1

Załącznik nr 2 Autoreferat Jerzy Saczuk

Dr Jerzy Saczuk Biała Podlaska 06 listopada 2018 r.

Starszy wykładowca,

Akademia Wychowania Fizycznego

Józefa Piłsudskiego w Warszawie,

Filia w Białej Podlaskiej

Wydział Wychowania Fizycznego i Sportu

Zakład Rozwoju Biologicznego Człowieka

AUTOREFERAT

Opisujący dorobek i osiągnięcia naukowe

ze szczególnym uwzględnieniem wyników przedstawionych

w monografii habilitacyjnej

2

Spis treści

1. INFORMACJE O WYKSZTAŁCENIU I PRZEBIEGU ZATRUDNIENIA

ORAZ OSIĄGNIĘCIACH NAUKOWYCH……………………………………... 3

1.1. Wykształcenie i staże naukowe……………………………...…………………… 3

1.2. Przebieg pracy zawodowej oraz przynależności do stowarzyszeń naukowych….. 4

1.3. Uzyskane odznaczenia nagrody i wyróżnienia……………………………………. 4

1.4. Ogólne zainteresowania naukowe oraz opublikowane prace wraz z punktacją

MEN i impact factor…………………………………………………….…………...… 4

2. WSKAZANE OSIĄGNIĘCIE NAUKOWE STANOWIĄCE PODSTAWĘ

WNIOSKU HABILITACYJNEGO ………………………………………………..… 5

2.1. Omówienie celu naukowego pracy……………………………………………….. 5

2.2. Przegląd projektów badań wykorzystanych do napisania rozprawy habilitacyjnej 7

2.3. Omówienie wyników wraz z sugestiami ich ewentualnego wykorzystania.......… 8

3. OMÓWIENIE POZOSTAŁYCH OSIĄGNIĘĆ NAUKOWO - BADAWCZYCH... 11

3.1. Uwarunkowania środowiskowe trendów sekularnych w rozwoju biologicznym

dzieci i młodzieży ze wschodniej Polski………………..…………………………...… 11

3.2. Aktywność fizyczna oraz budowa i skład tkankowy ciała osób dorosłych ……… 17

3.3. Charakterystyka somatyczna zawodników i zawodniczek trenujących

podnoszenie ciężarów i taekwon-do ITF ………..…………………………………….. 20

3

1. INFORMACJE NAUKOWE O WYKSZTAŁCENIU I PRZEBIEGU

ZATRUDNIENIA ORAZ OSIĄGNIĘCIACH NAUKOWYCH

IMIĘ: Jerzy

NAZWISKO: Saczuk

ADRES SŁUŻBOWY: Zakład Rozwoju Biologicznego Człowieka

Wydział Wychowania Fizycznego i Sportu

Akademia Wychowania Fizycznego

Józefa Piłsudzkiego w Warszawie,

Filia w Białej Podlaskiej

Akademicka 2, 21-500 Biała Podlaska

TELEFON: 602 178 930 +48833428740

EMAIL : jerzy.saczuk@awf-bp.edu.pl

1.1. Wykształcenie:

1998: Doktor nauk o kulturze fizycznej: AWF Warszawa, Wydział Wychowania Fizycznego.

Praca doktorska pt. „Wpływ wybranych czynników środowiskowych i dojrzałości

biologicznej na poziom sprawności fizycznej dzieci i młodzieży ze wschodnich

województw Polski”.

Promotor: prof. dr hab. Maciej Skład

Recenzenci: prof. dr hab. Ryszard Przewęda

prof. dr hab. Stanisław Socha

1986: Magister wychowania fizycznego - specjalność nauczycielska: AWF w Warszawie,

Zamiejscowy Wydział Wychowania Fizycznego w Białej Podlaskiej.

Temat pracy: „Zmiany w tempie przyrostu wysokości ciała w aspekcie przemian

dojrzałości płciowej chłopców z województwa bialskopodlaskiego”.

Promotor: dr Adam Wilczewski.

Recenzent: dr Mieczysław Bytniewski

1982–1986: Studia stacjonarne w AWF w Warszawie, Zamiejscowy Wydział Wychowania

Fizycznego w Białej Podlaskiej

Ukończone kursy zawodowe i inne:

1988 – 1989: Studium Podyplomowe Doskonalenia Dydaktyczno-Pedagogicznego dla

młodych nauczycieli akademickich. Zamiejscowy Wydział Wychowania Fizycznego

w Białej Podlaskiej

Staże w zagranicznych ośrodkach naukowych i akademickich

Białoruska Akademia Nauk – Zakład Antropologii i Etnografii. Termin: 10 – 14

październik 2005 rok. Opiekun stażu prof. Ludmiła Tegako.

Łotewska Akademia Edukacji Sportowej w Rydze. Termin: 10 -14 września 2018.

Opiekun stażu prof. Juris Grants .

4

1.2. Przebieg pracy zawodowej oraz przynależność do stowarzyszeń naukowych:

Po ukończeniu studiów, od 01. 10. 1986 roku zostałem zatrudniony w AWF w

Warszawie, ZWWF w Białej Podlaskiej, w której to Uczelni pracuję do chwili obecnej.

Pracę rozpocząłem w Zakładzie Nauk Biologicznych. W ramach obowiązków

dydaktycznych, od pierwszego roku zatrudnienia prowadziłem ćwiczenia i wykłady z

antropologii, a w latach 2004-2007 realizowałem także ćwiczenia i wykłady z

przedmiotu antropomotoryka.

W roku szkolnym 1996-1997 dodatkowo pracowałem jako nauczyciel wychowania

fizycznego w Zespole Szkół Zawodowych w Białej Podlaskiej.

W 2005, 2006 i 2009 roku prowadziłem zajęcia dydaktyczne na specjalizacji

trenerskiej z podnoszenia ciężarów realizując problematykę: „Somatyczne i

motoryczne aspekty naboru i selekcji w podnoszeniu ciężarów”

Po uzyskania stopnia doktora rozpocząłem pracę ze studentami jako promotor prac

dyplomowych. Do końca ubiegłego roku akademickiego byłem opiekunem 245 prac

dyplomowych, w tym 91 prac licencjackich i 154 prac magisterskich. Recenzowałem

także 161 prac dyplomowych i magisterskich.

• Od 2006 roku członek Polskiego Towarzystwa Antropologicznego

• Od 2000 roku członek Polskiego Towarzystwa Nauk o Kulturze Fizycznej

1.3. Uzyskane odznaczenia, nagrody i wyróżnienia

Za swoją pracę zawodową zostałem odznaczony:

w 2000 roku SREBRNYM KRZYŻEM ZA ZASŁUGI przez Prezydenta

Rzeczpospolitej Polskiej A. Kraśniewskiego

w 2011 roku MEDALEM SREBRNYM ZA DŁUGOLETNIĄ SŁUŻBĘ przez

Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej B. Komorowskiego.

W okresie zatrudnienia za pracę naukową przyznano mi 6 nagród Rektora AWF w

Warszawie, w tym 3 indywidualne i 3 zespołowe.

1.4. Ogólne zainteresowania naukowe oraz opublikowane prace wraz z punktacją

MEN i impact factor

Moje zainteresowania naukowe koncentrują się na problematyce:

• Uwarunkowań środowiskowych trendów sekularnych w rozwoju biologicznym dzieci

i młodzieży ze wschodniej Polski

• Aktywności fizycznej oraz budowa i skład tkankowy ciała osób dorosłych

• Charakterystyce somatycznej zawodników i zawodniczek trenujących podnoszenie

ciężarów i taekwon-do ITF

Podsumowując własne osiągnięcia naukowa należy podkreślić, iż byłem autorem lub

współautorem: 150 doniesień, w tym 58 oryginalnych pełnotekstowych prac w czasopismach

naukowych. Trzy z nich posiadają punktację impact factor. Ponadto 33 rozdziałów w

monografiach i podręcznikach krajowych oraz 6 międzynarodowych. Byłem także autorem

lub współautorem 6 monografii i 1 podręcznika. Dwukrotnie redaktorem naczelnym

wieloautorskich monografii w języku polskim, w tym 1 dwutomowego.

5

Dorobek naukowy: IF= 1.893 KBN/MNiSW = 425 IC = 725,76

Wygłosiłem lub byłem współautorem 41 referatów na 19 konferencjach i kongresach

międzynarodowych i 12 doniesień na 8 konferencjach o zasięgu krajowym.

Od 1999 roku pracownicy zakładu, w którym jestem zatrudniony wspólnie z

Instytutem Wsi w Lublinie byliśmy organizatorami Międzynarodowych Konferencji

Naukowych pt „Uwarunkowania rozwoju dzieci i młodzieży wiejskiej”. Byłem członkiem

komitetu organizacyjnego tych konferencji w latach: 1999-2002-2004-2008, a w roku 2006

jego przewodniczącym oraz prowadziłem sesję tematyczną.

Ponadto uczestniczyłem w organizacji i prowadzeniu następujących konferencji:

1. XI Meždunarodnoj naučno-praktičeskoj konferencii "Èkologiâ čeloveka v

postčernobyl'skij period" Mińsk, Białoruś. 2003 r. - przewodniczenie sesji

tematycznej.

2. Ogólnopolska Konferencja Naukowa: „Korektywa i Kompensacja Zaburzeń w

Rozwoju Fizycznym Dzieci i Młodzieży” Biała Podlaska. 2005 r. - członek komitetu

organizacyjnego.

3. Mezdunarodnoj simpozium: „Fiziceskaja kul'tura i sport v sisteme obrazovanija.

Zdorov'esbegajusie technologii i formirovanie zdorov'ja” Grodno, Białoruś. 2005 r. -

członek komitetu organizacyjnego oraz przewodniczenie sesji tematycznej.

4. V Meždunarodnaâ naučno-praktičeskaâ konferenciâ " Sovremennye problemy

formirovaniâ i ukrepleniâ zdorov'â (Zdorov'e-2015); Brestskij gosudarstvennyj

universitet imeni A.S. Puškina. Brześć, Białoruś - przewodniczenie sesji tematycznej.

2. WSKAZANE OSIĄGNIĘCIE NAUKOWE STANOWIĄCE PODSTAWĘ

WNIOSKU HABILITACYJNEGO

Do dorobku wchodzącego w skład osiągnięcia naukowego stanowiącego podstawę

wniosku habilitacyjnego wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o

stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr

65, poz. 595 ze zm.) włączono opracowaną samodzielnie monografię:

„Rozwój morfofunkcjonalny dzieci i młodzieży ze wschodniej Polski w okresie transformacji

ustrojowej”. Monografie i Opracowania nr 31, Akademia Wychowania Fizycznego Józefa

Piłsudskiego w Warszawie Wydział Wychowania Fizycznego i Sportu w Białej Podlaskiej,

2018, 164s.

Recenzenci: prof. dr hab. Maria Kaczmarek

dr hab. prof. UZ Ryszard Asienkiewicz

2.1. Omówienie celu naukowego pracy

Analizując wpływ środowiska na rozwój organizmu zauważono, że samo środowisko

w różnym tempie ulega przeobrażeniom, odmiennym na różnych obszarach kraju. Ostatnie

6

trzy dekady w Polsce to okres gwałtownych zmian i przeobrażeń społeczno-ekonomicznych,

począwszy od głębokiego kryzysu lat osiemdziesiątych, przez zmiany społeczno-ustrojowe w

latach dziewięćdziesiątych po okres przedakcesyjny i akcesję do Unii Europejskiej. Zmiany

społeczno – ekonomiczne, jakie w ostatnim trzydziestoleciu obserwuje się w Polsce, nie

występowały w jednakowym tempie we wszystkich województwach. Zauważono, że samo

środowisko ulega odmiennym przeobrażeniom, co do intensywności na różnych obszarach

kraju. Problem ten opisałem w części wstępnej monografii w rozdziale 1.1. Zmiany

społeczno-ekonomiczne w Polsce w latach 1986-2016.

Wschodnie województwa Polski posiadają typowo rolniczy charakter i są słabo

uprzemysłowione, natomiast nie są zanieczyszczone pod względem ekologicznym, ponieważ

nie występowały tu duże zakłady przemysłowe. Według raportu Eurostatu (2014)

województwa wschodniej Polski należą do 19 najbardziej ubogich makroregionów Unii

Europejskiej, w których dochód na jednego mieszkańca nie przekracza 50 % średniej dochodu

w UE.

Sytuacja społeczno – ekonomiczna, obserwowana w ostatnich trzydziestu latach oraz zmiany

w środowisku, jakie zachodziły w tym okresie nie pozostały bez wpływu na rozwój

morfofunkcjonalny dzieci i młodzieży. Wiadomym jest że, poza genetyczną determinacją

rozwoju biologicznego dzieci i młodzieży, w znacznym stopniu procesy te modyfikowane są

przez otaczające je środowisko. Stąd można przypuszczać, że zmiany społeczno-ekonomiczne

jakie w ostatnim trzydziestoleciu występowały w Polsce nie pozostaną bez wpływu na rozwój

dziewcząt i chłopców. Owe przeobrażenia stanowiły zatem przesłanki do opracowania

monografii, która została przedłożona jako osiągnięcie naukowe stanowiące podstawę

wniosku habilitacyjnego.

Za główny cel pracy przyjęto ocenę trendów sekularnych w rozwoju

morfofunkcjonalnym chłopców i dziewcząt ze wschodnich województw Polski, jakie

wystąpiły w ostatnich trzydziestu latach, na tle transformacji ustrojowej w kraju oraz zmian

po akcesji do Unii Europejskiej.

Realizując cel pracy opisano kierunki długookresowych tendencji przemian w rozwoju

somatycznym i zdolnościach motorycznych u chłopców i dziewcząt ze wschodniej Polski, w

całym trzydziestoleciu (1986r.-2016r.), jak również w każdej dekadzie. Określono także

różnice w częstości występowania prawidłowych proporcji wzrostowo-wagowych, niedowagi

i nadwagi u dzieci i młodzieży w okresie przemian ustrojowych w kraju.

Odmienne tempo zachodzących zmian społeczno-gospodarczych i społecznych we

wschodniej Polsce, względem innych województw oraz w miastach i wsiach na tym terenie

kraju, w latach 1986-2016, nie powinno zostać bez wpływu na dystanse środowiskowe w

rozwoju morfofunkcjonalnym dzieci i młodzieży. Stąd podjęto próbę określenia zmian

wielkości różnic jakie nastąpiły w analizowanym trzydziestoleciu w poziomie rozwoju

somatycznego i sprawności fizycznej chłopców i dziewcząt ze wschodnich województw

kraju, a populacją polską, jak również pomiędzy młodymi mieszkańcami miast i wsi.

Analizy materiału przedstawiono z uwzględnieniem wieku kalendarzowego (modele regresji),

na całości materiału oraz w grupach uwzględniających okresy rozwoju: prepubertalny,

pubertalny i postpubertalny. Takie zestawienie wyników badań pozwoli również ocenić, w

którym okresie rozwoju u chłopców i dziewcząt zaobserwowano największe zmiany w

7

cechach somatycznych, BMI oraz zdolnościach motorycznych w latach 1986-2016, a w

którym najmniejsze.

2.2. Przegląd projektów badań wykorzystanych do napisania rozprawy habilitacyjnej

Do opracowania dysertacji włączyłem rezultaty badań dzieci i młodzieży w wieku 7 –

18 lat, prowadzonych w latach 1985-1986 w ramach Centralnego Problemu Węzłowego 10.7,

(n 7255), wyniki obserwacji własnych wykonanych w 1995 i 1996 roku (n 4623), rezultaty

badań prowadzonych w ramach działalności statutowej AWF, DS-69 w latach 2005 i 2006 (n

19898) oraz wyniki obserwacji z działalności statutowej AWF, DS-203 wykonanych w 2015

roku i 2006 roku (n 14213). Miejscem badań w latach 1985-1986 oraz 1995-1996, były tereny

ówczesnych wschodnich województw kraju (suwalskie, białostockie, bialskopodlaskie,

chełmskie, zamojskie, przemyskie i krośnieńskie). Stanowiły one region przygraniczny

wschodniej Polski. Po reformie administracyjnej kraju, od 1998 roku, wymienione tereny

stanowią wschodnie części województw: podkarpackiego, lubelskiego, podlaskiego,

warmińsko-mazurskiego i w niewielkim stopniu mazowieckiego i to one były miejscem

badań w 2005-2006 roku oraz 2015-2016 roku. Zebrany, obszerny materiał badań

regionalnych można uznać za unikalny w skali kraju.

Przeprowadzone badania ukazały stan rozwoju morfofunkcjonalnego chłopców i

dziewcząt w okresach odmiennej sytuacji społeczno-ekonomicznej w Polsce. Obserwacje w

latach 1985 1986 przeprowadzono w okresie komunizmu, zakończonego głębokim kryzysem

lat osiemdziesiątych, kiedy to gospodarka socjalistyczna oparta była na centralnym

sterowaniu. Wyniki badań uzyskane w roku 1995 i 1996 wykonano po okresie zmian

społeczno – ustrojowych, związanych z likwidacją wielu zakładów przemysłowych oraz

Państwowych Gospodarstw Rolnych. W tym okresie wprowadzono szeroko rozumianą

prywatyzację, mającą na celu modyfikację struktury własności w gospodarce oraz

wprowadzenie mechanizmów rynkowych. Zmiany te, przy równoczesnej hiperinflacji,

doprowadziły do znacznego spadku realnych dochodów ludności. Rezultaty z roku 2005 i

2006 stanowiły klamrę okresu przedakcesyjnego oraz pierwsze lata po wstąpieniu Polski w

struktury europejskie. W tym czasie, wykorzystując fundusze europejskie, przystosowywano

gospodarkę do wymagań rynkowych, zgodnych ze standardami europejskimi. Ostatnie

badania z lat 2015 i 2016, przeprowadzono już po zmianach społeczno - ekonomicznych i

ponad dziesięcioletniej członkostwie Polski w Unii Europejskiej.

Z projektów badań przeprowadzonych w czterech wyżej wymienionych terminach

obserwacji, do niniejszego opracowania wybrano wyniki, które były wykonane takimi

samymi metodami badań (antropometryczne, sondażu diagnostycznego i test sprawności

fizycznej), technikami i narzędziami badawczymi oraz zastosowano takie same procedury

weryfikacji rezultatów. Pomiary podstawowych cech somatycznych wykonano techniką

Martina, w godzinach porannych, zgodnie z zaleceniami Międzynarodowego Programu

Biologicznego (IBP 1969). Na podstawie wysokości i masy ciała wyliczono wskaźnik

względnej masy ciała (BMI). Sprawność fizyczną dziewcząt i chłopców oceniono

Międzynarodowym Testem Sprawności Fizycznej. O wyborze tego testu w 1986 roku

8

zadecydowały między innymi wartość diagnostyczna oraz łatwość wykonania prób. W

następnych terminach badań zastosowanie tego samego testu, ułatwiło ocenę zmian

międzypokoleniowych.

Przy pomocy ankiety autorskiej, wypełnionej przez rodziców dzieci uczęszczających do szkół

podstawowych oraz uczniów szkół ponadpodstawowych, zebrano dane osobowe oraz

informacje o środowisku w którym mieszkają badani. Z ankiety, w pracy wykorzystano

informacje o dacie urodzenia dzieci i młodzieży, miejscu ich zamieszkania, wielkości

rodziny, a także o wykształceniu rodziców badanych osób.

Zebrany materiał badań, oprócz aktualizowanych diagnoz rozwojowych, pozwolił na

opracowanie trendów sekularnych w wielkości cech somatycznych, BMI, oraz sprawności

fizycznej, zarówno w całej populacji, jak i w środowisku uwzględniającym wielkość miejsca

zamieszkania.

2.3. Omówienie wyników wraz z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania.

Otrzymane wyniki z prowadzonych badań nad rozwojem somatycznym i sprawnością

fizyczną dzieci i młodzieży ze wschodnich terenów Polski pozwalają zapoznać się ze

zmianami w rozwoju morfofunkcjonalnym ocenianych dziewcząt i chłopców w okresie

transformacji ustrojowej i po akcesji Polski do Unii Europejskiej.

W latach 1986 - 2016 poza zmianami społeczno – gospodarczymi we wschodniej

Polsce, zaobserwowano również zmiany w środowisku rodzinnym badanych. Zmalał odsetek

badanych pochodzących z rodzin o podstawowym i zawodowym wykształceniu rodziców, a

równocześnie szybko wzrastał odsetek dziewcząt i chłopców z rodzin ze średnim

wykształceniem ojców i matek oraz synów i córek, absolwentów wyższych uczelni. Zmiany

zaobserwowano także w dzietności rodzin. W obserwacjach prowadzonych po trzydziestu

latach zwiększył się odsetek badanych dziewcząt i chłopców z rodzin z jednym i dwojgiem

dzieci, natomiast w mniejszym stopniu zmniejszyła się liczebność badanych z rodzin z

trojgiem dzieci oraz znacznie z rodzin wielodzietnych.

W opisywanym trzydziestoleciu, przeobrażenia społeczno – ekonomiczne we

wschodniej Polsce oraz zmiany w środowisku rodzinnym, nie pozostały bez wpływu na

rozwój somatyczny dzieci i młodzieży. W każdej z opisywanych dekad odnotowano trend

wysokoroślenia chłopców i dziewcząt, przy czym największe zmiany zaobserwowano w

latach 1996 – 2006. W masie ciała, po niewielkich zmianach w pierwszym dziesięcioleciu

stwierdzono znaczne różnice w drugim. Tak znacznych dystansów nie odnotowano w

ostatniej dekadzie. Z analizowanych okresów rozwoju, największe różnice w wysokości i

masie ciała odnotowano w okresie pubertalnym, co jest przejawem akceleracji dojrzewania.

W latach 1986-2016, odnotowano wzrost względnej masy ciała u chłopców (zwiększyła się o

1,00 kg/m²), na który wpływ miały głównie wyniki uzyskane od 1996 roku do 2006 roku.

Bowiem niewielkie różnice odnotowano w pierwszej i trzeciej dekadzie. W odniesieniu do

okresów rozwoju, największe dystanse między badanymi stwierdzono w okresie pubertalnym,

następnie w postpubertalnym, a najmniejsze w prepubertalnym. Wśród dziewcząt po

smukleniu sylwetek w pierwszym dziesięcioleciu i stabilizacji BMI po drugim, w trzeciej

dekadzie nastąpił znaczny wzrost tęgości ciała, głównie w okresie popokwitaniowym.

Opisane trendy sekularne w indeksie masy ciała w dużym stopniu spowodowane były

zmianami w częstości występowania niedoboru i nadmiaru masy ciała ocenianych dziewcząt i

9

chłopców. W całym okresie obserwacji u obojga płci odnotowano niewielkie zmniejszenie się

odsetka badanych z niedowagą, a największe różnice u chłopców odnotowano od 1986 roku

do 2006 roku, u dziewcząt w ostatniej dekadzie. Częstość występowania nadmiaru masy ciała

u chłopców między kolejnymi dekadami stale się zwiększała, natomiast u dziewcząt zjawisko

te zaobserwowano w latach 2006 – 2016. Największą częstość występowania niedoboru i

nadmiaru masy ciała zaobserwowano w grupach najmłodszych dzieci.

Przemiany społeczno-ekonomiczne w Polsce oraz na terenach wschodnich

województw kraju, w okresie transformacji ustrojonej oraz po akcesji Polski do Unii

Europejskiej modyfikowały rozwój somatyczny dzieci i młodzieży tam mieszkającej. W

ocenianym trzydziestoleciu (1986-2016), populacje chłopców i dziewcząt zamieszkujące

wschodnią Polskę wyróżniały przeciętnie wyższe wartości cech somatycznych (wysokość i

masa ciała) oraz tęgości budowy ciała w porównaniu z populacją ogólnopolską. Należy

podkreślić, iż w ocenianym trzydziestoleciu badane przez nas dzieci i młodzież we

wszystkich wyżej opisywanych wskaźnikach rozwoju zwiększyły dystanse względem grupy

odniesienia.

Zaobserwowane zmiany w środowisku miejsca zamieszkania także modyfikowały rozwój

somatyczny dzieci i młodzieży. W pierwszym terminie badań populacje chłopców i dziewcząt

zamieszkujący miasta wschodniej Polski w porównaniu z rówieśnikami ze środowisk

wiejskich charakteryzowały się zbliżonymi proporcjami wagowo-wzrostowymi, przy

wyższych wartościach przeciętnych wysokości i masy ciała. Z obserwacji przeprowadzonych

w 2016 roku tylko u dzieci w okresie przedpokwitaniowym odnotowano wyższą przeciętną

wysokości ciała u mieszkańców miejscowości w większym stopniu zurbanizowanych. W

pozostałych okresach rozwoju (pokwitaniowym i popokwitaniowym) oraz dla całego

materiału nie zaobserwowano większych różnic środowiskowych. Chłopcy z miast są

aktualnie przeciętnie ciężsi i masywniejsi od rówieśników ze wsi, natomiast u dziewczęta są

lżejsze i smuklejsze. Na taki obraz dystansów miały wpływ trendy sekularne w cechach

somatycznych i BMI ocenianych dzieci i młodzieży. Od 1986 roku do 2016 roku u chłopców

ze wsi względem rówieśników z miast odnotowano większy przyrost wysokości ciała,

zbliżoną dynamikę zmian w masie ciała oraz mniejszą w BMI. Większe wartości trendu

sekularnego wysokości ciała, a także masy ciała stwierdzono u mieszkanek wsi. W tym

okresie dziewczęta z miast zmniejszyły swoją względną masę ciała, natomiast u ich

rówieśniczek ze środowisk wiejskich w obu terminach obserwacji zaobserwowano zbliżony

poziom BMI.

Trzydziestoletni okres transformacji ustrojowej niekorzystnie wpłynął na motorykę

młodych mieszkańców wschodniej Polski, u których zaobserwowano obniżenie poziomu

sprawności fizycznej – większe u chłopców, mniejsze u dziewcząt. Największe negatywne

zmiany odnotowano u dzieci w okresie prepubertalnym, u których we wszystkich testach

sprawności stwierdzono znaczne obniżenie rezultatów. W fazie pubertalnej i postpubertalnej

zarówno u chłopców, jak i u dziewcząt poprawa wyników nastąpiła w sile ręki oraz sile

tułowia, natomiast pogorszenie w pozostałych zdolnościach motorycznych i gibkości tułowia.

Należy podkreślić iż sprawność najstarszych dziewcząt nie uległa obniżeniu.

U ocenianych przez nas dzieci i młodzieży po pierwszej dekadzie (1986-1996) nie

odnotowano obniżenia sprawności fizycznej. Największe niekorzystne zmiany

zaobserwowano w latach 1996- 2006 i mniejsze w ostatnim dziesięcioleciu (2006-2016). Z

10

dekady na dekadę stałe obniżanie zwinności odnotowano u dziewcząt, a gibkości tułowia i

mocy kończyn dolnych u chłopców. Po korzystnych zmianach w pierwszym dziesięcioleciu,

w kolejnych terminach badań znaczne obniżenie wyników odnotowano w biegu na dystansie

50 m u obojga płci oraz skoku w dal z miejsca dziewcząt. W niewymienionych próbach

sprawności obraz zmian nie był regularny.

Zaobserwowano także różnice środowiskowe w trendach sekularnych zdolności

motorycznych. W 1989 roku dzieci i młodzież ze wschodnich województw kraju posiadały

zbliżony poziom sprawności fizycznej względem próby ogólnopolskiej. Nie był to jednolity

obraz dystansów we wszystkich ocenianych próbach testu sprawności fizycznej. Po

trzydziestu latach różnice zwiększyły się na niekorzyść ocenianych przez nas dziewcząt i

chłopców. Aktualnie chłopcy ze wschodnich województw kraju charakteryzują się przeciętnie

gorszą szybkością lokomocyjną, mocą kończyn dolnych, siłą tułowia i siłą ręki, natomiast

lepszą zwinnością. Dziewczęta natomiast charakteryzowały przeciętnie niższe wartości

wyników w próbach testu sprawności oceniających siłę ręki szybkość lokomocyjną i gibkość

tułowia, a wyższy również zwinność. W niewymienionych zdolnościach motorycznych

różnice w obu zespołach były niewielkie.

Na podstawie wyliczeń sprawności ogólnej można stwierdzić, iż dystanse pomiędzy

mieszkańcami miast i wsi zarówno w 1986 roku jak i 2016 roku były niewielkie W

pierwszym terminie badań chłopcy ze wsi względem rówieśników z miast, uzyskali lepsze

rezultaty przeciętnych w dynamometri dłoniowej i biegu 4x10m, natomiast w drugim, w

liczbie siadów z leżenia tyłem w czasie 30 s i w biegu 4x10m. W 1986 roku dziewczęta ze

wsi w porównaniu do swoich rówieśniczek z miast posiadały większe średnie siły ręki i

szybkości lokomocyjnej. Trzydzieści lat później badane ze środowisk wiejskich również

uzyskały lepsze przeciętne rezultatów od dziewcząt z miast w biegu dystansie na 50 m i w

skłonach tułowia w przód z postawy stojącej. W pozostałych próbach sprawności u dzieci i

młodzieży odnotowano niższe średnie rezultatów od rówieśników z miast. Z zestawionych

wyników badań można wnioskować, że nie był to jednolity obraz zmian we wszystkich

próbach testu sprawności. Odnotowano rezultaty, w których dystanse pomiędzy

mieszkańcami miast i wsi zmniejszały się, ale również były takie, w których się powiększyły.

Przy zbliżonych długookresowych tendencjach zmian sprawności ogólnej dzieci i młodzieży

z obu środowisk, można było zaobserwować odmienność trendów sekularnych w

poszczególnych zdolnościach motorycznych. U dziewcząt ze wsi w zestawieniu z

mieszkankami miast, w latach 1986 – 2016 mniejsze niekorzystne zmiany zaobserwowano w

mocy kończyn dolnych, szybkości lokomocyjnej, zwinności i gibkości ciała. Przy

pozytywnych trendach sekularnych w sile tułowia, w sile ręki znacznie korzystniejsze zmiany

odnotowano u dziewcząt z miast. Wśród chłopców wiejskich mniejsze negatywne dystanse

stwierdzono w szybkości biegowej i zwinności, a większe w sile tułowia i gibkości tułowia.

Należy podkreślić, iż w ocenianym trzydziestoleciu u chłopców ze środowisk wiejskich

odnotowano pogorszenie wyników prób sprawności oceniających siłę ręki, a poprawę siły

tułowia, natomiast u ich rówieśników z miejscowości bardziej zurbanizowanych poprawę

wyników siły ręki i obniżenie poziomu siły tułowia.

11

Konkluzje końcowe

1. W okresie transformacji ustrojowej oraz po akcesji Polski do Unii Europejskiej wśród

badanych chłopców i dziewcząt ze wschodnich województw kraju zaobserwowano

pozytywne zmiany międzypokoleniowe cech somatycznych oraz obniżenie się

sprawności fizycznej. Podobny kierunek długookresowych tendencji przemian w

rozwoju somatycznym oraz sprawności fizycznej stwierdzono w obserwacjach

ogólnopolskich. Odnotowano jednak odmienne tempo wzrastania, a także zmiany

czasowe w zdolnościach motorycznych, co może być przejawem innego

oddziaływania środowiska.

2. Zmniejszanie się dystansów w rozwoju morfofunkcjonalnym chłopców i dziewcząt ze

wschodniej województw kraju wzglądem próby ogólnopolskiej, jak również pomiędzy

mieszkańcami miast i wsi na tym terenie, świadczy o nadrabianiu opóźnień

rozwojowych w środowiskach charakteryzujących się wcześniej niższym poziomem

rozwoju biologicznego. Przyczyn takich zmian należałoby doszukiwać się w poprawie

warunków życia badanych dzieci i młodzieży.

3. Niepokojącym są trendy sekularne w częstość występowania niedoboru i nadmiaru

masy ciała oraz największe negatywne zmiany w sprawności fizycznej u dzieci w

wieku 7 – 9 lat, co może wpłynąć na stan biologiczny ich organizmów w przyszłości.

Dlatego podczas prowadzenia lekcji wychowania fizycznego, niezbędnym jest

zastąpienie nauczycieli nauczania zintegrowanego absolwentami AWF.

4. Obniżanie się sprawności fizycznej dziewcząt i chłopców oraz stały wzrost częstości

występowania nadmiaru masy ciała we wszystkich grupach wieku u dzieci i

młodzieży, obserwowane nie tylko z terenu prowadzonych przez nas badań, wymaga

opracowania nowych międzyresortowych działań naprawczych skierowanych

zwłaszcza do tej grupy dziewcząt i chłopców.

3. OMÓWIENIE POZOSTAŁYCH OSIĄGNIĘĆ NAUKOWO - BADAWCZYCH

3.1. Uwarunkowania środowiskowe trendów sekularnych w rozwoju biologicznym dzieci

i młodzieży ze wschodniej Polski

Opisane programy badań we wskazanym osiągnięciu naukowym rozszerzone były

między innymi o ocenę wieku menarche dziewcząt oraz w pierwszym terminie badań o ocenę

wtórnych cech płciowych skalą Tannera. Stosując metodę „status quo” do danych

ankietowych o wystąpieniu pierwszej miesiączki wyliczono frakcję dziewcząt już

miesiączkujących w stosunku do wszystkich badanych, jak również obliczono średni wiek

menarche metodą probitów (według Fineey’a 1952), dla całości materiału oraz w grupach z

uwzględnieniem miejsca zamieszkania i zmiennych społecznych. Stąd na podstawie wyżej

wymienionych obserwacji można było ukazać stan aktualny i trendy sekularne w rozwoju

biologicznym dzieci i młodzieży. Należy podkreślić, że wiek pojawienia się pierwszej

miesiączki u kobiet wykazuje na większą plastyczność odziaływania modyfikatorów

środowiskowych niż podstawowe cechy somatyczne.

Pierwsze rezultaty badań uzyskane w naszych obserwacjach pochodzą z roku 1986, a

zatem ukazują skutki kryzysu ekonomicznego. W tym czasie mieszkanki wschodnich

12

województw kraju o 0,17 roku później rozpoczynały miesiączkowanie w porównaniu z

dziewczętami z innych regionów kraju (Gomuła i Kozieł 2017). Odnotowano również wyższy

wiek menarche względem próby krajowej w zespołach uwzględniających wielkość miejsca

zamieszkania (Łaska-Mierzejewska i wsp. 2016). Różnica wśród mieszkanek wsi wynosiła

0,25 roku, a miast 0,20 roku [IID 13, 47, 49].

Na podstawie dostępnych wyników badań stwierdzono, że w okresie transformacji ustrojowej

(od roku 1986, do roku 2006) wiek menarche dziewcząt znacznie się obniżył (o 0,59 roku) i

był zbliżony do przeciętnego czasu pojawiania się pierwszej miesiączki w Polsce. Ponadto

większe, pozytywne zmiany stwierdzono u mieszkanek wsi, które wcześniej rozpoczynały

miesiączkowanie (0,64 roku), natomiast mniejsze u ich rówieśniczek z miast (0,38 roku).

Spowodowało to znaczne zmniejszenie dystansów pomiędzy omawianymi środowiskami, a

średni wiek menarche dziewcząt w obu zespołach wynosił poniżej 13 roku życia. Tym samym

zgodnie z twierdzeniem Cole (2000), przekroczona została fizjologiczna dolna granica

średniego wieku menarche u dziewcząt, który nie powinien wykraczać poza trzynasty rok

życia. Według cytowanego autora pojawienie się pierwszej miesiączki dopiero po trzynastym

roku życia dobitnie świadczy o złych warunkach społeczno-środowiskowych, w jakich

wzrastają dziewczęta. Można zatem wnioskować, że w opisywanym dwudziestoleciu, we

wschodniej Polsce nastąpiła znaczna poprawa warunków życia mieszkańców z tych terenów

[IID 5, 47].

W latach 2006-2016 odnotowano dalsze obniżenie wieku menarche u mieszkanek wschodniej

Polski, jednak było one mniejsze niż średnia dziesięcioletnia wyliczona z dwóch poprzednich

dekadach. Oceniane przez nas dziewczęta aktualnie dojrzewają wcześniej o 0,27 roku od

rówieśniczek z innych regionów Polski opisanych przez Gomułę i Kozieła (2017), natomiast

około 0,25 roku później od mieszkanek Niemiec oraz krajów skandynawskich, a także

dziewcząt z Korei Południowej [IID 47, 49].

Zestawiając wyniki dziewcząt z miast, mieszkanki wschodnich województw kraju nadal

później rozpoczynają dojrzewanie względem średnich ogólnopolskich o 0,18 roku, o 0,28

roku od badanych z Zagrzebia, o 0,22 roku od mieszkanek miast chińskich. Z kolei oceniane

przez nas dziewczęta o 0,11 roku wcześniej miesiączkują w porównaniu z rówieśniczkami z

aglomeracji krakowskiej, o 0,53 roku od mieszkanek tureckiego Izmiru. Także u dziewcząt ze

wsi wschodniej Polski odnotowano o 0,26 roku wyższy wiek menarche względem próby

ogólnopolskiej. Natomiast zaobserwowano niewielką różnicę (0,05 roku) względem

mieszkanek wsi z południowo zachodniej Polski [IID 47].

Wiek menarche jest ściśle powiązany z frakcją dziewcząt miesiączkujących względem

rówieśniczek niemiesiączkujących. U mieszkanek wschodnich województw Polski badanych

w 2016 roku, w porównaniu z dziewczętami obserwowanymi w roku 1986 roku i 2006, we

wszystkich grupach wieku kalendarzowego odnotowano większy odsetek uczennic

rozpoczynających procesy dojrzewania, co świadczy o akceleracji rozwoju biologicznego.

Proces ten postępował systematycznie w całym okresie obserwacji, a największe dystanse

zaobserwowano u trzynastolatek. Należy podkreślić, iż jest to średni wiek kalendarzowy

rozpoczęcia miesiączkowania ocenianych dziewcząt. O akceleracji rozwoju świadczy również

fakt, iż w 2016 roku 20,76% dziewcząt rozpoczynało miesiączkowanie przed 12 roku życia, a

17,14% w wieku 14 lat i starszym. Trzydzieści lat wcześniej odsetki te wynosiły kolejno:

4,90% i 40,20% [IID 5, 47].

13

Obserwowano także wpływ tempa dojrzewania na sprawność fizyczną dzieci i

młodzieży oraz zmiany pokoleniowe w cechach somatycznych i zdolnościach motorycznych

dziewcząt o zróżnicowanym tempie dojrzewania biologicznego. Udokumentowano że,

poziom sprawności fizycznej dzieci i młodzieży jest tym wyższy, im wyższy jest stopień

dojrzałości biologicznej badanych. Zaobserwowano także obniżenie poziomu sprawności w

większości zdolności motorycznych u chłopców w II stadium rozwoju względem I stadium, a

także u dziewcząt w III stadium rozwoju względem II. Owe obniżenie rezultatów może być

spowodowane u chłopców wyższym tempem skoku pokwitaniowego wysokości ciała

(szybkie kostnienie szkieletu względem rozwoju masy mięśniowej), natomiast u dziewcząt

powodem gorszej motoryki są zaburzenia związane z rozpoczęciem miesiączkowania [IID

11]. Z badań Wilczewskiego (2005) wynika. że 85% badanych uczennic rozpoczyna

miesiączkowanie po osiągnięciu III stadium rozwoju wtórnych cech płciowych, a 15% po IV

stadium. Podobne spostrzeżenia odnotowano wśród dziewcząt miesiączkujących i

niemiesiączkujących [IID 10].

W analizowanym dwudziestoleciu (od 1986r. do 2006r.) u dziewcząt niemiesiączkujących

znacznie zwiększyła się wysokość ciała oraz w mniejszym stopniu masa ciała i smukłość

sylwetki. Natomiast ich rówieśniczki miesiączkujące nieznacznie zwiększyły wysokość ciała,

znacznie obniżyły swoją masę, co wpłynęło na poziom wskaźnika smukłości. Zatem można

przypuszczać, iż obserwowane powiększenie wysokości ciała następuje głównie na początku

okresu dojrzewania, jeszcze przed rozpoczęciem przez dziewczęta miesiączkowania i jest

ściśle powiązane ze skokiem pokwitaniowym tej cechy. W tym czasie, bowiem zachodzą

największe pozytywne zmiany w wysokości ciała, a w okresie późniejszym, kiedy następuje

rozrost cech tęgościowych, wzrastanie odbywa się w niewielkim stopniu. W pięciu, z ośmiu

analizowanych zdolności motorycznych nie stwierdzono większych różnic w trendach

sekularnych w obu ocenianych grupach dziewcząt. Natomiast w sile ręki i sile funkcjonalnej

odnotowano korzystniejsze zmiany pokoleniowe u niemiesiączkujących mieszkanek

wschodniej Polski, zaś w zwinności u ich rówieśniczek bardziej zaawansowanych w rozwoju

biologicznym. Można zatem wnioskować, że nastąpiły wyraźne zmiany w poziomie rozwoju

somatycznego u dziewcząt cechujących się odmiennym tempem dojrzewania. Natomiast w

zdolnościach motorycznych nie odnotowano tak wyraźnych dystansów pokoleniowych [IID

27, 47].

Podjęto też próbę oceny uwarunkowań społecznych zmian w rozwoju somatycznym i

sprawności fizycznej dzieci i młodzieży oraz wieku menarche dziewcząt ze wschodniej

Polski. W 1986 roku najwcześniej miesiączkowanie rozpoczynały dziewczęta, których

rodzice posiadali wyższe wykształcenie oraz pochodziły z rodzin z jednym i dwojgiem dzieci.

Czas pojawienia się pierwszej miesiączki u dziewcząt zwiększał się wraz z obniżeniem

poziomu wykształcenia rodziców oraz ze wzrostem liczebności rodzin. Po zakończeniu

okresu transformacji ustrojowej, zaobserwowano podobne gradienty społeczne wieku

menarche dziewcząt, przy czym odnotowano mniejsze dystanse pomiędzy analizowanymi

grupami społecznymi [IID 5, 13, IIIB 2, 6, 10]

W okresie prowadzonych obserwacji, największe pozytywne zmiany w wielkościach

podstawowych cech somatycznych odnotowano u dzieci rodziców o średnim i podstawowym

poziomie wykształcenia oraz z najliczniejszych rodzin. Najmniejsze wartości trendów

sekularnych w podstawowych cechach somatycznych stwierdzono u chłopców i dziewcząt z

14

rodzin o wyższym wykształceniu rodziców, pochodzących z rodzin z jednym i dwojgiem

dzieci. Wielkość trendów sekularnych w rozwoju somatycznym i dojrzewaniu biologicznym

świadczy o poprawie warunków życia, a zmniejszanie się gradientów społecznych sugeruje,

iż największe zmiany zaobserwowano w niższych warstwach społecznych [IID 5].

W 1986 roku można było zaobserwować, iż najwyższym poziomem sprawności fizycznej

charakteryzowali się chłopcy i dziewczęta, których rodzice posiadali wyższe wykształcenie

oraz pochodzili z najliczniejszych rodzin, a najniższym, synowie i córki absolwentów szkół

podstawowych i zawodowych oraz pochodzący z rodzin z jednym i dwojgiem dzieci.

W obserwacjach prowadzonych dwadzieścia lat później nie stwierdzono wyraźnych różnic w

sprawności fizycznej. W analizach zmiennych społecznych odnotowano jedynie różnice w

niektórych zdolnościach motorycznych. W ocenach z uwzględnieniem SES zaobserwowano,

że przy zbliżonej sprawności ogólnej ocenianej młodzieży wystąpiły różnice w poziomie

zdolności motorycznych pomiędzy ocenianymi zespołami, co może być wyrazem adaptacji do

zmieniającego się środowiska. Uzyskane wyniki badań wskazują na zanik gradientów

społecznych sprawności fizycznej w Polsce wschodniej [IID 5].

Uzyskane rezultaty z prowadzonych badań nad rozwojem somatycznym, tempem

dojrzewania biologicznego i sprawnością fizyczną dziewcząt i chłopców ze wschodnich

terenów Polski ukazały, jakie zmiany nastąpiły w rozwoju biologicznym dzieci i młodzieży

pod wpływem zmieniającego się środowiska. Można przyjąć, że na opisany obraz trendów

sekularnych w dużym stopniu wpływała poprawa standardu życia, zwłaszcza w niższych

warstwach społecznych, który jest odzwierciedleniem znacznego awansu cywilizacyjnego

ludności we wschodnich województwach kraju.

W swojej działalności naukowej podjąłem też próbę oceny poziomu oraz trendów

sekularnych w sprawności fizycznej dzieci i młodzieży o odmiennym indeksie masy ciała. Z

przeprowadzonych analiz wyników badań zaobserwowano, iż najniższym poziomem

zdolności motorycznych (poza siłą ręki) charakteryzują się chłopcy i dziewczęta z nadwagą i

w większym stopniu z otyłością. W zespołach niedowagi oraz u badanych o prawidłowych

proporcjach wzrostowo – wagowych nie stwierdzono istotnych różnic [IID 30, 31].

Także w ocenie trendów sekularnych w opisywanych grupach (lata: 2006 – 2016)

odnotowano znamienne obniżenie poziomu sprawności fizycznej u osób z nadwagą, a

największe z otyłością. W pozostałych zespołach nie stwierdzono większych dystansów

pomiędzy analizowanymi terminami badań [IID 46, IIK 18]. Można zatem wnioskować, że

obserwowane obniżenie poziomu sprawności fizycznej następuje zwłaszcza u dzieci i

młodzieży z nadmiarem masy ciała, co rzutuje na obraz całej populacji. Opisane rezultaty

badań potwierdzają konieczność opracowania nowych międzyresortowych działań

naprawczych skierowanych zwłaszcza do tej grupy dziewcząt i chłopców.

Tak liczne wyniki badań pozwoliły na opracowanie regionalnych, biologicznych

układów odniesienia. Takie normy opracowano na podstawie badań: z 1986 roku [IID 1],

2006 roku [IID 3, IIE 1] oraz aktualizowano je uwzględniając obserwacje z 2016 roku [IID

6].

15

Badania dzieci i młodzieży szkolnej w innych projektach badawczych

W latach 1993-1996 byłem jednym z realizatorów projektu badawczego KBN nr 4 S

404 047 04 „Wybrane czynniki warunkujące poziom rozwoju fizycznego oraz sprawności i

wydolności fizycznej dzieci z dwóch odmiennych środowisk – wiejskiego i

wielkomiejskiego”. Projekt ten był realizowany przez pracowników ZWWF w Białej

Podlaskiej oraz Instytutu Sportu w Warszawie pod kierownictwem prof. dr hab. M. Składa.

Obserwacje prowadzono wśród 500 dziewcząt i 500 chłopców wiejskich z terenu

południowego Podlasia i Warszawy w wieku 11-15 lat. Program badań uwzględniał: pomiary

antropometryczne i ocenę dojrzałości biologicznej dzieci, pomiary sprawności fizycznej,

ocenę sposobu żywienia oraz ocenę stanu zdrowia dzieci. Do pomiarów antropometrycznych

wybrano kilkanaście cech budowy ciała w celu stworzenia warunków do pełnego określenia

poziomu rozwoju somatycznego – ich wymiarów długościowych, szerokości ram szkieletu i

tęgości szkieletu, umięśnienia oraz wykorzystując metodę Piechaczka (1975) komponentów

tkankowych – ciała szczupłego i tłuszczu. Dojrzałość biologiczną dziewcząt i chłopców

oceniono metodą Tannera (1963). Od dziewcząt uzyskano też informacje na temat wieku

menarche. W badaniach sprawności fizycznej zastosowano test Eurofit (1988). Ocenę

sposobu żywienia przeprowadzono przy użyciu ankiety obejmującej wywiad o spożyciu

pokarmów z ostatnich 24 godzin oraz zwyczajową częstość spożywanych produktów. Do

określenia wielkości spożywanych porcji stosowano „Album fotografii potraw i produktów o

zróżnicowanej wielkości porcji” (Szczygłowa i Szczepańska 1991). Stan zdrowia dziewcząt i

chłopców określili lekarze na podstawie wywiadu i badań przedmiotowych obejmujących

funkcjonowanie poszczególnych narządów i układów ze szczególnym zwróceniem uwagi na

układy: krążenia, oddechowy i kostno-stawowy, a także narząd wzroku i słuchu oraz stan

uzębienia. Drogą wywiadu środowiskowego uzyskano dane o wykształceniu rodziców

badanych dzieci, wielkości ich rodzin oraz aktywności ruchowej w czasie wolnym od zajęć

szkolnych. W trakcie realizacji projektu byłem odpowiedzialny za przeprowadzenie

pomiarów i opracowanie wyników cech somatycznych chłopców oraz sprawności i

wydolności fizycznej wszystkich badanych. Zebrane wyniki badań pozwoliły stwierdzić, iż

poziom rozwoju fizycznego dzieci pochodzących z terenów wiejskich jest niższy w

porównaniu z ich rówieśnikami mieszkającymi w dużej aglomeracji. Składa się na to szereg

przyczyn, do których można zaliczyć mniejszą liczbę rodzin ze średnim, a zwłaszcza z

wyższym wykształceniem rodziców oraz większą dzietność rodzin. U dzieci wiejskich

zaobserwowano mniej racjonalny sposób żywienia oraz gorszy ich stan zdrowia. Szerszy

komentarz do uzyskanych rezultatów badań zamieszczono w doniesieniach prezentowanych

w czasopismach naukowych [IIA 1,] oraz drukach zwartych [IID 61].

Kontynuacją diagnozy rozwoju dziewcząt i chłopców wiejskich był projekt badawczy

KBN nr 4 P050 023 14, „Poziom rozwoju fizycznego, wydolność fizyczna, stan zdrowia oraz

sposób żywienia dzieci i młodzieży ze wschodnich rejonów Polski”, realizowany w latach

1998-2000. Obserwacjami objęto 2678 osób w wieku 7-19 lat, w tym 1345 dziewcząt oraz

1333 chłopców. W programie badań uwzględniającym pomiary antropometryczne i ocenę

dojrzałości biologicznej dzieci, pomiary sprawności fizycznej, ocenę sposobu żywienia oraz

ocenę stanu zdrowia dzieci wykorzystano opisane wcześniej metody z projektu KBN nr 4 S

404 047 04. Badania rozszerzono o ocenę postawy ciała dziewcząt i chłopców oraz o pomiary

cech somatycznych pozwalające określić wielkości liczbowe sheldonowskich czynników

16

somatotypologicznych w modyfikacji Heath i Carter (1967). W ocenie postawy ciała

wykorzystano metodę sylwetkową i punktową Wolańskiego, uproszczone oględziny

ortopedyczne ukierunkowane na test symetrii i wybrane testy funkcjonalne. Wysklepienie

stóp oceniono przy pomocy sporządzonych plantogramów. W badaniach tych także

prowadziłem pomiary cech somatycznych chłopców oraz byłem odpowiedzialny za

przeprowadzenie badań sprawności fizycznej testem Eurofit wśród wszystkich badanych.

Zebrany materiał badań pozwolił określić uwarunkowania środowiskowe rozwoju fizycznego,

sprawności fizycznej i wydolności krążeniowo-oddechowej, tempa dojrzewania płciowego

oraz sposobu żywienia dziewcząt i chłopców. Wyniki badań pozwoliły także u ocenianych

dziewcząt i chłopców zdiagnozować związki pomiędzy sprawnością fizyczną i wybranymi

cechami somatycznymi, stan zdrowia i postawę ciała oraz ich aktywność fizyczną. Należy

podkreślić, że była to jedna z nielicznych w Polsce interdyscyplinarna diagnoza dziecka

wiejskiego, obejmująca tak szeroki zakres badań. Analizę wyników szeroko opisano w

monografii: „Wybrane wskaźniki rozwoju biologicznego dziewcząt i chłopców wiejskich z

Podlasia (wyniki i materiały)” [red. M. Skład], w której byłem autorem rozdziału

poświęconego sprawności fizycznej [IID 63] oraz współautorem rozdziału o aktywności

ruchowej dziewcząt i chłopców [IID 64]. Do celów komparastyki opracowaliśmy także

monografię „Dziecko wiejskie bialskopodlaskie”, w której zamieściliśmy opracowane wyniki

wszystkich badań oraz biologiczne układy odniesienia [IID 2]. Uzyskane wyniki obserwacji

posłużyły także do opracowania szeregu doniesień opublikowanych w czasopismach

naukowych [IIA 2, IID 14, 16, 17, 19, 95, 96, 97 ], drukach zwartych [IID 55, 64, 65, 72, 73,

74,] i materiałach konferencyjnych po wcześniejszej ich prezentacji [IIK 4,8].

Projekt: „Ocena sposobu żywienia i aktywności fizycznej dzieci i młodzieży z terenu

południowego Podlasia” realizowany w ramach badań własnych AWF, nr VII/140

zaplanowanych na lata: 2000-2002, był kontynuacją diagnozy rozwoju somatycznego i

żywienia wśród młodych mieszkańców południowego Podlasia. Powyższe obserwacje

rozszerzono o dodatkowe metody badawcze oraz liczbę badanych i w latach 2002- 2004

realizowaliśmy je w ramach projektu badań KBN nr 3 PO5D 06323 „Badanie związków

pomiędzy sposobem żywienia, aktywnością fizyczną i cechami somatycznymi młodzieży z

południowego Podlasia”. Program badań obejmował pomiary wysokości i masy ciała oraz

grubość fałdów skórno-tłuszczowych nad mięśniem trójgłowym ramienia, pod dolnym kątem

łopatki i na brzuchu. Na podstawie dokonanych pomiarów wyliczono BMI, zawartość

tłuszczu w ciele (%, kg) metodą Parižkowej (1961) oraz beztłuszczową masę ciała (%, kg).

Jakościową ocenę żywienia przeprowadzono określając częstość spożywania posiłków w

ciągu dnia w stosunku do ogólnej liczby badanych dzieci w grupie (w %) oraz częstość

wybranych produktów w okresie tygodniowym. Do opracowania ilościowego sposobu

żywienia zastosowano program komputerowy „Żywienie”. Wielkość spożycia oszacowano na

podstawie trzykrotnych indywidualnych wywiadów kwestionariuszowych z ostatnich 24

godzin, w którym zamieszczono dodatkowo dane na temat sytuacji socjoekonomicznej

dziecka (dzietność rodziny, wykształcenie ojców, warunków materialnych rodzin oraz rodzaj

czynności wykonywanych w ciągu ostatnich 24 godzin). Aktywność fizyczną dzieci

wyliczono metodą Bratteby i wsp. (1998).

Wyniki badań pozwoliły zdiagnozować stan odżywienia, poziom cech somatycznych i

skład tkankowy ciała, oraz aktywność fizyczną dzieci w wieku 10-15 lat z powiatu bialskiego.

17

Materiał badawczy opracowano również uwzględniając wpływ żywienia i aktywności

fizycznej na rozwój fizyczne i zdrowie, a także środowiskowe uwarunkowania oraz wzajemne

związki wzrastania, żywienia i aktywności fizycznej. W obu projektach badań byłem

odpowiedzialny za pomiar i interpretację wskaźników antropometrycznych. Uzyskane wyniki

obserwacji 1213 uczniów szkół podstawowych i gimnazjów, pozwoliły na opracowanie

monografii habilitacyjnej kierownikowi projektu i publikację materiału w czasopismach

naukowych [IIA 2, 104], rozdziałach monografii [IID 53, 75] oraz na konferencjach

krajowych i zagranicznych [IIIB 3, 4].

3.2. Aktywność fizyczna oraz budowa i skład tkankowy ciała osób dorosłych

Swoich zainteresowań rozwojem biologicznym dziewcząt i chłopców nie

ograniczałem tylko do młodzieży szkolnej. Podjąłem również współpracę jako jeden z

wykonawców w badaniach własnych AWF, nr VII/146 „Zmiany komponentów tkankowych i

sprawności fizycznej w trakcie studiów u słuchaczy Instytutu Wychowania Fizycznego i

Sportu w Białej Podlaskiej”, zaplanowanych na lata 2001- 2004. Wykonaliśmy badania

wszystkich kandydatów (259 mężczyzn i 111 kobiet) podczas egzaminów wstępnych do

IWFiS w Białej Podlaskiej oraz prowadziliśmy coroczne obserwację 128 studentów i 73

studentek do ukończenia trzyletnich studiów licencjackich. Obserwacje uwzględniały zmiany

w podstawowych cechach somatycznych, typie budowy ciała (metoda Heath i Carter 1967),

składzie tkankowym ciała (antropometryczna metoda Piechaczka1975) oraz sprawności

fizycznej (test Pilicza dla studentek i studentów). Jako informacje dodatkowe zebraliśmy

wyniki egzaminów wstępnych, informacje o środowisku rodzinnym oraz uczestnictwie w

klubie sportowym. Zgromadzony materiał badań wykorzystany został do określenia wielkości

zmian w poziomie rozwoju somatycznego – w wymiarach długościowych, grubości fałdów

skórno-tłuszczowych, tęgości szkieletu, umięśnienia, komponentów tkankowych – ciała

szczupłego i tłuszczu, w sheldonowskich czynnikach somatotypologicznych oraz poziomie

zdolności motorycznych. Zebrane informacje drogą wywiadu kwestionariuszowego pozwoliły

także na oceny uwarunkowań środowiskowych w rozwoju fizycznym studentów i studentek.

Ponadto określono różnice w opisanych wskaźnikach rozwoju względem słuchaczy z innych

uczelni.

Zgromadzone rezultaty z badań cech somatycznych oraz zdolności motorycznych

kandydatów i kandydatek na studia wychowania fizycznego, a następnie z kilkuletnich

obserwacji ciągłych studentów i studentek, pozwoliły ocenić ich aktualny stan i zmiany w

rozwoju morfofunkcjonalnym badanych mężczyzn i kobiet. Zaobserwowano że, kandydaci i

kandydatki przyjęci na studia na tle wyeleminowanych charakteryzowali się bardziej smukłą

budową ciała, a zatem mniejszą masą ciała, słabszym rozwojem umięśnienia, jak też

mniejszym otłuszczeniem oraz posiadali wyższy poziom sprawności fizycznej. Wielkość

miejsca zamieszkania, poziom wykształcenia rodziców i liczba dzieci w rodzinie nie

spowodowały spodziewanego zróżnicowania w rozwoju morfofunkcjonalnym kandydatów i

kandydatek. W trakcie kilkuletnich obserwacji nie stwierdzono u studentów i studentek

zasadniczych zmian w cechach i wskaźnikach somatycznych. Niewielkie zmiany, które miały

miejsce w wysokości ciała i innych cechach należy przypisać procesom dorastania dziewcząt,

a zwłaszcza u chłopców. Zaobserwowano także u nich pozytywne zmiany w sile, natomiast

18

negatywne w zwinności. Brak oczekiwanych zmian w innych zdolnościach motorycznych

można przypisać programowi studiów podczas zajęć sportowych.

Uzyskane wyniki badań opisane zostały w dysertacji doktorskiej jednej ze współrealizatorek

projektu i posłużyły do opublikowania prac w czasopismach naukowych [IID18, 20, 21, 24,

105, 106, 107], rozdziałach w monografii [IID50, 51, 54, 56, 57, 59] oraz przedstawienia

referatów na konferencjach naukowych [IIIB5, 7, 8 ,9, 11,12,16].

Ponadto od 689 kobiet i 687 mężczyzn powyżej 20 roku życia zebraliśmy materiał

badawczy w ramach działalności statutowej AWF, DS 124 „Uwarunkowania składu

tkankowego ciała dorosłych mieszkańców Białej Podlaskiej” zaplanowanej na lata 2009-

2012. Program badań obejmował wywiad środowiskowy, pomiary somatyczne, ocenę składu

tkankowego ciała metodą bioelektrycznej impedancji (BIA) oraz ocenę aktywności fizycznej

na podstawie Międzynarodowego Testu Aktywności Fizycznej (IPAQ).

Zebrany materiał badań umożliwił postawienie diagnozy rozwoju somatycznego oraz

aktywności fizycznej wśród dorosłych mieszkańców Białej Podlaskiej. Wiadomym jest, że

wraz z wiekiem obserwuje się zwiększanie masy ciała, która przekłada się na wzrost wartości

wskaźnika BMI, co potwierdziły również nasze obserwacje. Przeciętny poziom BMI dla całej

badanej grupy zarówno kobiet, jak i mężczyzn wskazuje na występowanie nadwagi. Przy

czym w zespole żeńskim BMI powyżej 25 kg/m2 odnotowano powyżej 40 roku życia, zaś u

mężczyzn owo przekroczenie wartości referencyjnych widoczne było we wszystkich

analizowanych grupach wieku kalendarzowego. Zestawiając odnotowany poziom BMI z

normami tkanki tłuszczowej, należy podkreślić, iż u kobiet jej odsetek we wszystkich grupach

wieku wykraczał poza przyjęte normy. Z kolei u mężczyzn taką zależność odnotowano

dopiero po 60 roku życia, co wskazuje, iż wysokie wartości BMI wynikają w znacznej mierze

z dużego udziału w składzie ciała masy beztłuszczowej. Ponadto zwiększenie ilości tkanki

tłuszczowej, zarówno w wartościach bezwzględnych, jak i odsetka masy ciała równolegle ze

wzrostem masy ciała i BMI, przy jednoczesnym spadku FFMI sugeruje, iż przyrost masy

ciała jest w głównej mierze efektem nagromadzenia tkanki tłuszczowej. Zależność tą

potwierdzają również wartości FMI wzrastające z wiekiem. Wielkość FMI i BMI oszacowane

dla mieszkańców Białej Podlaskiej były wyższe, niż przedstawione dla populacji europejskich

co wskazuje, iż badane przez nas kobiety i mężczyźni charakteryzowali się większym

otłuszczeniem ciała, niż ich europejscy rówieśnicy. Należy podkreślić, iż mieszkańcy Białej

Podlaskiej cechują się podobną częstością występowania nadmiaru masy ciała jak ich

rówieśnicy z Polski i innych krajów.

Wysoka czułość FMI, jak i FFMI na niewielkie zmiany w składzie tkankowym ciała w

porównaniu do BMI sprawia, iż wymienione indeksy są bardzo przydatne do oceny stanu

odżywienia. W praktyce wykorzystywanie obu tych wskaźników ograniczało się dotychczas

przede wszystkim do niewielkich populacji, wymagających stałej opieki lekarskiej. Łączna

ocena obu tych wskaźników pozwala określić czy deficyt lub nadmiar masy ciała jest

rezultatem zmian w obrębie jednego komponentu tkankowego czy też w obu. Stąd też podjęto

próbę wyznaczenia wartości referencyjnych dla wskaźnika FFMI i FMI.

Odnotowano także różnice w aktywności ruchowej bialskich seniorów. Zarówno

wśród kobiet jak i mężczyzn odnotowano frakcje nieaktywnych ruchowo, jak również o

średniej i wysokiej aktywności ruchowej. Zaobserwowano jednak, że aktywność ruchowa

seniorów w znaczący sposób nie różnicuje ich proporcji wagowo-wzrostowych. Natomiast

19

odnotowano różnice istotne statystycznie pomiędzy cechami somatycznymi [IID34, 40, 43,

48, 59, IIIB 20].

W roku 2012 roku przystąpiłem do realizacji kolejnego projektu działalności

statutowej AWF, DS.-172 „Sposób żywienia, stan odżywienia (wybrane cechy somatyczne)

oraz aktywność fizyczna, a wybrane czynniki rozwoju niektórych chorób przewlekłych

studentów Wydziału Wychowania Fizycznego i Sportu w Białej Podlaskiej. Badania

długofalowe”. W ranach projektu w latach 2012-2015 przeprowadzono coroczne obserwacje

studentów trzyletnich studiów licencjackich według metodologii badań opisanej w projekcie

nr VII/146 prowadzonym dziesięć lat wcześniej, rozszerzone o sposób żywienia i aktywność

fizyczną na podstawie Międzynarodowego Testu Aktywności Fizycznej (IPAQ). Oszacowano

także ilość tkanki tłuszczowej Metodą BIA. Spektrofotometrem Marcel Media Bio określono

poziom glukozy oraz profil lipidowy tj. stężenie triglicerydów i całkowitego cholesterolu.

Oznaczenia te wykonano z użyciem odczynników firmy Random (UK). Tętno i ciśnienie

tętnicze zmierzono ciśnieniomierzem elektronicznym firmy OMRON (i-Q 142).

W wyniku obserwacji stwierdzono, że studentki i studenci II roku wychowania fizycznego i

sportu względem słuchaczy z pozostałych kierunków studiów w Filii AWF w Białej

Podlaskiej charakteryzowali się istotnie statystycznie wyższym poziomem dobowej

aktywności fizycznej, co jest zrozumiałe ze względu na kierunek studiów. Natomiast

odmienny poziom aktywności fizycznej nie znalazł odzwierciedlenia w ich sposobie

żywienia, jak również w wartościach wyników badań biochemicznych i fizjologicznych. Nie

odnotowano także znaczących różnic w budowie somatycznej oraz częstości występowania

czynników rozpoznawania zespołu metabolicznego pomiędzy analizowanymi grupami. U

znacznej liczby badanych kobiet i mężczyzn zaobserwowano występowanie czynników

zagrożenia zdrowia, dlatego należy objąć te osoby właściwą opieką medyczną w celu

prewencji i leczenia powikłań zespołu metabolicznego. Przyczyną braku zróżnicowania obu

zespołów mogą być: obserwowane trendy sekularne w rozwoju młodzieży polskiej,

nieodpowiednia selekcja na studia oraz krótki okres deklarowanej aktywności fizycznej

[IIA4].

Odnotowano również, że wraz ze wzrostem wartości aktywności fizycznej, obliczanych za

pomocą kwestionariuszy IPAQ i SDPAR, obserwowano tendencje zmniejszania się stężenia

cholesterolu u obu płci. Wykazano także istotne różnice w średnich wartościach

spoczynkowej częstości rytmu serca w trzech grupach kobiet uszeregowanych według

wzrastających wartości aktywności fizycznej oraz istotne, ujemne korelacje tylko pomiędzy

częstością akcji serca kobiet i wartością aktywności fizycznej. Zaobserwowane, korzystne

zmiany w profilu lipidowym we krwi oraz w średnich wartościach częstości akcji serca w

spoczynku przy wyższym wydatku energetycznym. Odpowiednio większa aktywność

fizyczna związana z wydatkami energetycznymi co najmniej 1000 kcal/tydzień może

znacznie zmniejszyć ryzyko zagrożenia metabolicznego. Ochronny efekt ćwiczeń dotyczy nie

tylko osób z grup wysokiego ryzyka i ze zdiagnozowanymi chorobami przewlekłymi, które

zwiększają ryzyko częstość występowania miażdżycy i jej powikłań, ale także osób zdrowych

[IIA5].

Przeprowadzono także analizy wyników, które przyczyniły się do pogłębienia wiedzy na

temat zależności pomiędzy BMI a czynnikami ryzyka chorób układu krążenia. Odnotowano,

że wraz ze wzrostem BMI u bialskich studentów nastąpił spadek spożycia energii, białka oraz

20

tłuszczu, którego pobranie z diety było istotnie niższe u mężczyzn z nadwagą aniżeli z masą

ciała w normie. Wzrost masy ciała nie powodował natomiast istotnych zmian odsetka osób, u

których średnie wartości stężenia TC i TG w surowicy krwi przekraczały wartości graniczne,

jednakże miał wpływ na istotne zwiększenie odsetka kobiet z ciśnieniem prawidłowym i

wysokim. Wykazano zatem, że masa ciała miała znaczący wpływ na zmiany niektórych

czynników ryzyka chorób układu krążenia, a dieta osób szczupłych i w normie miała więcej

cech sprzyjających aterogenezie niż dieta osób z nadwagą i otyłych co jest niepokojące z

punktu widzenia profilaktyki chorób układu krążenia [IID35, 37, 38].

Z zebranych wyników badań w różnych okresach obserwacji podjęto też próbę analizy

różnic w budowie ciała i sprawności fizycznej studentów wychowania fizycznego Filii AWF

w Białej Podlaskiej. Badania wykonane w latach 1989-2004-2014. ukazały stały proces

zwiększania się podstawowych cech somatycznych i endomorfii u mężczyzn przy

zmniejszaniu się mezomorfii oraz obniżaniu się poziomu sprawności fizycznej. Ektomorfia u

badanych studentów w 2014 roku kształtuje się na poziomie wyników z 1989 roku. Tempo

opisywanych przemian było odmienne w różnych okresach badań. Opisane w analizie

materiału, duże różnice we wzrastaniu u schyłku XX wieku i wyhamowanie tego trendu na

początku XXI wieku nie są odosobnionym zjawiskiem. W literaturze można się spotkać z

podobnymi konkluzjami autorów zajmujących się trendami cech somatycznych studentów.

Natomiast w rozwoju funkcjonalnym zaobserwowano znaczne obniżenie sprawności

fizycznej do 2004 roku i wolniejsze tempo tych zmian w ostatniej dekadzie. Stały proces

zwiększania się otłuszczenia mężczyzn przy zmniejszaniu się masy mięśniowej i masywności

szkieletu, oraz obniżaniu się poziomu sprawności są odmienne od doniesień innych autorów

podejmujących problematykę analizy związków budowy ciała z profilem kształcenia. Stąd

należy uznać, że odnotowane trendy sekularne w budowie ciała i sprawności fizycznej mogą

być raczej interpretowane, jako efekty różnic środowiskowych w standardzie życia badanych

mężczyzn, niż samego postępowania rekrutacyjnego i w konsekwencji profilu kształcenia

[IID 44, IIK5].

3.3. Charakterystyka somatyczna zawodników i zawodniczek trenujących podnoszenie

ciężarów i taekwon-do ITF

W pracy naukowej zainteresowałem się także predyspozycjami somatycznymi

sportowców startujących w konkurencjach „wagowych”. Na lata 2003-2005 opracowałem

projekt badań własnych AWF nr VII/155 p.t. „Charakterystyka somatyczna zawodników i

zawodniczek trenujących taekwon-do i podnoszenie ciężarów”. Materiał badawczy stanowiły

wyniki badań reprezentantek i reprezentantów Polski w taekwon-do ITF i podnoszeniu

ciężarów w grupach seniorów i juniorów. Przeprowadziliśmy również pomiary wszystkich

uczestników Mistrzostw Polski organizowanych przez Polski Związek Podnoszenia Ciężarów

dla różnych kategorii wieku i płci. W latach 2003-2004 badaniom poddano 68 zawodniczek

(36 seniorek i 32 juniorki) i 150 zawodników (w czterech kategoriach wiekowych)

trenujących podnoszenie ciężarów oraz 32 kobiety i 43 mężczyzn uprawiających taekwon-do

ITF. Projekt badań obejmował pomiary somatyczne niezbędne do określenia typu budowy

ciała (metoda Heath i Carter 1967) oraz składu tkankowego ciała (metoda BIA i

antropometryczna metoda Piechaczka 1975). Drogą wywiadu uzyskano dane o stażu

treningowym, liczbie godzin w tygodniu poświęconych na trenowanie wybranej dyscypliny

21

sportu oraz osiągnięciach sportowych. Z protokołów zawodów zebraliśmy informacje o

uzyskanym wyniku sportowym. W ramach projektu badań wykonaliśmy także trzykrotnie

obserwacje zmian w składzie tkankowym ciała (metoda BIA) reprezentantek kraju w

podnoszeniu ciężarów podczas okresu przygotowań do Mistrzostw Europy w Turcji. Badania

przeprowadzono 10 stycznia, 20 lutego oraz 19 kwietnia 2002 roku. Uzyskane wyniki badań

pozwoliły również na określenie różnic w cechach somatycznych, typie budowy ciała oraz ich

składzie tkankowym pomiędzy ocenianymi sportowcami, a reprezentantami tych samych

dyscyplin sportu z innych krajów oraz osób nietrenujących. Rezultaty obserwacji posłużyły

do weryfikacji metod treningowych i do opracowania „typów somatycznych”, które mogą być

wykorzystane w naborze oraz selekcji młodzieży do trenowania podnoszenia ciężarów i

taekwon-do ITF.

Uzyskane wyniki badań wskazują, iż zawodniczki i zawodnicy uprawiający

podnoszenie ciężarów charakteryzowali się względem przeciętnej populacji dziewcząt i

chłopców wyższymi wartościami masy ciała oraz otłuszczenia wyrażonego odsetkiem tkanki

tłuszczowej w całkowitej masie ciała, jak również poziomem endomorfii. Jedynie u seniorów

zaobserwowano mniejszą tkankę tłuszczową od rówieśników nietrenujących. Ponadto

cechowali się silnym rozwojem układu mięśniowego i kostnego. Natomiast niższymi

wartościami wysokości ciała i poziomu ektomorfii.

Wyniki badań pozwoliły także ocenić poziom rozwoju somatycznego reprezentantów naszego

kraju kobiet i mężczyzn) na tle kadry narodowej Ukrainy. Uzyskane rezultaty wskazują, iż

polscy sportowcy charakteryzują się zbliżoną wysokością ciała oraz większym otłuszczeniem

i mniejszą tkanką aktywną w porównaniu z ich konkurentami z Ukrainy.

Przeprowadzone badania na początku i końcu zgrupowania (10.01-19.04 2002 roku) na

reprezentantkach Polski pozwoliły określić zmiany w składzie tkankowym ciała w okresie

przygotowawczym do Mistrzostw Europy w Turcji. Uzyskane wyniki zestawiono z

rezultatami badań Oleszki (2003) przeprowadzonymi na zawodniczkach ukraińskich, które w

klasyfikacji medalowej na tych zawodach zajęły podobną (równorzędną) lokatę z naszymi

reprezentantkami. Zaobserwowano, iż u zawodniczek z naszego kraju od rozpoczęcia

zgrupowania do jego zakończenia ilość tkanki tłuszczowej kształtowała się na zbliżonym

poziomie, a przeciętna różnica wynosiła – 0,23%. W tej grupie można zaobserwować kobiety

u których ilość tkanki tłuszczowej obniżyła się, jak również i takie, u których odnotowano

przyrost otłuszczenia. U zawodniczek ukraińskich, w zbliżonym okresie treningowym

stwierdzono obniżenie się ilości tkanki tłuszczowej (od 0,6% do 10%).

Biorąc pod uwagę specyfikę tej konkurencji sportowej, wielkość tkanki tłuszczowej, która

bezpośrednio nie wpływa na rezultaty sportowe była zbyt wysoka. Jest ona, bowiem zbędnym

balastem we wszystkich dyscyplinach sportu, a szczególnie w tych, w których zawodnicy

startują w kategoriach wagowych. Skład tkankowy ciała wskazuje, iż oceniani przez nas

zawodnicy i zawodniczki posiadają jeszcze rezerwy, które z jednej strony można wykorzystać

na zwiększanie masy mięśniowej przy redukcji otłuszczenia, z drugiej zaś zmniejszając

tkankę tłuszczową można przygotować zawodnika lub zawodniczkę do startów w niższej

kategorii wagowej. Udokumentowano, że przy redukcji ilości tkanki tłuszczowej polskich

sportsmenek do poziomu zawodniczek ukraińskich, gro z nich mogłoby startować w

kategoriach lżejszych (niższych wagowo) co wpłynęłoby na poziom rezultatów [IID88, 92].

22

W badaniach typu budowy ciała mężczyzn zaobserwowano, że wraz ze wzrostem stażu

treningowego, zwiększa się poziomu mezomorfii przy zmniejszaniu ektomorfii. Spostrzeżenia

te odnotowano u zawodników startujących w zespołach od grupy juniorów młodszych, przez

juniorów starszych, młodzieżowców do seniorów. Tak wyraźnych różnic nie zaobserwowano

u kobiet, których budowę ciała można ocenić jako endo-mezomorficzną [IID32, 42].

Wyniki typu budowy ciała, oraz składu tkankowego ciała zawodników i zawodniczek

taekwon-do ITF zarówno wśród seniorów, jak również juniorów, zestawiono z rezultatami

populacji osób nietrenujących oraz reprezentantów Czech w tej dyscyplinie sportu. Polscy

sportowcy względem grup odniesienia charakteryzowali się najwyższym poziomem

mezomorfii (zwłaszcza masywności szkieletu), beztłuszczowej masy ciała oraz ektomorfii,

natomiast najniższym endomorfii wyrażającej też ilość tkanki tłuszczowej. Uzyskane wyniki

badań świadczą o prawidłowym naborze i pracy treningowej trenerów taekwon-do ITF

[IID22, 91, IIK6, 7, 10].

Zebrane rezultaty badań po opracowaniu przekazano trenerom, a także wykorzystano

jako materiały do prowadzonych przeze mnie szkoleń na konferencjach metodyczno-

szkoleniowych organizowanych przez Polski Związek Podnoszenia Ciężarów w 2005r.,

2008r. i 2009r. Materiał badań posłużył także do przygotowania doniesień prezentowanych na

konferencjach naukowych za granicą [IIK2, 3, 11].

Aktualnie pracuję nad dwoma projektami badań:

Działalność statutowa AWF, DS. 291. „Modelowa struktura predyspozycji somatycznych i

zdolności motorycznych, a pozycja w grze młodych zawodników gier zespołowych”, -

zaplanowana na lata: 2018-2020

Działalność statutowa AWF, DS. 298, „Środowiskowe uwarunkowania zmian w rozwoju

fizycznym i sprawności dzieci i młodzieży z Południowego Podlasia w latach 1980-2020”, -

wykonawca.- zaplanowana na lata: 2018-2020

W obu wyżej wymienionych projektach jesteśmy na etapie zbierania wyników badań.