Alkoholizm i Podstawowe Uwarunkowania Jego Spożycia.

5/24/2018 Alkoholizm i Podstawowe Uwarunkowania Jego Spoycia.

1/39

mgr Andrzej Tomczyk,

Zakad Poprawczy i Schronisko dla Nieletnich w Raciborzu

ROZDZIA I

ALKOHOL I JEGO MIEJSCE W SPOECZESTWIE

Alkohol, a przede wszystkim skutki jego spoywania, sobecne w yciu czowieka

od najdawniejszych czasw. Do sowem wstpu wspomnie tylko o znalezisku

odkrytym na terenie Clairvoux, gdzie znaleziono kamienne naczynia z epoki kamienia

upanego, ktre ludziom pierwotnym suyy do przetrzymywania agodnego piwa lub

wina. Nie wiadomo, jaki rodzaj alkoholu pojawi sijako pierwszy wino, piwo czy mid

pitny jednak historycy szgodni, iw okresie neolitu alkohol by juwszechobecny1.

Prawdziwa kariera alkoholu to okres kultury antycznej, kiedy wina uywano podczas

obrzdw ku czci bogw ( Ozyrysa, Dionizosa, Bacchusa ) wylewajc je nie tylko na

ziemii otarz, ale przede wszystkim spoywajc jako element rytuau.

Z czasem spoywanie alkoholu upowszechnio si w formie biesiad, by rycho

zmieni si w zwyczaj, w ktrym alkohol sta si nieodczn czci posikw i zosta

uznany za istotny skadnik poywienia. Odkryto, ialkohol w znacznym stopniu uatwia

zabaw i uprzyjemnia wszelkie uroczystoci. Cho by o wiele droszy i

niebezpieczniejszy od wody, to jednak liczyy si przede wszystkim jego efektywne

walory. W redniowieczu alkohol przenikn judo niemal wszystkich dziedzin ludzkiej

aktywnoci towarzyszy narodzinom, zawieraniu maestw, mierci, wizytom

dyplomatycznym, koronacjom, wszelkim obradom. Klasztory stay si miejscem, w

ktrych podrni nie tylko wypoczywali, ale gdzie oddawali si korzystaniu z

dobrodziejstw wina.

1Zob.J. Kinney, G. Leaton,Zrozumiealkohol, Warszawa 1996, s. 19.


2/39

Rozdzia I. Alkohol i jego miejsce w spoeczestwie.

9

Doszedszy do wniosku, i alkohol jest cudownym panaceum na bl duszy

czowiek skierowa sw uwag ku jego leczniczym waciwociom. W ten sposb

rozpocza si kariera alkoholu jako lekarstwa. Odkryto jego dziaanie odkaajce i

znieczulajce, stosowano go do sporzdzania balsamw i pynw umierzajcych bl.

wity Pawe w swoim Pierwszym licie do Tymoteusza tak oto doradza biskupowi

kocioa w Efezie [ 1 Tm, 5, 23 24 ]: Siebie samego zachowaj czystym! Samej wody ju

nie pij, uywaj natomiast wina ze wzgldu na twjodek i czste twe saboci2. Likiery

byy uznanym rodkiem zmieniajcym nastrj, naturalnym lekiem uspokajajcym.

Waciwa kariera alkoholu jako rodka prowadzcego do uzalenienia rozpocza

si w X wieku, kiedy arabskiemu lekarzowi imieniem Phazes udao si otrzyma

destylowany spirytus. Wwczas wok alkoholu wytworzya si aura specyficznej

tajemniczoci. Do wspomnie, i zaczto go nazywa eau de vie, aqua vitae.

Rozmiar spoycia alkoholu, sposb podejcia do niego jest niewtpliwym wiadectwem

znaczenia, jakie mu nadawano. Alkohol przenikn wszdzie, a uprawa winoroli i

produkcja alkoholu w pewnych regionach wiata zostay uznane za czynniki powodujce

intensywny rozwj gospodarki.

1. PSYCHOLOGICZNE I PEDAGOGICZNE KONCEPCJE

DOTYCZCE ALKOHOLIZMU I CHOROBYALKOHOLOWEJ.PODSTAWOWE POJCIAMETODOLOGICZNE.ETIOLOGIA ALKOHOLIZMU.

Zatem alkohol zaistnia. Nasze pierwsze kontakty z tym specyfikiem miay rny

charakter od okolicznociowych imprez, w czasie, ktrych dla zabawy pozwalano nam

umoczy usta w piwie, poprzez noworoczny toast szampanem, po lub kogo ze

znajomych. Jeeli nawet komu udao si w ogle nie sprbowa alkoholu, to

najprawdopodobniej zetkn siz nim w jednym z wyej opisanych wariantw. Jedno co

mona stwierdziz niemal cakowitpewnocito fakt, ikady czowiek dowiadczy w

bezporedni lub poredni sposb skutkw spoywania alkoholu. Mogy to by skutki

2Pismo wite Starego i Nowego Testamentu, Wydawnictwo Pallotinum, Pozna Warszawa 1971,s. 1350.


3/39


10

zwodniczo okrelane jako pozytywne wzrost dobrego samopoczucia, odprenie lub

dramatyczne, a nierzadko tragiczne skutki wynikajce z ostatecznej, zejciowej fazy

uzalenienia3. Ta wszechobecno alkoholu wynika z faktu, e jest on najprostszym i

najskuteczniejszym rodkiem do manipulowania doznaniami neurotransmisyjnymi

samego siebie lub innych ludzi. Pisze Stach: To, co pojawia siw odczuwaniu, to co jest

treci ycia psychicznego, w wyniku takiej manipulacji posiada wszelkie znamiona

szeroko rozumianej nagrody4.

Uwaga badaczy prbujcych wyjani zachowania zwizane z piciem zazwyczaj

koncentrowaa siwok alkoholizmu, a nie samego spoywania alkoholu. Tym niemniej

stawiano rne hipotezy zmierzajce do odpowiedzi na zasadnicze pytanie - Dlaczego?.

Freud twierdzi, iw okresach niepokoju ludzie wracajdo sposobw, ktre w przeszoci

pomagay im w podobnych sytuacjach. Wedug tej teorii, aby zmniejszylk wybieramy

te zachowania, ktre kojarz nam si z sytuacj, w ktrej ostatnio czulimy si

najbezpieczniej. W takim wypadku, w stresujcych sytuacjach uyjemy ust ( jedzenie,

picie, palenie ), w celu zmniejszenia napicia. Ten fenomen nazywany jest fiksacj

oraln5.

Inn wersj teorii dotyczcej przyczyn picia alkoholu zaproponowa zespnaukowcw pod kierunkiem Davida Mc Clellanda. Poddali oni ocenie ludowe opowieci

pochodzce z populacji spoywajcych due i niewielkie iloci alkoholu. Ich badania nie

wykazay jednak wikszej potrzeby redukcji lkw w spoecznoci pijcej duo w

porwnaniu z t, gdzie pio si mniej. Po drugiej serii bada stwierdzili natomiast, i

ludzie pijpo to, aby dowiadczypoczucia mocy. Odkryto ponadto, e owo poczucie siy

moe przybieradwie rne formy, zalenie od osobowoci pijcego6. Niezalenie zaod

istoty definicji musimy mietbolesnwiadomo, e za kadz nich kryje siczowiek

w jakisposb skazany na cierpienie i destrukcjpsychiczn. Jest bowiem faktem, isama

ju obecno alkoholu moe prowadzi do zaburze spoecznych i znacznych kosztw

ponoszonych tak przez pojedynczego czowieka, jak i przez spoeczestwo.

3Zob. R. Stach, Uzalenienie od alkoholu a depresja. Moliwoprzeciwdziaania, Wydawnictwo Uniwersytetu

Jagielloskiego, Krakw 1991, s. 45.4Jak wyej.5Hrynkiewicz L., Kliniczne zagadnienia alkoholizmu,, Warszawa 1986, s.23.

6Por. J. Kinney, G. Leaton, op. cit., s. 25.


4/39


11

Czym zatem jest alkoholizm? Kto to jest alkoholik? Odpowiedzi jest tyle samo ile

rde, w ktrych owych odpowiedzi poszukujemy. Sownik Webstera podaje nam takie

oto znaczenie przyrostkowego formantu ic:oznacza osobmajccharakter lub natur

czego, osob nalec lub czc si z czym; osob wykazujc co lub czym

dotknit. Dodajc ten przyrostek do sowa alcohol tworzymy sowo, ktre oznacza

kogo, kto obraca siw sferze alkoholu. W tym miejscu warto podkrelifakt, idyskusja

nad alkoholizmem i tym, kogo nazywamy alkoholikiem posiada stosunkowo krtk

histori. Co prawda ludzie gboko uwikani w kopoty z alkoholem byli od wiekw

zauwaani, jednakowo ich istnienie traktowane byo jako fakt, bez gbszej analizy tego

zjawiska.

Wraz z rozwojem nauki i postpem prac badawczych stworzenie rzeczonych

definicji stawao sicoraz bardziej skomplikowane. Oprcz uwiadomienia sobie tego, i

niektrzy ludzie rni si w istotny sposb od tych, ktrzy pij z umiarkowaniem,

stwierdzono, i ponad wszelk wtpliwo rwnie alkoholicy nie s tacy sami. To

pocigno za sobkoniecznostworzenia dokadnej definicji problemu.

E. M. Jellinek, pionier nowoczesnych bada nad uzalenieniem, za alkoholizm

uwaa wszelkie uywanie napojw alkoholowych, ktre powoduje szkodyindywidualne, spoeczne lub jedne i drugie

7. Z kolei Marty Man, jeden z zaoycieli

NCA, Narodowej Rady do Spraw Alkoholizmu twierdzi, ialkoholik jest bardzo ciko

chor osob, ofiar podstpnej, postpujcej choroby, nader czsto majcej fatalny

koniec8. Dodawa te, e alkoholik moe byrozpoznany i skutecznie leczony.

Mark Keller, byy wydawca pisma Badania nad alkoholemuwaa, i alkoholizm

jest przewlek chorob, ktra objawia si powtarzajcym si piciem, prowadzcym do

trwaego uszkodzenia zdrowia lub do upoledzenia spoecznego lub ekonomicznego

funkcjonowania alkoholika9.

wiatowa Organizacja Zdrowia ( WHO ) okrelia omawiane pojcie nastpujco:

Kada forma picia, ktra przekracza zwyczajowe i tradycyjne stosowanie alkoholu,

wykraczajca poza istniejce w danej wsplnocie normy spoeczne dotyczce picia,

niezalenie od czynnikw etiologicznych prowadzcych do tego rodzaju zachowa,

7

E.M. Jellinek, Stadia naogu alkoholowego[ w: ]Nowiny Psychologiczne 1987, nr 3.8M. Mann, Uzalenienie i aska, Pozna1994, s. 149.9M. Keller, Wybrane pogldy na naturnaogu, Nowiny Psychologiczne 1987, nr 3.


5/39


12

niezalenie rwnie od tego, w jakim stopniu te czynniki etiologiczne zwizane s z

dziedzicznoci, konstytucj czy nabytymi wpywami patofizjologicznymi i

metabolicznymi10

.

Wedug Amerykaskiego Towarzystwa Psychiatrycznego definicja alkoholizmu

obejmuje osoby, ktrych spoycie alkoholu jest tak due, iniszczy ich zdrowie fizyczne

lub zaburza osobiste czy spoeczne funkcjonowanie, albo te kiedy picie jest wstpnym

warunkiem do normalnego funkcjonowania11

.

Do tych kilku zebranych definicji dodajmy take te, ktre syszymy na co dzie:

alkoholizm jest chorob, to jest najgroniejszy problem, kiedy ktojest pijany przez

cay czas. Definicje powstajce w gabinetach specjalistw, chociawzajemnie nie sze

sobsprzeczne, koncentrujsina odmiennych aspektach. Niektre z nich majcharakter

czysto opisowy, inne zaprbujdociec przyczyn problemu. Liczne definicje skupiajsi

na konsekwencjach wynikajcych ze spoywania alkoholu, a jeszcze inne ogniskujsina

objawach, zwaszcza na obawie utraty kontroli lub czstoci upijania si.

W roku 1977 WHO podjo dziaania zmierzajce do uproszczenia nazewnictwa.

Pojciealkoholizmzastpione zostao przezzesp uzalenienia od alkoholu. Pojawiy si

take dwa oddzielne zespoy wice siz alkoholem: naduycie alkoholu i uzalenienieod alkoholu. N a d u y c i e charakteryzuje si niewaciwym wzorem stosowania

alkoholu lub takim jego stosowaniem, ktre prowadzi do zagroenia zdrowia fizycznego.

Natomiast drugi w wymienionych zespow u z a l e n i e n i e charakteryzuje si

zalenocipsychiczn, sprawiajc, e picie staje sigwn czynnoci, spychajcna

drugi plan inne dziaania, albo tez pojawieniem sinegatywnych skutkw picia alkoholu;

moe rwniewizasiz wystpieniem objaww zalenoci fizycznej.

Rozpatrujc dostpne definicje naley si zastanowi, ktra z nich jest

najwaciwsza, ktra z nich w sposb najbardziej kompletny nie tylko z heurystycznego

punktu widzenia opisuje istot i zoono problemu uzalenienia od alkoholu. Skd

bowiem wiadomo, czy picie w wypadku konkretnej jednostki mieci siw granicach normy,

czy te poza te normy wykracza? Wreszcie, ktra z definicji odnosi si tak do

pocztkowego stadium choroby alkoholowej, jak i jej zaawansowanego stadium. To ostatnie

pytanie wydaje sibardzo istotne, gdyspoeczne postrzeganie alkoholikw sytuuje ich z

10V. E. Frankl,Homo patiens, Warszawa 1991, s. 26.

11Cyt. za: J. Kinney, G. Lepton, op. cit.,s. 64.


6/39


13

reguy w kocowej fazie choroby. W wietle badastanowi to ledwie 5% grup, podczas

gdy 95 % objtych badaniami znajdowao siw pocztkowym stadium alkoholizmu12. Dla

potrzeb tej pracy przyjm nastpujc definicj alkoholizmu: Alkoholizm to choroba

polegajca na kontynuowaniu konsumpcji alkoholu przez danosob, pomimo ipowoduje

to komplikacje w jakiejkolwiek dziedzinieycia.

Podobnie uwaa M. Johnson. Twierdzi on, i jeeli zaywanie alkoholu powoduje

uszkodzenia w yciu osobistym, spoecznym, duchowym lub ekonomicznym jednostki, a

mimo to nie koczy ona swoich kontaktw z alkoholem, to mamy wwczas do czynienia ze

szkodliwym uzalenieniem.

Tak wic podstawowym wskanikiem obecnoci uzalenienia jest kady fakt

kontynuowania picia, pomimo sygnaw o szkodach i problemach powodowanych przez

owo uzalenienie. Oznacza to, e dana osoba poprzez swe postpowanie pokazuje, i

zaycie alkoholu jest dla niej celem daleko waniejszym niinne dobra osobiste, spoeczne

czy moralne.

J. Szczepaski uwaa, e ludzie pijz chci ucieczki od rzeczywistoci, z przyczyn

ceremonialnych, w zwizku z zabaw, dla dodania sobie odwagi oraz naogowo.

A.Kpiski wyrni nastpujce style picia:

- neurasteniczny dla redukcji zmczenia i rozdranienia,- kontaktywny dla uzyskania lepszego kontaktu z innymi ludmi,- dionizyjski w celu uzyskania oszoomienia i ucieczki od rzeczywistoci,- heroiczny dla osignicia poczucia mocy,- samobjczy.

Jednoczenie niektrzy badacze odnieli si z krytycyzmem do koncepcji uznajcej

alkoholizm za jedn z chorb. Najczciej stawiany by zarzut zbyt duego nacisku, jaki

koncepcja ta kada na rol lekarza w terapii tego zaburzenia. Uwaano, i lekarz nie jest

odpowiednio przygotowany do penienia poradnictwa. W zwizku z tym doktorzy byli

potpiani za brak naleytego zainteresowania i uwagi dla problemw czcych si z

alkoholizmem. Teoria przedstawiajca alkoholizm jako chorobbya tekrytykowana za to,

imoga stasiwymwktypu:Nie potpiaj mnie, jestem chory.

12Por. J. Kinney, G. Leaton, op. cit., s. 65.


7/39


14

Interesujckoncepcjdotyczcalkoholizmu stworzy E. M. Jellinek. W jednym z

pierwszych swoich bada, opublikowanych w roku 1952, sporzdzi on list objaww

towarzyszcych uzalenieniu od alkoholu. Odkry on schemat pojawiania si oznak

alkoholizmu. zademonstrowa postpujc natur choroby w kategoriach narastajcych

zaburze funkcjonowania. Objawy alkoholizmu wykazyway tendencjdo ukadania siw

pewne zespoy, co pozwolio Jellinkowi na podzielenie uzalenienia od alkoholu na cztery

fazy:picie towarzyskie, faza ostrzegawcza, faza krytyczna, faza chroniczna.

W fazie picia towarzyskiego motywy skaniajce do spoywania alkoholu maj

charakter socjologiczny. Przyszy alkoholik zaczyna dowiadcza zagodzenia napicia

psychicznego pod wpywem spoytego alkoholu. W pewnym momencie uwiadamia sobie

istniejcy zwizek midzy dobrym samopoczuciem a piciem alkoholu. Dla obserwatora z

zewntrz jego zachowanie nie jest jeszcze dziwne. Faza ta moe trwaod kilku miesicy do

okoo dwch lat. W tym czasie stopniowo rozwija sitolerancja alkoholowa.

Niespodziewanie pojawia si faza ostrzegawcza. Wedug Jellinka znakiem

rozpoznawczym tej przemiany stzw. urwania filmu., czyli okresy niepamici po spoyciu

alkoholu. Osoba pozornie zachowujca sinormalnie, nie moe sobie przypomnie, co si

wczeniej wydarzyo. Pojawiajsisygnay, ialkohol zacz stawasipotrzeb. Pomimoi w tej fazie konsumpcja alkoholu jest spora, nie musi wywoywapodejrze. Ten okres

moe trwaod 6 miesicy do 5 lat, w zalenoci od rodowiska, w ktrym przebywa pijcy.

Trzecia faza jestfazkrytyczn. Kluczowym objawem u pijcego w tym okresie jest

utrata kontroli nad piciem. Wypicie drinka wyzwala acuch reakcji. Potrafi jeszcze

decydowa, czy w ogle signie po alkohol czy nie, moliwe s wic pewne okresy

abstynencji. ycie zaczyna krci si wok alkoholu, zwizki rodzinne czy towarzyskie

ulegajdegeneracji. Nierzadko ma miejsce pierwszy pobyt w szpitalu wywoany zatruciem.

Ostatnim etapem omawianego procesu jest faza chroniczna. Spoywanie alkoholu

rozpoczyna si od rana, stan nietrzewoci pojawia si niemal codziennie. Alkoholik jest

stopniowo spychany na margines spoeczny. W tym okresie pojawiajsizmiany fizyczne.

Gwatownie obnia si tolerancja alkoholu. Wystpuj drenia.. Kiedy jest trzewy, nie

potrafi wykona wielu podstawowych czynnoci. W kocu przestaje dziaa system

racjonalizacji. Wymwki faktycznie stajsiwymwkami13.

13Zob. E. M. Jellinek, Koncepcje choroby alkoholowej, Warszawa 1967.


8/39


15

Rwnie interesujc koncepcj patologizacji ycia, a take powstawania uzalenie

od alkoholu przedstawili S.G.Kellam i M.E. Ensminger w 1980 r.

Oparli si oni na koncepcji pl spoecznych. Zgodnie z ni, ycie czowieka przechodzi

przez poszczeglne etapy, w ramach ktrych wystpujrnorodne przeomy, prowadzce

niejednokrotnie do kryzysw. Na kadym etapie rozwoju jednostka znajduje si w

specyficznym polu spoecznym, w ktrym obok niej wystpuj take inne osoby, a wrd

nich tzw. naturalni taksatorzy. Ich zadaniem jest wyznaczanie obowizkw spoecznych i

ocenianie adekwatnoci jednostkowych osigni na tym polu. Autorzy wyrniaj sze

etapw ycia, ktre rozcigaj si midzy narodzinami a mierci. W poszczeglnych

etapach / niemowlctwa i wczesnego dziecistwa, dziecistwa, dojrzewania, wieku

redniego i wieku starczego / czowiek porusza si w obrbie szeciu gwnych pl

spoecznych: rodziny / naturalnymi taksatorami s tu rodzice /, szkoy / naturalnymi

taksatorami snauczyciele /, grupy rwieniczej / rwienicy /, pracy / wsppracownicy i

przeoeni/, wasnej prokreacji / przeciwna pe/, prokreacji wasnego dziecka / taksatorami

sdorose dzieci i wnuki /.

Niezwykle istotn rol peni tu taksatorzy. Oni to wanie w gwnej mierze

warunkuj prawidowo procesu spoecznej adaptacji. Prawidowo oddziaywaposzczeglnych pl spoecznych warunkuje uzyskanie dobrego samopoczucia ( i w zwizku

z tym normy psychicznej ), natomiast wadliwe wpywy spoeczne zaburzaj

funkcjonowanie psychiczne i powoduj powstawanie rozmaitych patologii, w tym

oczywicie uzaleniania od alkoholu.

Wedug koncepcji Richarda i Shirley Jessor z roku 1978, zachowanie dewiacyjne

jest konsekwencj wzajemnych interakcji midzy trzema grupami zmiennych: zmiennych

uprzednich i marginalnych, zmiennych spoeczno - psychologicznych i zmiennych

zachowania spoecznego. Pierwsz grup zmiennych stanowi struktura spoeczno

demograficzna, obejmujca wyksztacenie rodzicw i struktur rodziny drugzastanowi

przekonania rodzicw, klimat domowy, wpywy rwienikw. Stopie prawidowoci

wzajemnych interakcji midzy tymi grupami zmiennych wpywa decydujco na okrelone

zachowania czowieka.


9/39


16

Sandra Coleman, opierajc sina wasnych dowiadczeniach z pracy terapeutycznej,

opracowaa koncepcj, w ktrej wskazuje na rol, jakw zaistnieniu i rozwoju uzalenienia

jednostki odgrywa dowiadczany przez ni problem mierci. Badaczka przyjmuje, i

umierajcy czonek rodziny osiga w niej specjalny status i moe dostarczysymbolicznej

reprezentacji wszystkich zmarych dotychczas przodkw. W czasie swej pracy

terapeutycznej zauwaya, e w rodzinach osb uzalenionych do powszechnie

wystpoway uprzednio przypadki przedwczesnej i nieoczekiwanej mierci, ktre wywary

wielkie wraenie na pozostaych czonkach rodziny. badania przeprowadzone przez

Coleman potwierdziy, e blisko 48% rodzin przez ni badanych dowiadczyo cznie

mierci i alkoholizmu.

Model rodziny alkoholowej, opracowany przez P. Steinglassa w roku 1980, wyrasta

z podejcia rozwojowego do rodziny i opiera si na trzech podstawowych elementach:

systemie alkoholowym, homeostazie rodzinnej i fazach alkoholowych w rodzinie.

Koncepcja systemu alkoholowegozakada, e w aktualnych interakcjach uywanie

alkoholu doprowadzio do takiej sytuacji, w ktrej picie staj si centraln zasad

organizujc wzorce zachowa interakcyjnych. W tym znaczeniu zachowanie jest tak

podporzdkowane alkoholowi, e cay system staje si systemem alkoholowym. Podczasokresw aktywnego picia rodzina oscyluje pomidzy dwoma, cyklicznie powtarzajcymi si

stanami interakcyjnymi trzewoci i intoksykacj. W kadym z nich obowizuj rne

dziaania rodziny, rne wzorce interakcji z osobuzalenion..

Koncepcja homeostazy rodzinnej przyjmuje, e rodzina wykazuje tendencje do

zachowania poczucia rwnowagi i wyksztaca w tym celu mechanizmy dziaania

odrzucajce zmian zagraajc utrzymaniu poziomu stabilnoci. Alkoholizm powoduje

powstanie powtarzajcych si, stereotypowych wzorcw zachowa. W efekcie wzorce te

zostaj wbudowane w system homeostazy rodzinnej, paradoksalnie stajc si istotnym

elementem utrzymania stabilnoci. Natomiast kryzysy prowadz do rozbicia lub

przeamania mechanizmw homeostazy rodzinnej i tworzokresy niestabilnoci systemu.

Koncepcja faz alkoholowych podkrela, e uywanie alkoholu pojawia si

cyklicznie. Z perspektywy historii rodziny wany jest tzw. poduny wymiar spoywania

alkoholu, czyli wyodrbnienie w yciu rodziny miesicy czy lat, ktre s okrelane przez

rodzinjako suche( tzn. bez alkoholu ) lub mokre( tzn. z uywaniem alkoholu. Fazy takie

kada rodzina wie z rnymi dowiadczeniami yciowymi i wzorcami zachowa.


10/39


17

W swoim modelu ycia rodziny alkoholowej Steinglass przedstawi oglne

prawidowoci, ktre rzdz zachowaniem czowieka w poszczeglnych, wyodrbnionych

przez siebie okresach ycia.

W okresie przedmaeskim dobr narzeczonych zaley od zmiennych

psychologicznych i kulturowych. Rzadko aspekt picia alkoholu jest tutaj zmienn

decydujcprzy wyborze partnera. Std moliwa jest sytuacja, e osoba niepijca wybierze

na wspmaonka partnera pijcego.

Okres wczesnego maestwa jest wzgldnie niestabilny, stresogenny. Jeeli jedno

lub oboje wspmaonkw naduywaj wtedy alkoholu, to wynikajce z tego skutki i

negatywne konsekwencje utrudniajrealizacjpodstawowych celw rozwojowych rodziny.

Manifestowane zachowania mog doprowadzi do wczenia uywania alkoholu do

wzorcw funkcjonowania rodziny i rytuaw rodzinnych. Czsto rodzina podejmuje

wiadome wysiki w celu wkomponowania problemu naduywania alkoholu w ycie

rodziny w ten sposb, aby mona byo z nim y. Doprowadza to w efekcie do zmiany

problemu, na skutek przeistoczenia si rodziny z alkoholikiem w rodzin alkoholow, w

ktrej naduywanie alkoholu staje si usankcjonowane14. Rodzina znajduje siwwczas w

stabilnej fazie ycia, obcionej uywaniem alkoholu. Szybko pojawia si problem nasili zachowania alkoholowe czy zahamowa picie? W pierwszym przypadku rodzina

zwiksza spoycie alkoholu i mimo to nie radzi sobie ze stresem, skutkiem czego staje si

systemem niestabilnym. w drugim przypadku rodzina zaprzestaje spoywania alkoholu, co

wie si z szeregiem innych trudnoci. Wanie w tej niestabilnej fazie najwiksza jest

liczba rozwodw. Wynika to z tego, e wyeliminowanie pijastwa powoduje powstawanie

psychologicznej prni, ktr stara si wypeni niepijcy wspmaonek przez

podejmowanie dziaa zachcajcych drug stron do powrotu do picia. Jeeli byy

alkoholik mimo wszystko zachowa abstynencj, wwczas dochodzi zazwyczaj do rozpadu

rodziny. Jeli wrci do picia alkoholu, to cykl sizamyka.

Jakie zatem s przyczyny uzalenienia od alkoholu? W miar, jak poszerza si

nasza znajomo tego zagadnienia, odpowied na to pytanie staje si coraz trudniejsza.

Przyjrzyjmy siczynnikom, ktre mogbyodpowiedzialne za wystpienie alkoholizmu.

14Zob. M. obocki, Czynniki dezorganizujce wychowanie tkwice w rodzinie, Problemy Opiekuczo Wychowawcze 1994 nr 4, s. 5.


11/39


18

Wiara w to, e alkoholizm jest przekazywany w rodzinach, od dawna by czci

ludowej mdroci15. Takie powierzchowne rozumienie genetyki, wsparte przez wypaczone

pogldy teologiczne, doprowadziy do postanowie, ktre pozwoliy na sterylizacj

niedorozwinitych, psychicznie chorych i alkoholikw. Obecnie jest jasne, e dziedziczno

nie jest spraw tak prost, jak si wydaje. Kady czowiek w momencie zapodnienia

otrzymuje niepowtarzalny zestaw genw ( genotyp ). Genetyczne wyposaenie daje nam

pewne ograniczenia i predyspozycje. Ostateczny wynik zaley od sytuacji yciowej oraz

rodowiska, w ktrym czowiek siznajduje. Mamy wic ludzi, ktrzy majskonnoci do

tycia i innych, ktrzy pozostajszczupli niezalenie od rodzaju diety. A jak dziedziczenie

przedstawia siw rodzinach alkoholikw?

Nie ulega wtpliwoci, e alkoholizm jest przekazywany w rodzinie. Dziecko

rodzica alkoholika ma wiksze szanse na uzalenienie. Wyniki bada sugeruj, e

potomstwo alkoholikw jest okoo cztery razy bardziej naraone na rozwj alkoholizmu od

reszty populacji16

.

Najbardziej aktualna hipoteza mwi, i dziedziczno odgrywa istotn rol w

rozwoju alkoholizmu u niektrych ludzi. Jeli dziedziczenie jest tak wanym czynnikiem,

musz istnie jakie podstawowe rnice biochemiczne pomidzy ludmi naraonymi naalkoholizm i tymi, ktrzy naraeni nie s. Warto tu wspomnie, e w roku 1940 Jellinek

rozpoznajc moliwowpyww genetycznych, sugerowa szczeglnrodzinn odmian

alkoholizmu.

Ciekawym rodzajem bada s te, ktre okrela si mianem bada markerw

genetycznych. W tych badaniach poszukuje si zwizkw pomidzy alkoholizmem a

cechami, o ktrych wiadomo, e majpodoe dziedziczne. Rozwaa si wszystkie cechy

wrodzone, aby ustaligenetyczne podstawy uzalenienia od alkoholu. Pod uwagbierze si

m.in. grup krwi, ktra bez wtpienia przekazywana jest dziedzicznie. W stosunku do

niektrych schorze panuje niemal pewno, e s one spowodowane przez pojedynczy

defekt genetyczny, np. plsawica Huntingtona, zesp Downa, zwyrodnienie torbielowate,

SM. Inne jednostki chorobowe o podou genetycznym, w tym alkoholizm, wydajsiby

potencjalnie spowodowane przez kilka rnych genw. Zmiany w jednym z nich mog

doprowadzido tego samego efektu do zaistnienia choroby.

15Por.Alkohol oraz zwizane z nim problemy spoeczne i zdrowotne/ pod red. I. Walda /, Warszawa 1986, s.213.16

Alkohol, Agresja, Przestpczo, wiat Problemw 2001, nr 6, s. 26.


12/39


19

Odmienn ciek s badania przeprowadzane z udziaem zwierzt. Jedne z

ciekawszych bada wykonano na szczurach. Kilku szczepom tych zwierzt podano do

wyboru wod oraz wod z alkoholem w rnych steniach. Gryzonie wybieray z reguy

czystwod. Piy alkohol tylko wwczas, gdy by to jedyny dostpny pyn. Jednak pewne

szczepy postpoway wbrew tej regule. Najbardziej przypad im do gustu 5% roztwr

alkoholu. Te szczury hodowane wsobnie daway potomstwo,, ktre wybierao nawet wysze

stenie alkoholu. Wstpny wniosek wypywajcy z tego badania sugeruje, e zwierzta

rniy sibiochemicznie od swoich odpowiednikw, ktre wolay piwod.

Patrzc z historycznego punktu widzenia na rozmaite teorie dotyczce alkoholizmu

atwo zauway, e czsto byy one prbodpowiedzi na pytanie, dlaczego do wypenienia

swego rodzaju dziur psychicznych, czowiek uywa alkoholu.

Przed laty, do wyjanienia alkoholizmu, zaprzgnito nawet teorie Freuda. Stosujc

psychoanaliz do wytumaczenia zjawiska, jakim jest alkoholizm, uyto tezy o fiksacji

oralnej. Zakada ona, e wspomniane wczeniej dziury powstaj w najwczeniejszym

dziecistwie. Zgodnie z t teori, alkoholik jest osob, ktra nigdy w swoim yciu nie

opucia okresu niemowlcego.. Jest kim, kto nie pozby si dziecicego spojrzenia nawiat i dziecicych sposobw radzenia sobie z jego wyzwaniami. atwo ulega frustracji,

jest niecierpliwy, wymagajcy, chce tego, na co ma ochot i wtedy, kiedy ma ochot.

Jednoczenie nie ma zaufania do ludzi i nie wierzy, e pomogmu zaspokoijego potrzeby.

Jest lkliwy i mao odporny na problemy otaczajcego go wiata. Zatem rytualizacja

spoywania alkoholu wydaj si dla odpowiednim sposobem na pozbywanie si

dolegliwoci.

W roku 1960 Wiliam i John McCord opublikowali swe dzieo pt. Geneza

alkoholizmu. Rezultaty, jakie otrzymali w wyniku bada, podwayy wiele teorii

dotyczcych picia, a wywiedzionych z psychoanalizy. Okazaa si, e ani skonnoci oralne,

ani silne uzalenienie matki nie odpowiadaj za uzalenienie od alkoholu. Wedug braci

McCord, typowy alkoholik dowiadczy jako dziecko rnych sytuacji, ktre zwikszyy

jego wewntrzne napicie. Stresy te spowodoway paradoksalny efekt zintensyfikowania

potrzeby mioci, z rwnoczesnym silnym pragnieniem, by tpotrzebstumi. Konflikt ten

jest odpowiedzialny za powstanie rozdartego obrazu samego siebie. W okresie dziecicym

alkoholicy demonstrowali ekstrawertyzm, agresywno, image samotnego wilka. Analiza


13/39


20

osobowoci dorosych alkoholikw doprowadzia do konkluzji mwicej, e to raczej sama

choroba wywouje uderzajce zmiany zachowania.

Jerzy Mellibruda w swojej Psychologicznej koncepcji mechanizmw uzalenienia

pisze, i mechanizmy uzalenienia powstaj na skutek intensywnego dziaania

psychofarmakologicznego alkoholu wzmacnianego przez dowiadczenia interpersonalne i

intrapersonalne towarzyszce piciu alkoholu. Tworz one podstawowe przyczyny

patologicznego picia u osb uzalenionych oraz zaamywania si prb powstrzymywania

siod picia . Mechanizmy te mogbyaktywizowane przez negatywne stany emocjonalne i

dowiadczenia zwizane ze stresem oraz przez specyficzne okolicznoci zewntrzne.

Do wewntrznych rde czynnikw aktywizujcych mechanizmy uzalenienia,

zdaniem Mellibrudy nale: uszkodzenia organizmu oraz choroby somatyczne i psychiczne,

deficyt praktycznych umiejtnoci yciowych oraz destrukcyjna orientacja yciowa i

zwizane z niproblemy osobiste17.

Do zewntrznych, sytuacyjnych rde czynnikw nale: sytuacje stresu i

podwyszonego ryzyka, trwae uszkodzenia wanych relacji spoecznych, negatywne

konsekwencje spoeczne szkodliwego picia. Do powstawania uzalenienia przyczynia si

wspwystpowanie czynnikw biologicznych, psychologicznych i rodowiskowych.W niektrych przypadkach, uwaa Mellibruda, u przyszych alkoholikw mona

zauway, ze stosunkowo wczenie ujawniaj si specyficzne reakcje na alkohol, ktre

przypieszaj proces uzalenienia i zwikszaj si wpywu alkoholu na psychik i

organizm tych osb. Mona wrd nich wyrnistosunkowo wysoki poziom tolerancji na

alkohol, maintensywnoreakcji awersyjnej, duintensywnodziaania euforyzujcego

itd. Nie mona zaprzeczy, uwaa Mellibruda, e podoem tej specyfiki reagowania jest

konstytucja biologiczna danej osoby18.

Z czasem udao si zidentyfikowa kilka odmiennych sposobw picia i postaw

dotyczcych spoywania alkoholu. Wydaje si, e typ orientacji dominujcej w danej

kulturze czy subkulturze rzutowa, a niekiedy nadal rzutuje, na czsto wystpowania

alkoholizmu w danej grupie. Jednz moliwych orientacji jest cakowita abstynencja ( np.

muzumanie ). Gdy picie jest zabronione, wwczas szansa na rozwj alkoholizmu jest

17J. Mellibruda,Zagroenie alkoholizmem wwietle najnowszych bada, Wychowanie na co dzie 1999, nr 10-11,s. 6.18Zob. J. Mellibruda, Psychologiczna koncepcja mechanizmw uzalenienia, Terapia Uzalenienia iWspuzalenienia 1999 r., nr 1.


14/39


21

naprawdnika. Niski wskanik alkoholizmu mieli w przeszoci ydzi. W Irlandii oficjalne

picie zawsze spotykao si z pogard, jednake podpieranie si alkoholem byo

akceptowanym sposobem picia.

Jako spoeczestwo od dawna prbowalimy zje ciastko i mie ciastko.

Pragniemy alkoholu, ale bez towarzyszcych mu problemw. Zadajemy sobie pytania. Na

jakie kompromisy gotowi jestemy pj? Czy zaakceptowa dalsze posunicia, jak zakaz

sprzeday alkoholu po godzinie 22.00?

Mimo wszystko wci czynimy drobne kroki w stron consensusu w sprawie

zachowa zwizanych z piciem, ktre uznawane s za nie do przyjcia. Uwzgldniwszy

szerokdostpnoalkoholu w kadych okolicznociach, dopki nie zaistnieje zgoda co do

tego, jaki jest waciwy sposb korzystania z alkoholu, nasze spoeczestwo bdzie

podatnym gruntem na alkoholizm. I to niezalenie od teorii na temat alkoholizmu. Pomimo

znaczcych zmian legislacyjnych, zmian w polityce spoecznej, nasze prawo regulujce

spoywanie alkoholu jest odbiciem naszych sprzecznych i dwuznacznych pogldw na

temat alkoholu. Mimo rodzinnego i spoecznego zainteresowania uywaniem alkoholu

przez modych ludzi, prawo powoduje, e z chwil uzyskania penoletnoci czowiek chce

by traktowany jako ten, kto posiad nagle mdro prawidowego radzenia sobie zalkoholem. A tak przecienie jest.

2. ALKOHOLIZM JAKO CHOROBA RODZINY.

DZIECKO W RODZINIE ALKOHOLOWEJ.

Alkoholizm bardzo czsto nazywany jest chorob rodziny. Okrelenie to

jednoznacznie wskazuje na niezwykle silny wpyw, jaki alkoholik wywiera na swoje

otoczenie. Rodzina, a najbardziej dzieci, nie s w stanie uciec od problemu, jakim jest

pijcy. W czasie codziennych kontaktw czonkowie rodziny stykajsiz zachowaniami,

ktre pocztkowo tylko w niewielkim stopniu zdajsimiezwizek z piciem. Najpierw

w rodzinie pojawia sizakopotanie, wstyd, lk i gniew. Poniewazachowania czonkw


15/39


22

pozostaj w cisym zwizku ze sob, reakcje krewnych staj si wkrtce w rwnym

stopniu upoledzone, jak zachowania alkoholika19.

Oczywicie, adna osoba nie jest przyczyn alkoholizmu drugiej osoby. Rodzina

jednak moe, mimo najlepszych chci, zachowywa si w sposb umoliwiajcy picie

alkoholu ktremu ze swoich czonkw. Czesaw Cekiera nazywa to zachowaniem

uatwiajcym20. Moe ona chroni alkoholika, usprawiedliwia go, zataja jego bdy.

Joan Jackson w swojej ksice Alkoholizm i rodzina opisaa bardzo dokadnie rozwj

wydarzezachodzcych w rodzinie usiujcej poradzisobie z alkoholikiem znajdujcym

siw jej gronie21. Istotnaszych rozwaaw tym fragmencie pracy jest pytanie o model

rodziny alkoholowej.

Najczciej przyjmowany model rodziny zakada, i zmiana zachodzca w

ktrymkolwiek elemencie systemu, jakim jest rodzina ma wpyw na wszystkie pozostae

elementy, czyli na pozostaych czonkw. Zachowanie alkoholika burzy ustalony w

rodzinie porzdek. Kolejni czonkowie rodziny zostaj wytrceni z rwnowagi, w jakiej

dotychczas si znajdowali. Reagowanie w sposb, ktry dotychczas si sprawdza

przestaje przynosi rezultaty, tote rozpoczyna si gorczkowe poszukiwanie nowych

pozycji, rl i strategii.Wspuzalenienie jest terminem coraz czciej uywanym na okrelenie skutkw,

jakie dla rodziny niesie alkoholizm jednego z jej czonkw. Osob tak okrela si

mianem w s p u z a l e n i o n e j. Osoba wspuzaleniona charakteryzuje sisilnie

rozwinitym mechanizmem zaprzeczania, tumieniem uczu, podatnoci na depresj,

kompulsywnoci, przejawianiem nadmiernej czujnoci, atwym poddawaniem si

stresom. Niestety, coraz liczniejsz grupwrd wspuzalenionych czonkw rodziny

stanowidzieci.

Problemy wynikajce z picia alkoholu w rodzinach, ktrych s dzieci stanowi

obecnie jedn z najpowaniejszych kwestii. Wedug danych Pastwowej Agencji

Rozwizywania Problemw Alkoholowych ( PARPA ) w Polsce yje okoo 1, 5 mln

19Z. Ga,Rodzina wobec uzalenie, Michalineum 1993, s. 48.20Cz. Cekiera,Alkoholizm a niedostosowanie spoeczne i profilaktyka[ w: ] Wybrane zagadnienia z psychologii...Pod

red. Z. Chlewiskiego, Lublin 1989, s. 368.21Wyrnia ona m.in. takie stadia omawianych wydarze: zaprzeczanie, usiowania zmierzajce do rozwizaniaproblemu, dezorganizacja i chaos, reorganizacja dotychczasowego stylu ycia w celu ominicia problemu, prbyucieczki, reorganizacja rodziny.


16/39


23

dzieci alkoholikw, z czego 500 600 tys. znajduje siw dramatycznej sytuacji22. Dzieci

te ponosz ogromne straty rozwojowe we wszystkich aspektach. Fizycznie czciej

choruj, s sabsze. Rozwijaj si u nich okrelone zaburzenia emocjonalne, czsto s

ofiarami przemocy i naduy seksualnych ze strony najbliszych czonkw rodziny i ich

otoczenia. Najwaniejsze jest jednak to, i dzieci te stanowi tzw. grup ryzyka pod

wzgldem prawdopodobiestwa uzalenienia. Z badaprzeprowadzonych na pocztku lat

dziewidziesitych przez pracownikw Katedry Pedagogiki Specjalnej Wyszej Szkoy

Pedagogicznej w Bydgoszczy wynika, i w grupie liczcej 1657 uczniw szk

podstawowych, a 27% pio alkohol. Pierwszy kontakt z tuywk nastpowa wic w

bardzo wczesnym wieku. Tymczasem jeszcze do niedawna dzieci alkoholikw byy

pomijane i ignorowane; mao kto wiedzia o milionach modych Polakw

wychowywanych w rodzinach z problemem alkoholowym. Mao kto zdawa sobie spraw,

e dzieci obserwujzachowanie swoich pijcych rodzicw, co pozostawia gbokie lady

w ich psychice.

Dopiero w cigu ostatnich lat zaczto dostrzega t ogromn grup szczeglnie

podatnych na niekorzystne wpywy. Badacze i lekarze wykryli, e alkoholizm jest

problemem rodzinnym. Prawdopodobiestwo, e dzieci alkoholikw rwnie zostanalkoholikami jest czterokrotnie wiksze ni w przypadku innych dzieci. Crki

alkoholikw s bardziej od innych dziewczt skonne polubi alkoholikw, powtarzajc

tym samym ten bolesny cykl w nastpnych pokoleniach. problemy wynikajce z

naduywania alkoholu przez rodzicw przekazywane sz rodzica na dziecko i z dziadka

na wnuka. W ten sposb zaklty krg rodzinnych tragedii stale sipowtarza23.

Rezultatem alkoholizmu rodzicw sczstokroszkody i krzywdy, trwajce przez

cae ycie. Alkoholowy zesp podowy, wynikajcy z nadmiernego uywania alkoholu

przez matk, moe spowodowaprenatalne uszkodzenie ukadu nerwowego, niedorozwj

umysowy, mikrocefali, hipotoni i szereg innych anomalii. Niemowlta mog mie

problemy z przyjmowaniem pokarmu, mogwymiotowai nieustannie paka24.

Kilkuletnie dzieci alkoholikw czciej skar si na bl zbw, ble gowy,

zaburzenia somniczne, tiki nerwowe i mdoci. Jako nastolatki czciej od innych

22Dane przytoczone za informacjumieszczonna oficjalnej stronie PARPA w dniu 19.03.2001.23B.E. Robinson, Pomoc psychologiczna dla dzieci alkoholikw, Warszawa 1998, s.13.24

Zob. H. Juszczyk, Wybrane problemy alkoholizmu w rodzinie,Auxilium Sociale 1999, nr 3-4, s. 90.


17/39


24

wagaruj lub popadaj w konflikt z prawem, naduywaj alkoholu lub innych rodkw

uzaleniajcych. Trzeba tu jednak zaznaczy, i niektre dzieci alkoholikw radzsobie

zupenie dobrze. Utrzymuj porzdek w domu, opiekuj si rodzestwem, dobrze radz

sobie w szkole. Wyrniaj si w sporcie. Z drugiej jednak strony podkrelaj to

wszyscy zajmujcy siproblemem badacze ta grupa dzieci odczuwa niewiele satysfakcji

ze swoich osigni, niewysoka jest rwnie ich samoocena. Zdaj sobie spraw, e w

domu ponoszfiasko: nie potrafiwpynna rodzica, eby przesta pi.

Tragedia alkoholizmu rodzicw rozgrywa siw konsekwencji w uczuciach dzieci,

gdy niemal zawsze gnbi je poczucie winy. Uwaaj, e one same ponosz

odpowiedzialno za problem alkoholizmu w rodzinie. Dzieci nie maj tej wiadomoci,

e alkoholizm jest chorob, ktrej nie powodujoraz nie sw stanie jej opanowa. ycie z

rodzicem naduywajcym alkoholu pene jest napi, brak w nim stabilnoci i poczucia

bezpieczestwa. Klimat emocjonalny i domowe reguy postpowania ulegaj raptownym

zmianom w zalenoci od iloci alkoholu wypitego przez rodzica. Nie ma mowy o

konsekwencji i cigoci. Alkoholizm rodzicw rodzi izolacj i lk. A poniewa ycie

caej rodziny krci skupia si wok alkoholika, jego zachowania i nastrojw, dzieci w

takiej rodzinie zawsze schodzna plan drugi. Cierpliwie wyczekujna mio, uwagczynajzwyklejszpomoc w codziennych kopotach. Czujsiodrzucone i bezwartociowe.

Terapeuci, zajmujcy si leczeniem rodzin alkoholowych wyrnili, w oparciu o

model rodziny jako systemu, kilka charakterystycznych wzorcw przystosowywania si

dzieci:

- odpowiedzialny dziecko takie przyjmuje na siebie odpowiedzialno nietylko za siebie, ale take za modsze rodzestwo, prbuje w maksymalnym stopniu

skompensowa brak rwnowagi i stabilizacji w rodzinie. Podejmuje si obowizkw

typowych dla dorosych.

- dostosowujcy sidziecko takie nie bierze na siebie odpowiedzialnoci zazaatwianie spraw rodziny. Zamiast tego stara si wypenia dokadnie wszystkie

otrzymane polecenia i atwo przystosowuje si do zmieniajcych siwarunkw. Potrafi

przystosowasido wszystkiego, co je spotyka, bo w nic nie angauje siemocjonalnie.

Na zewntrz sprawia wraenie dziecka elastycznego, poddajcego si wpywom

wychowawczym. W rodku jest jednak zagubione, gdynigdy nie okazuje, co dzieje siw


18/39


25

jego duszy. Nie pozwala innym dowiedzie si czegokolwiek o sobie i na og bywa

pomijane w domu, w szkole i podczas zabawy.

- nioscy ulg wzorzec ten polega na zaspokajaniu potrzeb emocjonalnych.dziecko takie dostraja si do innych, okazujc im przy tym sw uwag i wraliwo.

Oznacza to czste okazywanie yczliwoci raz rodzicowi alkoholikowi, innym razem

drugiemu z rodzicw. Takie postpowanie jest prb zaagodzenia wzajemnej wrogoci

midzy rodzicami. Ignorujc wasne potrzeby pociesza innych i stara si, aby poczuli si

lepiej.

- kozio ofiarny dzieci te maj najwiksze szanse na konflikt z prawem,gdyich dziaania noszznamiona agresywnoci i anormalnoci. Kozio ofiarnystaje si

wcieleniem rodzinnych frustracji i co rusz wpada w kopoty25

.

Te cztery role w literaturze przedmiotu nazywane s faszywymi

osobowociami26. Sone rezultatem niewiadomej reakcji dziecka, ktre usiuje stawi

czoo faktowi, ze jego rodzice zawiedli w rolach rodzicw, a poza tym chce ukry i

obroni wane aspekty swej wewntrznej rzeczywistoci. Faszywe osobowoci s

jawnym przeciwiestwem i zaprzeczeniem prawdziwych uczu. Kada z tych rl jest

swoistym sposobem na przeycie, strategi przystosowania si do nienormalnej sytuacji.

Naley podkreli, i niebezpieczne jest utrwalenie si ktrejz tych rl. To, co okazuje

si by pomocne w dziecistwie, moe sta si szkodliwe w yciu dorosym.

Odpowiedzialny atwo moe sta si osob dajc cigego zajmowania czoowej

pozycji, rzdzenia, skazan na cigy stres zwizany z wysikiem, by sprosta swoim

oczekiwaniom. Dostosowujcy si moe okaza si niegodny zaufania, atwo

podporzdkowujcy siinnym i dajcy sobmanipulowa.

Alkoholizm jest tajemnic rodzinn, tote dzieciom i dorosym bardzo trudno

uzyska pomoc, jakiej im potrzeba. Maluchy ucz si w domu, e alkoholizm jest

25Typologiwzorcw zachowadzieci w rodzinach z problemem alkoholowym przyjam za J. Kinney, G. Leaton (zob.Zrozumiealkohol, s. 158 159 ).26

Ibidem, s. 160.


19/39


26

sekretem i nie wolno z nikim si nim dzieli27. Gboko wpojona potrzeba chronienia

rodzinnej tajemnicy utrzymuje te dzieci z dala od innych. Odbija sito negatywnie na ich

zdolnoci do zawierania przyjani i dzielenia si z innymi swoimi problemami, tak

istotnych dla okresu dorastania.

Dzieci alkoholikw smistrzami w ukrywaniu swej wewntrznej udrki. Claudia

Black stwierdzia, ze dzieci z domw, w ktrych wystpuje problem naduywania

alkoholu bardzo wczenie przyswajajsobie trzy niepisane zasady:nie mw, nie czuj, nie

ufaj28

. Zasady te s nastpnie przenoszone przez dziecko w jego dorose ycie i w

ogromnym stopniu determinuj jego spoeczn rol. Czowiek, ktrego wiatopogld

moralny w chwili ksztatowania si oparty by na tych trzech zasadach, nie potrafi

normalnie funkcjonowa w codziennych relacjach interpersonalnych. Relacje te

naznaczone s brakiem zaufania, obojtnoci i brakiem wspczucia dla problemw

innych ludzi.

3. ROZWJ WSPUZALENIENIA ALKOHOLOWEGO U DZIECI.ROZPOZNANIE I TERAPIA DZICKA ALKOHOLIK W. I

Chociakade dziecko zmaga siw miardojrzewania z rnymi problemami natury

psychicznej, to nasilenie tych problemw w rodzinach alkoholowych pozostawia w

psychice dziecka trway lad. Dzieci czsto szmuszane do stawania po stronie ktregoz

rodzicw. Z kolei doroli swoje emocje wywoane piciem partnera przenoszmimowolnie

na dzieci. Czasem rodzice usiuj ukry przed dziemi swoje uczucia tumic przy tym

27Potwierdzajto wyniki przeprowadzonych przeze mnie bada, o ktrych bdpisaa w dalszej czci pracy.28

Por. E. Klein,Alkohol w szkolnej rzeczywistoci, Problemy Opiekuczo Wychowawcze 1992, nr 5-6, s. 227.


20/39


27

swoje problemy i zwracajc cauwagna potrzeby dziecka. Prowadzi to nieuchronnie do

wybuchw zoci i agresji niezrozumiaych dla dziecka.

Zaprzeczanie i negowanie s mechanizmami obronnymi, po ktre rodziny

alkoholowe sigaj najczciej. Jednym ze sposobw, w jaki osoby wspuzalenione

prbuj zaagodzi problemy zwizane z naduywaniem alkoholu jest udawanie, e

wszystko jest w porzdku.. Chc przy tym, aby dzieci widziay t sytuacj w ten sam

sposb. Osigaj ten cel kosztem zafaszowania postrzegania rzeczywistoci przez

dziecko. Z powodu negowania przez wspuzalenionych rodzicw faktw i zdarze,

ktrych dziecko byo wiadkiem, odczuwa ono zakopotanie i brak zaufania dla wasnego

postrzegania rzeczywistoci. Zaczyna tumi swoje podejrzenia i bagatelizowazwizane

z nimi uczucia. Wedug. B.E. Robinsona, typowe dziewicioletnie dziecko alkoholika

wtpi i zaprzecza swoim spostrzeeniom oraz osobom z zewntrz chccym przekonaje o

problemie alkoholowym rodzica29

. Przenoszswojpostawnegowania take na modsze

rodzestwo.

Wychowywanie siw rodzinie alkoholowej prowadzi do powstawania w psychice

dziecka wielu bolesnych ran. Niezalenie od tego, jakie intencje przywiecaj

postpowaniu rodzicw, jego wpyw na dziecko pozostaje taki sam. Reaguje ono bardzoemocjonalne. Te emocje zasrozmaite.

Zdarzenia dziejce siw domu budz w dzieciach alkoholikw lk i przeraenie.

Zmieniajca si nieustannie sytuacja jest podoem, na ktrym moe rosn lk. Cichym

towarzyszem dziecka alkoholika jest poczucie zbliajcej si zguby, ktremu towarzysz

gwat i przemoc psychiczna, fizyczna, a czasem seksualna. Dzieci alkoholikw maj

skonno do generalizowania swojego lku i rozwijania nieuzasadnionych obaw, dla

ktrych czsto brak podstaw30.

Dzieci alkoholikw czsto obwiniajsio spowodowanie alkoholizmu rodzica. Nie

bdc wiadomymi, e alkoholizm jest chorobczsto czujsi odpowiedzialne za picie

rodzicw. Uwaaj te, e s w stanie powstrzyma rodzicw od spoywania alkoholu.

B.E. Robinson cytuje sowa dziewczynki, ktra miaa takwanie nadziej: Mylaam,

e jeli sprbujzdjz mamy czobowizkw, bdzie moga przestapi. Mylaam,

e jeli wo nieco wicej wysiku w utrzymanie porzdku w moim pokoju, w

29Zob. B.E. Robinson, op. cit.,s. 56.30

Por. E. Kosowska, Gdy rodzice pij..., Wychowanie na co dzie 2000, nr 10-11, s.53.


21/39


28

zdobywanie dobrych ocen w szkole, w pomoc przy utrzymaniu domu, zaprzestanie picia

bdzie dla niej atwiejsze. Jednak mama pia dalej. Nic sinie zmienio31.

Dzieci alkoholikw czciej ni potomstwo rodzicw niepijcych, uwaaj swoje

dziecistwo za nieszczliwe, a sytuacjw domu za niepewn

( por. wyniki bada D. Callana i J. Jackson z 1986 r. )32. Ponad dwa razy czciej ni

dzieci z rodzin nie dotknitych alkoholizmem cierpina depresj, a jeli towarzyszy ona

wejciu w doroso, staje si dziedzictwem cicym do koca ycia. Pewnym

pocieszeniem jest fakt, i dzieci z rodzin zdrowiejcych alkoholikw maj mniejsz

skonnodo depresji nipotomstwo rodzicw nie poddajcych sileczeniu.

Niestao i nieprzewidywalno postpowania rodzicw s cechami choroby

alkoholowej, ktre wystawiaj dzieci na cik prb. Alkoholicy ulegaj staym

wahaniom nastroju, stale daj i ami jakie obietnice. Bardzo czsto po tgim piciu

zachowujsitak, jakby nic sinie stao. Dzieci zazdajsobie spraw, e tak naprawd

maj trzech rnych rodzicw: pijcego alkoholika, trzewego alkoholika i rodzica

niepijcego.. Zdarza si, e w sytuacji, gdy oboje rodzicw salkoholikami, dziecko musi

wymylisposb na poradzenie sobie z wieloma rnymi osobowociami. Jest to bardzo

trudne zadanie, szczeglnie dla dzieci w wieku przedszkolnym, ktre dopiero zaczynajodrniadobro od za, u ktrych system wartoci i pojmoralnych wystpuje w fazie

ksztatowania si. Zadanie to jest rwnie trudne dla dzieci w wieku szkolnym, ktre

nauczyy si ju myle w sposb konkretny o swoim wiecie oraz zrozumiay, e

tworzce go elementy podlegaj pewnej umownej kategoryzacji. Wiedz, e istniej

etyczne kategorie dobra i za, e istniej reguy normujce niewaciwe i waciwe

postpowanie. Jednak zasady te nie s rwnie klarowne w domu.. O ile w ogle istniej,

podlegajczstym zmianom. Na podstawie przeprowadzonych przeze mnie ankiet mona

stwierdzi, i dzieci jako jeden z waniejszych problemw dotyczcych alkoholizmu

wskazuj brak konsekwencji w postpowaniu rodzicw. Rodzice czsto przekazuj

dzieciom sprzeczne komunikaty. Powoduje to, e dzieci czuj si zdezorientowane i

rozgniewane uwaajc, e rodzice oszukali je i zdradzili.

31B.E. Robinson, op.cit., s. 60.32Wyniki tych badaprezentuje w swej ksice M. Prajsner (Alkohola rozwj i wychowanie dziecka, Warszawa 1996,s. 253 ).


22/39


29

Wiele spord problemw dotykajcych dzieci jest wynikiem stresu i napi

przeywanych w czasie dorastania w rodzinie alkoholowej. Zbierajc emocjonalne rany,

dzieci te idprzez ycie dwigajc ciar upoledzenia wielu funkcji psychicznych. Niska

samoocena, brak poczucia wpywu na swoje ycie, saba umiejtno radzenia sobie w

zmiennej sytuacji oraz problemy w relacjach interpersonalnych, to cechy najlepiej

charakteryzujce ich funkcjonowanie psychiczne.

Perspektywy malujce siprzed dziemi alkoholikw sraczej ponure. Jednak nie

wszystkie dzieci alkoholikw pasuj dokadnie do opisywanego tutaj wzorca. Niektrym

dzieciom udaje sinie poddadestrukcyjnemu wpywowi choroby rodzica. Wyniki bada

naukowych wskazuj, e negatywny wpyw na rozwj psychiczny wywieraj liczne

czynniki dziaajce zarwno pojedynczo, jak i w skojarzeniu: pedziecka, pepijcego

rodzica, wiek dziecka, status socjoekonomiczny rodziny oraz to, czy pij obydwoje

rodzicw, rasa, kolejno, w jakiej dziecko przyszo na wiat, czynniki zewntrzne, takie

jak inni ludzie lub instytucje majce wpyw na dziecko, to, czy rodzic jest aktywnym czy

zdrowiejcym alkoholikiem.

W literaturze psychiatrycznej mona natkn si na pogld, e zaburzenia

zachowania u dziecka maj zwizek z alkoholizmem ojca, a zaburzenia emocjonalne zalkoholizmem matki, podczas gdy obydwa rodzaje zaburze wystpuj z jednakow

czstotliwoci u dzieci, ktrych obydwoje rodzicw cierpi na chorob alkoholow. Te

ostatnie wykazuj powaniejsze zaburzenia i s bardziej agresywne ni dzieci, ktrych

tylko jeden lub aden rodzic jest alkoholikiem. Kiedy pijcy rodzic poddaje sileczeniu,

stosunki panujce w rodzinie slepsze, niw rodzinie, w ktrych alkoholik aktywnie pije.

Zdrowie i funkcjonowanie psychiczne dzieci z rodzin zdrowiejcych alkoholikw jest

podobne, jak w przypadku dzieci rodzin zdrowych33..

Dla kontrastu dodajmy, e w porwnaniu z rodzinami zdrowymi, rodzice z rodzin

alkoholikw, ktrzy ponownie zaczli pi wykazali sabszy wzajemny zwizek, sabiej

wyraali uczucia, kadli mniejszy nacisk na niezaleno i osobiste osignicia oraz byli

sabiej ukierunkowani w sferach moralno-religijnej, intelektualno-kulturalnej. Dzieci z

tych rodzin czciej cierpiay na depresji lk oraz miay wicej powanych kopotw ze

zdrowiem somatycznym i psychicznym34

.

33Zob. A. wicicki,Alkohol. Zagadnienia polityki spoecznej. Warszawa1968, s.246.34

Por. E. Rooney,Alkoholizm a rodzina, Warszawa 1989, s.72.


23/39


30

Pochodzenie ze rodowiska o niskim statusie socjoekonomicznym oraz alkoholizm

obydwojga rodzicw naraa dziecko na jeszcze wiksze ryzyko powstawania problemw.

Kolejno w jakiej dzieci przychodziy na wiat take miaa wpyw na stopie ich

przystosowania. Badania wykazuj, e dzieci w wieku rednim lub modsze s bardziej

podatne na rozwj problemw psychicznych zwizanych z yciem w rodzinie alkoholowej

nite, ktre urodziy sijako pierwsze i atwiej rodzsobie z problemami35.

Na postrzeganie siebie jako dziecko alkoholika skadaj si wszystkie opisane

dotd czynniki. Rozdraniony niepijcy rodzic, ktry nigdy nie ma chwili czasu, rodzic

alkoholik, ktry w nieprzewidywalny sposb wcizmienia osobowo, a obietnic nigdy

nie dotrzymuje ( mona tu przywoastwierdzenie, a zarazem tytu znakomitej pracy K.

Horneya neurotyczna osobowo naszych czasw ), poczucie winy i samoobwinianie si

dziecka za alkoholizm rodzicw, zdrada i wrogo, wstyd odczuwany wobec przyjaci,

obraz wasnej rodziny skaony alkoholizmem wszystko to kulminuje si ostatecznie w

bardzo niskiej samoocenie dziecka. Gdy dziecko nie potrafi ju duej oddziela

wszystkich tych czynnikw od tego kim s, zaczyna je internalizowa w postaci

upokorzenia i wstydu. Zaczyna czu, e niewiele jest warte, a wstyd staje si do

istotnym komponentem obrazu wasnego siebie

36

.I tu jednak istnieje pozytywna alternatywa dla opisanej powyej sytuacji.

Samoocena dorosych dzieci alkoholikw moe by nisza lub wysza, w zalenoci od

tego, czy sytuacja umoliwia im podjcie terapii. Dorose dzieci alkoholikw, ktre

poddajsileczeniu majwyranie niszsamoocenniosoby pochodzce ze zdrowych

rodzin. Jednak te, ktre nie podejmujleczenia majnie tylko rwnie wysoksamoocen

jak ich rwienicy z rodzin nieobcionych alkoholizmem, ale take o wiele wysz

zdolnodo nawizywania bliskich kontaktw.

Kontrola nad wasnym postpowaniem jest u dzieci alkoholikw niezwykle istotn

spraw, gwnie dlatego, e s one stale wiadkami bezowocnych zmaga jednego lub

obydwojga rodzicw o utrzymanie kontroli nad wasnym postpowaniem. Dziecko

posiada swoiste wewntrzne centrum kontroli, kiedy ma poczucie panowania nad swoim

niezwykle skomplikowanym, zdominowanym przez alkohol rodowiskiem. Wierzy ono,

35Zob. wyniki badaM. Radochoskiego opublikowane w jego Choroba a rodzina, Rzeszw 1987,s. 84.

36Por. B. Trzsicka,Dzieci z rodzin alkoholowych, Edukacja i Dialog 1996, nr 3, s.36.


24/39


31

e wasne czyny przynosz negatywne bd pozytywne konsekwencje dla jego ycia.

Odmiennie ma sirzecz z tymi dziemi, ktre posiadajzewntrzne centrum kontroli. Nie

majone poczucia kontroli nad wasnym yciem. Wierz, e decydujcy wpyw na ich los

maj siy zewntrzne. W rezultacie eksternalizuj one odpowiedzialno, poddaj si

okolicznociom, chtnie zdajsina los i na przypadek.

Czy dzieci z rodzin alkoholowych zachowuj zatem jakkolwiek kontrol nad

wasnym yciem? Czy moe daj si ponie nurtowi codziennych wydarze? Wyniki

badawskazuj, e dzieci z rodzin z problemem alkoholowym majwikszskonnodo

poddawania sikontroli z zewntrz nipotomstwo nieuzalenionych rodzicw.

Joseph Kern w 1981 r. zbada grupczterdzieciorga dzieci w wieku od 8 do 13 lat.

Poowa pochodzia z rodzin alkoholowych, druga poowa z rodzin zdrowych. W badaniu

zastosowano test oceniajcy umiejscowienie centrum kontroli. Wyniki testu wykazay, e

objte badaniem dzieci z rodzin alkoholowych byy o wiele bardziej zorientowane na

zewntrz ni ich rwienicy z porwnywalnej grupy. Dzieci alkoholikw czuy mniejsz

osobist odpowiedzialno i miay poczucie sabszej kontroli nad wydarzeniami

ksztatujcymi ich ycie. To poczucie pozostawania pod kontrol innych prowadzi do

utraty inicjatywy i zdolnoci wpywania na otaczajcy wiat z korzycidla siebie37

.Inne badania potwierdziy przypuszczenia, e dzieci wychowujce siw rodzinach

alkoholowych nie majpoczucia wpywu na swoje ycie, co odrnia je od rwienikw z

rodzin zdrowych. Wielu spord naukowcw twierdzi, e przyczyn tych rnic w

funkcjonowaniu psychicznym jest niepena socjalizacja dzieci alkoholikw w okresie ich

dziecistwa. Paraliowane przez stres i napicie towarzyszce rodzinie alkoholowej,

dzieci te nie majmoliwoci rozwoju umiejtnoci kierowania swoim wasnym yciem.

Niektrzy eksperci sdz nawet, e czynnik ten moe przyczynia si do duego

rozpowszechnienia alkoholizmu wrd dzieci alkoholikw.

Wyjtki od tej reguy znale mona wrd dzieci zdrowiejcych alkoholikw.

Maj one silniejsztendencj do przejmowania kontroli nad wasnym yciem oraz czuj

si obdarzane silniejszym uczuciem mioci przez swoich pijcych ojcw ni dzieci

aktywnych alkoholikw.

37Zob. J.G. Woititz,Dorose dzieci alkoholikw, Warszawa 1992, s. 206.


25/39


32

Cz dzieci alkoholikw, obok problemw natury psychicznej, miewa powane

problemy zdrowotne oraz zwizane z poczuciem bezpieczestwa. Na og w domach

alkoholikw nie ma atmosfery psychicznego bezpieczestwa, sone wrcz stresogenne.

Cigy stres moe by przyczynwielu niepodanych efektw somatycznych majcych

bezporedni wpyw na stan zdrowia dziecka. Tego rodzaju problemy najatwiej wykry

wanie w szkole, gdzie dzieci spdzaj stosunkowo duo czasu. Cigy stres i sabe

zdrowie utrudniaj im nauk oraz nawizywanie kontaktw interpersonalnych. Czasem

zy stan zdrowia ma konkretne podoe biologiczne i staje si staym elementem

wizerunku dziecka. Czciej niestety, problemy jakie staja siudziaem dziecka w szkole

snastpstwem niestabilnej sytuacji rodzinnej bdcej skutkiem alkoholizmu.

Czesaw Kupisiewicz niepowodzeniami szkolnymi nazywa sytuacje, ktre

charakteryzuj siwystpowaniem rozbienoci midzy wymaganiami wychowawczymi i

dydaktycznymi szkoy, a postpowaniem uczniw oraz uzyskiwanymi przez nich wynikami

nauczania38

. Niepowodzenia, o ktrych wspomina Kupisiewicz, mog objawia si

rnego rodzaju zaburzeniami, a z drugiej strony, mog by przez te zaburzenia

wywoane. Do najwaniejszych nale:

-

zaburzenia w sferze percepcji wzrokowej,- zaburzenia w sferze percepcji suchowej- zaburzenia w sferze lateralizacji.

Zaburzenia te w znacznym stopniu upoledzaj funkcjonowanie dzieci w yciu

szkolnym, powoduj pojawienie si niskiej samooceny, co sugeruj wyniki ankiet

wychowawczych, przeprowadzonych przez wychowawcw klas.

Dzieci z rodzin alkoholowych nie angauj si w ycie klasy, czuj si odrzucone przez

rwienikw, chowychowawcy uczulajdzieci na poprawne zachowania i relacja interpersonalne

w klasach, nie maj penej moliwoci rozwoju swoich uzdolnie intelektualnych, a ponadto

czciej wystpuj u nich zaburzenia emocjonalne. Znacznie czciej ni u dzieci z rodzin

zdrowych naraone sna niebezpieczestwa nabycia deficytw rozwojowych z powodu zaniedba

wychowawczych lub zdrowotnych. Dlatego nie mona si dziwi faktowi, i jedn z gwnych

przyczyn nieobecnoci w szkole dzieci z rodzin alkoholowych jest przemoc, ktnie oraz inne

zaburzenia towarzyszce alkoholizmowi i wywierajce tak destrukcyjny wpyw na dziecko, i

38Cz. Kupisiewicz, Podstawy dydaktyki oglnej, Warszawa 1980, s. 211.


26/39


33

czciej zapada ono na choroby somatyczne. Dzieci matek alkoholiczek pijcych w czasie ciy

obcione sryzykiem alkoholowego zespou podowego ( FAS Fetal Alcohol Syndrom ). FAS

zosta rozpoznany ju w 1973 r., jednak do dzi nie wiadomo jaki mechanizm wywouje zesp

poniszych objaww. Badania wykazay jednak, iodlege skutki picia alkoholu przez matkpodpostacizmiany sposobu zachowania sidziecka widoczne sjuw okresie przedszkolnym.

Dzieci alkoholikw znacznie czciej cierpiz powodw blw gowy, bezsennoci,

osabienia, nudnoci, blu zbw oraz problemw zwizanych z odywianiem.

Zaobserwowano ponadto, e ony i crki alkoholikw majwikszskonnodo zaburze

psychosomatycznych, czciej z tego powodu szukajpomocy.

Czsto wykazuj reakcj nerwicow w odpowiedzi na wpyw rodowiska

alkoholowego, ktre nie zapewnia im poczucia bezpieczestwa ani pod wzgldem

psychicznym, ani fizycznym. Najatwiej zauwaaln oznaknerwowoci jest obgryzanie

paznokci.

Podsumowujc to wszystko, co do tej pory napisaam na temat szkolnych

problemw dzieci z rodzin alkoholowych mog stwierdzi, i dzieci alkoholikw w

porwnaniu z dziemi z rodzin zdrowych, wykazuj pewne symptomatyczne objawy

czego, co mona okrelimianem choroby alkoholowej dzieci. Sto przede wszystkim:

- nisze zdolnoci intelektualne,- gorsze wyniki w nauce,- sabsza koordynacja percepcyjno - ruchowa, pamii opanowanie sownictwa,- czstsze powtarzanie klasy,-

sabsza frekwencja w szkole,- niezdolnodo koncentracji przez duszy czas,- impulsywne zachowanie,- lk przed odrzuceniem przez gruprwienicz,- agresja sowna.

B. E. Robinson przedstawia 20 oznak, ktre powinny obudzi czujno przyrozpoznawaniu dzieci alkoholikw w wieku przedszkolnym:


27/39


34

1. Problemy ze snem.2. Uporczywe znuenie lub senno.3. Regres w kontrolowaniu czynnoci fizjologicznych.4. Niezwyke zachowanie przy jedzeniu ( tzw. rytualizacja jedzenia ).5. Trudnoci w dostosowywaniu siprzy przechodzeniu od jednej czynnoci do drugiej

oraz trudnoci dostosowawcze podczas zmian w codziennym rozkadzie zaj.

6. Opnienia w rozwoju.7. Powracajce wtki alkoholowe przy zabawie.8. Izolowanie siprzy zabawie.9. Niezdolnodo skupienia uwagi przez duszy czas.10. Nadmierna ruchliwo.11. Nage zmiany w zachowaniu.12. Czste kaprysy i rozdranienie.13. Atakowanie innych dzieci.14. Regresywne ssanie kciuka.15. Przesadny lk przed obcymi.16.

Nadmierny lk przed rozkz opiekunem.

17. Zachowania wskazujce na niepewnow stosunkach z osobami, do ktrych dzieckojest przywizane.

18. Autorytarny stosunek rodzicw do dziecka.19. Czsta nieobecnodziecka w szkole lub przedszkolu.20. Oznaki zaniedbania lub maltretowania39.

Naley jednak pamita, e rozpoznawanie dzieci alkoholikw moe przynie

negatywne skutki. Ryzyko przy rozpoznaniu i opisaniu konkretnej grupy dzieci polega na

zaszufladkowaniu ich i podcigniciu pod jaki stereotyp metod uoglnie. Przyklejeniu

dziecku etykietki dziecka alkoholika moe wywrze niekorzystny wpyw na jego

samoocen, negatywne nastawienie innych. Dzieci alkoholikw nie s zaburzone

umysowo. Trzeba im uzmysowi, e nie s gorsze od innych dzieci. Trzeba koniecznie

39B.E. Robinson, op.cit., s. 132.


28/39


35

pamita, ze uoglnienia swskazwkami i niczym wicej, a kade dziecko jest twrczym

cudem wszechwiata.

Jak zatem w sposb skuteczny i nie naruszajcy godnoci dziecka rozpoznau niego

problem alkoholizmu w rodzinie?

Migs Woodside uwaa, i wczesne rozpoznanie i edukacja moe mie kluczowe

znaczenie dla poprawy sytuacji dzieci alkoholikw, dla zapobieenia ich popadniciu w

alkoholizm czy inne problemy, ktre mog wyoni si w przyszoci40. Problem jest

naprawdogromny. Naukowcy szacuj, iblisko 95% dzieci alkoholikw przez cay okres

chodzenia do szkoy podstawowej nie zostaj rozpoznane, a tym samym nie s poddane

jakiejkolwiek terapii! Co wicej, wyniki badadowodz, idzieci alkoholikw nie zostaj

rozpoznane nie tylko przez nauczycieli, ale take przez przedstawicieli wielu innych

profesji! w jednej z prac wykazano, iadne z dzieci, ktre na podstawie formalnego testu

przesiewowego okazay si dziemi z rodzin alkoholowych nie zostao wczeniej

zdiagnozowane jako dziecko alkoholika ani przez pedagoga szkolnego, ani przez

pracownikw opieki spoecznej41

.

Niektre z problemw utrudniajcych wykrywanie dzieci alkoholikw wrdprzedszkolakw przeszkadzajrwniew procesie ich identyfikacji w pniejszych latach.

Wiele osb na co dzie pracujcych z dziemi ma swoje wasne systemy negacji, ktre

powstrzymuj ich przed poruszeniem kwestii alkoholizmu wobec swoich podopiecznych.

Niektre z tych osb zasaniajsibrakiem kompetencji, inne obawiajsikopotw. Mog

silka, e nie bdwiedzie, co dalej z uzyskaninformacjpocz. inne mogobawia

siodwetu uzalenionych rodzicw, braku instytucjonalnego wsparcia. Nauczyciele mog

nie dostrzega w alkoholizmie rodzicw szczeglnego stanu, wymagajcego specjalnych

strategii interwencyjnych. Wielu dorosych przywizanych jest do pogldu, e pomc

dziecku mona jedynie przez uzdrowienie rodzica, zamiast widzie w dziecku

pierwszoplanowy obiekt, wymagajcy pomocy niezalenie od tego, czy rodzic dziecka

skonny jest sam takpomoc przyj.

40M. Woodside,Dzieci alkoholikw przerwaten cykl.Warszawa 1996, s. 79.41J. Migda,Alkoholizm nieletnich prba oceny, profilaktyka i resocjalizacja[ w:] Profilaktyka spoeczna i

resocjalizacja modziey wrodowisku otwartym, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 1990,nr.12.


29/39


36

Jednym z najpopularniejszych rodkw sucych do rozpoznawania dzieci

alkoholikw jest tzw. test przesiewowy CAST. Umoliwia on rozpoznanie dzieci z grupy

podwyszonego ryzyka, ktre mieszkaj lub mieszkay w przeszoci z rodzicami

alkoholikami. CAST jest list trzydziestu pyta, sucych do zbadania postaw dzieci, ich

uczu, spostrzee i dowiadcze, zwizanych z alkoholizmem rodzicw. Dziecko

odpowiada tak/nie Badania wykazay, e CAST wykazuje si imponujc trafnoci i

niezawodnoci.

Najskuteczniejsz jednak metod rozpoznania jest autoidentyfikacja,

przeprowadzona przez samo dziecko. Takie podejcie gwarantuje psychologiczne

bezpieczestwo i anonimowo, pozostawiajc decyzjdziecku. Nastolatki, ktre z wasnej

woli zgaszajchprzyczenia sido grup, majdosilnej motywacji, by dowiedziesi

wicej o dzieciach alkoholikw i gotowe spopracowa nad swoimi problemami. Udaje im

si tam nawiza cise wizy z innymi osobami, co pozwala przetrwa trudny okres w

yciu. Entuzjaci tej metody ( np. J. Mellibruda ) uwaaj, e sposobem na dotarcie do

dzieci alkoholikw szajcia informacyjne w klasie w poczeniu z terapiw maej grupie.

Program takich zajobejmuje filmy, wykady, dyskusje na temat alkoholizmu dorosych z

zaakcentowaniem roli dziecka w rodzinie alkoholowej. Na zakoczenie sesji dzieciomrozdaje sikwestionariusze do samooceny, na ktrych mogy wyrazi swe zainteresowanie

uczestnictwem w maej grupie, gdzie problemy alkoholizmu poruszane s na bardziej

osobistej paszczynie. Dzieci, ktre wyjawiy, e majrodzica alkoholika, automatycznie

kwalifikoway sido grupy.

Naley pamita, e terapia dziecka powinna zachodziod rodka na zewntrz nie

za z zewntrz do rodka. Program dla dzieci alkoholikw powinien nada za

spontanicznym rytmem i stylem dziecka. Rozkad zaj powinien obejmowa zarwno

wiczenia planowane, jak i spontaniczne. Dobrze prowadzona terapia zawsze oferuje kilka

rodzajw aktywnoci. Dziecko moe samo wybrazajcia prowadzce do okrelonego celu

i samo decydowao tempie posuwania sido przodu.

Naley pomc dzieciom spojrze na siebie nie jak ofiary alkoholizmu, ale jak na

ludzi, ktrym udao si w alkoholizm przetrwa. Takie pozytywne podejcie pomaga

dzieciom poj, e wszystko, co im siprzytrafio, skada sina obraz tego, kim waciwie

s. Powrt do zdrowia przychodzi stopniowo. Trzeba pamita o tym, aby pomc


30/39


37

zachowadzieciom cierpliwo, dostrzegajc i chwalc mae kroczki, jakie robina drodze

swojego rozwoju.

4.STAN BADANAD ALKOHOLIZMEM WPOLSCE. PROGRAMY PROFILAKTYCZNE

STOSOWANE WOBEC DZIECI ALKOHOLIKW.

Wieloaspektowa charakterystyka picia alkoholu przez dzieci od lat jest przedmiotemszczeglnego zainteresowania Pastwowej Agencji Rozwizywania Problemw

Alkoholowych. Zgodnie z zasadwczesnej interwencji profilaktycznej, prowadzone w tym

zakresie badania majna celu przede wszystkim projektowanie programw edukacyjnych i

psychokorekcyjnych. Do realizacji tego zadania niezbdne jest gromadzenie

usystematyzowanej wiedzy dotyczcej rozmiarw, nasilenia i wzorw picia alkoholu

zarwno przez dorosych, jak i przez mode pokolenie. Temu celowi suy systematyczne

monitorowanie picia alkoholu przez modzieszkolnw rnych regionach kraju.

Badania statystyczne nad poziomem spoycia alkoholu maj w Polsce stosunkowo

dugtradycj. Pierwsze w miarsystematyczne dane pochodzz koca XIX w., chociana

podstawie wycinkowych informacji mona oszacowa rwnie spoycie wiekach

wczeniejszych ( zapiski pamitnikarskie, kroniki miejskie, przywileje miejskie ).

Prawdziwie wielkie zainteresowanie problematyk spoywania alkoholu nastpio w

latach szedziesitych minionego stulecia. Zainteresowanie tym zagadnieniem wizao si

zarwno z wpywem alkoholu na organizm czowieka, jak i z rozpowszechnieniem

uywania alkoholu w skali makrospoecznej. Okazao si wtedy, e konsekwencje picia


31/39


38

alkoholu mog by dolegliwe nie tylko dla jednostek, ale take dla spoeczestw ( por.

wyniki badaJ. Jasiskiego42).

Do najbardziej znanych badanad alkoholizmem i wspuzalenieniem alkoholowym

prowadzonych w Polsce nale( tu podajtytuy opublikowanych raportw z bada):

- K. BobrowskiegoRaport z badaewaluacyjnych nad programem profilaktykialkoholowej Drugi Elementarz czyli Program Siedmiu Krokw, Warszawa

1994.,

- R. Cibora Raport z bada ankietowych zjawiska uzaleniania si dzieci imodziey szkolnej, Cieszyn 1994.

- A. NieszporkaPowody i wzory picia alkoholu przez modzieniepenoletni,Warszawa 1994.

- J. SierosawskiegoDrugi Elementarz wstpny raport. Pozna1979.- E. Grudniak SobczykAlkohol a polska modzie. Raport 1992, Alkohol a

zdrowie 1993, nr 3.

- T. KowalewiczaAlkohol, narkotyki, AIDS. Diagnoza dowiadczemodziey.Raport z analiz prb reprezentatywnych. Warszawa 1992.

-

B. Grzelak Wolniewicz Rozmiar picia napojw alkoholowych przezmodzie. Badania mokotowskie z lat 1984 1988 1992.

Wszelkie dane empiryczne, uzyskiwane na podstawie badaukazuj, e zdecydowana

wikszoosb ( E. Stpiepodaje, e nawet do 98% populacji43)

przed ukoczeniem 20 roku ycia ma ju za sob dowiadczenia zwizane z piciem

alkoholu. Badania wskazuj, e ze statystycznego punktu widzenia pierwsze kontakty z

alkoholem mona traktowa jako swoiste normatywne dowiadczenie pojawiajce si w

okresie poprzedzajcym doroso44.

Jeli chodzi o wiek inicjacji, to 7,8% badanych chopcw i 1,9% badanych

dziewczynek miao takie dowiadczenie do 10 roku ycia, 41% chopcw i 24,6 %

42J. Jasiski, Spoycie napojw alkoholowych w Polsce w 1985 r.,Archiwum Kryminologii 1986, nr 26.43E. Stpie,Alkohol a polska modzie, Raport 1994.,Warszawa 1995, s.7.44

Okrelenie uyte za E. Stpie, op. cit.,s. 7.


32/39


39

dziewczt pomidzy 11 14 rokiem ycia, a powyej 15 lat 51,2 % chopcw i 73,5 %

dziewczt ( z badaFrczka i Stpie, 1992 ). Dane te ilustruje wykres nr 1.

0

1020

30

40

50

60

70

80

do 10 lat 11 - 14 lat powyej 15

latDziewczta

Chopcy

Wyniki polskich bada przeprowadzonych po 1989 roku wrd modziey szkolnej

potwierdzaj, e zjawisko inicjacji alkoholowej dotyczy wikszoci modych ludzi i w

porwnaniu do wczeniej cytowanych wynikw wykazuje raczej tendencjwzrostow, tzn.

juokoo 80 90 % dzieci posiada dowiadczenia zwizane z piciem alkoholu.

O intensywnoci spoywania alkoholu mona wnioskowa przede wszystkim na

podstawie czstoci picia i iloci zazwyczaj wypijanego alkoholu za jednym razem.

Operujc dostpnymi danymi w zakresie powyszych bada mona schematycznie

przedstawiintensywnopicia alkoholu przez modzieszkoln.

Wykres nr 1. Wiek inicjacji alkoholowej na

podstawie badaFrczka i Stpie( 1992)


33/39


40

0

10

20

30

40

50

60

wysoka

rednia

maa

Wykres nr 2. Intensywnospoywania alkoholu przez modzieszkoln

Jaki obraz intensywnoci picia wrd polskich uczniw przyniosy sondae

przeprowadzone po 1989 roku?

Na podstawie przeprowadzonych bada wyonione zostay informacje, ktre mona

interpretowa jako rozpowszechnienie wrd dzieci i modziey obyczaju w miar

regularnego sigania po alkohol. Wyniki badazawarte w formie wykresu nr 2 pokazuj, e

ju na poziomie szkoy podstawowej mamy do czynienia ze zjawiskiem regularnego,

systematycznego spoywania alkoholu; kilku uczniw na stu badanych podaje, e

zazwyczaj pije alkohol przecitnie jeden raz w tygodniu, a od kilku do kilkunastu badanychprzyznaje, e pije co najmniej raz w miesicu.

Badania pokazay rwnie, e blisko 20% 12 - latkw stwierdzio, i upio si co

najmniej raz w yciu45. Jeeli nawet dane te szawyone, to niepokojcy jest fakt, e dla

modych ludzi upicie sijest na tyle atrakcyjne, czy tema na tyle pozytywne skojarzenia,

e warto sitym pochwali.

45Zob. E. Stpie, op.cit., s. 15.


34/39


41

05

101520

2530354045

Zawroty

gowy

Trudnoci

z

pamici

Kopoty z

rodzicami

Poczucie

wasnej

wartoci

Wypadek

lub inne

zdarzenie

Z bada, w ktrych podejmowano problem doznawania bezporednich konsekwencji

picia okazao si, e wrd chopcw w wieku 12 lat badanych w 1990 r. 10, 5 % miao

konflikty z otoczeniem w zwizku ze spoyciem alkoholu.

Rnorodne okolicznoci yciowe, przekonania, sytuacje, mog sprzyja,

motywowa i wreszcie uatwia modziey siganie po alkohol. W opiniach badanejmodziey wyraonych w 1992 roku w Warszawie i Kraniku ( Stpie1992 ) wikszo

chopcw i dziewczt uwaa, e gdyby chciaa si napi alkoholu, to mogaby go sobie

bardzo atwo zorganizowa, a tylko 4, 8 % chopcw i 12, 1 % dziewczt uwaa, e byoby

to trudne.

Modzie organizuje sobie alkohol w rny sposb; pomijajc wzgldy finansowe,

najczciej ma do niego dostp w domu lub po prostu kupujc. Z bada chopcw z

Ostrowa Wielkopolskiego ( Nieacny 1994 ) wynika, e w 34 % domw znajduje si

alkohol i chopcy o tym wiedzoraz majdo niego dostp.

W aktualnych wypowiedziach modziey dominuj podobne przekonania, co do

atwego dostpu do alkoholu. Z odmowprzy zakupie alkoholu spotkao sizaledwie 20%

badanych w Elblgu, a okoo 1/3 modziey badanej w Rudzie lskiej przyznaje, e miaa

kopoty z zakupem alkoholu. Dokadniejsze dane w tym zakresie zebrano wrd uczniw

szk podstawowych w wieku 8 12 lat na terenie Gdaska. W badaniach tych okazao si,

e tylko 22% badanych nie dokonaa samodzielnego zakupu alkoholu w cigu ostatniego

roku ( 1996), natomiast ponad 1/3 badanych uczniw robia to wicej ni jeden raz.

Wykres nr 3. Nastpstwa picia alkoholu wedugbadaMoskalewicza i Sierosawskiego ( 1991 ).


35/39


42

Najczciej modzie samodzielnie kupowaa piwo. Dalsze wyniki pokazay, e 50,4 %

dzieci kupowao alkohol na probojca, a 18 % na probmatki.

Okazuje si zatem, ze modzie nie tylko ywi przekonanie o atwoci

zorganizowania sobie alkoholu, ale take nie napotyka na trudnoci przy jego zakupie. Co

wicej, pod kierunkiem dorosych przechodzi systematyczny trening, kupujc go na ich

polecenie. Z drugiej strony, informacje uzyskane od modziey wskazuj na powszechny

brak zainteresowania, reakcji innych osb dorosych na fakt kupowania alkoholu przez

modzie.

Warto przytoczy take rezultaty sondau cieszyskiego, w ktrym analiza

pomidzy czstoci picia a innymi rodkami uzaleniajcymi oraz pewnymi aspektami

sytuacji szkolnej i rwieniczej pokazaa, e wrd uczniw w wieku 12 15 lat nasilenie

czstoci picia alkoholu istotnie wie siz:

- wzrostem czstoci palenia papierosw i uywania rodkw narkotycznych,- obnieniem poziomu ocen szkolnych,- czstszym wagarowaniem,- bardziej negatywnym stosunkiem do szkoy.

Wyniki obu przytoczonych bada wskazuj na kumulowanie si niekorzystnych z

punktu widzenia zdrowia, rozwoju, a przede wszystkim profilaktyki uzalenie, zachowa,

przekonai innych okolicznoci w yciu pijcych dorastajcych.

Inne grone zjawisko systematycznie ujawniane na podstawie bada wrd

modziey dotyczy sytuacji, gdy picie alkoholu czy siz wykroczeniami przeciw prawu.

Ze statystyk policyjnych z lat 1989 1990 wynika, ze rednio 7% modziey popenia

przestpstwa pod wpywem alkoholu; najczciej s to przestpstwa typu rozboje, pobicia,

uszkodzenia ciaa itp. i coraz czciej przestpstwa drogowe46.

Jak wynika z bada, picie alkoholu w dowiadczeniach modziey jest staym

elementem towarzyszcym spotkaniom i uroczystociom koleeskim i rodzinnym. O

utrwalaniu siobyczaju picia alkoholu przy okazji wiadczprzekonania badanych co do

moliwoci odmowy napicia si alkoholu w takich sytuacjach. W byym wojewdztwie

46E. Stpie,Alkohol a polska modzie..., s. 21.


36/39


43

legnickim badana modzienie odmwiaby wypicia alkoholu z okazji urodzin lub imienin

znajomych, imprezy koleeskiej, wit. Jedynie 37% badanych uwaa, e w kadej

sytuacji mona odmwiwypicia alkoholu.

Wrd motyww picia alkoholu modzie najczciej wymienia nastpujce

wzgldy: towarzysko zabawowe, poczucie pewnoci i agodzenie blu, ucieczk od

rzeczywistoci, by nie bygorszym, bo nie wypada odmwi.

Przedstawione badania i analizy nie wyczerpujwszystkich problemw zwizanych

z piciem alkoholu przez modzie. Zaprezentowane przeze mnie badania dowodz, e

dowiadczenia zwizane z piciem alkoholu s charakterystyczne dla coraz modszych.

zaledwie kilka procent dorastajcych nie zna smaku alkoholu. W zakresie

rozpowszechnienia kontaktw z alkoholem, jak rwnie intensywnoci picia napojw

alkoholowych mona obserwowa, na przestrzeni kilku ostatnich lat, rnice zwizane z

pci, wiekiem i rodowiskiem szkolnym. Liczba osb sigajcych po alkohol oraz

intensywno picia zwiksza si wraz z wiekiem u obu pci. Ju w szkole podstawowej

modzie rozpoczyna picie napojw alkoholowych, zjawisko picia nasila si w szkoach

rednich.

Oglnie analizowane materiay pokazay niekorzystne tendencje w spoywaniualkoholu przez modzie, w szczeglnoci za:

- obnianie siwieku inicjacji alkoholowej,- wzrost rozpowszechnienia obyczaju picia alkoholu wrd modziey,- wzrost czstoci sigania po alkohol,- okoo 20% uczniw mona uznaza zagroonych alkoholizmem.

Modziepijca alkohol czciej niniepijca siga po papierosy i eksperymentuje z

innymi rodzajami uywek. Oglnie mona stwierdzi, e wyniki bada wskazuj na

kumulowanie siw yciu dorastajcych wrd alkoholu niekorzystnych z punktu widzenia

zdrowia i rozwoju zachowa, przekona i innych okolicznoci. Taka sytuacja sprzyja

utrwalaniu si nawyku picia alkoholu, a w konsekwencji zwiksza prawdopodobiestwo

wytworzenia siokrelonego stylu picia.

Badania pokazay wreszcie, e intensywnopicia alkoholu wrd modziey wie

si z takimi aspektami, jak: dostpno alkoholu, motywy i okolicznoci picia, wiedza na

temat alkoholu. J. Hawkins nazywa to czynnikami ryzyka alkoholowego. Poniej


37/39


44

zamieszczona zostaa tabela, w ktrej zebraam czynniki ryzyka alkoholowego i ich

przejawy w Polsce ( na podstawie analiz przeprowadzonych bada).

Tabela nr 1. Dynamika czynnikw ryzyka alkoholowego modziey w Polsce w wietle bada.

CZYNNIK RYZYKA PRZEJAWY W POLSCE

1.Zasady sprzeday alkoholu. Nagminne amanie zakazu sprzeday alkoholunieletnim.

2. Proalkoholowe normy kulturowe. Promocja picia w reklamach TV, gale piosenki

biesiadnej, festyny.3. Dostpnoalkoholu. Ogromnie bogaty rynek, rozbudowana sie

sprzeday alkoholu.4. Status ekonomiczny spoeczestwa. Poszerzajca si strefa ubstwa, stale rosnce

bezrobocie, w tym bezrobocie strukturalne.5. Specyficzne rodowisko. Wsie po nieistniejcych juPGR ach,

spadek tempa budownictwa mieszkaniowego,wzrost przestpczoci nieletnich.

6. Cechy biologiczne. Osabienie kondycji biologicznej spoeczestwa, zadieta, czste siganie po uywki.

7. Wychowanie w rodzinie. Osabienie wpywu wychowawczego, brak reakcjirodzicw na reklam alkoholu, mniej czasupowicanego dzieciom.

8. Niepowodzenia szkolne Przesunicie akcentu na ksztacenie i rywalizacj,osabienie systemu owiaty, pogbianie si barieredukacyjnych.

9. Pozytywne nastawienie do picia. Promocja picia przez idoli muzycznych czy

filmowych, komercjalizacja sztuki przez przemysuywek, reklama skierowana do modychpodkrelajca atrakcyjno spoywania alkoholu (w tym motyw seksu i bogactwa ).

Wspominajc o badaniach nad alkoholizmem dzieci nie mona pomin bodaj

skrtowego przegldu programw i projektw profilaktycznych. Ostatnie lata obfitoway

bowiem w prby uruchomienia szerokich programw profilaktycznych. Przyjrzyjmy si

tym programom, ktre objy swym zasigiem najwikszliczbosb.

1. Program Drugi Elementarz albo Program Siedmiu Krokw.

Program ma struktur kaskadow: kilkunastu autorw przygotowuje grup kilkuset

instruktorw. Z kolei przeszkoleni instruktorzy majza zadanie rekrutowa12 14

realizatorw prowadzcych swoje grupy. Kady realizator dysponuje programem

zaj, kaset magnetofonow z nagranymi wypowiedziami muzykw rockowych,

kaset video, kompletem ulotek dla kadego uczestnika, ankietami badawczymi i

ewaluacyjnymi.


38/39


45

2. Program profilaktyczny NOE.

Program prowadzony w licznych ( 100 300 osb ) grupach ma form swoistego

happeningu. Spotkanie podzielone jest na trzy czci: I Prawda, II Mio, III

Wolno. Wan czci programu jest seria przygotowanych wiadectw

uczestnikw wsplnot samopomocowych, speniajcych rolliderw grupy.

3. Program Nasze Spotkania.

Autorami programu sMaria i Piotr Fijewscy. Obejmuje cztery obszary: kontakt z

samym sob, z innymi osobami, umiejtno radzenia sobie z trudnociami i

umiejtnopomagania innym.

4.Program Spjrz inaczej.

Przygotowany przez Piotra Koodziejczyka ze Starachowic. Stosowany w klasach

modszych. Inicjatywa jest w rkach nauczyciela, przygotowanego wczeniej przez

instruktora. Do pomocy podrcznik i kaseta szkoleniowa.

5. Program Dzikuj, nie.

Przygotowany jako program krtkiej edukacji, skierowanej na podstawowwiedzo

problemach alkoholowych, umiejtno konstruktywnego odmawiania,

powikszanie autonomii i kompetencji ucznia.

6. Program TAK czy NIE.

Autorem programu jest Witold Skrzypczyk. Program realizowany przy pomocypodrcznika do zaj.

Mona postawi sobie pytanie o skuteczno tych kilku wymienionych wyej

programw, gdy badania na wiecie wykazuj, e dugotrway skutek prewencyjny

najtrudniej osignwanie w stosunku do osb zagroonych uzalenieniem od alkoholu.

Wydaje sijednak, inajwaniejszy jest sam pomys na to, jak dzieci i modzieskutecznie

odcign od alkoholu oraz jego skuteczne wdraanie. Wtedy, moim zdaniem, o wyniki

tyche programw moemy byspokojni.


39/39


46

Alkoholizm i Podstawowe Uwarunkowania Jego Spożycia.

Documents

Transcript of Alkoholizm i Podstawowe Uwarunkowania Jego Spożycia.