BADANIA INDYWIDUALNEGO BADANIA INDYWIDUALNEGO SPOŻYCIA ŻYWNOŚCI SPOŻYCIA ŻYWNOŚCI I STANU ODŻYWIENIA I STANU ODŻYWIENIA W GOSPODARSTWACH W GOSPODARSTWACH

DOMOWYCHDOMOWYCH

Dr Włodzimierz SekułaDr Włodzimierz SekułaInstytut Żywności i ŻywieniaInstytut Żywności i Żywienia

W 2000 roku zostały przeprowadzone pierwsze ogólnopolskie badania indywidualnego spożycia żywności.

Wprawdzie istniały dość liczne wcześniejsze badania tego rodzaju, ale nie były one wykonywane w skali ogólnokrajowej, a częste różnice w ich metodologii ograniczały możliwość wykorzystania wyników.

Dokonano także pomiarów wysokości i masy ciała oraz obwodu ramienia, talii i bioder uczestników, służące identyfikacji osób z niedoborem masy ciała, prawidłową masą ciała i nadwagą i otyłością.

Niedobór masy ciała może być symptomem niedożywienia, spowodowanego zbyt ubogą dietą.

Badania wykonano w ramach umowy zawartej między rządem Polski, reprezentowanym przez Ministra Zdrowia a Organizacją ds. Wyżywienia i Rolnictwa w sprawie realizacji projektu „Household Food Consumption and Anthropometric Survey”.

Umowa była następstwem przyjęcia wniosku naszego kraju o pomoc techniczną, uzasadnianego potrzebą dokładnej oceny sytuacji żywieniowej populacji Polski i dotychczasowym brakiem reprezentatywnych ogólnokrajowych badań w tym zakresie.

Potrzeba ta wynikała z rosnącej obawy o zagrożenie niedożywieniem, wynikającej ze wzrostu odsetka gospodarstw domowych o dochodach poniżej minimum egzystencji.

Tendencję wzrostową w tym zakresie uruchomił gwałtowny wzrost cen żywności, spowodowany podjęciem reform zmierzających do wprowadzenia gospodarki rynkowej w naszym kraju.

Wymieniony projekt został wykonany przez Instytut Żywności i Żywienia we współpracy z Głównym Urzędem Statystycznym.

Zgodnie z założeniami projektu, do badań wylosowano podpróbę gospodarstw domowych, wytypowanych do badań budżetów w 2000 r., corocznie przeprowadzanych w naszym kraju i służących do oceny materialnych warunków bytu ludności.

Instytut Żywności i Żywienia łączyła wcześniejsza współpraca z Głównym Urzędem Statystycznym w zakresie wykorzystania wyników badań budżetów i ich interpretacji. Wspomniana podpróba obejmowała 1362 gospodarstwa domowe, liczące 4310 osób.

W zbadanej zbiorowości znajdowało się 1911 osób płci męskiej i 2223 osoby płci

żeńskiej.

W miesiącach wrzesień-listopad 2000 r. zostało zbadane indywidualne spożycie

żywności 4134 osób w wieku 1-96 lat tj. aż 96% wylosowanej próby.

Osób dorosłych (powyżej 18 roku życia) było łącznie 2893 (1282 mężczyzn i 1611

kobiet) a dzieci i młodzież liczyły 1241 osób. Osoby te zostały także objęte pomiarami

antropometrycznymi.

Czynności te zostały wykonane przez ankieterów urzędów statystycznych, zatrudnionych do celów rutynowych badań budżetów gospodarstw domowych, którzy zostali uprzednio gruntownie przeszkoleni w zakresie metodologii oceny spożycia i przeprowadzania pomiarów antropometrycznych: w 3 dniowym szkoleniu w Instytucie uczestniczyło 50 ankieterów. Wykorzystując nabyte umiejętności oraz wideokasety z filmem instruktażowym przygotowanym przez Instytut przeszkolilioni następnie dalszych ankieterów.Pomocy w szkoleniach udzielali pracownicy Instytutu.

Wykonane badania przeprowadzono Wykonane badania przeprowadzono metodą wywiadu o spożyciu z ostatnich 24 metodą wywiadu o spożyciu z ostatnich 24 godzin (24-hour recall), który jest najczęściej godzin (24-hour recall), który jest najczęściej stosowany w odniesieniu do dużych populacji.stosowany w odniesieniu do dużych populacji.

Wywiady te, w których posługiwano się Wywiady te, w których posługiwano się ankietą, opracowaną dla potrzeb projektu, ankietą, opracowaną dla potrzeb projektu, zostały przeprowadzone bezpośredniozostały przeprowadzone bezpośrednioze wszystkimi uczestnikami badania.ze wszystkimi uczestnikami badania.

Ich celem było pozyskanie informacji Ich celem było pozyskanie informacji o produktach, potrawach i napojach o produktach, potrawach i napojach spożytych w ciągu dnia poprzedzającego spożytych w ciągu dnia poprzedzającego badanie.badanie.

Pomocą w określaniu ich Pomocą w określaniu ich rodzaju i ilości był rodzaju i ilości był album album

fotografii najczęściej fotografii najczęściej spożywanych produktów spożywanych produktów

i potrawi potraw, liczący 201 , liczący 201 kolorowych zdjęć, kolorowych zdjęć,

przygotowany i przygotowany i opublikowany przez opublikowany przez Instytut Żywności i Instytut Żywności i

Żywienia.Żywienia.Album jest popularnym Album jest popularnym narzędziem stosowanym narzędziem stosowanym

w badaniach tego rodzaju.w badaniach tego rodzaju.

Wyniki badań przetworzono przy użyciu programu Wyniki badań przetworzono przy użyciu programu „Dieta FAO”, „Dieta FAO”, opracowanegoopracowanego w Instytucie. w Instytucie.

Wyniki badań umożliwiłyWyniki badań umożliwiły identyfikację modeli identyfikację modeli spożycia żywności oraz energii i składników spożycia żywności oraz energii i składników odżywczych, zróżnicowanych w zależności od płci, odżywczych, zróżnicowanych w zależności od płci, wieku i miejsca zamieszkania uczestników oraz wieku i miejsca zamieszkania uczestników oraz określenie ich wpływu na stan odżywienia. określenie ich wpływu na stan odżywienia.

Dzięki unikatowej koncepcji projektuDzięki unikatowej koncepcji projektu, który objął , który objął podpróbę gospodarstw domowych, uczestniczących podpróbę gospodarstw domowych, uczestniczących w badaniach budżetów i dostarczających także w badaniach budżetów i dostarczających także informacji, pozyskiwanych właściwą im informacji, pozyskiwanych właściwą im metodologią, metodologią, został poszerzony zakres danych został poszerzony zakres danych o spożyciu i możliwość ich interpretacji.o spożyciu i możliwość ich interpretacji.

Wyniki badań upowszechnionoWyniki badań upowszechniono przede wszystkim przede wszystkim w postaci obszernej monografii, opublikowanej w w postaci obszernej monografii, opublikowanej w jęz. polskim wraz z wyczerpującym streszczeniem jęz. polskim wraz z wyczerpującym streszczeniem w jęz. angielskim w wydawnictwach Instytutu w jęz. angielskim w wydawnictwach Instytutu Żywności i Żywienia w 2003 r. Żywności i Żywienia w 2003 r. (L. Szponar, W. (L. Szponar, W. Sekuła, E. Rychlik, M. Ołtarzewski, K. Figurska: Sekuła, E. Rychlik, M. Ołtarzewski, K. Figurska: Badania Indywidualnego Spożycia Żywności Badania Indywidualnego Spożycia Żywności i Stanu Odżywienia w Gospodarstwach i Stanu Odżywienia w Gospodarstwach Domowych. Prace IŻŻ 101).Domowych. Prace IŻŻ 101). Dwujęzyczne Dwujęzyczne streszczenie wyników projektu zostało odrębnie streszczenie wyników projektu zostało odrębnie opublikowane w wymienionym roku.opublikowane w wymienionym roku.

Wyniki badań wykorzystanoWyniki badań wykorzystano w wyczerpującym studium w wyczerpującym studium nt.: Otyłość, żywienie, aktywność fizyczna, zdrowie nt.: Otyłość, żywienie, aktywność fizyczna, zdrowie Polaków. Polaków. Diagnoza stanu odżywienia, aktywności Diagnoza stanu odżywienia, aktywności fizycznej i żywieniowych czynników ryzyka otyłości oraz fizycznej i żywieniowych czynników ryzyka otyłości oraz przewlekłych chorób niezakaźnych w Polsce (1960-2005)przewlekłych chorób niezakaźnych w Polsce (1960-2005), , opublikowanym w wydawnictwach Instytutu w 2006r. opublikowanym w wydawnictwach Instytutu w 2006r. (red. Prof. dr hab. n. med. Mirosław Jarosz). (red. Prof. dr hab. n. med. Mirosław Jarosz).

Studium to poprzedzało uruchomienie Narodowego Studium to poprzedzało uruchomienie Narodowego Programu Zapobiegania Nadwadze i Otyłości Oraz Programu Zapobiegania Nadwadze i Otyłości Oraz Przewlekłym Chorobom Niezakaźnym poprzez Poprawę Przewlekłym Chorobom Niezakaźnym poprzez Poprawę Żywienia i Aktywności Fizycznej – POL-HEALTHŻywienia i Aktywności Fizycznej – POL-HEALTH2007- 2011.2007- 2011.

Wyniki badań zostały także upowszechnione Wyniki badań zostały także upowszechnione wśród społeczności międzynarodowejwśród społeczności międzynarodowej, między , między innymi poprzez następujące publikacje:innymi poprzez następujące publikacje:

The Household Food Consumption and The Household Food Consumption and Anthropometric Survey in Poland (L. Szponar, Anthropometric Survey in Poland (L. Szponar, W. Sekuła, M. Nelson and Robert C. Weisell). W. Sekuła, M. Nelson and Robert C. Weisell). Public Health Nutrition, Vol. 4, No.5(B), 2001 Public Health Nutrition, Vol. 4, No.5(B), 2001 oraz oraz

Comparison between household budget Comparison between household budget survey and 24-hour recall data in a nationally survey and 24-hour recall data in a nationally representative sample of Polish households (W. representative sample of Polish households (W. Sekuła, M. Nelson, K. Figurska, M. Ołtarzewski, Sekuła, M. Nelson, K. Figurska, M. Ołtarzewski, R. Weisell and L. Szponar). Public Health R. Weisell and L. Szponar). Public Health Nutrition, 8(4) 2005Nutrition, 8(4) 2005

Służyły one (i służą nadal)Służyły one (i służą nadal) uczestnictwu Instytutu w projektach europejskich, jak:

„Policy Options for Responding to the Growing Challenge from Obesity: A Cross-National Comparative Study (PORGROW);

„Comparative Analysis of the Existing Data on Nutrition and Lifestyle of the Ageing Population in Europe, especially in the „New” Baltic, Central and Eastern Regions of the Community” (AGEING);

„Eating Out: Habits, Determinants and Recommendations for the Consumers and the European Catering Sector” (HECTOR).

Baza danychBaza danych obejmująca informacje o indywidualnym obejmująca informacje o indywidualnym spożyciu produktów żywnościowych spożyciu produktów żywnościowych była (i jest nadal) była (i jest nadal) wykorzystywanawykorzystywana do oceny narażenia populacji na do oceny narażenia populacji na szkodliwe substancje w żywności w ramach takich prac, szkodliwe substancje w żywności w ramach takich prac, jak:jak:

„„Analiza wielkości spożycia produktów Analiza wielkości spożycia produktów spożywczych w aspekcie oceny ryzyka narażenia spożywczych w aspekcie oceny ryzyka narażenia pozostałościami pestycydów w grupie dzieci i młodzieży pozostałościami pestycydów w grupie dzieci i młodzieży oraz osób dorosłych - umowa z Ministerstwem oraz osób dorosłych - umowa z Ministerstwem Rolnictwa i Rozwoju Wsi na potrzeby EFSA); Rolnictwa i Rozwoju Wsi na potrzeby EFSA);

„Ocena ryzyka narażenia zdrowia populacji „Ocena ryzyka narażenia zdrowia populacji polskiej na akryloamid obecny w żywności” (grant); polskiej na akryloamid obecny w żywności” (grant); „Szacowanie narażenia populacji polskiej na substancje „Szacowanie narażenia populacji polskiej na substancje dodatkowe zawarte w żywności”-w ramach projektu dodatkowe zawarte w żywności”-w ramach projektu „Improvement of implementation of food safety „Improvement of implementation of food safety surveillance”- Twining Project Pl/06/IB/EC/01.surveillance”- Twining Project Pl/06/IB/EC/01.

W kwietniu 2005 r. odbyło się kolokwium nt. W kwietniu 2005 r. odbyło się kolokwium nt. “European Food Consumption Database- “European Food Consumption Database- Current and medium to long-term strategies”Current and medium to long-term strategies”, , zorganizowane przez EFSA w Brukseli.zorganizowane przez EFSA w Brukseli.

Podniosło ono potrzebę utworzenia takiej Podniosło ono potrzebę utworzenia takiej bazy, uwzględniając, że wprawdzie dane bazy, uwzględniając, że wprawdzie dane o spożyciu, uzyskiwane w badaniach o spożyciu, uzyskiwane w badaniach żywieniowych są dostępne w większości żywieniowych są dostępne w większości krajów, to jednak nie można ich bezpośrednio krajów, to jednak nie można ich bezpośrednio porównywać z uwagi na różnice w ich porównywać z uwagi na różnice w ich metodologii, systemie kodowania i grupowania metodologii, systemie kodowania i grupowania

żywności, itp.żywności, itp.

EFSA podjęła w związku z tym niezbędne prace, EFSA podjęła w związku z tym niezbędne prace, organizowane i koordynowane przez Data Collection organizowane i koordynowane przez Data Collection and Exposure Unit (Scientific Cooperation and and Exposure Unit (Scientific Cooperation and Assistance Directorate. Utworzona została Assistance Directorate. Utworzona została międzynarodowa sieć ekspertów ds. danych międzynarodowa sieć ekspertów ds. danych o spożyciu żywności. Odbyły się dwa spotkania o spożyciu żywności. Odbyły się dwa spotkania członków sieci w Parmie, podczas których członków sieci w Parmie, podczas których przedstawiono informacje nt. narodowych badań przedstawiono informacje nt. narodowych badań indywidualnego spożycia żywności oraz omówiono indywidualnego spożycia żywności oraz omówiono zalecenia Data Collection and Exposure Unit dot. zalecenia Data Collection and Exposure Unit dot. zakresu i sposobu dostarczenia tych wyników w celu zakresu i sposobu dostarczenia tych wyników w celu stworzenia bazy europejskiej.stworzenia bazy europejskiej.

Efektem tych prac stałaEfektem tych prac stała sięsię „Concise „Concise European Food Consumption Database”European Food Consumption Database”,, opublikowana na stronie internetowej opublikowana na stronie internetowej EFSA’, stanowiąca pierwszą bazę danych w EFSA’, stanowiąca pierwszą bazę danych w Europie, zawierającą informacje o spożyciu Europie, zawierającą informacje o spożyciu w większości krajów członkowskich Unii.w większości krajów członkowskich Unii. Jest ona pomyślana jako pierwsze narzędzie Jest ona pomyślana jako pierwsze narzędzie dla EFSA, Paneli Naukowych oraz innych dla EFSA, Paneli Naukowych oraz innych naukowców w krajach członkowskich, naukowców w krajach członkowskich, pomocne w przeprowadzaniu wstępnych pomocne w przeprowadzaniu wstępnych ocen narażenia.ocen narażenia.

Baza obejmuje dane o przeciętnym Baza obejmuje dane o przeciętnym dziennym spożyciu żywności w 19 dziennym spożyciu żywności w 19 krajach europejskich i dotyczy populacji krajach europejskich i dotyczy populacji osób dorosłych (16-64 lata).osób dorosłych (16-64 lata).

Produkty żywnościoweProdukty żywnościowe są pogrupowane są pogrupowane w 15 kategorii i 21 podkategorii.w 15 kategorii i 21 podkategorii.

Przedstawione są także informacje Przedstawione są także informacje nt. badań, z których pochodzą dane.nt. badań, z których pochodzą dane.

Daily consumption by food categories.Daily consumption by food categories.Total population(Number of subjects=2692) - Poland.Total population(Number of subjects=2692) - Poland.

Food groupsMean

(g/person/day)

Cereals & cereal products 312

Sugar & sugar products including chocolate

57

Fats (vegetable and animal) 60

Vegetables, nuts, pulses including carrots, tomato and leafy vegetables

295

Starchy roots or potatoes 304

Fruits 282

Fruit and vegetable juices, soft drinks and bottled water

237

Coffee, tea, cocoa (expressed as liquid)

692

Alcoholic beverages 68

Meat and meat products, offal 259

Fish and seafood 19

Eggs 31

Milk and dairy based products 181

Miscellaneous 7

Source: European Food Safety Authority (EFSA)-Data Collection and Exposure Unit (DATEX)

Uznając, że dla pełnej oceny narażenia Uznając, że dla pełnej oceny narażenia potrzebne są jednak bardziej szczegółowe potrzebne są jednak bardziej szczegółowe dane, EFSA postanowiła uruchomić dane, EFSA postanowiła uruchomić w 2008 r. nowy projekt współpracy w w 2008 r. nowy projekt współpracy w tym zakresie z krajami członkowskimi tym zakresie z krajami członkowskimi oraz Islandią, Norwegią i Szwajcarią.oraz Islandią, Norwegią i Szwajcarią.

Dotyczy on przekazania EFSA danych Dotyczy on przekazania EFSA danych o indywidualnym spożyciu żywności o indywidualnym spożyciu żywności wśród populacji osób dorosłych.wśród populacji osób dorosłych.

Zostały podpisane odpowiednie umowy Zostały podpisane odpowiednie umowy (Collaborating agreements for the provision and (Collaborating agreements for the provision and processing of food consumption data) przez EFSA processing of food consumption data) przez EFSA z instytucjami, wskazanymi przez Stałe z instytucjami, wskazanymi przez Stałe Przedstawicielstwa poszczególnych krajów. Przedstawicielstwa poszczególnych krajów. W przypadku Polski, taką instytucją jest Instytut W przypadku Polski, taką instytucją jest Instytut Żywności i Żywienia.Żywności i Żywienia. Prace nad przetworzeniem Prace nad przetworzeniem danych zgodnie z wymaganiami EFSA są w toku, danych zgodnie z wymaganiami EFSA są w toku, a ich przekazanie ma nastąpić do lata bieżącego a ich przekazanie ma nastąpić do lata bieżącego roku.roku.

Współpraca Instytutu z EFSA obejmuje także jego udział w projekcie „Individual food consumption data and exposure assessment studies of children” (EXPOCHI), uruchomionym przez Urząd.

Jego przedmiotem jest ocena zawartości w dietach dzieci w wieku 1-10 lat wybranych zanieczyszczeń, takich jak ołów, chrom i selen oraz barwników dodawanych do żywności. Podobnie jak w przypadku osób dorosłych, w projekcie wykorzystane zostaną dane o indywidualnym spożyciu żywności przez tę populację, pochodzące z badań przeprowadzonych przez Instytut Żywności i Żywienia w 2000 r.