiat zabawy - zawieszajcej postulat prawdziwoci przedstawienia oraz zasad odpowiedzialnoci za czyny. Gatunkami realizujcymi funkcj ludyczn s na przykad art, dowcip, kawa, limeryk, a take komiks, krzywka czy gra komputerowa. Ponadto w komunikacji jzykowej moe si realizowad funkcja pre-zentatywna wypowiedzi. Mamy z ni do czynienia wtedy, gdy ksztat tekstu ujawnia (porednio) takie cechy nadawcy, jak jego pochodzenie terytorialne czy spoeczne (np. przez uycie gwary lub socjolektu), wiek (np. zastosowanie jednostek przestarzaych albo przeciwnie, nowych, waciwych jzykowi modziey), ped itp. Funkcja ta bywa czsto wyzyskiwana przez pisarzy, ktrzy wprowadzajc dialogi postaci do swych tekstw, stylizuj jzyk bohaterw na jzyk rodowiska, z ktrego mieliby si oni wywodzid. Uznajc funkcje wypowiedzi za oglne cele, ktre tym wypowiedziom przywiecaj, a intencje - za cele szczegowe stawiane sobie przez nadawcw w rnych aktach mowy, musimy rwnoczenie przyznad, i spenienie owych aktw mowy i pene zrozumienie wypowiedzi (pena interpretacja) wymaga od odbiorcw waciwego odczytania i intencji szczegowych, i celw oglnych. Modyfikujc nieco schemat przedstawiajcy miejsce interpretacji w komunikacji jzykowej pochodzcy z publikacji pod redakcj Elbiety Tabakowskiej *Tabakowska, red., 2001, s. 245+, proponujemy poniej jego wersj rozszerzon i uzgodnion z tym, co dotychczas zostao napisane w naszej pracy:

44 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE

ZAGADNIENIA O komunikacji jzykowej 45 Rys. 1.7. KOMUNIKACJA MIDZYLUDZKA wiat NADAWCYiODBIORCY wiat TEKSTU l kodowe zaplecze komunikacji PAWA konteksty komunikacyjne WSKAZWKI rodki wyrazu ^JAKI?

+ O CZYM?

J3TACJI 1 --------------------------- l -------- >

INTERPRETACYJNE

+

PO CO?

INTERPRETACJA

Zapisane po prawej stronie schematu pytania: Jaki? + O czym? + Po co? mona uznad za triad okrelajc prototypowy tekst, ktry zawsze jest jaki (ma okrelon form), zawsze jest o czym (niesie okrelone treci) i zawsze jest po co (suy realizacji okrelonych intencji i funkcji). Analiza formy z wykorzystaniem informacji kontekstowych i odwoaniem si do wiedzy i dowiadczeo

uczestnikw komunikacji, zmagazynowanych w kodowym zapleczu komunikacji, oraz cakowicie indywidualnych, prowadzi do zrozumienia treci tekstu i odkrycia jego celu. Jak przy tym podkrela John Swales, cel komunikacji jest nie tylko cech tekstu w ogle, ale uprzywilejowanym kryterium, ktre pozwala zbir pewnych zdarzeo komunikacyjnych wczyd do wsplnego scenariusza - wzorca i okrelid go mianem gatunku wypowiedzi *zob. o gatunku, rozdzia 4.+. To kryterium celowoci okazuje si nawet waniejsze ni kryterium formalne w wyznaczaniu granic gatunkowych *zob. Swales 1999, s. 46; take rozdzia 4.+. Dla pewnych gatunkw wskazanie waciwych im celw jest niezwykle proste (np. dla przepisu kulinarnego, ktrego gwnym zadaniem jest umoliwienie odbiorcy osignicia "sukcesu kulinarnego"), dla innych natomiast - znacznie trudniejsze, m.in. dlatego, e cele nadrzdne bywaj w nich ukrywane przez nadawc (np. zyskanie jak najwikszego poparcia dziki wygoszeniu przemwienia politycznego, co robi si pod pretekstem prezentacji pogldw politycznych). Wiele gatunkw ma wpisane w sw struktur semantyczn cae zespoy celw i zdarza si, e pozostaj one w konflikcie, co prowadzi do osabienia wartoci tyche gatunkw (np. wypracowania szkolnego) *Swales 1999, s. 47; zob. te rozdzia 4.+12. 1.4. Podstawowe wartoci przypisywane komunikacji jzykowej i jej uczestnikom W kontekcie zaprezentowanych w poprzednich rozdziaach ustaleo dotyczcych podstawowych jednostek i aspektw komunikacji jzykowej || naturalna wydaje si moliwod wartociowania owej komunikacji, jej || uczestnikw i wytworw, opartego na zrnicowanych kryteriach oceniali ni. Do najwaniejszych zabiegw wartociujcych t sfer ludzkiej dzia-*I alnoci zaliczamy: i a) ocen tekstu jzykowego ze wzgldu na zgodnod jego formy z normaj mi jzyka standardowego - tekst moe byd mniej lub bardziej poprawny, ; czyli moe w rnym stopniu speniad wymogi kultury jzyka *por. Kar powie 2001, Porayski-Pomsta 1999 b+; w tego typu wartociowaniu tekst jest jednak traktowany jako autonomiczny wytwr komunikacji oderwany : od jej uwarunkowao, co z przyjtego w naszej pracy punktu widzenia jest ujciem zbyt zawonym; b) ocen wypowiedzi ze wzgldu na stopieo dopasowania jej do uwarunkowao spoecznych, sytuacyjnych i pragmatycznych (intencji) - wypowied moe byd mniej lub bardziej stosowna (odpowiednia) w danych warunkach zdarzenia komunikacyjnego (np. zamanie normy jzykowej i w tekcie bywa przejawem dostosowania formy wypowiedzi do zamie12 Psychologowie wskazuj na cztery rodzaje motywacji sprzyjajcych komunikowaniu si ludzi: "zwikszenie jednolitoci wiadomoci posiadanych przez czonkw grupy; zwikszenie zgodnoci opinii wrd czonkw grupy; ksztatowanie statusu spoecznego czonkw grupy i caej grupy; ekspresja stanw emocjonalnych" *Necki 1996, s. 24+. Motywacje te mieszcz si wrd wymienionych przez nas wyej funkcji informatywnych, nakaniajcych i ekspresywnych (przypisywanych pojedynczym wypowiedziom) oraz spoecznych (przypisywanych ogowi dziaao jzykowych wsplnoty). Wydaje si wiec suszne, aby w dydaktyce wychodzid od tych wanie celw i

na nich opierad rozwj kompetencji komunikacyjnej, przez doskonalenie i wzbogacanie rnych sposobw ich wyraania. Zauwamy, e funkcje informatywna, ekspresywna i impresywna znalazy si w ministerialnej podstawie programowej na licie najwaniejszych funkcji wypowiedzi, ktrych znajomod bdzie wymagana od uczniw szk ponadgimnazjalnych.

46 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE z< AGADNIENIA rzonych tres'ci i celw, jak to si dzieje czsto w dialogach, ktre - dla uwiarygodnienia przekazu zawieraj bdy gramatyczne popeniane przez niewyksztaconych bohaterw reportau, albo w felietonach, ktre - dla efektu ironiczno-parodystycznego - inkrustowane s zamierzonymi "przejzyczeniami" felietonisty); c) ocen dziaania jzykowego nadawcy ze wzgldu na zgodnod jego celw z uzyskanymi rezultatami - zachowanie komunikacyjne moe byd mniej lub bardziej skuteczne, efektywne, wydajne (mao skuteczna okae si zapewne proba wyraona za pomoc rozkanika i skierowana do odbiorcy o randze nadrzdnej, na przykad w sytuacji, kiedy starajcy si o prac bezrobotny zwraca si do urzdnika dziau kadr szacownej instytucji penymi kategorycznego tonu sowami: Niech pan da mi t prac.')', d) ocen etyczn zachowao komunikacyjnych uczestnikw zdarzenia komunikacyjnego - ich postpowanie moe byd etycznie podane (kiedy mwi prawd i szanuj si nawzajem, okazujc sobie yczliwos'd i uznanie dla godnoci osoby ludzkiej) lub niepodane (gdy kami lub s w swych zachowaniach napastliwi, agresywni, wulgarni). Ocena etyczna jest s'cis'le zwizana z kulturowo uwarunkowanym systemem wartos'ci i wiatopogldem osb j wydajcych. W szkole warto uczulad uczniw, a na studiach - przyszych nauczycieli, dziennikarzy, animatorw kultury itp. - na ten aspekt wartociowania, tym bardziej e wspczenie w codziennej komunikacji publicznej i jednostkowej coraz bardziej szerz si wzorce zachowao negatywnych13. Umiejtnod skutecznego, stosownego i poprawnego (jeli tego wymaga sytuacja) wypowiadania si jest przejawem rozwinitej kompetencji komunikacyjnej nadawcy. Skadaj si na ni rnego typu sprawnoci komunikacyjne: sprawnod systemowa (przejawiajca si w praktyce znajomoci systemu jzykowego i obowizujcych w nim norm poprawnociowych), sprawnod spoeczna (umiejtnod ksztatowania wypowiedzi odpowiednio do rangi odbiorcy i penionej przezeo roli), sprawnod sytuacyjna (zdolnod dopasowywania wypowiedzi do tematu, miejsca, czasu, liczby odbiorcw, kanau przekazu itp.) oraz sprawnod prag13 Wymienione przez nas oceny mona odnied do tradycji retorycznej, w ktrej znane s tzw. cztery cechy wysowienia jako podstawa wartociowania wypowiedzi perswazyjnych: poprawnod, jasnos'd, stosownod i ozdobnos'd *zob. Korolko 1990, s. 99-102]. O komunikacji jzykowej 47

matyczna (umiejtnod osigania zamierzonych celw za pomoc wypowiedzi jzykowych) *Grabias 1994+. Od strony odbiorcy sprawnoci te realizuj si we waciwym odczytywaniu znakw jzykowych tworzcych tekst i dostrzeganiu uwarunkowao sytuacyjnych i spoecznych jako istotnych sygnaw pomocnych w interpretacji wypowiedzi (w odczytywaniu jej intencji). Do tych sprawnoci nadawczo-odbiorczych moemy doczyd opisywan przez Ann Duszak kompetencj tekstow, czyli "zdolnod tworzenia i odbierania spjnoci tekstw oraz postrzegania podziaw w uniwersum tekstw. W tym drugim wypadku chodzi o zdolnod okrelania typw tekstw w kategoriach uywanych w jzyku potocznym, jak rozmowa, wykad, artyku prasowy, obwieszczenie" *Duszak 1998, s. 252+. Wracajc do listy ocen przypisywanych zachowaniom jzykowym ludzi, moemy j na koniec poszerzyd o dodatkowy rodzaj wartociowania zwizany z pytaniem o relacj midzy tym, co zdeterminowane nakadanymi z gry reguami i formami (rozmaitod kodw i schematw), a indywidualn twrczoci uytkownikw jzyka *por. Grucza 1992, s. 25+. Wydaje si, e w wikszoci zdarzeo komunikacyjnych czowiek ma moliwod wykorzystywania - w wikszym lub mniejszym stopniu - zdolnoci do samodzielnej kreacji i gry. Zdolnod ta wypywa z jego jednostkowych dowiadczeo oraz indywidualnej struktury psychiki i moliwoci intelektualnych. Dlatego czysto naladowcze wykorzystanie elementw dostpnych mu kodw nie ma powszechnej aprobaty. Zatem ostatni z wanych ocen, ktre mona by przypisad zachowaniom komunikacyjnym czowieka, jest uznanie ich za wykraczajce poza wyuczone schematy, a wic oryginalne, twrcze, niepowtarzalne i zaskakujce, w przeciwieostwie do zachowao schematycznych, odtwrczych, naladowczych i przez to przecitnych. 1.5. Bibliografia Aitchison J., 1991, Ssak, ktry mwi. Wstp do psycholingwistyki, tum. M. Czarnecka, Warszawa. Austin J. L., 1993, Mwienie i poznawanie. Rozprawy i wykady filozoficzne, wstp i tum. B. Chwedeoczuk, Warszawa. Baokowska E., 2002, Teoretyczne podstawy opisu odmian i stylw jzyka, kmpis.

48 PRAKTYCZNA STYLISTYKA - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA Bartmioski J., 2001, Tekstologia (lingwistyka tekstu), *w:+ Nauka o jeyku w reformowanej szkole, red. A. Mikolajczuk, J. Puzynina, Warszawa, s. 26-44. Bartmioski J., Panasiuk J., Stereotypy jzykowe, *w:+ Wspczesny jzyk polski, red. J. Bartmioski, Wrocaw, s. 363-387. De Beaugrande R.-A., Dressler W. U., 1990, Wstp do lingwistyki tekstu, tum. A. Szwedek, Warszawa. Duszak A., 1998, Tekst, dyskurs, komunikacja midzykulturowa, Warszawa. Grabias S., 1994, Jzyk w zachowaniach spoecznych, Lublin. Grucza R, 1992, O komunikacji midzyludzkiej -jej podstawach, rodkach, rodzajach, paszczyznach, skadnikach i zewntrznych uwarunkowaniach, *w:+ Modele komunikacji midzyludzkiej. Materiay z

XV Sympozjum zorganizowanego przez Instytut Lingwistyki Stosowanej UW, ck, 26-28 kwietnia 1989 r., red. W. Wo-niakowski, Warszawa, s. 9-30. Grzegorczykowa R., 1991, Problem funkcji jzyka i tekstu w wietle teorii aktw mowy, *w:+ Jzyk a kultura, t. 4, Funkcje jzyka i wypowiedzi, red. J. Bartmioski, R. Grzegorczykowa, Wrocaw, s. 11-28. Hali E. T., 1987, Bezgony jzyk, tum. R. Zimand, A. Skarbioska, Warszawa. Hymes D., 1980, Socjolingwistyka i etnografia mwienia, *w:+ Jzyk i spoeczeostwo, red. M. Gowioski, Warszawa, s. 41-82. Karpowicz T., 2001, Kultura jzyka polskiego, *w:+ Nauka o jzyku w reformowanej szkole, red. A. Mikoajczuk, J. Puzynina, Warszawa, s. 136-145. Kopalioski W., 1989, Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych, wyd. XIX rozszerzone, Warszawa. Korolko M., 1990, Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa. Krzeszowski T. R, 1994, Parametr aksjologiczny w przedpojciowych schematach wyobraeniowych, "Etnolingwistyka" 1994, nr 6, s. 29-51. Kurcz L, 1992, Rozwaania nad jzykiem w jego funkcji komunikacyjnej, *w:+ teje, Jzyk a psychologia. Podstawy psycholingwistyki, Warszawa, s. 128-179. LILT. Language Into Languages Teaching [CD-ROM], Glasgow: University of Glasgow, 2001. Wymagania systemowe: komputer PC lub Macintosh; Windows 95 lub nastpne (dla PC) albo System 7 lub nastpne (dla Macintosha); Netscape 4 lub nastpne albo Internet Explorer 4 lub nastpne; co najmniej 16 MB RAM; napd CD-ROM. Najder K., 1992, Schematy poznawcze, [w:] Psychologia i poznanie, red. M. Mater-ska, T. Tyszko, Warszawa, s. 38-60. Ncki Z., 1996, Komunikacja midzyludzka, Krakw. - Nagajowa M., 1985, Ksztacenie jzyka ucznia w szkole podstawowej, Warszawa. Nieckula R, 1992, Jzyk mwiony i jzyk pisany, *w:+ Jzyk a kultura, t. 5, Potocznod w jzyku i kulturze, red. J. Anusiewicz, F. Nieckula, Wrocaw, s. 87-95. Porayski-Pomsta J., 1999 a, Komunikacja jzykowa, *w:+ Nauka o jzyku dla polonistw, red. S. Dubisz, Warszawa, s. 19-66. Porayski-Pomsta J., 1999 b, Kultura jzyka, *w:+ Nauka o jzyku dla polonistw, red. S. Dubisz, Warszawa, s. 67-112. O komunikacji jzykowej 49

Puzynina J., 2001, Jzykoznawstwo oglne (z elementami historii jzyka), *w:+, Nauka o jzyku w reformowanej szkole, red. A. Mikoajczuk, J. Puzynina, Warszawa, s. 132-135. Sownik wyrazw obcych PWN, wydanie poprawione i uzupenione. Warszawa 1991. Stelmaszuk A., 1996, Warunki harmonijnej komunikacji i tekst, [w:] Problemy komunikacji interkulturowej: Jedna Europa - wiele jzykw i wiele kultur, red. R Grucza, K. Chomicz-Jung, Warszawa, s. 67-73. Swales J. M., 1999, Genre Analysis. English in academic and research settings, Cambridge. Tabakowska E., red., 2001, Dziaanie za pomoc sw: pragmatyka, *w:+ red. teje, Kognitywne podstawy jzyka i jzykoznawstwa, Krakw, s. 203-241. Tokarski R., 1993, Sownictwo jako interpretacja wiata, *w:+ Wspczesny jzyk polski, red. J. Bartmioski, Wrocaw, s. 335-362. Wales K., 2001, A Dictionary of Stylistics, wyd. 2, Harlow. Wierzbicka A., 1997, Moje podwjne ycie: dwa jzyki, dwie kultury, dwa wiaty, "Teksty Drugie" 1997, nr 3 (45), s. 73-93. Wierzbicka A., 1999 a. Akty i gatunki mowy w rnych jzykach i kulturach, *w:+ teje, Jzyk - umys kultura, red. J. Bartmioski, Warszawa, s. 228-269. Wierzbicka A., 1999 b, Rne kultury, rne jzyki, rne akty mowy, *w:+ teje, Jzyk - umys kultura, red. J. Bartmioski, Warszawa, s. 193-227. Zdunkiewicz D., 1993, Akty mowy, *w:+ Wspczesny jzyk polski, red. J. Bartmioski, Wrocaw, s. 259270. ydek-Bednarczuk U., 2001, Pragmatyka jzykowa, *w:+ Nauka o jzyku w reformowanej szkole, red. A. Mikoajczuk, J. Puzynina, Warszawa, s. 45-51.

Edyta Baokowska Rozdzia 2 Z PROBLEMATYKI STYLU Nazwa styl pochodzi z lad. stilus 'rylec; dwiczenie pisemne; sposb pisania; styl'. W polszczynie upowszechnia si w zwizku z francuskim okreleniem le style modern 'styl nowoczesny', odnoszonym do sztuki kooca XIX w. Por. take wyrazy pokrewne stylistyka (nauka o stylu), stylizacja (w humanistyce 'naladowanie jakiego' stylu, najczciej w celach artystycznych'; potocznie, np. u fryzjera stylizacja wlosw 'nadanie ksztatu wosom przy pomocy rk'), stylista 'projektant odziey, wntrz, mebli, sprztu AGD i hi-tech, samochodowych karoserii itp.' (sowo to naley do grupy tzw. wyrazw modnych), stylizowad si na kogo 'z odcieniem ironii, czsto pogardy: udawad kogo, naladowad czyj' styl'.

2.1. Styl Styl nie jest tylko zjawiskiem jzykowym. Mwimy o stylu w modzie, architekturze, filmie, mwimy, e kto' ma styl, a kto inny go nie ma. Styl odnosi si wiec do rnych zachowao i przejaww dziaalnoci czowieka, odnosi si do kultury i systemw znakw dla niej charakterystycznych, naley wiec styl postrzegad szeroko w kategoriach kultury i semio-tyki14. Styl zawsze cos' wyraa, co komunikuje, styl jest spoecznie rozpoznawalny, staje si skadnikiem struktury i oceny wypowiedzi (biedy stylistyczne obniaj wartod twojego wypracowania), wartociowania filmu (zrealizowany w dobrym stylu czarnej komedii angielskiej) czy meczu pikarskiego (wygrali w dobrym stylu), rwnie elementem postrzega14 Nie wyklucza to oczywicie ujmowania stylu w kategoriach jzykowych, gdy kady jzyk naturalny jest systemem semiotycznym i do kultury naley (wsptworzc j jednoczenie). Z problematyki stylu 51 ni konkretnego czowieka (wietny facet, ma styl). Dzieje si tak dlatego, i kada spoecznod wypracowaa charakterystyczne dla niej formy kultury, a styl naley do kultury jako jeden ze sposobw interpretacji, uporzdko