ROZWÓJ MORFOFUNKCJONALNY DZIECI I MŁODZIEŻY ZE ... -...

Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w WarszawieWydział Wychowania Fizycznego i Sportu w Białej Podlaskiej

JERZY SACZUK

ROZWÓJ MORFOFUNKCJONALNY DZIECI I MŁODZIEŻY ZE

WSCHODNIEJ POLSKI W OKRESIE TRANSFORMACJI USTROJOWEJ

Biała Podlaska 2018

Skład/Druk/Oprawa

Drukarnia Cyfrowa Compus ul. Kopalniana 27, 27-200 Starachowice

tel.: 41 274 02 36, 41 275 35 44e-mail: [email protected]

www.compus.net.pl

Komitet Redakcyjny Monografii i Opracowań AWF w Warszawie Filii w Białej Podlaskiej

Przewodniczący – prof. dr hab. Jerzy SadowskiZ-ca Przewodniczącego – dr hab. prof. AWF Jan CzeczelewskiSekretarz Naukowy – dr Anna BodasińskaCzłonkowie – dr hab. prof. AWF Krystyna Górniak – dr hab. prof. AWF Wojciech Piasecki – dr Janusz Jaszczuk – dr hab. prof. AWF Wiesława Kuniszyk-Jóźkowiak – dr hab. prof. AWF Helena Popławska – dr hab. prof. AWF Adam Wilczewski – dr hab. prof. AWF Hubert Makaruk – dr hab. prof. AWF Maciej Płaszewski

Recenzenciprof. dr hab. Maria Kaczmarek

dr hab. prof. UZ Ryszard Asienkiewicz

Monografie i Opracowania nr 31

ISBN 978-83-61509-49-3

Copyright © 2018 by Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie Wydział Wychowania Fizycznego i Sportu w Białej Podlaskiej

Wszystkie prawa zastrzeżone.Przedruk i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci całości lub części książki bez pisemnej zgody

wydawcy są zabronione.

Adres RedakcjiAkademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie,

Filia w Białej Podlaskiej, ul. Akademicka 2, 21-500 Biała Podlaska, tel. 83 342 87 87

Spis treści

1. WSTĘP ................................................................................................................ 51.1. Zmiany społeczno-ekonomiczne w Polsce w latach 1986-2016 ................ 12

2. CEL PRACY I PYTANIA BADAWCZE ....................................................... 19

3. MATERIAŁ I METODY BADAŃ .................................................................. 203.1. Przedmiot badań ......................................................................................... 203.2. Metody badań ............................................................................................ 233.3. Metody opracowania wyników .................................................................. 24

4. WYNIKI BADAŃ ............................................................................................. 284.1. Ogólna charakterystyka środowiska bytowego w którym

wzrastały dziewczęta i chłopcy .................................................................. 284.2. Rozwój somatyczny dzieci i młodzieży od 1986 roku

do 2016 roku .............................................................................................. 304.3. Zmiany w częstości występowania niedowagi i nadwagi

u chłopców i dziewcząt w latach 1986-2006-2016 .................................... 384.4. Trend sekularny w sprawności fizycznej chłopców i dziewcząt

w latach 1986-2016 z uwzględnieniem zmian w dekadach ....................... 434.5. Miejsce zamieszkania jako modyfikator rozwoju somatycznego

chłopców i dziewcząt w 1986 roku i 2016 roku ......................................... 53

DYSKUSJA ........................................................................................................... 71

PODSUMOWANIE .............................................................................................. 85

WNIOSKI ............................................................................................................. 88

PIŚMIENNICTWO .............................................................................................. 89

STRESZCZENIE ................................................................................................. 98

SUMMARY ......................................................................................................... 105

ANEKS ................................................................................................................ 112

SPIS TABEL I RYCIN ....................................................................................... 159

5

WSTĘP

1. WSTĘP

Stan biologiczny grupy lub pojedynczych osobników w różnych fazach ontoge-nezy, ich rozwój oraz aktywność fizyczną należy traktować jako pozytywne mierniki szeroko rozumianej definicji zdrowia sformułowanej przez Światową Organizację Zdrowia (Kemm i Close 1995). Tempo rozwoju oraz osiąganie zgodnych z normami parametrów somatycznych i zdolności motorycznych staje się, jednym z czynników określających właściwy stan rozwoju biologicznego dzieci i młodzieży, a zatem ich kondycji fizycznej. Jest ona, bowiem traktowana jako wyraz zdrowia pozytywnego, na który składają się między innymi poziom sprawność fizycznej, rozwoju fizycz-nego i wydolność fizycznej (Przewęda i Dobosz 2003). Opisuje się ją na podstawie wskaźników ukazujących przebieg rozwoju, czyli według kryteriów auksologicz-nych, a nie medycznych.

W Polsce diagnozowaniem procesów wzrastania i dojrzewania dzieci i mło-dzieży zajmuje się między innymi medycyna wieku rozwojowego. Stosowane w niej metody badań rozwoju fizycznego, podczas „bilansów zdrowia” mogą dopomóc w ustalaniu zaburzeń rozwojowych we wczesnych okresach rozwoju, a w przypad-ku ich stwierdzenia, do podjęcia odpowiednich kroków przez lekarzy. Zmiany te mogą spowodować różne czynniki, do których między innymi można zaliczyć: niski poziom higieny, złe odżywianie się, częste i długotrwałe choroby, brak lub nadmiar ruchu itp. (Wolański 2005). Dlatego rozpoznanie wpływu różnorodnych czynników na procesy rozwojowe dzieci i młodzieży jest ważne z punktu widzenia poznaw-czego, a także praktycznego. Udokumentowano, że genetyczna determinacja wy-sokości ciała szacowana jest na 70% (Malina i Bouchard 1991), a jej fenotypowy poziom realizacji w dużym stopniu odzwierciedla oddziaływanie bodźców płyną-cych ze środowiska, w którym wzrastają dzieci i młodzież. Tezę tę potwierdzają obserwacje Castilho i Lahr`a (2001). Masa ciała jest mniej zdeterminowana gene-tycznie i w większym stopniu modyfikowana przez środowisko, w którym mieszkają chłopcy i dziewczęta.

W diagnozach stanu zdrowia dzieci i młodzieży niejednokrotnie pomija się ocenę ich sprawności fizycznej. Przewęda (2009) uważa poziom zdolności moto-rycznych za trafniejszy wskaźnik kondycji fizycznej, mówiący o potencjale zdrowia chłopcowi i dziewcząt, niż same przejawy rośnięcia czy dojrzewana. Należy pod-kreślić, że sprawność fizyczna jest wyćwiczalna, a jej poziom w znacznym stopniu kształtuje aktywność fizyczna jednostki. A zatem stwarzane coraz lepszych warun-ków do prowadzenia zajęć ruchowych oraz przenikanie w coraz większym stopniu stylu zdrowego życia, przejawiającego się między innymi zdrowym żywieniem i ak-tywnym spędzaniem czasu wolnego pozwala na kształtowanie kondycji fizycznej.

Środowisko, w którym wzrastają dzieci i młodzież ulega ciągłym przeobra-żeniom. Wraz z postępem cywilizacyjnym, następują zmiany w trybie życia dzieci i młodzieży, co nie pozostaje bez wpływu na ich rozwój morfofunkcjonalny. Postęp cywilizacyjny niosący poprawę warunków żywieniowych, higienicznych, czy eko-

6

Rozwój morfofunkcjonalny dzieci i młodzieży ...

nomicznych itp., nie jest procesem jednolitym. Można tu dostrzec zmienność geo-graficzną powiązaną z tempem rozwoju gospodarczego. Zrozumiałe jest zatem, że w badaniach nad rozwojem biologicznym człowieka, auksologów zainteresowały trendy sekularne i akceleracja rozwoju, które są spowodowane głownie czynnikami środowiskowymi, odmiennie modyfikującymi te procesy w różnych krajach oraz ich regionach.

Wysokość ciała młodzieży z Europy i Ameryki Północnej, szacunkowo zwięk-szyła się od 1880 roku do 1980 roku o 2-3 cm na dekadę w okresie dojrzewania i 1 cm na dekadę u młodzieży dorosłej (Danubio i Sanna 2008). Nie był to jed-nakowy trend we wszystkich krajach. Zaobserwowano również odmienne tempo zmian czasowych w zależności od okresu prowadzenia obserwacji. Na przełomie XX i XXI wieku występowanie trendu sekularnego cech somatycznych oraz akce-leracji dojrzewania zostało udokumentowane przez naukowców z krajów rozwinię-tych, jak i rozwijających się (Colle 2000, 2003, Kac i wsp. 2000, Jovanović i wsp. 2003, Malina i wsp. 2004, Bizhen-Wang i Jicheng-Ye 2005, Mi Jung P i wsp. 2006, Marques-Vidal i wsp. 2008 i inni). Potwierdzono zjawisko wysokoroślenia społecz-ności oraz wcześniejszego dojrzewania młodzieży. Udokumentowano również, że tempo zmian międzypokoleniowych w cechach somatycznych uzależnione jest od poziomu społeczno-ekonomicznego i warunków życia ludności. Mniejsze wartości trendów sekularnych odnotowano u dziewcząt i chłopców z krajów o niższym stan-dardzie życia, a wraz z poprawą warunków środowiskowych jednostek i ich rodzin, różnice w długookresowych tendencjach zmian były większe. W krajach o wysokim stopniu uprzemysłowienia obserwuje się niewielkie różnice w trendach wysokości ciała populacji, przy znacznych w masie ciała (Colle 2003, Komlos 2004).

Z opracowań wyżej cytowanych autorów można wnioskować, że interakcje po-między środowiskiem wzrastania dzieci i młodzieży, a ich rozwojem biologicznym, to dynamiczne zależności wynikające z czasowych oraz regionalnych uwarunkowań tempa zmian zachodzących w środowisku. Systematyczna poprawa warunków życia pozytywnie wpływa na zwiększanie się cech somatycznych. Nie jest to proces stały, ponieważ, gdy zostaną zapewnione optymalne warunki środowiskowe od wczesnego dzieciństwa, zostanie osiągnięty potencjał genetyczny dla wysokości ciała chłopców i dziewcząt. Wówczas nie odnotowuje się dalszych zmian pokoleniowych, lub wy-stępują one w niewielkim stopniu (Cole 2003). Należy podkreślić, iż nadal obserwu-je się znaczące różnice w wysokości ciała wśród młodzieży dorosłej z rozwiniętych ekonomicznie krajów Europy czy USA (Gohlke i Woelfle 2009). Pozostaje zatem otwarte pytanie, czy zaobserwowane spowolnienie wzrastania chłopców i dziewcząt jest tymczasowe, czy jest bliskie osiągnięcie punktu końcowego dzięki stosunkowo stabilnym warunkom środowiskowym?

Ostatnie trzydziestolecie w Polsce to okres gwałtownych zmian i przeobrażeń społeczno-gospodarczych. Po latach komunizmu zakończonego głębokim kryzysem lat osiemdziesiątych, nastąpiły zmiany społeczno-ustrojowe w latach dziewięćdzie-siątych, okres przedakcesyjny i akcesja do Unii Europejskiej (szczegółowy prze-

7

WSTĘP

bieg zmian społeczno-ekonomiczne opisano w następnym podrozdziale rozprawy). Przeobrażenia te nie pozostały bez wpływu na procesy rozwojowe dzieci i młodzie-ży w Polsce. Systematyczne zwiększanie się wysokości ciała, a zwłaszcza jego masy u dorosłej młodzieży zaobserwowano na przykładzie badań poborowych prowadzo-nych w latach 1965-2010 (Kołodziej i wsp. 2015). Autorzy udokumentowali, że wysokość ciała ocenianych mężczyzn w okresie analizowanych 45 lat zwiększyła się o 7,8 cm, masa ciała o 9,9 kg, a BMI o 1,21 kg/m². Największe wielkości tren-dów wysokości ciała stwierdzono od 1965 roku. do 1976 roku, natomiast w ostatniej dekadzie różnica była najmniejsza i wynosiła 1,00 cm. Przy niewielkich różni-cach indeksu masy ciała we wcześniejszych okresach badań, w latach 2001-2010 autorzy odnotowali znaczny wzrost BMI wynoszący 0,76 kg/m². Również wśród dziewcząt i chłopców uczących się w wybranych regionach kraju obserwowanych od 1966 roku, do 2012 roku odnotowano dodatni trend sekularny zarówno w wyso-kości ciała, jak i BMI, z wyjątkiem względnej masy ciała dziewcząt w wieku 14-18 lat (Kozieł i wsp. 2014). Autorzy większe zmiany w wysokości ciała zaobserwowali w latach 1966-1988 w porównaniu do lat 1988-2012, natomiast w indeksie masy ciała różnice były większe w latach 1988-2012, a zatem w okresie transformacji ustrojowej i poakcesyjnym do Unii Europejskiej.

W badaniach prowadzonych na dużych próbach ogólnopolskich w latach 1979-1989-1999 w pierwszej dekadzie zaobserwowano mniejsze wielkości tren-dów wysokości ciała (Przewęda i Dobosz 2003). W okresie intensywnych przemian społeczno-gospodarczych (od 1989 roku do 1999 roku) odnotowano procesy wyso-koroślenia oraz akcelerację dojrzewania dzieci i młodzieży, a wielkości trendów były większe od stwierdzonych dekadę wcześniej. Zaobserwowano także znaczny wzrost przeciętnej masy ciała głównie u chłopców. Badania populacji polskiej w pierwszej dekadzie XXI wieku kontynuował Dobosz (2012). Zaobserwował on wyhamowanie tempa zwiększania się wysokości młodzieży (zwłaszcza wśród dziewcząt) w latach 1999-2009 w porównaniu do poprzedniego dziesięciolecia, o czym świadczą rezulta-ty osiemnastolatków. Jednocześnie autor odnotował dalsze przyśpieszanie procesów rozwojowych poprzez akcelerację rośnięcia i dojrzewania wśród młodszych grup wieku kalendarzowego, będących w okresie dojrzewania. W masie ciała stwierdzo-no utrzymanie obserwowanego w poprzednich dekadach wysokiego tempa przyra-stania wśród chłopców i zwiększenie dynamiki zmian wśród dziewcząt, zwłaszcza tych najmłodszych. Konsekwencją zmian wysokości i masy ciała jest bardzo wy-raźny wzrost wskaźnika BMI u chłopców i młodszych dziewcząt oraz odwrócenie trendu zmian z lat 1979-1999 obserwowanego wśród starszych dziewcząt. Wówczas dziewczęta wchodząc w dorosłość szczuplały, zaś w ostatniej dekadzie przeciwnie – zwiększały masę ciała.

W Polsce środowisko, w którym wzrastają dzieci i młodzież ulega ciągłym przeobrażeniom. W zmianach cywilizacyjne niosących poprawę warunków życia można dostrzec zmienność geograficzną powiązaną z tempem rozwoju gospo-darczego regionu czy województwa. Im większe, pozytywne zmiany społeczno-

8


ekonomiczne zachodzą w środowisku, tym większe różnice międzypokoleniowe w rozwoju biologicznym obserwuje się u młodzieży. Spowolnienie takich zmian wpływa na zmniejszenie wartości trendów sekularnych we wskaźnikach rozwojo-wych. Dlatego zmienność czasowa cech somatycznych jest odmienna w różnych regionach, co potwierdzili na podstawie swoich badań: Ignasiak i Sławińska (1993) u młodzieży wrocławskiej, Nowicki (1996) w regionie bydgoskim, Jopkiewicz (1997) wśród chłopców i dziewcząt kieleckich, Zaworski (2000) u dzieci kaszub-skich, Ignasiak i wsp. (2016) oceniając chłopców i dziewczęta z południowo-za-chodniej Polski i inni. Cytowani autorzy najczęściej opisywali dekadowe różnice w wielkości cech somatycznych dzieci i młodzieży w różnych grupach wieku ka-lendarzowego. Brak jest jednak systematycznych regionalnych opracowań ukazują-cych długookresową tendencją zmian na przestrzeni dłuższego okresu badań wśród dziewcząt i chłopców będących w całym okresie rozwoju progresywnego. Takie uję-cie problemu pozwoliłoby na globalne ukazanie różnic środowiskowych w trendach sekularnych cech somatycznych.

Opisany wyżej obraz zmian w wysokości i masie ciała nie pozostał bez wpływu na częstość występowania nadmiaru ciała dzieci i młodzieży. Na podstawie badań prowadzonych w latach 1980-2013, w wielu krajach świata odnotowano znaczny wzrost odsetka chłopców i dziewcząt z indeksem masy ciała powyżej normy (Ng i wsp. 2014). Taki stan biologiczny organizmu prowadzi do powstania zespołu za-burzeń metabolicznych. Jest on definiowany jako zbiór wzajemnie powiązanych czynników metabolicznych, do których między innymi należą: otyłość (głównie brzuszna), podwyższone stężenie glukozy, nadciśnienie tętnicze, zaburzenia lipi-dowe itp. (Kassi i wsp. 2011). Czynniki te mogą doprowadzić do rozwoju wielu zaburzeń zdrowotnych takich jak: niedokrwienie serca, nadciśnienie, cukrzyca typu 2, nowotwory jelita grubego, prostaty itp. (Freedman i wsp. 1999, Kopelman 2000). Wśród przyczyn jego powstania oprócz predyspozycji genetycznych najczęściej wy-mieniane są: mała aktywność fizyczna, nieprawidłowe żywienie, wzrastające tempo życia, związany z nim stres itp. Jednocześnie udowodniono, że regularny wysiłek fizyczny pozwala w istotny sposób zmniejszyć ryzyko rozwoju zespołu metabolicz-nego (Edwardson i wsp. 2012). Szacuje się, bowiem, że na świecie niska aktywność fizyczna odpowiada w 20% za rozwój chorób układu sercowo-naczyniowego, zaś w 37% – za spowodowaną nimi śmiertelność (Levi i wsp. 2009).

Znaczne nasilenie występowania zespołu metabolicznego zaobserwowa-no w Stanach Zjednoczonych. Mozumdar i Liguori (2011) informują, iż powyżej 20 roku życia zjawisko to dotyka 34,3% osób dorosłych, nasilając się z wiekiem badanych. Tego typu obserwacje prowadzono również w wybranych krajach Europy (van Vliet-Ostaptchouk i wsp. 2014). Dowiodły one występowanie tego problemu od 2,3% do 19% u mężczyzn i od 7,3% do 28,4% u kobiet niezależnie od wieku. Zespół metaboliczny obserwowany jest nie tylko w państwach rozwiniętych eko-nomicznie, a także w krajach rozwijających się. Nie dotyczy on jednak tylko osób dorosłych, lecz coraz częściej obserwowany jest wśród dzieci i młodzieży (Kolarzyk

9

WSTĘP

i wsp. 2011). Nie jest to bez znaczenia dla zdrowia dziewcząt i chłopców w dalszym okresie ich życia. Występowanie nadwagi, a zwłaszcza otyłości w okresie dzieciń-stwa i dojrzewania może przyczynić się do wyżej opisanych chorób w okresie życia dorosłego (Guo i wsp. 2012). Obserwacje trendów BMI staje się zatem istotne w ba-daniach epidemiologicznych.

Wiadomym jest także, że trend szybszego przyrostu masy ciała w porówna-niu z wysokością ciała prowadzący do nadwagi i otyłości dotknął również polskie społeczeństwo. Częstość występowania nadwagi i otyłości u dorosłych mężczyzn i kobiet było przedmiotem badań realizowanych w ramach programów badaw-czych jak: WOBASZ, NATPOL, HFCAS i innych. Z badań stanu zdrowia ludności Polski przeprowadzonych w 2009 roku wynika, iż z problemem nadwagi boryka się 36,40% mieszkańców naszego kraju. Z kolei na otyłość choruje 15,80% społeczeń-stwa (GUS 2011).

W latach 1979-2009 zaobserwowane stałe zwiększające się wartości masy ciała dziewcząt i chłopców w Polsce, uwidoczniły się w znacznym wzroście BMI, a zwłaszcza w odsetku dzieci z nadwagą i otyłością (Charzewska 2012). Również Oblacińska i Jodkowska (2007) informują, że w Polsce około 8,7% dzieci i młodzie-ży charakteryzuje się nadmierną masą ciała, a u 3,4% jest to nadwaga znacznego stopnia. Należy pamiętać, że prawidłowe żywienie jest jednym z najistotniejszych czynników mających wpływ na utrzymanie stanu zdrowia w każdym okresie życia, a zwłaszcza w okresie rozwoju progresywnego (Wolnicka 2008). Sprzyja ono pra-widłowemu rozwojowi fizycznemu dziecka, a także bez wątpienia ma wpływ na rozwój sprawności fizycznej (Szponar i Ołtarzewski 2004, Yildiz i wsp. 2009).

W literaturze krajowej i zagranicznej znacznie rzadziej poruszany jest problem niedoboru masy ciała. Występowanie u dzieci i młodzieży niedowagi, zwłaszcza w znacznym stopniu, może świadczyć o ich niedożywieniu i skutkować pojawie-niem się stanów zapalnych oskrzeli i płuc, astmy, nieprawidłowego funkcjonowa-niem układu trawiennego oraz zaburzeń emocjonalnych (Katzmarzyk i wsp. 2001, Wang i wsp. 2002). Z punktu widzenia zdrowia, należałoby przeprowadzić szerszą diagnozę wśród dzieci i młodzieży z niedoborem masy ciała i objąć tę grupę dzieci i młodzieży szczególną opieką specjalistów.

Odnotowano również różnice w stanie odżywienia dzieci i młodzieży w róż-nych regionach Polski, co na podstawie badań indeksu masy ciała we wszystkich województwach kraju odnotowali Grajda i wsp. (2011), a na podstawie przeglądu piśmiennictwa opisała Malczyk (2016). Były to jednak jednorazowe badania prze-krojowe (często na niewielkich grupach), opisujące stan nadwagi i otyłość, a rzad-ko niedowagę chłopców i dziewcząt. Opracowania te nie ukazują tendencji zmian w częstości występowania niedoboru i nadmiaru masy ciała. Dlatego trudno jest wnioskować o zagrożeniach epidemiologicznych wśród dzieci i młodzieży z ana-lizowanych przez nich środowisk. Szersze spojrzenie na opisywany problem ba-dawczy ukazałyby analizy długookresowej tendencji zmian w częstości niedowagi, nadwagi i otyłości.

10


Z obserwacji rozwoju motorycznego dzieci i młodzieży wynika, że trend seku-larny w znacznym stopniu również jest modyfikowany przez długotrwałe oddziaływa-nie przeobrażającego środowiska, w którym wzrastają dziewczęta i chłopcy. Ciągły i systematyczny postęp cywilizacyjny w wielu krajach Europy i świata przyczynia się do zmiany sposobu życia całych społeczeństw. Cywilizacja techniczna obniża uciążliwość pracy fizycznej, wydłuża czas wolny od pracy, preferuje niższą aktyw-ność fizyczną, co przy zwiększonej dostępności do wytworów dóbr materialnych, a zwłaszcza konsumpcji produktów prowadzi do zmiany trybu życia i ogranicza ich aktywność ruchową. Zmiany te niosące ze sobą poprawę warunków żywieniowych, higienicznych, czy ekonomicznych nie są procesem jednolitym. Można w nich do-strzec zmienność geograficzną powiązaną z tempem rozwoju gospodarczego. Im większe, pozytywne zmiany społeczno-ekonomiczne zachodzą w środowisku, tym większe różnice międzypokoleniowe w rozwoju sprawności fizycznej obserwuje się u dzieci i młodzieży. Znaczna poprawa warunków życia codziennego społeczności, stała się równocześnie przyczynkiem do ujawnienia się wielu nieznanych wcześniej zagrożeń zdrowia współczesnego człowieka. Najgroźniejszym z nich jest ogranicza-nie aktywności ruchowej, zwłaszcza u dzieci i młodzieży, co w konsekwencji pro-wadzi do obniżenia poziomu sprawności fizycznej. Znalazło to swoje potwierdzenie w literaturze światowej (Nishijima i wsp. 2003, Lewis i wsp. 2006, Huotari i wsp. 2010, Tomkinson i wsp. 2013, Venckunas i wsp. 2016).

W sprawności fizycznej młodzieży polskiej nie stwierdzono tak wyraźnych zmian jak w cechach somatycznych, jednak można dostrzec różnice regionalne, powiązane ze środowiskiem miejsca zamieszkania. W drugiej połowie XX wieku zaobserwowano systematyczne podwyższanie się poziomu zdolności motorycznych u dzieci i młodzieży (Trześniowski 1990). Najwcześniej obniżenie sprawności fi-zycznej odnotowano w uprzemysłowionych i zanieczyszczonych ekologicznie re-gionach Polski (Raczek 1986, Szopa i Żak 1986). Znacznie później takie zmiany stwierdzono na terenach rolniczych naszego kraju (Saczuk 2011). Wyniki badań Osińskiego (1989) dowodzą, że u ocenianych przez nich chłopców i dziewcząt nie nastąpiło obniżenie ogólnego poziomu sprawności fizycznej, a jedynie odnotowano zmiany w poziomie zdolności motorycznych. Cenne informacje do badań zmian mię-dzypokoleniowych w rozwoju motorycznym młodzieży wnieśli Przewęda i Dobosz (2003), którzy zestawili rezultaty obserwacji prowadzonych na dużych próbach ogólnopolskich w latach 1979-1989-1999. W pierwszej z analizowanych dekad za-obserwowali oni niewielką poprawę rezultatów w testach ruchowych u ocenianych chłopców i dziewcząt, natomiast w drugiej ich obniżenie się. Dobosz (2012), konty-nuując badania ogólnopolskie w latach 1999-2009 odnotował u chłopców i dziew-cząt pogorszenie wyników wszystkich prób sprawności fizycznej z wyjątkiem siły ręki. Należy podkreślić, iż opisywane trendy sekularne w sprawności fizycznej nie były jednakowe na wszystkich terenach kraju, co udokumentowali Saczuk (2011), Januszewski i Mleczko (2012) oraz Ignasiak i wsp. (2016).

Cenne informacje o regionalnym zróżnicowaniu rozwoju biologicznego dzieci

11

WSTĘP

i młodzieży przedstawili Przewęda i Dobosz (2003). Ukazali oni między innymi, jakie były różnice w poziomie podstawowych cech somatycznych i sprawności fi-zycznej wśród chłopców i dziewcząt we wszystkich województwach kraju. Jednak ze względu na opisane trendy sekularne, wyniki te powinne być zaktualizowane, ponieważ opublikowano je wykorzystując badania z 1999 roku.

Doszukiwano się także różnic w poziomie cech somatycznych oraz zdolności motorycznych u mieszkańców całego kraju, lub jednego regionu czy wojewódz-twa, a mieszkających w miejscowościach o zróżnicowanej liczbie mieszkań-ców. Problematykę tę na przełomie XX. i XXI. wieku opisali: Stolarczyk (1998), Dutkiewicz (1999), Sławińska (2000), Mleczko (2002), Przewęda i Dobosz (2003), Nowacka-Dobosz (2006) i inni. Oceną wpływu czynnika „miejsca zamieszkania” na rozwój cech somatycznych i zdolności motorycznych zajmowały się również ośrod-ki zagraniczne, co przedstawili w swoich opracowaniach Lindgren (1988), Malina i Burchard (1991), Moravec i wsp. (1996), Malina i wsp. (2004) i inni. Na podstawie badań cytowanych wyżej autorów można stwierdzić, że chłopcy i dziewczęta miesz-kający na wsi, względem rówieśników z miast, a szczególnie dużych aglomeracji, charakteryzowali się mniejszą wysokością i masą ciała. Młodzież wiejska była go-rzej umięśniona, miała mniejszą tkankę tłuszczową, później rozpoczynała dojrze-wanie oraz uzyskiwała gorsze rezultaty w testach oceniających sprawność fizyczną. Obecnie dystanse te stopniowo zaczynają się zmniejszać, co potwierdzają opraco-wania Wilczewskiego (2005, 2013), Saczuka (2011), Kozieła i wsp. (2014) i innych. Takich zmian nie odnotowali jednak Januszewski i wsp. (2012). Przewęda (2009) uwzględniając wielkość miejsca zamieszkania dziewcząt i chłopców wykazał, że na przełomie XX. i XXI. wieku dzieci i młodzież ze wsi, znacznie podwyższyły swoją wysokość i masę ciała, przy jednoczesnym obniżeniu poziomu ogólnej sprawno-ści. W tym czasie u dzieci miejskich trend sekularny wysokości ciała był znacznie mniejszy, przy istotnej poprawie sprawności fizycznej.

Z dokonanego krótkiego przeglądu literatury wynika, iż zmiany w poziomie cech somatycznych, BMI oraz zdolnościach motorycznych na przestrzeni czasu mia-ły różny obraz w zależności od terenu badań. Zmieniające się środowisko, w jakim wzrastają dziewczęta i chłopcy nadal modyfikuje ich procesy rozwojowe, a nasilenie jego oddziaływania jest zróżnicowane w różnych regionach Polski. Jednak nielicz-ne są obserwacje dzieci i młodzieży z regionów, zróżnicowanych pod względem społeczno-ekonomicznym czy ekologicznym Polski. Szczególnie uwidocznione to jest w ocenach poziomu sprawności fizycznej. Pomimo nielicznych aktualnych opracowań, brak jest również jednomyślności autorów odnośnie wielkości regio-nalnych trendów sekularnych w układzie miasto-wieś, o czym świadczą wcześniej cytowane doniesienia. Należy podkreślić iż prace te były publikowane w rożnych odstępach czasu i niektóre z nich powinny być zaktualizowane ze względu na inten-sywne zmiany w środowisku, jakie są skutkiem akcesji do Unii Europejskiej. Należy podkreślić, iż systematyczna diagnoza rozwoju biologicznego dzieci i młodzieży jest ważna z punktu widzenia ich kondycji fizycznej. Powinna być ona aktualizowa-

12


na z uwzględnieniem środowiska, w jakim wzrastają badani, a uzyskane rezultaty należy wykorzystać w profilaktyce ich zdrowia. Dlatego problematyka ta jest ciągle aktualna, a badania tego typu wymagają kontynuacji, celem przeprowadzenia dal-szej diagnozy auksologicznej.

1.1. Zmiany społeczno-ekonomiczne w Polsce w latach 1986-2016

W celu pełnego zrozumienia obserwowanych trendów sekularnych w parame-trach wzrastania badanych populacji, należy przybliżyć czytelnikowi charakterystyki zmian ekonomicznych z okresu w którym były prowadzone badania, wykorzystane w niniejszej monografii.

Ostatnie trzydziestolecie w Polsce to okres gwałtownych zmian i przeobrażeń społeczno-gospodarczych i politycznych. Obejmujący głęboki kryzys lat osiemdzie-siątych, zmiany społeczno-ustrojowe w latach dziewięćdziesiątych, okres przed-akcesyjny i w końcu akcesję do Unii Europejskiej. Koniec lat siedemdziesiątych i początek lat osiemdziesiątych charakteryzował się gospodarką socjalistyczną opartą na centralnym sterowaniu. W tym czasie obserwowano nadmierny rozwój przemysłu ciężkiego, zaś rolnictwo w znacznym stopniu skupione było wokół Państwowych Gospodarstw Rolnych. Brak inwestycji w nowoczesne technologie oraz załamanie produkcji doprowadziło do niedostatku dóbr konsumpcyjnych, co w konsekwencji spowodowało reglamentację podstawowych produktów żywno-ściowych. Wprowadzenie w 1981 roku stanu wojennego dodatkowo spotęgowało trudności życia codziennego i doprowadziło do wybuchu buntu społecznego skut-kującego szeregiem strajków. W tym okresie budżet państwa był rozregulowany, a gospodarka borykała się z wieloma problemami natury politycznej, gospodar-czej i społecznej. W znacznym tempie wzrastała inflacja (60% w 1988 roku, 251% w 1989 roku i 585% w 1990 roku. Rocznik Statystyczny 1996), co doprowadziło do znacznego zubożenia społeczeństwa przez obniżenie siły nabywczej polskiej zło-tówki. Mniej odczuwalne skutki kryzysu ekonomicznego zaobserwowano na tere-nach rolniczych, na których dominowały indywidualne gospodarstwa rolne będące producentami żywności (Wilczewski 2005).

Na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku zaczęto wdrażać program reformy finansów zakładający przywrócenie równowagi budżetowej. Wprowadzono szeroko rozumianą prywatyzację, mającą na celu zmianę struktury własności w go-spodarce oraz wprowadzono mechanizmy rynkowe. Zaprzestano dotowania wielu gałęzi przemysłu i rolnictwa, co spowodowało uwolnienie cen wielu produktów oraz zwiększyło koszty wytworzenia dóbr poprzez wzrost cen energii. Równocześnie w wyniku transformacji ustrojowej w innych krajach postsocjalistycznych zlikwi-dowano RWPG, tym samym Polska utraciła wiele rynków zbytu. Skutkowało to obniżeniem sprzedaży artykułów przemysłowych o 25% w 1990 roku i kolejne 12%

13

WSTĘP

w 1991 roku. W tym czasie zmniejszył się także Produkt Krajowy Brutto w stosunku do poprzedniego roku o 13,1% i 7,0% (tab. 1).

Tab. 1. Wzrost liczby pracujących i produktu krajowego brutto w Polsce (%) w latach 1990-2003 wyliczone w stosunku do poprzedniego roku (Źródło http://www.fogra.com.pl/)

rok 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

I -2,7 -5,9 -4,2 -2,4 1,0 1,9 2,3 2,4 -0,3 -1,6 -2,8 -3,3 -2,0 -0,8

II -13,1 -7,0 2,6 3,8 5,3 7,0 5,9 6,8 4,8 4,1 4,0 1,0 1,4 3,8

I – Wzrost liczby pracujących.II – Wzrost produktu krajowego brutto.

W konsekwencji zlikwidowano wielu zakładów przemysłowych oraz Państwowych Gospodarstw Rolnych, co przy równoczesnej hiperinflacji doprowa-dziło do znacznego spadku realnych dochodów ludności. Przekształcenia w gospo-darce doprowadziły do zamknięcia wielu zakładów pracy, co skutkowało powstaniem nowej grupa ludności – bezrobotnych. W 1990 roku stopa bezrobocia wśród aktyw-nych zawodowo Polaków wynosiła 0,3%, zaś w grudniu 1993 roku 16,4% i odpo-wiednio w grudniu w 1995 roku 15,5% (Rocznik Statystyczny 2006).

Opisane wyżej zmiany w większym stopniu dotknęły mieszkańców wsi. Zniknęły dwie grupy społeczne ludności tj. pracownicy PGR-ów i chłopo-robotnicy, a prawo do uzyskania statusu bezrobotnego miały tylko osoby posiadające mniej niż 2,0 ha ziemi (Ustawa o Zatrudnieniu i Przeciwdziałaniu Bezrobociu. Dziennik Ustaw 1/1/1995). Okresowe wypłacanie zasiłków przy jednoczesnym braku miejsc pracy w sektorze pozarolniczym skutkowało znacznym zubożeniem ludności wiejskiej. Ludność, która utraciła miejsca pracy w miastach (12,6%), zmuszona była do powrotu na wieś i podjęcia pracy w rodzinnych indywidualnych gospo-darstwach rolnych (Kłos 1998). Migracja z miast do wsi przyczyniła się do roz-woju „szarej strefy” oraz wzrostu ukrytego bezrobocia. Według badań Głównego Urzędu Statystycznego z 1995 roku szacowano, iż bez legalnego zatrudnienia pracę podejmowało ok 16% populacji wiejskiej, a ukryte bezrobocie dotyczyło prawie 700 tys. osób (za Lipowicz 2009). Duży spadek dochodów pochodzących z rolnic-twa wymusił poszukiwanie zatrudnienia w innych sektorach gospodarki, ponieważ małopowierzchniowe gospodarstwa rolne nie były rentowne. W latach 1990-2006 skutkowało to zmniejszeniem liczby indywidualnych gospodarstw rolnych o are-ale powyżej jednego hektara o 330 tysięcy, tj. około 15%. Uwzględniając wszyst-kie podmioty (również mniejsze niż 1 ha) szacuje się, że liczba gospodarstw, które wycofały się z rolnictwa wyniosła około miliona dwustu tysięcy (spadek o ponad 30%). Zmiany te dotyczyły głównie gospodarstw poniżej 20 ha. Odwrotna sytuacja miała miejsce w przypadku gospodarstw dużych (powyżej 20 ha), których liczba,

14


wprawdzie powoli, ale systematycznie rosła przez cały okres transformacji, jak też po akcesji Polski do Unii Europejskiej. Ich liczba wynosiła: 131,1 tys. w 1991 roku, 165,2 tys. w 1996 roku, 179,9 tys. w 2002 roku (Fałkowski 2010).

W okresie transformacji gospodarczej w Polsce powstało szereg nowych, małych i średnich zakładów pracy. Nowe inwestycje wprowadziły komputeryzację i automatyzację pracy, a także wdrożono nowe technologie w wytwarzaniu dóbr materialnych.

Opisane powyżej zmiany doprowadziły do rozwarstwienia dochodów. Znacznie zwiększyła się liczba właścicieli firm (z 2% do 9%) a mimo to w dalszym ciągu utrzymywała się wysoka stopa bezrobocia co pogłębiało ubożenie społeczeń-stwa. Innymi przyczynami ubóstwa były:

- głęboki spadek płac realnych,- znaczące obniżenie dochodów w rolnictwie,- redukcja świadczeń socjalnych w zakładach pracy,- ogromny spadek siły nabywczej oszczędności.

Biuro Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu udokumentowało, że poniżej mi-nimum socjalnego w Polsce w 1990-1991 roku żyło 31,2% społeczeństwa. Rok póź-niej wskaźnik ten wzrósł do ponad 40%, by w roku 1995 sięgnąć 58%. Problem ten w większym stopniu dotyczył mieszkańców wsi i małych miast (Karpowicz 1997).

Brak miejsc pracy w kraju stał się przesłanką do migracji zarobkowej. Stworzenie możliwości swobodnego poruszania się po Europie i bezproblemowego powrotu do Polski, sprzyjało wyjazdom zarobkowych do innych krajów. Według Kazimierka (2008) w latach osiemdziesiątych z kraju wyjechało od 2,35 miliona do 2,70 miliona osób. Była to głównie emigracja polityczna. Z kolei w okresie trans-formacji ustrojowej na stałe z Polski wyemigrowało 338 tys. ludzi, a 800 tys. do miliona osób przebywało za granicą państwa czasowo – więcej jak dwa miesiące. Po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej migracja zarobkowa znacznie się nasiliła. Według Obserwatorium Rynku Pracy i Edukacji (Bukowska 2007) w latach 2001-2006 około 4% osób w wieku produkcyjnym wyjechało z Polski do pracy za granicą. Odsetek ten we wschodnich województwach kraju wynosił: podlaskie – 10%, lubel-skie – 7%, podkarpackie – 6%.

Unijne programy przedakcesyjne od połowy lat dziewięćdziesiątych wpły-nęły na ożywienie gospodarcze oraz poprawę sytuacji ludności. Jednym z takich programów był SAPARD mający na celu wspieranie modernizacji rolnictwa i roz-woju obszarów wiejskich, przygotowując państwa kandydujące do członkostwa w UE. Stanowił on pomoc w wyrównaniu różnic gospodarczych oraz wspieranie najważniejszych społecznych przemian w krajach Europy Środkowo-Wschodniej (http://www.fogra.com.pl/). Z kolei program pomocy PHARE przeznaczony był do wspierania restrukturyzacji gospodarki. W tym wspieranie sektora prywatnych przedsiębiorstw, rolnictwa, rozbudowy infrastruktury (np. dróg), organizację szko-leń, oświaty, ochrony zdrowia. Do 1994 roku w pierwszej edycji PHARE, krajom ubiegającym się o członkostwo w UE przyznano łącznie środki w wysokości ponad

15

WSTĘP

4 miliardów ECU. Najwięcej przypadło Polsce (ok. 1 miliarda). Z kolei w latach 1995-1999 suma pomocy wyniosła ponad 6 miliardów ECU. Następnie w latach 2000-2003 Polska otrzymała z drugiej edycji Program Pomocy PHARE (Phare II) ok. 1700 mln euro. Programowanie dysponowania funduszami Phare zakończyło się w 2003, a realizację przedłużono do 2006 roku (http://www.fogra.com.pl/).

ISPA przeznaczona była do realizacji celów określonych w dokumencie Partnerstwo dla członkostwa. Biorąc pod uwagę wielkość kraju i liczbę ludności w latach 2000-2006 Polska mogła ubiegać się rocznie o około 300 milionów euro (http://www.fogra.com.pl/).

Wstąpienie Polski do Unii Europejskiej wiązało się z wieloma obawami. Jednak po kilkunastu latach obecności Polski w strukturach Unii Europejskiej moż-na zauważyć wiele korzyści oraz ciągle niewykorzystanych, jak i pojawiających się nowych szans oraz możliwości wynikających z członkostwa w UE.

W sektorze przedsiębiorstw wstąpienie do Unii Europejskiej oznaczało dostęp do funduszy strukturalnych, które nastawione są na wsparcie rozwoju społeczne-go i gospodarczego w regionach państw członkowskich. Przyczyniło się do pozy-tywnych zmian we wszystkich regionów Polski, jednak w niejednakowym stopniu. Na sytuację w regionach mają wpływ działające na ich obszarze przedsiębiorstwa. Możliwość skorzystania z dotacji oferowanych w ramach funduszy strukturalnych oraz szeregu programów pomocowych skierowanych bezpośrednio dla przedsię-biorstw, wpłynęły na inwestycje i rozwój firm. Przedsiębiorstwa nie były ograni-czone wyłącznie do bankowych źródeł finansowania. Zdobywanie certyfikatów i spełnienie wyśrubowanych norm europejskich wiązały się z dużymi kosztami i koniecznością zwiększenia nakładów inwestycyjnych, ale w długim okresie czasu oznaczało też większe możliwości rozwoju przedsiębiorstw. Dodatkowym bodź-cem było zniesienie barier w przepływie kapitału, usług, towarów oraz wymiany handlowej, jak również obniżało koszty eksportu. Liberalizacja handlu pomiędzy Polską, a pozostałymi krajami UE oraz przyjęcie wspólnej celnej taryfy zewnętrznej, w wielu przypadkach oznaczało obniżenie lub całkowitą likwidację ceł (w obrębie UE) (http://www.fogra.com.pl/). Otwarcie polskiego rynku zamówień publicznych dla dostawców z całej Unii Europejskiej, stanowiło zagrożenie dla polskich przed-siębiorców, ale równocześnie stworzyło szansę wejścia na rynek międzynarodowy.

Środki dostępne w ramach funduszy strukturalnych przyczyniają się także do zmian na rynku pracy. Wzrosła oferta szkoleniowa, co przełożyło się na jakość kapitału ludzkiego oraz poprawę funkcjonowania administracji rynku pracy i akty-wizacji bezrobotnych. Stworzono możliwość przekwalifikowania, oferując dotację na rozpoczęcie działalności gospodarczej. Napływ inwestycji zagranicznych spowo-dował wzrost zatrudnienia, a otwieranie rynków pracy w starych krajach członkow-skich umożliwiło podjęcie legalnego zatrudnienia za granicą.

Wstąpienie Polski do Unii Europejskiej przyniosło korzyści także w sektorze rolnictwa. Objęcie polskiego rolnictwa mechanizmami Wspólnej Polityki Rolnej skutkowało dostępem do dopłat bezpośrednich. Co prawda ich poziom jest niższy

16


od tych otrzymywanych przez rolników ze starych krajów członkowskich, jednak stanowią one poważne zasilenie budżetu przeciętnego polskiego gospodarstwa rolnego. Działania interwencyjne na rynku rolnym oznaczające dla rolników stałe ceny i pewność zbytu, a to z kolei wiąże się z możliwością racjonalnego plano-wania produkcji rolnej. Konkurencja na rynku europejskim wymusiła konieczność restrukturyzacji polskiego rolnictwa, co pociąga za sobą zmiany w strukturze agrar-nej, modernizację gospodarstw, zwiększenie wydajności pracy, poprawę warunków higienicznych. Zmusiła rolników do uwzględnienia aspektów ochrony środowiska oraz wzrostu poziomu wykształcenia na wsi. Umożliwiło także dostęp do funduszy Unii Europejskiej skierowanych bezpośrednio na rozwój obszarów wiejskich.

W dekadzie 2006-2016 odnotowano zmniejszenie stopy bezrobocia oraz licz-by osób żyjących w skrajnej biedzie. Zwiększyły się natomiast płace, co skutkowało wzrostem budżetów rodzinnych (tab. 2).

Opisane zmiany społeczno-gospodarcze przyczyniły się w znacznym stopniu do poprawy życia ludności. Nastąpiło szerokie udostępnienie szybkich środków przemieszczania się i komunikowania oraz wyposażenia technicznego mieszkań i innych udogodnień życia codziennego.

Tab. 2. Zmiany we wskaźnikach społeczno-gospodarczych w Polsce w latach 2006-2016

Wskaźniki ekonomiczne 2006 rok* 2016 rok**Przeciętny dochód na osobę w gosp. domowym 761zł 1340złPrzeciętne wydatki na osobę w gosp. domowym 690zł 1079złPrzeciętne wynagrodzenie brutto w gospodarce 2380zł 3783złPłaca minimalna 849zł 1750zł% osób żyjących w skrajnej biedzie 12,3% 7,4%% gospodarstw wyposażonych w telefon kom. 65.2% 94,4%% gospodarstw wyposażonych w komputer 38,% 75,1%Stopa bezrobocia 13,2% 8,2%

* – GUS, Rocznik Statystyczny 2006. ** – GUS, Rocznik Statystyczny 2016.

Transformacja ustrojowa rozpoczęta w Polsce na przełomie lat osiemdzie-siątych i dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku doprowadziła w szybkim tempie do przekształcenia sytuacji ekonomicznej, warunków pracy, trybu życia, a także zmia-ny prestiżu poszczególnych klas społecznych, czy grup zawodowych. Niektóre wiel-kie liczebnie grupy zawodowe jak państwowi robotnicy rolni, chłopo-robotnicy, czy tzw. rolnicy indywidualni „małorolni” przestają istnieć. Klasa wielkoprzemysłowych robotników zakładów państwowych znacznie zmniejszyły się liczebnie i straciła swą uprzywilejowaną pozycję polityczną, materialną, czy socjalną. Równocześnie

17

WSTĘP

w coraz większym stopniu zaczęły się pojawiać nowe grupy zawodowe – wcześniej nieistniejące, lub mające marginalne znaczenie. Są to właściciele małych i średnich przedsiębiorstw, pracownicy najemni zatrudnieni w sektorze prywatnym, grupy eks-pertów zatrudnianych przez duże korporacje, często zagraniczne oraz grupy ludności utrzymujących się z migracji zarobkowej. Pojawiła się także duża grupa społeczna – bezrobotni. Aktualnie w rolnictwie pracuje ok. 10,6% ludności, w przemyśle 31,4% a znaczna część, bo 58,0% świadczy różnego rodzaju usługi (Rocznik Statystyczny 2016).

Wyżej opisane zmiany społeczno-ekonomiczne, jakie w ostatnim trzydziesto-leciu obserwuje się w Polsce, nie występowały w jednakowym tempie we wszystkich województwach. Zauważono, że samo środowisko ulega odmiennym przeobraże-niom, co do intensywności na różnych obszarach kraju. Należy zatem przybliżyć czytelnikowi informacje charakteryzujące teren, na którym prowadzono badania, ponieważ różni się on od innych regionów kraju.

Województwo podlaskie, lubelskie i podkarpackie są położone na powierzchni 63,220 km², stanowiący 20,3% powierzchni kraju (tab. 3). Tereny te w 2016 roku zamieszkiwało około 5 671 000 mieszkańców (14,7% ludności Polski). Jest to ty-powo rolniczy region w którym 51,3% stanowią mieszkańcy wsi, a miast 48,7%, przy średniej krajowej kolejno: 39,7% i 60,3%. Największy odsetek mieszkańców wsi w omawianym regionie stanowi województwa podkarpackie 58,7% ludności, następnie lubelskie 53,8%. Jedynie w województwie podlaskim ludność miejska jest liczniejsza od wiejskiej i stanowi 58,5%.

Liczba mieszkańców w Polsce w 1986 roku na podstawie szacunków wynosi-ła ogółem 36 914 000, z czego w miastach żyło 22 096 000, a wsie zamieszkiwało 14 818 000. Stanowi to odpowiednio 59,85% oraz 40,15%. W 2016 roku tereny wschodnich województw Polski w 53% zamieszkiwali mieszkańcy wsi, a w 47% ludność głównie miast małych i miast średniej wielkości, które to do zmian podzia-łu administracyjnego z 1975 r. przeważnie były miastami wojewódzkimi (Rocznik Statystyczny 1986 i 2016).

Wschodnie województwa Polski posiadają typowo rolniczy charakter i są słabo uprzemysłowione, natomiast nie są zanieczyszczone pod względem ekolo-gicznym, ponieważ nie występowały tu duże zakłady przemysłowe. Odznaczają się małą gęstością zaludnienia (83,2 osoby na 1 km², przy 123 w Polsce), a przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto mieszkańców wschodniej Polski jest o 12,7% niż-sze od średniej krajowej, przy wyższej o 2,4% stopie bezrobocia. Niski jest także udział wschodnich województw kraju w tworzeniu PKB per capita w Polsce (9,9%). W przeliczeniu na jednego mieszkańca względem średniej ogólnopolskiej wskaź-nik ten wynosi 70,01% i klasyfikuje opisywane województwa na odległych miej-scach w kraju. Ludność aktualnie zamieszkująca Polskę wschodnią utrzymuje się z rolnictwa (20,9%), pracy w małych i średnich przedsiębiorstwach (26,1%), a także z usług (53,0%). Należy podkreślić, iż w 1996 r. z pracy w rolnictwie utrzymywało się 30,9%, przemyśle 23,8%, oraz w usługach 45,3%.

18


Według raportu Eurostatu (2014) województwa wschodniej Polski należą do 19 najbardziej ubogich makroregionów Unii Europejskiej, w których dochód na jednego mieszkańca nie przekracza 50% średniej dochodu w UE. Dlatego biorąc pod uwagę sytuację społeczno-ekonomiczną, w ostatnich latach przeznaczono duże fundusze unijne w celu wyrównywania dysproporcji oraz podniesieniu standardów życia ludności tu zamieszkującej.

Tab. 3. Informacje statystyczne o województwach, w których prowadzono obserwacje

Wskaźniki Polska woj. podlaskie woj. lubelskie woj. podkarpackie

Powierzchnia w km² 312685 20187 (6,5%) 25121 (8,0%) 17844(5,8%)

Liczba osób na 1 km² 123 58,9 72,8 118Ludność zamieszkująca miasta (%) 60,3 58,5 46,2 41,3

Średnia powierzchnia gospo-darstw rolnych (ha) 13,48 12,13 7,58 4,71

Przeciętne miesięczne wynagro-dzenie brutto (Polska = 100%) 4156 3651

(87,9%)3703

(89,1%)3531

(85,0%)Udział województw w tworze-niu PKB per capita w Polsce (%)

100 2,2 3,8 3,9

PKB per capita na jednego mieszkańca względem prze-ciętnej w Polsce (% / miejsce w kraju)

100 71,113

68,616

70,715

Stopa bezrobocia (%) 9,8 11,8 11,7 13,2

Zatrudnienie w sektorze gospodarki (%)

Rolnictwo 10,6 23,1 23,3 16,2Przemysł 31,4 23,8 23,3 31,2Usługi 58,0 53,1 53,4 52,6

Źródło: Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polski (2016).

19

CEL PRACY I PYTANIA BADAWCZE

2. CEL PRACY I PYTANIA BADAWCZE

Opisane we wstępie zmiany społeczno-ekonomiczne, jakie w ostatnim trzy-dziestoleciu obserwuje się w Polsce, nie występowały w jednakowym tempie we wszystkich województwach. Zauważono, że samo środowisko ulega odmiennym przeobrażeniom, co do intensywności na różnych obszarach kraju. Zmiany te nie pozostają bez wpływu na rozwój biologiczny dzieci i młodzieży. Dlatego interesują-cym jest, jaki był trend sekularny w rozwoju somatycznym i motorycznym u dzieci i młodzieży ze wschodnich województw Polski. Województwa te należą do najsła-biej rozwiniętych ekonomicznie w kraju, a według raportu Eurostat (2014) uzna-wane są za jedne z najbiedniejszych regionów Unii Europejskiej. Intersującym jest również, w jakim stopniu gorsze warunki społeczno-ekonomiczne we wschodnich województwach kraju różnicują wielkość trendów sekularnych i aktualny poziom rozwoju morfofunkcjonalnego dziewcząt i chłopców tam mieszkających, względem innych środowisk.

Głównym celem pracy jest ocena trendów sekularnych w rozwoju morfofunk-cjonalnym chłopców i dziewcząt ze wschodnich województw Polski, jakie wystą-piły w ostatnim trzydziestoleciu, na tle zmian społeczno-ekonomicznych w okresie transformacji ustrojowej w kraju oraz po akcesji do Unii Europejskiej.

Na podstawie analizy wyników badań przeprowadzonych w latach 1986-2016, podjęto próbę rozwiązania następujących problemów badawczych:

1. Czy tempo zmian społeczno-ekonomicznych obserwowane w latach 1986-2016 na terenie wschodniej Polski różnicuje kierunek i wielkość długookresowych tendencji przemian w rozwoju somatycznym i zdolnościach motorycznych u chłopców i dziewcząt tam mieszkających w odniesieniu do innych regionów kraju?

2. Czy od 1986 roku do 2016 roku w badanej populacji zmienił się procent chłop-ców i dziewcząt o prawidłowych proporcjach wzrostowo-wagowych, z niedo-wagą oraz nadwagą?

3. W którym okresie rozwoju u chłopców i dziewcząt zaobserwowano najwięk-sze wartości trendów sekularnych w cechach somatycznych, BMI oraz zdolno-ściach motorycznych w latach 1986-2016?

4. Czy zmiany społeczno-gospodarcze w miastach i wsiach wschodniej Polski w obserwowanym okresie badawczym zmieniły dystanse w wielkości cech somatycznych i zdolnościach motorycznych pomiędzy chłopcami i dziewczę-tami z tych środowisk?

5. Jak w latach 1986-2016 zmieniły się dystanse w poziomie rozwoju somatycz-nego i sprawności fizycznej pomiędzy chłopcami i dziewczętami ze wschod-nich województw kraju, a populacją polską?

20


3. MATERIAŁ I METODY BADAŃ

3.1. Przedmiot badań

W latach 1985-1986, w ramach Problemu Węzłowego 10.7., przeprowadzono badania dzieci i młodzieży w wieku 7-18 lat, zamieszkujących tereny ówczesnych wschodnich województw kraju (suwalskie, białostockie, bialskopodlaskie, chełm-skie, zamojskie, przemyskie i krośnieńskie). Stanowiły one region przygraniczny wschodniej Polski. Po reformie administracyjnej kraju, od 1998 roku, wymienione tereny stanowią wschodnie części województw: podkarpackiego, lubelskiego, pod-laskiego, warmińsko-mazurskiego i w niewielkim stopniu mazowieckiego (ryc. 1).

W 1985 roku regiony objęte badaniami w 53% zamieszkiwali mieszkańcy wsi, 31% stanowiła ludność małych miast, a 16% wskazanej populacji osiedliła się w miastach średniej wielkości, które to przeważnie były miastami wojewódzkimi (Rocznik Statystyczny 1986).

Z wykazu placówek oświatowych uzyskanych z Kuratoriów Oświaty, zgodnie ze strukturą osiedleńczą tych terenów, prowadzono losowanie 70 szkół, starając się o zachowanie równej liczebności we wszystkich województwach. W każdej ze szkół pomiarami objęto wszystkich uczniów, a ocenie sprawności fizycznej poddano po jednej klasie z grupy wiekowej. W przypadkach, gdy liczba oddziałów w placówce oświatowej była większa niż jedna, do oceny sprawności fizycznej losowano tak-że po jednej klasie w grupie wiekowej. W ten sposób uzyskano wyniki obserwacji u 7 159 uczniów, w tym 3 971 dziewcząt i 3 188 chłopców.

Pomiary w tych samych szkołach zostały powtórzone w 1995 i 1996 roku, uzy-skując wyniki cech somatycznych oraz zdolności motorycznych od 4 623 uczniów, w tym 2 177 dziewcząt i 2 446 chłopców. Mniejsza liczebność badanych dziewcząt i chłopców spowodowana była reformą oświaty, jaka miała miejsce od 1993 roku (Ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 r. – Dz. U.Nr.67, poz. 329). Jednostki samorządów terytorialnych zlikwidowały wówczas wiele małych szkół, część pozostała została zreorganizowana, co utrudniło prowadzenie obserwacji i przeprowadzenie ankiety we wcześniejszym terminie.

Kolejne obserwacje przeprowadzono w latach 2005-2006, w ramach badań statutowych Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie (DS. 45). Pomiarami somatycznymi i sprawności fizycznej objęto 20 113 badanych, w tym 9 303 dziew-cząt, a także 10 810 chłopców. Do szkół ocenianych dziesięć lat wcześniej doloso-wano inne placówki oświatowe, starając się zachować porównywalne liczebności mieszkańców wsi, małych miast i miast średniej wielkości.

Pomiary we wschodnich województwach kraju kolejny raz powtórzono w la-tach 2015-2016 roku, także w ramach badań statutowych Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie (DS. 203) uzyskując wyniki 14 213 uczniów, w tym 6 243 dziewcząt i 7 970 chłopców.

21

MATERIAŁ I METODY BADAŃ

24

placówki oświatowe, starając się zachować porównywalne liczebności mieszkańców wsi,

małych miast i miast średniej wielkości.

Ryc. 1. Wykaz województw, w których prowadzono obserwacje dzieci i młodzieży

Pomiary we wschodnich województwach kraju kolejny raz powtórzono w latach 2015-

2016 roku, także w ramach badań statutowych Akademii Wychowania Fizycznego w

Warszawie (D.S 203) uzyskując wyniki 14 213 uczniów, w tym 6 243 dziewcząt i 7 970

chłopców.

Zebrany materiał badań posłużył również do opracowania regionalnych norm cech

somatycznych i sprawności fizycznej dla dzieci i młodzieży ze wschodniej Polski (Wasiluk i

wsp. 2016).

Szczegółowe informacje o liczbie badanych dziewcząt i chłopców w kolejnych

terminach obserwacji, uwzględniające wiek kalendarzowy, zamieszczono w tabeli 3, a

zestawienie ukazujące procentowy udział badanych chłopców i dziewcząt ze wsi i miast w

kolejnych terminach badań zamieszczono na ryc. 2.

Przy realizacji badań skorzystano z pomocy pracowników naukowych Filii AWF w

Białej Podlaskiej oraz nauczycieli i studentów – specjalnie przeszkolonych do tego celu, a

przygotowujących prace dyplomowe w Zakładzie Rozwoju Biologicznego Człowieka.

Ryc. 1. Wykaz województw, w których prowadzono obserwacje dzieci i młodzieży

Zebrany materiał badań posłużył również do opracowania regionalnych norm cech somatycznych i sprawności fizycznej dla dzieci i młodzieży ze wschodniej Polski (Wasiluk i wsp. 2016).

Szczegółowe informacje o liczbie badanych dziewcząt i chłopców w kolej-nych terminach obserwacji, uwzględniające wiek kalendarzowy, zamieszczono w ta-beli 4, a zestawienie ukazujące procentowy udział badanych chłopców i dziewcząt ze wsi i miast w kolejnych terminach badań zamieszczono na ryc. 2.

Przy realizacji badań skorzystano z pomocy pracowników naukowych Filii AWF w Białej Podlaskiej oraz nauczycieli i studentów – specjalnie przeszkolo-nych do tego celu, a przygotowujących prace dyplomowe w Zakładzie Rozwoju Biologicznego Człowieka.

Przeprowadzone badania ukazały stan rozwoju morfofunkcjonalnego chłop-ców i dziewcząt w okresach odmiennej sytuacji społeczno-ekonomicznej w Polsce. Obserwacje w roku 1986 przeprowadzono w latach komunizmu, zakończonego głę-bokim kryzysem lat osiemdziesiątych, kiedy to gospodarka socjalistyczna oparta była na centralnym sterowaniu. Wyniki badań uzyskane w roku 1996 wykonano po okresie zmian społeczno-ustrojowych, związanych z likwidacją wielu zakładów przemysłowych oraz Państwowych Gospodarstw Rolnych. W tym okresie wpro-wadzono szeroko rozumianą prywatyzację, mającą na celu modyfikację struktury własności w gospodarce oraz wprowadzenie mechanizmów rynkowych. Zmiany te,

22


Tab. 4. Liczba chłopców i dziewcząt badanych w kolejnych terminach pomiarów

ChłopcyWiek w latach

Dziewczęta

1986 r. 1996 r. 2006 r. 2016 r. 1986 r. 1996 r. 2006 r. 2016 r.

103 89 329 346 7 95 105 310 319

176 236 375 457 8 190 159 400 344

234 187 411 313 9 272 177 392 357

325 217 1026 1216 10 316 183 881 765

278 326 1203 1417 11 332 138 836 835

309 215 1223 1244 12 336 210 697 1054

264 299 1017 594 13 328 269 666 519

340 239 960 484 14 352 228 940 436

335 203 1017 535 15 623 281 880 416

239 100 927 504 16 385 187 1053 398

203 146 882 475 17 450 101 948 344

382 189 1252 385 18 388 139 1273 456

3188 2446 10622 7970 Razem 4067 2177 9276 6243

25

Tab. 4. Liczba chłopców i dziewcząt badanych w kolejnych terminach pomiarów

Chłopcy Wiek w latach Dziewczęta 1986 r. 1996 r. 2006 r. 2016 r. 1986 r. 1996 r. 2006 r. 2016 r.

103 89 329 346 7 95 105 310 319 176 236 375 457 8 190 159 400 344 234 187 411 313 9 272 177 392 357 325 217 1026 1216 10 316 183 881 765 278 326 1203 1417 11 332 138 836 835 309 215 1223 1244 12 336 210 697 1054 264 299 1017 594 13 328 269 666 519 340 239 960 484 14 352 228 940 436 335 203 1017 535 15 623 281 880 416 239 100 927 504 16 385 187 1053 398 203 146 882 475 17 450 101 948 344 382 189 1252 385 18 388 139 1273 456

3188 2446 10622 7970 Razem 4067 2177 9276 6243

Ryc. 2. Procent badanych chłopców i dziewcząt ze wsi i miast w kolejnych terminach badań

Przeprowadzone badania ukazały stan rozwoju morfofunkcjonalnego chłopców i

dziewcząt w okresach odmiennej sytuacji społeczno-ekonomicznej w Polsce. Obserwacje w

roku 1986 przeprowadzono w latach komunizmu, zakończonego głębokim kryzysem lat


23


przy równoczesnej hiperinflacji, doprowadziły do znacznego spadku realnych do-chodów ludności. Rezultaty z roku 2006 stanowiły klamrę okresu przedakcesyjne-go oraz pierwsze lata po wstąpieniu Polski w struktury europejskie. W tym czasie, wykorzystując fundusze europejskie, przystosowywano gospodarkę do wymagań rynkowych, zgodnych ze standardami europejskimi. Ostatnie badania z roku 2016, przeprowadzono już po zmianach społeczno-ekonomicznych i ponad dziesięciolet-niej obecności Polski w Unii Europejskiej.

3.2. Metody badań

W czterech terminach badań (1986 r., 1996 r., 2006 r., 2016 r.) zastosowano takie same metody (antropometryczne, sondażu diagnostycznego i test sprawności fizycz-nej), techniki i narzędzia badawcze oraz procedury weryfikacji wyników. Pomiary podstawowych cech somatycznych wykonano techniką Martina, w godzinach po-rannych, zgodnie z zaleceniami Międzynarodowego Programu Biologicznego (IBP 1969).

Wysokość ciała mierzono antropometrem z dokładnością do 1 mm, zaś masę ciała – wagą lekarską z dokładnością do 0,1 kg. Na podstawie wyżej wymienionych pomiarów somatycznych wyliczono wskaźnik względnej masy ciała (BMI), który jest zalecany przez Światową Organizację Zdrowia do badań przesiewowych w celu określenia niedoboru i nadmiaru masy ciała (WHO 1999). We wszystkich termi-nach badań pomiar sprawności fizycznej przeprowadzono zgodnie z zaleceniami Międzynarodowego Testu Sprawności Fizycznej (Pilicz 1971). W niniejszym donie-sieniu wykorzystano następujące próby testu sprawności którymi zbadano:

• Szybkość – oceniono za pomocą biegu na 50 m (50mR), określanym również biegiem krótkim, a ukazującym szybkość lokomocyjną;

• Zwinność – bieg wahadłowy 4x10 m z przenoszeniem klocka (4x10mSR);• Siłę – którą zmierzono:

a) skokiem w dal z miejsca (SBJ) oceniającym siłę odbicia kończyn dolnych (moc kończyn dolnych),

b) siadami z leżenia tyłem w czasie 30 sekund (SUP) określającymi siłę tuło-wia, która w pewnym stopniu mierzy również wytrzymałość,

c) zaciskaniem ręki z użyciem dynamometru dłoniowego (HGR), który oce-nia siłę ręki;

• Gibkość tułowia jest cechą anatomiczną, a skłony tułowia w przód z postawy stojącej (StAR) ukazują zakres ruchów kręgosłupa i stawów biodrowych.O wyborze Międzynarodowego Testu Sprawności Fizycznej w 1986 roku za-

decydowały między innymi wartość diagnostyczna oraz łatwość wykonania prób. W następnych terminach badań zastosowanie tego samego testu, ułatwiło ocenę zmian międzypokoleniowych.

24


W pracy wyliczano także sprawność ogólną (SO) jako przeciętną wartość punktową ze wszystkich prób testów, która jest pojęciem statystycznym, a nie biolo-gicznym (Przewęda i Dobosz 2003).

Przy pomocy ankiety autorskiej, wypełnionej przez rodziców dzieci uczęsz-czających do szkół podstawowych oraz uczniów szkół ponadpodstawowych, zebrano dane osobowe oraz informacje o środowisku w którym mieszkają bada-ni. Uzupełniano ją tydzień wcześniej, co znacznie usprawniło organizację badań. Z ankiety w pracy wykorzystano informacje o dacie urodzenia dzieci i młodzieży, miejscu ich zamieszkania, wielkości rodziny, a także o wykształceniu rodziców ba-danych osób (wzór karty badań zamieszczono w aneksie).

Z opracowań zamieszczonych w rocznikach statystycznych (1986, 1996, 2006 i 2016) oraz innych materiałów źródłowych zebrano informacje na temat szkolnic-twa oraz sytuacji społeczno-ekonomicznej wschodnich województw Polski.

3.3. Metody opracowania wyników

Po weryfikacji i zakodowaniu danych przystąpiono do wstępnych analiz staty-stycznych. Wiek kalendarzowy obliczono w układzie dziesiętnym zgodnie z formułą zaproponowaną przez Drozdowskiego (1962).

Do oceny zmian w strukturze społecznej rodzin ocenianych chłopców i dziew-cząt w okresie analizowanego trzydziestolecia, materiał badawczy podzielono na grupy zgodne ze środowiskami społecznymi, w którym wychowali się badani. Uwzględniając wykształcenie ojców i matek, materiał podzielono na trzy kategorie:

- Gr. I – wykształcenie podstawowe, w tym także niepełne podstawowe i zawo-dowe;

- Gr. II – wykształcenie średnie; - Gr. III – wykształcenie wyższe.

Kolejnym kryterium podziału dziewcząt oraz chłopców była wielkość rodziny. Tu również sklasyfikowano trzy grupy:

- Gr. I – z jednym i dwojgiem dzieci; - Gr. II – z trojgiem dzieci;- Gr. III – z czworgiem i większą liczbą dzieci.

Uwzględniając termin badań wyliczono odsetki chłopców i dziewcząt (bez uwzględnienia płci) w stosunku do wszystkich badanych w każdej grupie społecz-nej. Statystyki takie wykonano zarówno na całości materiału, jak również w grupach wieku kalendarzowego. Istotność różnic pomiędzy liczbą dzieci i młodzieży w gru-pach społecznych weryfikowano testem χ².

W celu pokazania kierunku i natężenia zmian w cechach somatycznych i próbach testu sprawności w opisywanym trzydziestoleciu, opracowano modele regresji liniowej, w których zmiennymi zależnymi były wartości ocenianej cechy w 1986 roku i 2016 roku, a niezależną – wiek kalendarzowy. Takie zestawienie ma-

25


teriału pozwoliło zaobserwować trendy sekularne w sposób globalny, jak również ukazało zmiany w dystansach pomiędzy grupami wieku kalendarzowego chłopców i dziewcząt z obu terminów obserwacji. Ze względu na duże liczby badanych, na modelach regresji nie zamieszczono indywidualnych wyników, co utrudniłoby ob-serwację zmian. Informacje takie zestawiono na graficznych rozkładach wyników danych na wykresach pudełkowych (wykresy skrzynkowe) służących do prezentacji lub porównania rezultatów obserwacji. Zawierają one informacje odnośnie położe-nia, rozproszenia i kształtu rozkładu danych.

Ocenę trendów sekularnych w wysokości i masie ciała, BMI oraz w sprawności fizycznej przeprowadzono także w jednostkach bezwzględnych, w kolejnych deka-dach: 1986-1996, 1996-2006 i 2006-2016 oraz w całym ocenianym trzydziestoleciu. W tym celu zebrany materiał badań ze wszystkich terminów obserwacji poddano dalszemu opracowaniu statystycznemu wyliczając średnie arytmetyczne, miary roz-siewu podstawowych cech somatycznych, BMI oraz rezultatów uzyskanych z po-szczególnych próbach testów sprawnościowych. Obliczenia te uwzględniające wiek kalendarzowy, płeć i rok badań, wykonano zarówno dla całości materiału, jak i w fa-zach uwzględniających okresy rozwoju (prepubertalny, pubertalny i postpubertal-ny) chłopców i dziewcząt. Według kryterium opisanego przez Przewędę i Dobosza (2003) dokonano podziału na okresy rozwoju:

- prepubertalny (przedpokwitaniowy), do którego włączono dzieci, przed rozpo-częciem dojrzewania (w wieku 7-9 lat),

- pubertalny (pokwitaniowy), grupę tą stanowiła młodzież która w czasie badań była w okresie intensywnych przemian biologicznych (dziewczęta w wieku 12-14 lat, chłopcy 13-15 lat),

- postpubertalny (popokwitaniowy) chłopcy i dziewczęta, którzy zakończyli dojrzewanie (w wieku 17-18 lat).Przy opracowaniu kryterium podziału na okresy rozwoju wykorzystano gra-

ficzne rozkłady wyników danych, a także rozkład wtórnych cech płciowych dziew-cząt i chłopców oraz wieku menarche dziewcząt ze wschodniej Polski (Wilczewski 2005, 2013).

Następnie wyniki badań omówiono na podstawie dziesięcioletnich prze-ciętnych różnic uzyskanych w pomiarach somatycznych, BMI oraz próbach testu sprawności wykorzystując jednostki bezwzględne. Wartości te wyliczono odejmu-jąc indywidualne rezultaty cechy dziewcząt i chłopców ocenianych w 1996 roku, 2006 roku i 2016 roku od przeciętnych uzyskanych dziesięć lat wcześniej. Statystyki takie wykonano w grupach wieku kalendarzowego, a następnie obliczono średnie arytmetyczne różnic w zespołach wyselekcjonowanych według okresu rozwoju z uwzględnieniem płci. Według opisanej metody wyliczono także dystanse pomię-dzy rezultatami uzyskanymi w 1986 r. i 2016 r.

Trzydziestoletnie zmiany w sprawności fizycznej dzieci i młodzieży ze wschodniej Polski omówiono także na całości materiału badawczego. W tym celu wykorzystano wartości punktowe skali T, co pozwoliło porównać ze sobą rezultaty

26


ze wszystkich prób sprawności. Standaryzację wyników przeprowadzono, normu-jąc indywidualne rezultaty chłopców i dziewcząt uzyskane w próbach testu spraw-ności na średnie i miary rozsiewu badanych dzieci i młodzieży dekadę wcześniej. Wyliczenia takie wykonano w każdej grupie wieku kalendarzowego z uwzględnie-niem płci. Następnie dla każdej próby testu sprawności ze wszystkich wyników (całość materiału) obliczono przeciętne i miary rozsiewu. Tak zestawione wartości punktowe z poszczególnych prób Międzynarodowego Testu Sprawności Fizycznej, będą bardziej czytelne i pozwolą ukazać zmiany w zdolnościach motorycznych w sposób globalny, chociaż w pewnym stopniu spłaszczony.

Istotność statystyczną różnic pomiędzy kolejnymi terminami badań oceniono wyliczając wartości jednokierunkowej analizy wariancji ANOVA i testem Newmana-Keulsa. Znamienność różnic weryfikowano na poziomie p<0,05.

Z materiału badawczego uzyskanego w latach 1986, 2006, 2016, wyse-lekcjonowano także osoby z niedowagą, o prawidłowych proporcjach wagowo-wzrostowych oraz z nadwagą. Podstawą zakwalifikowania do wyżej wymienionych zespołów były zalecenia International Obesity Task Force, w oparciu o wartości gra-niczne opracowane przez Cola i wsp. (2000, 2007). Uzyskane liczebności pozwoliły wyliczyć odsetki chłopców i dziewcząt z:

- niedoborem masy ciała (wszyscy badani z I°, II° i III° niedowagi),- prawidłowym BMI (dziewczęta i chłopcy, których indeks masy ciała był

w normie),- nadmiarem masy ciała (dzieci i młodzież z nadwagą i otyłością).

Wyliczenia takie wykonano zarówno dla całości materiału, jak i grup uwzględ-niających okresy rozwoju. Istotność statystyczną różnic pomiędzy liczbą dziewcząt i chłopców zakwalifikowanych do każdej z badanych grup w 1986, 2006 i 2016 roku wyliczono testem χ².

W pracy podjęto także próbę określenia dystansów w podstawowych cechach somatycznych, BMI i sprawności fizycznej pomiędzy dziećmi i młodzieżą z miast oraz wsi w roku 1986 oraz w roku 2016. Takie zestawienie wyników badań pozwoli zweryfikować, czy dystanse środowiskowe ulegają zmianie i w jakim kierunku te zmiany podążają. W tym celu materiał badawczy podzielono na zespoły uwzględ-niające wielkość miejsca zamieszkania, w których wyliczono średnie arytmetyczne i odchylenia standardowe dla wysokości i masy ciała, BMI oraz prób testu spraw-ności fizycznej.

Dystanse środowiskowe z 1986 roku wyliczono odejmując indywidualne war-tości analizowanych wskaźników rozwoju chłopców i dziewcząt z miast, od prze-ciętnych uzyskanych przez rówieśników mieszkających na wsi. Statystyki takie wykonano w grupach wieku kalendarzowego, a następnie obliczono średnie aryt-metyczne różnic w zespołach wyselekcjonowanych według okresu rozwoju oraz na całości materiału z uwzględnieniem płci. Według opisanej metody wyliczono także dystanse pomiędzy rezultatami uzyskanymi 2016 roku.

Jako próbę syntezy środowiskowych dystansów dziewcząt i chłopców, wyniki

27


omówiono także na całości materiału badawczego, wykorzystując wartości punkto-we skali T, co pozwoliło porównać rezultaty ze wszystkich prób Międzynarodowego Testu Sprawności Fizycznej. W tym celu indywidualne wyniki sprawności fizycznej chłopców i dziewcząt ze wsi z 1986 roku, unormowano (w grupach wieku kalenda-rzowego), na średnie i miary rozsiewu rówieśników z miast, a następnie wyliczono przeciętne dla całości materiału. Analogicznie postąpiono z wynikami uzyskanymi w 2016 roku. Istotność statystyczną różnic pomiędzy średnimi tak zestawionych grup weryfikowano testem t-Studenta dla danych niezależnych.

W niniejszej pracy starano się także ukazać różnice w poziomie wysoko-ści i masy ciała, BMI oraz sprawności fizycznej dzieci i młodzieży ze wschodniej Polski, względem próby krajowej, w roku 1986 i 2016. Takie zestawienie wyników pozwoliło ukazać czy dystanse środowiskowe ulegają zmianie, jak również, jaki jest aktualny poziom podstawowych cech somatycznych i indeksu masy ciała oraz sprawności fizycznej chłopców i dziewcząt ze wschodnich województw kraju.

Ze względu na obserwowane trendy sekularne w rozwoju dzieci i młodzie-ży, do celów komparatystyki wybrano opracowania ogólnopolskie prowadzone w zbliżonych terminach obserwacji. Badania z 1986 roku zestawiono z rezulta-tami z 1989 roku opracowane przez Przewędę i Trześniowskiego (1996). Wyniki z 2016 roku porównano z opracowaniami podstawowych cech somatycznych i BMI zestawionymi przez Kaługę i wsp. (2011), a do oceny poziomu i sprawności fizycz-nej wyniki własne porównano z rezultatami próby ogólnopolskiej opracowanymi przez Dobosza i wsp. (2013).

Analizę materiału przedstawiono na podstawie różnic w wartościach bez-względnych uzyskanych po odjęciu od wyników własnych rezultaty grup odniesie-nia. Dokonano także standaryzacji rezultatów Międzynarodowego Testu Sprawności Fizycznej, normując w skali T wyniki sprawności fizycznej chłopców z próby kra-jowej na rezultaty mieszkańców wschodniej Polski. Wszystkie statystyki wykonano według opisanej wyżej metodologii uwzględniającej różnice urbanizacyjne.

Istotność statystyczną różnic w podstawowych cechach somatycznych oraz sprawności fizycznej chłopców i dziewcząt ze wschodniej Polski i populacji krajo-wej z 1986 roku wyliczono testem t-Studenta dla prób niezależnych. Dla wyników z 2016 roku nie nożna było wykonać takich rachunków, ponieważ autorzy grup po-równawczych nie zamieścili miar rozsiewu w swoich opracowaniach.

28


4. WYNIKI BADAŃ

4.1. Ogólna charakterystyka środowiska bytowego w którym wzrastały dziewczęta i chłopcy

Oprócz przemian ekonomicznych, jakie obserwowane są w Polsce od końca lat osiemdziesiątych XX wieku, które wpłynęły na poprawę warunków życia ludno-ści, rozwój człowieka modyfikowany jest także przez czynniki środowiska społecz-nego, do których należą między innymi wykształcenie rodziców oraz liczba dzieci w rodzinie. Dlatego w niniejszym rozdziale pracy ukazane będą zmiany, jakie na-stąpiły w strukturze społecznej rodzin ocenianych chłopców i dziewcząt w okresie analizowanego trzydziestolecia.

Na podstawie informacji zebranych przy pomocy ankiety wyliczono, że od 1986 roku podniósł się poziom wykształcenia rodziców (ryc. 3). W znacznym tem-pie, bo z 66,11% do 38,89% malał odsetek badanych pochodzących z rodzin o pod-stawowym i zawodowym wykształceniu ojców, a równocześnie szybko wzrastał odsetek rodzin ze średnim wykształceniem ojców z 25,88% do 35,09% oraz synów i córek, absolwentów wyższych uczelni z 8,61% do 26,02%. Także duże zmiany odnotowano w poziomie wykształcenia matek. O 39,33% zmniejszyła się liczba dziewcząt i chłopców z rodzin o podstawowym i zawodowym wykształceniem mat-ki, przy jednoczesnym wzroście odsetka synów i córek, których matki ukończyły szkoły średnie o 14,09%. W omawianym okresie badań potroiła się liczba dziewcząt i chłopców uczestniczących w obserwacjach, a pochodzących z rodzin o wyższym wykształceniu matek z 8,05% do 33,29%.

Na terenach wschodnich województw Polski w 1986 roku dominowała struk-tura rodzin wielodzietnych. Wówczas było 42,69% badanych z rodzin z jednym i dwojgiem dzieci, 29,52% z trojgiem dzieci i 27,79% z czworgiem i większą liczbą dzieci. W obserwacjach prowadzonych po trzydziestu latach o 16,97% zwiększył się odsetek badanych dziewcząt i chłopców z rodzin z jednym i dwojgiem dzieci. Od 1986 roku do 2016 roku, o 4,83% zmniejszyła się liczebność badanych z rodzin z trojgiem dzieci oraz o 12,14% z rodzin najliczniejszych. Wszystkie opisane różni-ce były istotne statystycznie (tab. 5).

Procent badanych przez nas dzieci i młodzieży w 1986 roku i 2016 roku z uwzględnieniem wieku kalendarzowego oraz wykształcenia rodziców i liczby dzieci w rodzinie zamieszczono w aneksie na rycinach 25-27, a wartości testu χ² dla różnic pomiędzy liczbą chłopców i dziewcząt w grupach społecznych ocenianych w 1986 roku i 2016 roku zestawiono w tabeli 10 (aneks).

W kształtowaniu kondycji fizycznej młodego pokolenia ważnym jest stwarza-nie warunków do ich aktywności fizycznej. Na podstawie informacji uzyskanych z delegatur Kuratorium Oświaty, ustalono, iż aktualnie we wszystkich szkołach, na tych terenach kraju lekcje wychowania fizycznego prowadzą wykwalifikowani na-

29

WYNIKI BADAŃ

uczyciele. W 1996 roku takiego przygotowania nie posiadało 6,37%, a w 1986 roku 34,7%. Należy podkreślić, iż w klasach 1-3 szkoły podstawowej w znacznej licz-bie lekcje wychowania fizycznego uczą nauczyciele nauczania zintegrowanego. Obserwowane inwestycje w obiekty sportowe nadal są niewystarczające dla potrzeb szkolnictwa. Aktualnie we wschodnich województwach kraju w szkołach podstawo-wych jest 49,99% sal gimnastycznych, a w gimnazjach 38,26% (tab. 6). Nie wszyst-kie obiekty są pełnowymiarowymi halami sportowymi, lecz często są to małe sale gimnastyczne niejednokrotnie nazywane „zastępczymi”.

33

W kształtowaniu kondycji fizycznej młodego pokolenia ważnym jest stwarzanie

warunków do ich aktywności fizycznej. Na podstawie informacji uzyskanych z delegatur

Kuratorium Oświaty, ustalono, iż aktualnie we wszystkich szkołach, na tych terenach kraju

lekcje wychowania fizycznego prowadzą wykwalifikowani nauczyciele. W 1996 roku takiego

przygotowania nie posiadało 6,37%, a w 1986 roku 34,7%. Należy podkreślić, iż w klasach 1-

3 szkoły podstawowej w znacznej liczbie lekcje wychowania fizycznego uczą nauczyciele

nauczania zintegrowanego. Obserwowane inwestycje w obiekty sportowe nadal są

niewystarczające dla potrzeb szkolnictwa. Aktualnie we wschodnich województwach kraju w

szkołach podstawowych jest 49,99% sal gimnastycznych, a w gimnazjach 38,26% (tab. 6).

Nie wszystkie obiekty są pełnowymiarowymi halami sportowymi, lecz często są to małe sale

gimnastyczne niejednokrotnie nazywane „zastępczymi”.

Ryc. 3. Procent badanych dziewcząt i chłopców w grupach społecznych badanych w 1986 roku i 2016 roku

Tab. 5. Wartości testu χ² wyliczone dla różnic w ilości chłopców i dziewcząt badanych w 1986 roku, oraz 2016 roku z uwzględnieniem zmiennych społecznych Wykształcenie ojców podstawowe średnie wyższe 7-18 lat 909,81* 468,51* 695,79* Wykształcenie matki podstawowe średnie wyższe 7-18 lat 686,09* 217,30* 1211,43* Liczba dzieci w rodzinie 1 i 2 dzieci 3 dzieci 4 i więcej dzieci 7-18 lat 172,89* 32,40* 276,49* * – różnica istotna statystycznie na poziomie p<0,05.


Tab. 5. Wartości testu χ² wyliczone dla różnic w ilości chłopców i dziewcząt badanych w 1986 roku, oraz 2016 roku z uwzględnieniem zmiennych społecznych

Wykształcenie ojców podstawowe średnie wyższe

7-18 lat 909,81* 468,51* 695,79*

Wykształcenie matki podstawowe średnie wyższe

7-18 lat 686,09* 217,30* 1211,43*

Liczba dzieci w rodzinie 1 i 2 dzieci 3 dzieci 4 i więcej dzieci

7-18 lat 172,89* 32,40* 276,49*

* – różnica istotna statystycznie na poziomie p<0,05.

30


Tab. 6. Liczba sal gimnastycznych w szkołach we wschodnich woj. Polski

Kraj/województwo Rodzaj szkoły Liczba szkół Liczba sal gimnastycznych %

Polskapodstawówki 12744 6592 51,73

gimnazja 10702 4103 38,34razem 23446 10695 45,62

Lubelskiepodstawówki 941 435 46,23

gimnazja 675 256 37,93razem 1616 691 42,76

Podlaskiepodstawówki 397 211 53,15

gimnazja 305 139 45,57razem 702 350 49,86

Podkarpackiepodstawówki 1065 539 50,61

gimnazja 844 264 31,28razem 1909 803 42,06

Źródło: Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polski (2016).

4.2. Rozwój somatyczny dzieci i młodzieży od 1986 roku do 2016 roku

Przed przystąpieniem do analizy długookresowej tendencji przemian w wy-sokości i masie ciała oraz BMI w ocenianym trzydziestoleciu, należałoby przyjrzeć się rozkładowi indywidualnych wyników badań chłopców i dziewcząt ocenianych w 1986 roku i 2016 roku. W tym celu, z uwzględnieniem wieku kalendarzowego, opracowano graficzną prezentację danych, którą zamieszczono na rycinach. Takie zestawienie w prostokątach ukazuje 50% obserwacji opisywanej cechy występują-cych wokół mediany, którą określa linia wewnątrz tego zbioru. W przedziale war-tości wyznaczonymi poziomymi liniami znajduj się wartości cechy pozostałych badanych. Kółkami oznaczono wyniki wyraźnie odstające od grupy wiekowej.

Tak prezentowane rezultaty badań pozwolą również zaobserwować akcelera-cję skoku pokwitaniowego wysokości ciała oraz wiek badanych, w którym nastąpił największy przyrostem tkanek miękkich (masy ciała). Z zestawień zamieszczonych na rycinie 4 można wnioskować że u chłopców ocenianych w 1986 roku, najwięk-szą różnicę w wysokości ciała pomiędzy ich wiekiem kalendarzowym, zaobserwo-wano pomiędzy trzynastym, a czternastym rokiem życia. Od siedemnastego roku życia odnotowano niewielkie, nieistotne statystycznie różnice. Wśród ocenianych w 2016 roku podobne dystanse odnotowano w rok młodszych grupach wieku ka-lendarzowego. W obu kohortach największe różnice w wartościach masy ciała pomiędzy wiekiem badanych, zaobserwowano w rok starszych grupach, jakie obser-

31

WYNIKI BADAŃ

wowano w wysokości ciała. Trudno jest jednak wskazać wiek badanych, w którym nastąpiłaby stabilizacja opisywanej cechy somatycznej.

Największy wzrost wysokości ciała wśród dziewcząt badanych w 1986 roku zaobserwowano pomiędzy 11 rokiem życia i 12 rokiem życia (ryc. 5). U ocenia-nych trzydzieści lat później takie zależności odnotowano w zespołach o rok młod-szych dziewcząt. W obu kohortach niewielkie zmiany we wzrastaniu stwierdzono od 15 roku życia. Największy przyrost masy ciała względem rok młodszych dziewcząt w 1986 roku zaobserwowano u trzynastolatek, natomiast w 2016 roku u jedenastola-tek. Niewielkie zmiany w wartościach opisywanej cechy somatycznej w pierwszym terminie obserwacji odnotowano od 17 roku życia badanych, natomiast trzy dekady później od 15 roku życia.

Rozkład indywidualnych wyników indeksu masy ciała omówiono w pod-rozdziale poświęconym zmianom w częstości występowania niedowagi i nadwagi u chłopców i dziewcząt.

Analizę długookresowej tendencji przemian w wysokości i masie ciała oraz BMI w ocenianym trzydziestoleciu przeprowadzono także na podstawie modeli re-gresji liniowej. Takie zestawienie materiału badań pozwoli na obserwacje zależności między wartościami cech somatycznych i względnej masy ciała, a wiekiem bada-nych i terminem obserwacji chłopców i dziewcząt. Do celów komparatystyki, w ta-belach 15-17 (aneks), uwzględniając wiek kalendarzowy badanych, zamieszczono przeciętne i odchylenia standardowe wysokości i masy ciała oraz BMI. Zestawiono także wartości jednokierunkowej analizy wariancji ANOVA i testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic średnich pomiędzy kolejnymi badaniami (tab. 26-28, aneks). Informacje te rozjaśnią również obraz trendów sekularnych w rozwoju somatycz-nym zamieszczony na modelach regresji liniowej.

Z zestawień zamieszczonych na ryc. 6 można wnioskować, że u dzieci i młodzie-ży ze wschodniej Polski, badanych w 2016 roku względem rezultatów z 1986 roku, zaobserwowano wzrost wartości podstawowych cech somatycznych. Większe dy-stanse w wysokości ciała chłopców odnotowano wśród najmłodszych badanych, a wraz ze wzrostem ich wieku kalendarzowego, różnice zmniejszały się. Inny obraz dystansów zaobserwowano u dziewcząt, u których wraz z zaawansowaniem w latach życia, różnice pomiędzy badanymi z obu terminów obserwacji zwiększały się.

Odmienne tempo zmian u obojga płci zaobserwowano także w masie ciała. Po trzech dekadach we wszystkich zespołach wyselekcjonowanych według kryterium wieku, wartości omawianej cechy somatycznej zwiększyły się, przy czym większe dystanse odnotowano u chłopców.

Oceniając zależności masy ciała względem wieku kalendarzowego zaobser-wowano mniejsze różnice pomiędzy terminami obserwacji u najmłodszych chłop-ców i zwiększały się one wraz z zaawansowaniem w ich latach życia. Odwrotną tendencję zaobserwowano u dziewcząt, u których od 1986 roku do 2016 roku, wraz z zaawansowaniem wieku kalendarzowego odnotowano zmniejszanie się dystansów pomiędzy omawianymi grupami.

32


Opisane trendy sekularne w podstawowych cechach somatycznych kształto-wały dystanse w BMI. W analizowanym trzydziestoleciu znacznie wzrósł indeks masy ciała chłopców we wszystkich grupach wieku kalendarzowego, a dystanse po-między rezultatami z obu terminów obserwacji zwiększały się od najmłodszej do najstarszej grupy badanych. Inny obraz trendów sekularnych w BMI zaobserwowa-no u dziewcząt. Wśród młodszych badanych, ocenianych w 2016 roku, stwierdzono większe wartości indeksu masy ciała względem rezultatów z 1986 roku, a pomiędzy starszymi odwrotną tendencję.

Opisane wyżej trendy sekularne podstawowych cech somatycznych i BMI wykazały odmienne tempo i kierunek długookresowych zmian wśród chłopców i dziewcząt w opisywanych wskaźnikach rozwoju. Modele regresji nie ukazują jed-nak, jak wielkie były to zmiany w jednostkach bezwzględnych. Dlatego podjęto próbę ukazania trzydziestoletnich trendów sekularnych w jednostkach, w których były mierzone analizowane cechy, z uwzględnieniem okresów rozwoju i zmian de-kadowych, a istotność statystyczną różnic weryfikowano testem Newmana-Keulsa na poziomie p<0,05 (tab. 11-12, aneks).

Dekadowe różnice w wielkości cech antropometrycznych dzieci i młodzieży uzyskane we wszystkich pomiarach przedstawiono w grupach dojrzewania i zesta-wiono na rycinie 7. U chłopców ze wschodniej Polski w latach: 1986-2016, wartości wysokości ciała istotnie statystycznie wzrosły we wszystkich ocenianych grupach rozwoju średnio o 4,52 cm. Największą różnicę (6,34 cm) odnotowano u uczniów w okresie dojrzewania, a najmniejszą u chłopców w okresie popokwitaniowym (2,92 cm). U najmłodszych badanych stwierdzono zwiększenie tej cechy somatycz-nej przeciętnie o 4,29 cm. Podobny obraz zmian w wysokości ciała, przy mniej-szych dystansach, zaobserwowano w kolejnych dekadach. Najbardziej sprzyjającym dziesięcioleciem do rozwoju tej cechy somatycznej były lata: 1996-2006. W tym czasie chłopcy zwiększyli swoją wysokość ciała o 1,66 cm. W dekadzie 1986-1996, różnica wynosiła 1,49 cm, a w latach 2006-2016: 1,37 cm. Dziewczęta ze wschod-niej Polski badane w 2016 roku względem rezultatów uzyskanych trzydzieści lat wcześniej, były wyższe o 3,87 cm. Największe zmiany stwierdzono u dziewcząt po zakończeniu pokwitania (5,07 cm), a następnie w okresie pubertalnym (3,71 cm) i prepubertalnej (2,82 cm). Opisane różnice były istotne statystycznie U dziewcząt, analogicznie jak u chłopców największe dystanse w opisywanej cesze somatycznej (2,06 cm) odnotowano również w latach 1996-2006. Z kolei w pierwszym z anali-zowanych okresów (1986-1996), zaobserwowano zwiększenie wysokości ciała ba-danych dziewcząt średnio o 1,31 cm, natomiast najmniejsze stwierdzono w ostatniej dekadzie (0,50 cm). Należy podkreślić iż w latach 2006-2016 u dziewcząt w okresie dojrzewania odnotowano niewielki (0,41 cm) regres wysokości ciała.

Od 1986 do 2016 roku, u chłopców ze wschodniej Polski odnotowano zwięk-szenie przeciętnej wartości masy ciała o 5,30 kg. Największe zmiany odnotowano w okresie pubertalnym (7,16 kg), a następnie w postpubertalnym (6,10 kg), naj-mniejsze natomiast, przed rozpoczęciem dojrzewania, a różnica wynosiła 2,63 kg.

33

WYNIKI BADAŃ

Opisane dystanse były istotne statystycznie. We wszystkich zespołach wyselekcjo-nowanych według kryterium okresu rozwoju jak również z wyliczeń przeprowadzo-nych na całości materiału w analizowanych dekadach, odnotowano zwiększenie tej cechy somatycznej. Największe dystanse stwierdzono w latach 1996-2006, w którym to okresie, u chłopców ze wschodniej Polski masa ciała wzrosła o 3,43 kg. W dzie-sięcioleciu 2006-2016 różnica wynosiła 1,41 kg, a w latach 1986-1996: 0,45 kg. W masie ciała dziewcząt ze wschodniej Polski nie było tak dużych różnic, jak opisa-ne wcześniej u chłopców. W całym ocenianym trzydziestoleciu, u wszystkich bada-nych dziewcząt wielkość tej cechy somatycznej zwiększyła się przeciętnie o 1,22 kg. Największe dystanse, istotne statystycznie, zaobserwowano w okresie dojrzewania (2,69 kg) oraz w okresie przedpokwitaniowym (1,55 kg). Wśród najstarszych dziew-cząt od 1986 roku do 2016 roku odnotowano nieistotne zmniejszenie się masy ciała średnio o 0,57 kg. Analizując trendy sekularne w poszczególnych dziesięcioleciach, największe różnice w opisywanym wskaźniku rozwoju stwierdzono w latach 1996-2006 (0,84 kg). Należy podkreślić, iż w tej dekadzie tylko w dwóch pierwszych okresach rozwoju odnotowano znamiennie dodatnie różnice, natomiast ujemną, wśród najstarszych badanych (-0,97 kg). Istotne statystycznie obniżenie poziomu masy ciała o 0,92 kg, stwierdzono u dziewcząt w okresie prepubertalnym w pierw-szej dekadzie, co wpłynęło na obraz zmian wszystkich badanych (-0,16 kg), Tylko w ostatnim dziesięcioleciu zaobserwowano niewielkie zwiększenie wartości masy ciała we wszystkich etapach dojrzewania, a przeciętna różnica wynosiła 0,55 kg.

Zmiany międzypokoleniowe, w opisanych wcześniej cechach somatycznych miały wpływ na kształtowanie się sylwetki ciała u opisywanych dzieci i młodzie-ży ze wschodniej Polski. W całym opisywanym okresie badań (1986-2016) indeks masa ciała chłopców zwiększył się o 1,00 kg/m². Największe dystanse stwierdzono w okresie pubertalnym (1,22 kg/m²), następnie w postpubertalnym (1,21 kg/m²), a najmniejsze w prepubertalnym (0,56 kg/m²). Opisane różnice były istotne staty-stycznie. Podobny kierunek zmian zaobserwowano w latach 1996-2006, a średnia u wszystkich badanych wynosiła 0,88 kg/m². Niewielkie dystanse odnotowano w pierwszej i trzeciej dekadzie. Oceniając wyniki dziewcząt, zaobserwowano, że w 1986 roku i 2016 roku wskaźnik względnej masy ciała był na zbliżonym pozio-mie, a różnica średnich wynosiła -0,09 kg/m². Nie był to jednolity kierunek zmian we wszystkich okresach rozwoju. Po trzydziestu latach znamiennie masywniejszą budowę ciała zaobserwowano u dziewcząt dojrzewających (o 0,18 kg/m²), a smukle-nie sylwetek o 0,53 kg/m² po zakończeniu intensywnych przemian biologicznych. Mniejsze dystanse (0,08 kg/m²) stwierdzono w grupie najmłodszych badanych.

Na podstawie zgromadzonych rezultatów stwierdzono, iż najbardziej sprzy-jającym okresem do rozwoju wysokości i masy ciała były lata 1996-2006. W tej dekadzie zaobserwowano największe zmiany w wielkości opisywanych wskaźni-ków rozwoju. Tak wyraźnych zależności nie stwierdzono w BMI. W pozostałych dekadach opisywane wskaźniki rozwojowe były na zbliżonym poziomie. W ca-łym trzydziestoleciu u dzieci i młodzieży ze wschodniej Polski największy wzrost

34


podstawowych cech somatycznych oraz indeksu masy ciała stwierdzono w okresie dojrzewania. Wyjątkiem były dziewczęta, u których najkorzystniejsze zmiany wyso-kości ciała odnotowano w okresie popokwitaniowym.

39

7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

120

140

160

180

chłopcy 1986

kategoria wiekowa

wys

okoś

ć ci

ała

7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

120

140

160

180

200

chłopcy 2016

kategoria wiekowa

wys

okoś

ć ci

ała

7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

2040

6080

100

120

chłopcy 1986

wiek

mas

a ci

ała

7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

2040

6080

100

chłopcy 2016

kategoria wiekowa

mas

a ci

ała

Ryc. 4. Graficzny rozkład wyników wysokości (cm) i masy ciała (kg) chłopców badanych w 1986 roku i 2016 roku

wiek w latach wiek w latach


120

140

160

180

cm

wiek w latach

40

60

80

100

kg

20

40

60

80

100

kg

20

120

120

140

160

180

cm

200

Ryc. 4. Graficzny rozkład wyników wysokości (cm) i masy ciała (kg) chłopców badanych w 1986 roku i 2016 roku

35

WYNIKI BADAŃ

40

7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

120

140

160

180

dziewczęta 1986

kategoria wiekowa

wys

okoś

ć ci

ała

7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

120

140

160

180

dziewczęta 2016

kategoria wiekowa

wys

okoś

ć ci

ała

7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

2040

6080

100

dziewczęta 1986

kategoria wiekowa

mas

a ci

ała

Ryc. 5. Graficzny rozkład wyników wysokości (cm) i masy ciała (kg) dziewcząt badanych w 1986 roku i 2016 roku


wiek w latach

40

60

80

100

20

kg

140

160

180

120

cm

140

160

180

120

cm

7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

20

40

60

80

100

dziewczęta 2016

wiek w latach

kg

Ryc. 5. Graficzny rozkład wyników wysokości (cm) i masy ciała (kg) dziewcząt

36


41

Ryc. 6. Zależności między wartościami cech somatycznych i BMI a wiekiem badanych i terminem obserwacji chłopców i dziewcząt


37

WYNIKI BADAŃ

42

Ryc. 7. Różnice w wielkości cech somatycznych i BMI chłopców i dziewcząt w kolejnych dekadach wyliczone z uwzględnieniem okresów dojrzewania oraz całości materiału Ryc. 7. Różnice w wielkości cech somatycznych i BMI chłopców i dziewcząt

w kolejnych dekadach wyliczone z uwzględnieniem okresów dojrzewania oraz całości materiału

38


4.3. Zmiany w częstości występowania niedowagi i nadwagi u chłopców i dziewcząt w latach 1986-2006-2016

Opisane w poprzednim rozdziale pracy trendy sekularne w podstawowych ce-chach somatycznych oraz BMI chłopców i dziewcząt ukazują przeciętne zmiany w grupach wieku kalendarzowego, sugerując jednocześnie, że u wszystkich nastąpi-ły jednakowe dystanse.

Z rozkładu graficznego rezultatów względnej masy ciała chłopców i dziewcząt badanych w 1986 roku i 2016 roku zamieszczonego na rycinie 8 (interpretację wy-ników opisano w poprzednim podrozdziale) zaobserwowano wzrost indeksu masy ciała wraz ze zwiększaniem się wieku kalendarzowego badanych. Tylko u dziewcząt ocenianych w 2016 roku odnotowano stabilizację poziomu wyników od 15 roku życia. Z graficznej prezentacji danych, odnotowano także duże zakresy przedziałów wartości wyznaczonymi poziomymi liniami, w których znajduj się rezultaty badań całych grup wyselekcjonowanych według kryterium wieku. Duża jest również licz-ba wyników wyraźnie odstających od grupy wiekowej (oznaczone kółkami).

Aby poszerzyć spojrzenie na ten problem, w tej części doniesienia zostanie przeprowadzona analiza długookresowych tendencji zmian w częstości występowa-nia niedowagi, nadwagi oraz prawidłowego indeksu masy ciała u badanych obojga płci.

Przed przystąpieniem do zanalizowania głównego zagadnienia należałoby określić różnice dymorficzne w proporcjach wagowo-wzrostowych u dzieci i mło-dzieży ze wschodniej Polski. Z zestawień wyników zamieszczonych w tabeli 7, moż-na wnioskować, że istotnie statystycznie częściej nadwaga występowała u chłopców (o 10,10%), a prawidłowe BMI (o 6,39%) oraz niedowaga (o 3,70%) u dziewcząt.

Opisane wyżej różnice nie były jednakowe w poszczególnych okresach doj-rzewania. Najmniejsze, tym samym, nieistotne statystycznie, różnice w częstości występowania niedoboru i nadmiary masy ciała oraz prawidłowego BMI odnoto-wano wśród dzieci w fazie prepubertalnej. Wraz z zaawansowaniem w rozwoju zwiększają się opisywane dysproporcje. W okresie pubertalnym u dziewcząt czę-ściej występowała niedowaga (o 3,50%), natomiast u chłopców nadwaga (o 7,23%). U młodzieży po zakończeniu procesów dojrzewania częściej obserwowano BMI poniżej normy u dziewcząt (o 13,10%), natomiast o 10,85% było więcej chłopców, u których proporcje wagowo-wzrostowe były za duże. Wśród badanych o prawi-dłowym indeksie masy ciała w żadnej z grup dojrzewania nie odnotowano różnic istotnych statystycznie.

Analizując zmiany względnej masy ciała w latach 1986-2016 zaobserwowano, że istotnie statystycznie zmniejszył się odsetek wszystkich chłopców o prawidło-wych proporcjach wagowo-wzrostowych (o 11,44%) oraz z małymi wartościami opisywanego wskaźnika (o 2,55%), natomiast zwiększył się o 13,98% uczniów z nadwagą (tab. 8-9). Największe zmiany zaobserwowano u najmłodszych dzieci ze

39

WYNIKI BADAŃ

wschodniej Polski, u których w 2016 roku względem rezultatów uzyskanych trzy-dzieści lat wcześniej częstość występowania osób o prawidłowym BMI mniejsza o 15,64%, natomiast zwiększył się odsetek osób z niedowagą o 5,05% oraz z nad-wagą, aż o 10,59%. W okresie pubertalnym wzrost odsetka badanych z nadmiarem masy ciała wyniósł 11,19%. Z kolei zmniejszeniu uległa częstość osób z niedoborem masy ciała z niedoborem o 6,41% i prawidłowym BMI o 4,77%.

Wśród chłopców po okresie dojrzewania zaobserwowano istotne staty-stycznie zwiększenie się częstości występowania badanych z nadwagą o 11,96% oraz zmniejszenie się o 8,77% w grupie uczniów o prawidłowych proporcjach wagowo-wzrostowych i o 2,18% uczniów z niedowagą. Obserwowane w ostatnim trzydziestoleciu różnice w proporcjach wagowo-wzrostowych chłopców ze wschod-niej Polski, mają charakter ciągły, co potwierdzają rezultaty badań z dwudziesto-lecia 1986-2006 oraz z ostatniej dekady. W pierwszym z wymienionych okresów oceniając całość materiału badawczego, zaobserwowano zmniejszenie częstości wy-stępowania niedowagi (o 2,90%) i z prawidłowym BMI (o 4,46%), a zwiększenie z nadwagą (o 7,34%). Od 2006 roku do 2016 roku, u chłopców stwierdzono istotny regres odsetka z prawidłowym indeksem masy ciała o 6,98%, a zwiększenie z nad-wagą o 6,64%. Nie był to jednolity obraz zmian w grupach o odmiennym okresie dojrzewania, co potwierdzają rezultaty zamieszczone w tabelach 7-8.

Mniejsze trzydziestoletnie zmiany obserwowano wśród dziewcząt, u których, w wyliczeniach na całości materiału różnice pomiędzy terminami badań były nie-wielkie, a istotność statystyczną odnotowano w odsetku badanych z nadmiarem masy ciała (2,66%). Od 1986 roku do 2016 roku największe zmiany w propor-cjach wagowo-wzrostowych zaobserwowano wśród najstarszych dziewcząt, u któ-rych stwierdzono znamienne zwiększenie odsetka badanych z niedowagą o 9,36%, a zmniejszenie z prawidłowym indeksem masy ciała o 9,01%. W nadwadze różnice były niewielkie (0,35%) i nieistotne statystyczne. Inny kierunek zmian odnotowa-no u dziewcząt wschodniej Polski w okresie przedpokwitaniowym. W tym zespo-le stwierdzono mniejszą częstość występowania prawidłowego indeksu masy ciała o 6,84%, a wzrost częstości występowania nadwagi o 6,52%. W opisywanym trzy-dziestoleciu wśród dziewcząt w fazie pubertalnej przy nieistotnych zmianach w od-setkach występowania prawidłowych proporcji wzrostowo-wagowych odnotowano większe wartości procentowe niedoboru masy ciała o 2,38%, natomiast mniejsze jej nadmiaru o 2,38%.

Z zestawień wyników wszystkich dziewcząt ocenianych w 2016 roku, wzglę-dem rezultatów badań z 1986 roku zaobserwowano wzrost odsetka badanych z nie-dowagą o 4,07%, a mniejszy procent z prawidłowym BMI (o 3,59%) i nieistotnie statystycznie z nadwagą (o 0,50%). Inny kierunek zmian odnotowano w ostatnim dziesięcioleciu. Wśród ocenianych dziewcząt ze wschodniej Polski, przy zbliżonym procencie badanych o prawidłowym BMI, stwierdzono istotne statystycznie zmniej-szenie się badanych w grupie niedoboru masy ciała o 5,75%, a zwiększenie z nad-wagą o 3,1%. Również wśród dziewcząt nie były to jednolite zmiany w grupach

40


o odmiennych etapach dojrzewania.Z przeprowadzonych analizy wyników badań można wnioskować, że u chłop-

ców w latach 1986-2006 oraz w ostatniej dekadzie miało miejsce zmniejszenie się odsetka badanych o prawidłowych proporcjach wzrostowo-wagowych i z nie-doborem masy ciała, przy jednoczesnym wzroście odsetka badanych z nadwagą. Spostrzeżenia takie dotyczą rezultatów uzyskanych dla całości materiału oraz w fa-zie pubertalnej i postpubertalnej. Tak wyraźnych zmian nie odnotowano w zesta-wieniach niedoboru masy ciała. Po zmniejszeniu odsetka badanych w pierwszym dwudziestoleciu, w następnej dekadzie zaobserwowano tendencję wzrostu częstości występowania niedowagi chłopców. Tylko wśród najmłodszych, w całym trzydzie-stoleciu zaobserwowano zwiększanie się odsetka chłopców z niedoborem masy cia-ła.

Opisane rezultaty badań u dziewcząt w 2006 roku względem wyników z 1986 roku wykazały wzrost procentowych wartości badanych z niedowagą, na-tomiast zmniejszenie z prawidłowym BMI i nadwagą. Nie był to jednakowy obraz dystansów we wszystkich okresach rozwoju.

W ostatniej z analizowanych dziesięcioleci, znacznie zmniejszył się odsetek badanych w grupie niedoboru masy ciała, a zwiększył się w grupie jej nadmiaru oraz badanych o prawidłowym BMI. Opisane wyżej zmiany pokoleniowe nie były tak wyraźne we wszystkich fazach rozwoju.

Tab. 7. Procent badanych w 2016 roku chłopców i dziewcząt w grupach o prawidłowym BMI, z niedowagą, nadwagą i otyłością oraz wartości test χ² dla różnic dymorficznych

Okres rozwoju Płeć niedowaga Prawidłowe BMI nadwaga

prepubertalnychłopcy 14,51 65,26 20,23dziewczęta 14,06 69,04 16,9test χ² 0,06 0.68 2,70

pubertalnychłopcy 6,05 74,79 19,16dziewczęta 9,55 78,51 11,93test χ² 13,06* 0,92 26,52*

postpubertalnychłopcy 5,19 76,01 19,79dziewczęta 18,29 72,77 8,94test χ² 71,50* 1,35 30,40*

całośćchłopcy 7,74 69,6 22,66dziewczęta 11,44 75,99 12,56test χ² 24,17* 4,32* 98,05*


41

WYNIKI BADAŃ

46

7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

1015

2025

3035

chłopcy 1986

wiek

bmi

7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

1015

2025

3035

chłopcy 2016

kategorie wiekowe

bmi

7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

1015

2025

3035

dziewczęta 1986

kategorie wiekowe

bmi

Ryc. 8. Graficzny rozkład wyników BMI chłopców i dziewcząt badanych w 1986 roku i 2016 roku.

7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

10

15

20

25

30

35

dziewczęta 2016

wiek w latach

kg/m2

20

25

30

35

15

10

kg/m2

20

25

30

35

15

10

kg/m2


wiek w latach

20

25

30

35

15

10

kg/m2

Ryc. 8. Graficzny rozkład wyników BMI chłopców i dziewcząt badanych w 1986 roku i 2016 roku

42


Tab. 8. Procent badanych chłopców i dziewcząt w latach 1986, 2006, 2016 w grupach o prawidłowym BMI, z niedowagą, nadwagą i otyłością z uwzględnieniem faz rozwojowych

okres rozwojurok badań niedowaga prawidłowe

BMI nadwaga niedowaga prawidło-we BMI nadwaga

% badanych chłopców % badanych dziewcząt

prepubertalny1986 9,46 80,9 9,64 13,74 75,88 10,38

2006 13,17 71,27 15,56 16,74 63,23 20,03

2016 14,51 65,26 20,23 14,06 69,04 16,9

pubertalny1986 12,46 79,56 7,97 13,03 77,41 9,55

2006 7,00 75,24 17,75 15,49 77,75 6,75

2016 6,05 74,79 19,16 9,55 78,51 11,93

postpubertalny1986 7,38 84,78 7,83 8,84 81,87 9,29

2006 3,49 81,92 14,59 18,79 77,54 3,67

2016 5,20 76,01 19,79 18,20 72,86 8,94

całość

1986 10,29 81,04 8,68 13,12 77,39 9,50

2006 7,39 76,58 16,02 17,19 73,80 9,00

2016 7,74 69,60 20,06 11,44 74,99 12,16

Tab. 9. Wartości testu χ² wyliczone dla liczby chłopców i dziewcząt z grup BMI pomiędzy kolejnymi terminami badań

okres rozwoju kategorie BMI1986-2006 2006-2016 1986-2016 1986-2006 2006-2016 1986-2016

chłopcy dziewczęta

prepubertalnyniedowaga 3,77* 0,64 6,53* 1,88 2,14 0,02prawidłowe BMI 2,46 1,75 6,94* 5,10* 1,63 1,36nadwaga 8,52* 5,77* 22,45* 19,30* 2,40 9,72*

pubertalnyniedowaga 21,46* 1,36 25,60* 2,59 27,02* 6,67*prawidłowe BMI 0,98 0,02 0,99 0,06 0,04 0,06nadwaga 45,18* 0,95 47,95* 6,47* 28,81* 3,18

postpuber-talny

niedowaga 0,25 0,78 5,95* 37,08* 0,09 23,99*prawidłowe BMI 16,10* 1,50 3,86* 0,80 1,04 2,51nadwaga 13,78* 8,46* 31,87* 31,22* 27,19* 0,05

całośćniedowaga 2,19 0,34 8,66* 15,80* 45,79* 3,04prawidłowe BMI 57,64* 8,73* 13,04* 1,65 0,25 0,63nadwaga 45,18* 44,44* 139,45* 0,40 19,67* 8,71*


43

WYNIKI BADAŃ

4.4. Trend sekularny w sprawności fizycznej chłopców i dziewcząt w latach 1986-2016 z uwzględnieniem zmian w dekadach

Ocenę trendów sekularnych w próbach testów sprawności fizycznej, w pierw-szej kolejności przeprowadzono na podstawie modeli regresji liniowej (ryc. 9 chłopcy, ryc. 10 dziewczęta). Takie zestawienie rezultatów ukazuje długookresową tendencję zmian zestawiając zależności między wartościami prób testu sprawno-ści, a wiekiem badanych oraz terminem obserwacji chłopców i dziewcząt. W celu rozszerzenia informacji o jednostki bezwzględne, jak również dla potrzeb kompa-ratystyki, w tabelach 18-25 zamieszczono wyniki ze wszystkich terminów badań a w tabelach 29-36 zestawiono znamienność różnic wyliczoną jednokierunkową analizą wariancji ANOVA i testem Newmana-Keulsa (aneks).

Od 1986 roku do 2016 roku w dynamometrii dłoniowej oraz w liczbie sia-dów z leżenia tyłem w czasie 30 s, wśród młodszych chłopców zaobserwowano obniżenie poziomu wyników, natomiast u starszych – podwyższenie. W pozostałych próbach Międzynarodowego Testu Sprawności Fizycznej odnotowano niekorzyst-ną tendencję we wszystkich grupach wieku kalendarzowego. Nie był to jednakowy obraz zmian u wszystkich badanych. Można było zaobserwować większe różnice wartości próby testu wśród najmłodszych chłopców, a trzydziestoletnie dystanse zmniejszały się wraz z zaawansowaniem w latach ich życia. Taki obraz trendów sekularnych zaobserwowano w biegu na dystansie 50 m oraz biegu wahadłowym 4x10 m. Odnotowano także próby testu sprawności, w których różnice zwiększały się wraz ze wzrostem wieku kalendarzowego chłopców. Do nich należały skok w dal z miejsca oraz skłon tułowia w przód z postawy stojącej.

Podobny kierunek trzydziestoletnich zmian w sprawności fizycznej zaobser-wowano u dziewcząt. W latach 1986-2016 odnotowano u nich także poprawę wy-ników w dynamometrii dłoniowej oraz w liczbie siadów z leżenia tyłem w czasie 30 s. W wymienionych próbach testu sprawności, nie był to jednolity obraz zmian we wszystkich grupach wieku kalendarzowego. Przy zbliżonym poziomie wyników w obu terminach obserwacji wśród siedmiolatek, wraz z zaawansowaniem w latach życia dziewcząt, zaobserwowano wzrost wielkości różnic pomiędzy opisywanymi zespołami. W pozostałych próbach Międzynarodowego Testu Sprawności Fizycznej, mieszkanki wschodniej Polski badane w 2016 roku uzyskały gorsze wyniki w zesta-wieniu z rezultatami uzyskanymi w 1986 roku. Należy zaznaczyć że, (podobnie jaj u chłopców) w biegu na dystansie 50 m i biegu wahadłowym 4x10 m wielko-ści dystansów w grupach wieku kalendarzowego zmniejszały się wraz ze wzrostem lat życia badanych. W skłonie tułowia w przód odnotowano odwrotną tendencję. Obniżenie rezultatów w skoku w dal z miejsca dziewcząt było na zbliżonym pozio-mie we wszystkich zespołach wyselekcjonowanych według kryterium wieku.

Modele regresji w wybranych próbach Międzynarodowego Testu Sprawności

44


Fizycznej ukazały kierunki długookresowych zmian w rozwoju funkcjonalnym dzieci i młodzieży. Nie określiły jednak, jak duże były to różnice w wartościach bezwzględnych. Dlatego w tej części rozprawy, ocenę trendów sekularnych w pró-bach testu sprawności również przeprowadzono na wartościach bezwzględnych z uwzględnieniem okresów rozwoju. Taką analizę materiału badań opisano w oce-nianym trzydziestoleciu (1986-2016), jak i w kolejnych dekadach.

Informacje o dziesięcioletnich kierunkach zmian w testach sprawności i wiel-kości różnic u chłopców zestawiono na ryc. 11, natomiast u dziewcząt na ryc. 12 oraz określono ich istotność statystyczną na poziomie p<0,05 (tab. 13-14, aneks). Na rycinach dodatnie wartości różnic informują o pozytywnych przemianach w anali-zowanej zdolności motorycznej badanych chłopców lub dziewcząt natomiast ujem-ne ukazują regres.

W ocenianym trzydziestoleciu, u chłopców ze wschodniej Polski odnotowa-no zwiększenie przeciętnej wyników uzyskanych w dynamometri dłoniowej o 0,75 kG. Przy czym negatywne zmiany stwierdzono tylko w okresie prepubertalnym (-3,94 kG), zaś pozytywne w postpubertalnym (4,12 kG) i pubertalnym (2,07 kG). Opisane różnice były istotne statystycznie. Analiza poszczególnych dekad dowo-dzi, że największe niekorzystne zmiany stwierdzono w latach 1996-2006, kiedy to chłopcy ze wschodniej Polski uzyskali przeciętnie gorsze rezultaty w opisywanej próbie sprawności o 2,57 kG. Z kolei w dziesięcioleciach 1986-1996 oraz 2006-2016 stwierdzono pozytywne zmiany, a dystanse wynosiły kolejno: 1,76 kG i 1,57 kG. U dziewcząt od 1986 roku do 2016 roku także odnotowano poprawę rezultatów w próbie testu oceniającej siłę ręki o 2,50 kG. Nie był to jednak jednakowy kierunek zmian w poszczególnych grupach rozwoju. Bowiem znamienne obniżenie poziomu wyników w dynamometri dłoniowej stwierdzono w okresie przedpokwitaniowym (0,53 KG), a istotne statystycznie zwiększenie w pokwitaniowym (4,95 kG) i popo-kwitaniowym (3,08 kG). Uwzględniając dziesięcioletnie zmiany, należy odnotować, iż negatywny trend sekularny w analizowanej zdolności motorycznej wystąpił w la-tach 1996-2006 (0,87 kG), a pozytywny w pierwszej (2,26 kG) i trzeciej dekadzie (1,11 kG).

U chłopców ze wschodniej Polski w opisywanych trzydziestoleciu odnotowa-no negatywne zmiany w próbie skok w dal z miejsca. Poziom rezultatów obniżył się o 13,75 cm, w tym w okresie prepubertalnym -12,95 cm, pubertalnym -11,80 cm oraz w postpubertalnym -16,46 cm. Opisane dystanse były istotne statystycznie. Analogiczny kierunek zmian, jednak przy mniejszych wartościach różnic odnotowa-no w poszczególnych dekadach. Największe niekorzystne trendy stwierdzono w la-tach 1996-2006 (-7,02 cm), a następnie w latach 2006-2016 (-4,69 cm) i 1986-1996 (-2,04 cm). Wśród dziewcząt w analizowanym trzydziestoleciu, także stwierdzono negatywne zmiany w skoku w dal z miejsca. Wyliczona różnica z całości materiału wynosiła -11,27 cm, a w okresie przedpokwitaniowym -10,54 cm, pokwitaniowym -13,52 cm i popokwitaniowym -9,75 cm i były one znamienne. Największe nieko-rzystne zmiany w opisywanej próbie testu sprawności zaobserwowano w drugim

45

WYNIKI BADAŃ

opisywanym dziesięcioleciu (-8,03 cm), a następnie w trzecim (-5,04 cm). Tylko w pierwszej dekadzie dziewczęta ze wschodniej Polski poprawiły wyniki mocy koń-czyn dolnych o 1,80 cm.

W 2016 roku względem rezultatów z 1986 roku, chłopcy wykonali więcej siadów z leżenia tyłem w czasie 30 s średnio o 0,77 siadu. Nie był to jednolity obraz dystansów we wszystkich okresach rozwoju. W okresie pubertalnym chłop-cy ze wschodniej Polski, znamiennie obniżyli poziom siły tułowia o 0,73 siadu, a w fazie postpubertalnej podwyższyli o 2,88 siadu. U chłopców będących w okre-sie dojrzewania w obu terminach obserwacji, wyniki były na zbliżonym poziomie. Najkorzystniejsze zmiany w opisywanej próbie sprawności odnotowano w latach 1996-2006, a różnica wynosiła 0,66 siadu. W pozostałych dekadach wyliczone dy-stanse dla całości materiału były niewielkie, lecz istotnie statystycznie różniły się przy uwzględnieniu okresów rozwoju. Większe wartości trzydziestoletnich tren-dów sekularnych zaobserwowano u dziewcząt. Poprawiły one siłę tułowia zarówno w szacunkach na całości materiału (2,87 siadu), jak również w opisywanych okre-sach rozwoju: w przedpokwitaniowym o 0,61 siadu, pokwitaniowym o 1,68 siadu i pokwitaniowym o 6,31 siadu i były to różnice istotnie statystycznie. Pozytywne trendy sekularne stwierdzono również w analizowanych dekadach, a różnice wyno-siły w pierwszej: 1,15 siadu, drugiej: 0,69 siadu i trzeciej: 1,03 siadu.

Niekorzystne zmiany pokoleniowe zaobserwowano w biegu na dystansie 50 m u chłopców. Od 1986 roku do 2016 roku odnotowano u nich obniżenie przeciętnej szybkości biegowej o 0,92 s, a w okresach rozwoju dystanse wynosiły: w puber-talnej -1,31 s, w pubertalnej -0,60 s i w postpubertalnej -0,85 s. Opisane różnice były istotne statystycznie. Największe pogorszenie rezultatów stwierdzono w latach 2006-2016 (0,61 s), a następnie w latach 1996-2006 (0,42 s). Po pierwszym dzie-sięcioleciu zaobserwowano niewielką poprawę wyników o 0,10 s. Podobny obraz trendów sekularnych odnotowano u dziewcząt. W opisywanym trzydziestoleciu ob-niżyły one poziom wyników średnio o 0,66 s. Także we wszystkich okresach rozwo-ju stwierdzono, negatywne zmiany, a różnice były znamienne i wynosiły: w okresie przedpokwitaniowym -1,15 s, w okresie pokwitaniowym -0,49 s, a w okresie po-pokwitaniowym -0,32 s. Największe niekorzystne trendy sekularne stwierdzono w drugiej dekadzie (0,49 s), a następnie w trzeciej dekadzie (0,33 s). Od 1986 roku do 1996 roku u dziewcząt ze wschodniej Polski zaobserwowano poprawę wyników o 0,17 s.

Wśród chłopców w latach 1986-2016 także odnotowano obniżenie pozio-mu wyników w biegu wahadłowym 4x10 m z przenoszeniem klocka przeciętnie o 0,56 s. Negatywne zmiany zaobserwowano również we wszystkich opisywanych okresach rozwoju, a różnice (istotne statystycznie) wynosiły: w prepubertalnym -1,02 s, pubertalnym i -0,27 s oraz w postpubertalnym -0,38 s (ryc. 11). Analizując dziesięcioletnie dystanse stwierdzono u nich obniżenie poziomu zwinności w latach 1986-1996 (-0,41 s) i latach 2006-2016 (0,18 s). W drugiej z analizowanych de-kad, w obu terminach obserwacji różnice przeciętnych były niewielkie. U dziew-

46


cząt, w okresie trzydziestu lat także odnotowano obniżenie rezultatów w opisywanej próbie sprawności o 0,35 s. W poszczególnych okresach rozwoju dystanse były znamienne i wynosiły: w przedpokwitaniowym -0,48 s, pokwitaniowym -0,23 s i popokwitaniowym -0,35 s. Oceniając dziesięcioletnie zmiany, zaobserwowano, że tylko od 1986 roku do 1986 roku poziom zwinności mieszkanek wschodniej Polski obniżył się o -0,36 s. W pozostałych dekadach nie stwierdzono większych różnic. Nie był to jednolity obraz zmian we wszystkich okresach rozwoju.

Kolejną próbą testu, w której stwierdzono niekorzystne zmiany był skłon tu-łowia w przód z postawy. Chłopcy od 1986 roku do 2016 roku zarówno w wylicze-niach dla całości materiału (2,78 cm), jak i w grupach z uwzględnieniem okresów rozwojowych osiągnęli istotnie statystycznie niższe rezultaty. Wynosiły one kolejno: w prepubertalnym -0,78 cm, w pubertalnym -3,78 cm i postpubertalnym -3,79 cm. Również w każdym z ocenianych dziesięcioleciu chłopcy pogorszyli swoją gibkość tułowia, a dystanse wynosiły w pierwszej dekadzie -1,97 cm, w drugiej -0,52 cm oraz w trzeciej -0,29 cm. Wśród dziewcząt także odnotowano obniżenie poziomu wyni-ków w głębokości skłonu tułowia w przód z postawy o 1,44 cm. Taki kierunek zmian zaobserwowano również w okresie pokwitaniowym (-3,24 cm) i popokwitaniowym (-1,40 cm), a wymienione różnice były istotne statystycznie. W okresie przedpokwi-taniowym przeciętne badanych w obu terminach badań były na zbliżonym poziomie. Należy podkreślić, iż od 1986 roku do 1996 roku mieszkanki wschodniej Polski poprawiły swoje wyniki w opisywanej próbie testu sprawności o 0,31 cm, natomiast w kolejnych dekadach je obniżyły o -2,82 cm w drugiej dekadzie i -0,52 cm w trze-ciej. Nie był to jednakowy obraz długookresowej tendencji zmian we wszystkich okresach rozwoju.

Długookresową tendencję zmian w sprawności fizycznej dzieci i młodzieży ze wschodniej Polski omówiono także na całości materiału badawczego, z uwzględnie-niem płci. W tym celu wykorzystano wartości punktowe skali T, co pozwoliło po-równać rezultaty ze wszystkich prób sprawności. W wyniku standaryzacji rezultatów zestawione wyniki powyżej 50 punktów informują o poprawie rezultatów w próbie testu sprawności, natomiast poniżej 50 punktów o ich pogorszeniu (ryc. 13-14). Zsumowanie korzystnych i niekorzystnych różnic ukazało bardziej spłaszczony wy-nik niż w rezultatach zamieszczonych w aneksie uwzględniających wiek kalenda-rzowy, czy w opisanych wyżej zestawieniach uwzględniających fazy rozwoju dzieci i młodzieży. Stanowi jednak próbę syntezy dekadowych różnic wyników dziewcząt i chłopców.

Trzydziestoletnie zmiany w sprawności fizycznej dzieci i młodzieży ze wschodnich terenów Polski, miały odmienny przebieg, zarówno u dziewcząt, jak i u chłopców. Można jednak doszukać się pewnych podobieństw w ich struktu-rze motorycznej. U chłopców ze wschodniej Polski odnotowano obniżenie pozio-mu sprawności fizycznej. Największe negatywne zmiany stwierdzono w biegu na 50 m (10,11 punktu), a następnie w skoku w dal z miejsca (5,92 punktu), biegu 4x10 m z przenoszeniem klocka (4,57 punktu), skłonie tułowia w przód z posta-

47

WYNIKI BADAŃ

wy (4,43 punktu). Natomiast zbliżony poziom wyników w obu terminach obser-wacji odnotowano w dynamometri dłoniowej, a wyższy w siadach z leżenia tyłem (1,83 punktu). Na podstawie średniej różnic ze wszystkich prób testu sprawności fizycznej można stwierdzić, iż w analizowanym trzydziestoleciu sprawność ogólna u uczniów szkół wschodniej Polski obniżyła się o 3,98 punktu. Nie był to jednolity obraz zmian we wszystkich dekadach. Najmniejsze dystanse w sprawności ogólnej odnotowano w pierwszej dekadzie (0,79 punktu), a największe w latach 1996-2006 (1,88 punktu).

Analizując zmiany pokoleniowe w sprawności fizycznej u dziewcząt, zaobser-wowano podwyższenie poziomu wyników w liczbie siadów z leżenia tyłem w czasie 30 s (6,45 punktu), oraz dynamometri dłoniowej (3,36 punktu), natomiast obniże-nie w: biegu na 50 m (6,43 punktu), skoku w dal z miejsca (4,98 punktu), biegu 4x10 m (2,89 punktu) oraz skłonie tułowia w przód z postawy stojącej (1,85 punk-tu). W opisywanym trzydziestoleciu, sprawność ogólna uczennic obniżyła się o 1,06 punktu, przy czym pozytywne zmiany stwierdzono w pierwszym dziesięcio-leciu (o 1,10 punktu), a największe negatywne w latach 1996-2006 (2,45 punktu). W 2006 roku i 2016 roku sprawność ogólna dziewcząt była na zbliżonym poziomie.

48


54

Ryc. 9. Zależności między wartościami prób testu sprawności a wiekiem badanych i terminem obserwacji chłopców


49

WYNIKI BADAŃ

55

Ryc. 10. Zależności między wartościami prób testu sprawności a wiekiem badanych i terminem obserwacji dziewcząt


50


56

Ryc. 11. Różnice w sprawności fizycznej chłopców w kolejnych dekadach wyliczone z uwzględnieniem okresów dojrzewania


51

WYNIKI BADAŃ

57

Ryc. 12. Różnice w sprawności fizycznej dziewcząt w kolejnych dekadach wyliczone z uwzględnieniem okresów dojrzewania


52


58

Ryc. 13. Unormowane w skali T wyniki sprawności fizycznej chłopców w kolejnych dekadach na wyliczone rezultaty uzyskane dziesięć lat wcześniej z uwzględnieniem okresów rozwoju

Ryc. 14. Unormowane w skali T wyniki sprawności fizycznej dziewcząt w kolejnych dekadach na wyliczone rezultaty uzyskane dziesięć lat wcześniej z uwzględnieniem okresów rozwoju


58




53

WYNIKI BADAŃ

4.5. Miejsce zamieszkania jako modyfikator rozwoju somatycznego chłopców i dziewcząt w 1986 roku i 2016 roku

Miejsce zamieszkania należy do czynników środowiskowych, modyfikują-cych procesy wzrastania i rozwoju sprawności fizycznej. Interpretowane jest jako ekosystem oddziałujący na człowieka. Można go rozpatrywać w dwojaki spo-sób. Jako miejscowość położoną w regionie, w którym oddziaływają czynniki ekonomiczno-społeczne oraz ekologiczne oraz jako ekosystem powiązany z li-czebnością mieszkańców, charakteryzujących się odmiennym stopniem urbaniza-cji i trybem życia. Dlatego w pierwszej kolejności opisane będą różnice w rozwoju podstawowych cech somatycznych, BMI i sprawności fizycznej, jakie odnotowano w 1986 roku i 2016 roku w grupach uwzględniających wielkość miejsca zamieszka-nia (miasto – wieś). W następnej części monografii analizie poddane będą dystanse pomiędzy chłopcami i dziewczętami ze wschodnich województw kraju względem rezultatów ogólnopolskich. Takie ujęcie problemu pozwoli określić, czy dystanse środowiskowe ulegają zmianie, jak również pozwoli zaobserwować aktualne różni-ce w rozwoju podstawowych cech somatycznych i sprawności fizycznej, zarówno pomiędzy dziećmi i młodzieżą z miast i wsi, jak również badanej przez nas populacji względem średnich krajowych.

4.5.1. Dystanse w rozwoju podstawowych cech somatycznych, BMI i sprawno-ści fizycznej pomiędzy mieszkańcami miast i wsi w 1986 roku i 2016 roku

W tej części rozdziału różnice środowiskowe w podstawowych cechach so-matycznych, BMI oraz w wynikach uzyskanych w Międzynarodowym Teście Sprawności Fizycznej, z uwzględnieniem okresów rozwoju zestawiono na rycinach 15-17, na których wartości powyżej 0 świadczą o wyższym poziomie analizowanego wskaźnika rozwoju u mieszkańców miast. Położenie wykresu poniżej 0, świadczą o wyższym poziomie wyników u dzieci i młodzieży ze wsi. W aneksie zestawiono wartości testu t-Studenta z oznaczoną istotnością statystyczną różnic na poziomach p<0,05 i p<0,01 (tab. 37-38) oraz statystyki wysokości, masy ciała, BMI i prób te-stów sprawności fizycznej z uwzględnieniem wieku kalendarzowego i terminu ob-serwacji zamieszczono w (tab. 39-60).

W roku 1986 chłopcy z miast wschodniej Polski byli przeciętnie wyżsi od rówieśników ze wsi średnio o 1,15 cm. Nie były to jednakowe dystanse we wszyst-kich grupach rozwoju. Istotne różnice między średnimi odnotowano w fazie prepu-bertalnej i postpubertalnej. Wśród chłopców po zakończeniu dojrzewania wysokość ciała była na zbliżonym poziomie. W obserwacjach przeprowadzonych trzydzieści lat później nie stwierdzono tak wyraźnych zależności. Przy niewielkiej w obu ze-społach średniej różnic, wyliczonej z całości materiału tylko w okresie przedpokwi-

54


taniowym mieszkańcy miast znamiennie przewyższali swoich rówieśników ze wsi, a w pokwitaniowym byli niżsi od nich. W okresie popokwitaniowym przeciętne tej cechy somatycznej były na zbliżonym poziomie.

W 1986 roku dziewczęta zamieszkujące miasta wschodnich województw kraju były przeciętnie wyższe od mieszkanek wsi średnio o 1,78 cm. Podobne dystanse odnotowano także we wszystkich okresach rozwoju. Z kolei tak wyraźnych różnic nie stwierdzono w 2016 roku, ponieważ tylko pomiędzy najmłodszymi badanymi zaobserwowano istotną statystycznie różnicę, a dziewczęta z miast, a przeciętne wy-sokości ciała były większe od średnich tej cechy somatycznej rówieśniczek ze wsi.

Inny obraz dystansów zaobserwowano w masie ciała. W 1986 roku chłopcy z miast byli ciężsi od mieszkańców wsi średnio o 0,89 kg, a w 2016 roku o 1,12 kg. Największą istotną statystycznie różnicę między wynikami uzyskanymi w pierw-szym terminie badań odnotowano w okresie pubertalnym, a następnie w prepu-bertalnym. W najstarszym z opisywanych zespołów dystanse były niewielkie. Po trzydziestu latach także uczniowie zamieszkujący miasta byli ciężsi od rówieśni-ków wiejskich, a znamienne różnice stwierdzono we wszystkich okresach rozwoju. Wśród dziewcząt nie stwierdzono tak wyraźnych zależności. W 1986 roku miesz-kanki miast były znamiennie cięższe od rówieśniczek ze wsi tylko w okresie prepu-bertalnym i pubertalnym, zaś nieistotnie statystycznie lżejsze w postpubertalnym, co w wyliczeniach na całości materiału pozwoliło odnotować niewielką różnicę. W obserwacjach prowadzonych po trzech dekadach przeciętnie większą masę ciała zaobserwowano u dziewcząt ze wsi względem mieszkanek miast średnio o 0,72 kg. Na taki obraz dystansów miały wpływ znamienne różnice odnotowane w okresie przedpokwitaniowym i popokwitaniowym.

Opisane wyżej dystanse w podstawowych cechach somatycznych nie pozosta-ły bez wpływu na proporcje wagowo-wzrostowe dzieci i młodzieży ze wschodniej Polski. W 1986 roku, zarówno w wyliczeniach uzyskanych z całości materiału, jak również z uwzględnieniem okresów rozwoju nie odnotowano większych, istotnych statystycznie różnic w BMI chłopców z miast i wsi. Prowadząc obserwacje trzy-dzieści lat później zaobserwowano większe wartości indeksu masy ciała u chłopców z miast względem rówieśników ze wsi o 0,35 kg/m². Ponadto były one znamien-ne w okresie pubertalnym i postpubertalnym. W pierwszym terminie badań, tyl-ko dziewczęta ze wsi po zakończeniu dojrzewania płciowego charakteryzowały się istotnie statystycznie większym indeksem masy ciała od rówieśniczek z miast o 1,04 kg/m², co wpłynęło na dystanse wyliczone wśród wszystkich badanych.

W 2016 roku, we wszystkich okresach rozwoju mieszkanki wsi posiadały większe wartości BMI od swoich rówieśniczek z miast, a przeciętna różnica wyli-czona ze wszystkich wyselekcjonowanych grup wynosiła 0,50 kg/m².

Analizę dystansów w sprawności fizycznej pomiędzy mieszkańcami miast i wsi w poszczególnych próbach sprawności z uwzględnieniem okresów rozwo-jowych opisano także w jednostkach bezwzględnych z uwzględnieniem okresów rozwoju. W 1986 roku chłopcy z miast wschodniej Polski uzyskali gorsze rezul-

55

WYNIKI BADAŃ

taty w dynamometri dłoniowej od rówieśników ze wsi średnio o 0,48 kG. Istotne statystycznie różnice odnotowano tylko w okresie postpubertalnym. W pozostałych grupach rozwoju siła ręki w obu zespołach była na zbliżonym poziomie. Z obserwa-cji przeprowadzonych trzydzieści lat później odnotowano wyższy poziom wyników u chłopców z miast przeciętnie o 0,34 kG. W okresie przedpokwitaniowym miesz-kańcy większych miejscowości byli znamiennie silniejsi od swoich rówieśników ze wsi, a w okresie popokwitaniowym stwierdzono odwrotną tendencję. W okresie pokwitaniowym przeciętne omawianej próby sprawności były na zbliżonym pozio-mie. Inny obraz dystansów w dynamometri dłoniowej zaobserwowano u dziewcząt ze wschodnich województw kraju ocenianych w 1986 roku. Mieszkanki wsi uzy-skały znamiennie lepsze rezultaty od rówieśniczek z miast zarówno wyliczeniach na całości materiału (średnio o 2,20 kG), jak i we wszystkich z ocenianych okresów rozwoju. W 2016 roku, przy niewielkiej różnicy średnich (0,15 kG) wyliczonych w obu opisywanych zespołach na całości materiału, większe dystanse zaobserwo-wano w grupach uwzględniających okresy rozwoju badanych. W okresie prepuber-talnym i pubertalnym dziewczęta z miast były istotnie silniejsze od rówieśniczek ze wsi, a wśród najstarszych badanych odnotowano odwrotne zależności.

Oceniając różnice środowiskowe w skoku w dal z miejsca zaobserwowano, że w 1986 roku chłopcy z miast uzyskali wyższy poziom rezultatów od mieszkań-ców wsi średnio o 1,81 cm, a w 2016 roku o 6,10 cm. W pierwszym terminie badań u mieszkańców większych miejscowości względem badanych ze środowiska wiej-skiego, odnotowano większe średnie analizowanej zdolności motorycznej w okresie pubertalnym, a następnie w postpubertalnym. Wśród najmłodszych z opisywanych zespołów zaobserwowano różnice ujemne. Po trzydziestu latach, także chłopcy za-mieszkujący miasta charakteryzowali się większą mocą kończyn dolnych od rówie-śników ze wisi, a znamienne różnice stwierdzono w okresie przedpokwitaniowym i popokwitaniowym. Podobny obraz dystansów w skoku w dal z miejsca zaobser-wowano wśród dziewcząt. W 1986 roku mieszkanki miast uzyskały lepsze wyniki od rówieśniczek ze wsi przeciętnie o 3,30 cm, a po trzech dekadach o 3,66 cm. Analogiczny kierunek zmian stwierdzono w pozostałych zespołach wyselekcjono-wanych według kryterium okresu rozwoju. Tylko wśród najmłodszych w pierwszym terminie obserwacji dziewczęta ze wsi w opisywanej próbie sprawności uzyskały wyższe przeciętne od uczennic pochodzących z miasta. Opisane różnice były istotne statystycznie.

Analizując próbę „siady z leżenia w czasie 30 s”, w pierwszym terminie badań stwierdzono, że chłopcy z miast wykonali średnio o 0,75 siadu więcej od miesz-kańców wsi. Istotne statystycznie różnice odnotowano w okresach przedpokwita-niowym i pokwitaniowym nieistotne w popokwitaniowym. Prowadząc obserwacje trzydzieści lat później zaobserwowano większe przeciętnie w analizowanej próbie sprawności u chłopców ze wsi względem rówieśników z miast o 0,61 siadu, zna-mienne dystanse odnotowano tylko u badanych, będących w okresie dojrzewania. Wśród dziewcząt nie stwierdzono tak wyraźnych zależności. W 1986 roku miesz-

56


kanki miast posiadały większą siłę tułowia (średnio o 0,46 siadu) od rówieśniczek ze wsi, a znamienne dystanse stwierdzono tylko w fazie postpubertalnej. W obserwa-cjach prowadzonych po trzech dekadach, zarówno w wyliczeniach na całości mate-riału jak i w zespołach uwzględniających okresy rozwoju nie stwierdzono większych różnic w liczbie wykonanych siadów.

Oceniając dystanse środowiskowe w biegu na 50 m, w 1986 roku chłopcy z miast wschodniej Polski byli szybsi od rówieśników ze wsi średnio o 0,20 s. Na taką różnicę miały wpływ wyniki uzyskane w okresie przedpokwitaniowym, ponie-waż w okresie pokwitaniowym lepsze rezultaty uzyskali mieszkańcy wsi. Wśród badanych po zakończeniu dojrzewania szybkość biegowa w obu grupach badanych była na zbliżonym poziomie. W 2016 roku także chłopcy z miast wschodniej Polski byli szybsi (przeciętnie o 0,25 s) od uczniów zamieszkujących wsie. Taki obraz dy-stansów zaobserwowano we wszystkich okresach rozwoju, a istotne statystycznie różnice odnotowano w okresie pubertalnym i postpubertalnym. U dziewcząt zarów-no w 1986 roku, jak i 2016 roku w wyliczeniach na całości materiału odnotowano mniejsze różnice środowiskowe, stąd można uznać, że szybkość biegowa w opisy-wanych zespołach uwzględniających wielkość miejsca zamieszkania była na zbliżo-nym poziomie. W pierwszym terminie badań tylko w okresie przedpokwitaniowym, a w drugim w okresie popokwitaniowym mieszkanki miast były znamiennie szybsze od swoich rówieśniczki ze wsi.

W obu terminach obserwacji mieszkańcy wsi uzyskali przeciętnie krótszy czas w biegu wahadłowym 4x10 m z przenoszeniem klocka od badanych pochodzących z miast. Wśród chłopców różnice średnich wynosiły kolejno: 0,27 s i 0,19 s, nato-miast u dziewcząt 0,16 s i 0,36 s. Uwzględniając okresy rozwoju badanych zaobser-wowano podobny obraz dystansów.

Tylko u uczniów zamieszkujący miasta w 2016 roku, będących w okresie doj-rzewania, odnotowano istotnie statystycznie wyższy poziom rezultatów od rówie-śników ze wsi. Jednak nie wszystkie różnice były znamienne

W 1986 roku chłopcy z obu ocenianych grup środowiskowych uzyskali zbli-żone rezultaty w skłonie tułowia w przód z postawy stojącej, a różnica średnich wyliczona z całości materiału wynosiła 0,07 cm. Przy czym istotne różnice wy-ników odnotowano tylko w okresie postpubertalnym, a w pozostałych grupach rozwoju gibkość tułowia w obu zespołach była na zbliżonym poziomie. W obser-wacjach przeprowadzonych trzydzieści lat później stwierdzono wyższy poziom wy-ników u chłopców z miast przeciętnie o 2,24 cm. W okresie przedpokwitaniowym i popokwitaniowym cechowali się oni znamiennie większą gibkością tułowia od swoich rówieśników ze wsi, a w okresie pokwitaniowym uzyskali od nich gorsze rezultaty. Dziewczęta zamieszkujące miasta we wschodnich województwach kraju w 1986 roku uzyskały lepsze rezultaty w skłonie tułowia w przód od mieszkanek wsi średnio o 0,46 cm. Podobne dystanse odnotowano także w okresie postpuber-talnym, a ujemne różnice stwierdzono w okresie pubertalnym. Trzy dekady później dziewczęta ze wsi charakteryzowały się większą gibkością od rówieśniczek z miast.

57

WYNIKI BADAŃ

W wyliczeniach na całości materiału różnica średnich wynosiła 0,95 cm. Większe dystanse zaobserwowano tylko wśród badanych po zakończeniu dojrzewania.

Dystanse środowiskowe w sprawności fizycznej wśród chłopców i dziewcząt omówiono także na całości materiału badawczego, wykorzystując wartości punkto-we skali T. Takie statystyki pozwoliły porównać rezultaty ze wszystkich prób spraw-ności. W wyniku standaryzacji rezultatów zestawione wyniki powyżej 50 punktów informują o wyższym poziomie rezultatów w próbie testu sprawności u mieszkań-ców wsi, natomiast poniżej 50 punktów o wyższym poziomie wyników u dzieci i młodzieży z miast.

Z zestawień zamieszczonych na rycinach 18-19, można wnioskować, że w 1986 roku chłopcy ze wsi względem rówieśników z miast, uzyskali leprze rezul-taty w dynamometrii dłoniowej i biegu wahadłowym 4x10 m. Z kolei w roku 2016 w liczbie siadów z leżenia tyłem w czasie 30 s i także w biegu 4x10 m. W pozosta-łych testach sprawności odnotowano u nich niższy poziom rezultatów. W pierwszym terminie obserwacji dziewczęta ze wsi w zestawieniu z rówieśniczkami z miast po-siadały większą siłę ręki i były szybsze w biegu na 50 m. Trzydzieści lat później badane wymienione w pierwszej kolejności również uzyskały lepsze rezultaty od dziewcząt z miast w biegu na 50 m i w skłonach tułowia w przód z postawy. W nie-opisanych próbach sprawności stwierdzono odwrotne zależności.

Z zestawionych wyników badań można wnioskować o niejednorodnym obra-zie dystansów w próbach sprawności. Można było odnotować rezultaty, w których różnice pomiędzy mieszkańcami miast i wsi zmniejszały się, ale również były takie, w których się powiększyły. Jednak na podstawie wyliczeń sprawności ogólnej – będącej średnią wszystkich prób – można stwierdzić, iż dystanse pomiędzy miesz-kańcami obu środowisk zarówno w 1986 roku jak i 2016 roku były niewielkie, bowiem nie przekraczały 0,50 punktu. Wyżej opisane dystanse w podstawowych cechach somatycznych, BMI oraz sprawności fizycznej są zapewne skutkiem środo-wiskowych różnic w trendach sekularnych.

Uzyskane rezultaty badań pozwalają także określić długookresową tenden-cję zmian w wymienionych cechach rozwoju chłopców i dziewcząt z miejscowości o odmiennym stopniu urbanizacji, co rozjaśniłoby obraz dystansów środowisko-wych. Od 1986 roku do 2016 roku chłopcy z miast zwiększyli wysokość ciała średnio o 3,58 cm, masę ciała o 4,38 kg i BMI o 0,92 kg/m². Wśród mieszkańców wsi dystanse wynosiły kolejno 4,46 cm, 4,27 kg i 0,67 kg/m². Po trzydziestu latach dziewczęta z miast były wyższe o 3,21 cm, cięższe o 1,17 kg i zmniejszyły indeks masy ciała o 0,25 kg/m². Wśród dziewcząt z najmniejszych miejscowości stwierdzo-no większe wartości wysokości ciała przeciętnie o 4,90 cm i masy ciała o 2,12 kg. Proporcje wzrostowo-wagowe w obu terminach obserwacji były zbliżone, a różnica wynosiła 0,01 kg/m².

W niniejszej pracy przedstawiono tylko wyniki sprawności ogólnej uzyskane na całości materiału. Szczegółowe opracowania uwzględniające wiek kalendarzowy

58


badanych nie jest celem niniejszej monografii, i zostanie przedstawione w innych doniesieniach.

Z wyliczeń wartości punktowych w skali T dla sprawności ogólnej można stwierdzić, iż w latach 1986-2016 nie wystąpiły znaczące różnice w trendach seku-larnych pomiędzy mieszkańcami miast i wsi. Należy podkreślić, iż większe dystan-se zaobserwowano u chłopców. Trzydziestoletnie różnice punktowe w sprawności ogólnej wynosiły: u chłopców ze wsi 3,55 punktu, z miasta 3,36 punktu, u dziewcząt ze wsi 1,73 punktu, z miasta 2,27 punktu.

59

WYNIKI BADAŃ

65

Ryc. 15. Różnice w wielkości cech somatycznych i BMI pomiędzy mieszkańcami miast i wsi (miasto – wieś) w 1986 roku i 2016 roku z uwzględnieniem okresów rozwoju


60


66

Ryc. 16. Różnice w sprawności fizycznej pomiędzy chłopcami z miast i wsi (miasto – wieś) w 1986 roku i 2016 roku z uwzględnieniem okresów rozwoju Ryc. 16. Różnice w sprawności fizycznej pomiędzy chłopcami z miast i wsi

(miasto – wieś) w 1986 roku i 2016 roku z uwzględnieniem okresów rozwoju

61

WYNIKI BADAŃ

67

Ryc. 17. Różnice w sprawności fizycznej pomiędzy dziewczętami z miast i wsi (miasto – wieś) w 1986 roku i 2016 roku z uwzględnieniem okresów rozwoju


62


68

Ryc. 18. Unormowane w skali T wyniki sprawności fizycznej chłopców ze wsi na rezultaty rówieśników z miast w 1986 roku i 2016 roku (całość materiału)

Ryc. 19. Unormowane w skali T wyniki sprawności fizycznej dziewcząt ze wsi na rezultaty rówieśników z miast w 1986 roku i 2016 roku (całość materiału)


68


Ryc. 19. Unormowane w skali T wyniki sprawności fizycznej dziewcząt ze wsi na rezultaty rówieśników z miast w 1986 roku i 2016 roku (całość materiału) Ryc. 19. Unormowane w skali T wyniki sprawności fizycznej dziewcząt ze wsi

na rezultaty rówieśników z miast w 1986 roku i 2016 roku (całość materiału)

63

WYNIKI BADAŃ

4.5.2. Różnice w rozwoju somatycznym i motorycznym dzieci i młodzieży ze wschodniej Polski względem próby krajowej

Interesującym jest, czy w ocenianym trzydziestoleciu dystanse w poziomie wy-sokości i masy ciała, BMI oraz sprawności fizycznej dzieci i młodzieży ze wschod-nich województw kraju, względem próby ogólnopolskiej uległy zmianie. Stąd w tej części rozdziału pracy ukazane będą różnice w wymienionych cechach rozwoju, jakie były w roku: 1986 i 2016. Analizę materiału opisano na podstawie różnic uzy-skanych po odjęciu od wyników populacji własnych rezultatów grup odniesienia i zestawiono na rycinach 20-23, na których wartości powyżej 0 świadczą o wyższym poziomie wyników dziewcząt i chłopców ze wschodniej Polski. Położenie wykresu poniżej 0, świadczą o wyższym poziomie rezultatów u dzieci i młodzieży z próby krajowej. Różnice istotne statystycznie wyliczono testem t-Studenta dla prób nieza-leżnych określono na poziomach p<0,05 i p<0,01 (tab. 61-62 aneks).

Z wyliczeń wykonanych na wynikach z 1986 roku, zaobserwowano, że chłop-cy ze wschodnich województw kraju byli niżsi od rówieśników z próby ogólno-polskiej średnio o 0,24 cm. Istotne statystycznie różnice odnotowano także we wszystkich okresach rozwoju. Oceniani przez nas chłopcy względem grupy odnie-sienia, w okresie prepubertalnym byli wyżsi, a w pubertalnym i postpubertalnym niżsi. W obserwacjach przeprowadzonych w 2016 roku stwierdzono także wyższe przeciętną wysokości ciała chłopców ze wschodniej Polski od średnich krajowych będących w okresie przedpokwitaniowym, a niższą w pokwitaniowym i popokwi-taniowym. Z wyliczeń przeprowadzonych na całości materiału, wyższe wartości opisywanej cechy somatycznej o 0,74 cm odnotowano u badanych ze wschodnich województw kraju. W 1986 roku, przy niewielkiej średniej różnic wysokości ciała wyliczonej z całości materiału, w obu zespołach dziewcząt (0,06 cm), znamiennie większe dystanse odnotowano w grupach rozwoju biologicznego. Tylko w okresie prepubertalnym mieszkanki wschodnich województw kraju były wyższe od rówie-śniczek z próby ogólnopolskiej, a w pubertalnym i postpubertalnym były od nich niższe. W obserwacjach prowadzonych trzydzieści lat później, u ocenianych przez nas dziewcząt względem zespołu odniesienia, zaobserwowano większe wartości opisywanej cechy somatycznej, zarówno w wyliczeniach prowadzonych na cało-ści materiału (0,87 cm), jak i w okresie przedpokwitaniowym i popokwitaniowym. Tylko wśród dziewcząt w okresie dojrzewania stwierdzono odwrotne zależności.

Z zestawień wyników masy ciała uzyskanych w pierwszym terminie badań, zaobserwowano, że chłopcy ze wschodnich terenów Polski, w odniesieniu do pró-by krajowej byli lżejsi średnio o 0,23 kg. Podobny obraz zmian, przy większych różnicach (istotnych statystycznie) odnotowano w okresie pubertalnym i postpu-bertalnym. Tylko u najmłodszych badanych odnotowano znamiennie większe war-tości analizowanej cechy somatycznej od rówieśników z zespołu porównawczego. W 2016 roku we wszystkich grupach wyselekcjonowanych według kryterium roz-woju biologicznego, jak i w statystykach przeprowadzonych ma całości materiału

64


(2,73 kg) badani przez nas uczniowie byli ciężsi od grupy odniesienia. Wśród dziew-cząt zarówno w 1986 roku jak i w obserwacjach prowadzonych trzy dekady później odnotowano wyższe przeciętne masy ciała u mieszkanek wschodniej Polski średnio o 0,93 kg i 1,06 kg. Taki obraz dystansów, przy odmiennych wielkościach różnic stwierdzono we wszystkich grupach.

W opracowaniu rezultatów BMI badań z 1986 roku zaobserwowano, że chłopcy ze wschodnich województw kraju, w odniesieniu do próby ogólnopolskiej charakte-ryzowali się nieznacznie wyższymi wartościami indeksu masy ciała (o 0,10 kg/m²). Podobny obraz różnic odnotowano w fazie prepubertalnej i pubertalnej. Z uzyska-nych rezultatów obserwacji chłopców z 2016 roku oraz dziewcząt w obu terminach badań można stwierdzić, iż w obliczeniach uwzględniających całość materiału jak i okresy rozwoju odnotowano większe przeciętne wartości indeksu masy ciała bada-nej przez nas młodzieży od grupy odniesienia. Średnia ze wszystkich różnic wyno-siła kolejno 0,97 kg/m², 0,50 kg/m² i 0,63 kg/m².

Z przeprowadzonej analizy dystansów w podstawowych cechach somatycz-nych można było zaobserwować, że zarówno dziewczęta jak i chłopcy ze wschod-niej Polski aktualnie są wyżsi i ciężsi oraz posiadają większe BMI od populacji ogólnopolskiej. Należy podkreślić, iż w ocenianym trzydziestoleciu mieszkańcy wschodnich województw kraju we wszystkich opisywanych wskaźnikach rozwoju zwiększyli dystanse względem grupy odniesienia.

Wielkość różnic w sprawności fizycznej dzieci i młodzieży pomiędzy ocenia-nymi zespołami po trzydziestu latach, także uległa zmianie. W 1986 roku chłopcy z wschodniej Polski uzyskali przeciętnie gorsze rezultaty w dynamometri dłoniowej od rezultatów uzyskanych w próbie krajowej o 0,93 kG. Nie były to jednakowe dystanse we wszystkich grupach rozwoju. Znamiennie lepsze wyniki odnotowa-no tylko w okresie prepubertalnym, natomiast gorsze w postpubertalnym. Wśród chłopców w okresie dojrzewania siła ręki w obu zespołach była na zbliżonym po-ziomie. W obserwacjach przeprowadzonych trzydzieści lat później stwierdzono niższy poziom wyników u badanych przez nas chłopców zarówno w wyliczeniach wykonanych na całości materiału (o 3,58 kG), jak również we wszystkich ocenia-nych okresach rozwoju. Dziewczęta zamieszkujące wschodnie województw kraju w pierwszym i drugim terminie obserwacji uzyskały gorsze rezultaty w opisywanej próbie sprawności od wyników ogólnopolskich średnio o 1,21 kG i 1,41 kG. Niższe przeciętne wartości siły ręki u badanych ze wschodniej Polski odnotowano także we wszystkich okresach rozwoju.

Inny obraz dystansów zaobserwowano w skoku w dal z miejsca. W 1986 roku chłopcy ze wschodnich terenów kraju uzyskali niższy poziom rezultatów w opi-sywanej próby sprawności od grupy porównawczej średnio o 2,98 cm, a w 2016 roku o 9,39 cm. We wszystkich fazach rozwoju, w obu terminach badań odnoto-wano taki sam obraz dystansów, przy różnej ich wielkości. We wszystkich grupach uwzględniających fazy rozwoju, w 1986 roku mieszkanki wschodniej Polski posia-dały mniejszą moc kończyn dolnych, od rówieśniczek z próby krajowej, a różnice

65

WYNIKI BADAŃ

były istotne statystycznie. Średnia różnica wyliczona z całości materiału wynosi-ła -6,04 cm. Po trzydziestu latach oceniane przez nas dziewczęta względem próby krajowej, uzyskały przeciętnie lepsze rezultaty w opisywanej próbie testu sprawno-ści w okresie prepubertalnym, natomiast gorsze w pubertalnym i postpubertalnym. Średnie ze wszystkich wyników w obu zespołach, były na zbliżonym poziomie, a różnica wynosiła 0,03 cm.

Z zestawień liczby siadów z leżenia tyłem w czasie 30 s zaobserwowano, że w pierwszym terminie badań u chłopców były niewielkie dystanse pomiędzy opisy-wanymi zespołami. Znamienną różnicę odnotowano tylko w okresie dojrzewania, w którym to mieszkańcy wschodniej Polski uzyskali przeciętnie lepsze wyniki od grupy odniesienia. W statystykach uzyskanych z całości materiału różnica wynosiła 0,17 siadu. Trzy dekady później, dystans ten wynosił -1,42 siadu przy gorszych wy-nikach ocenianych przez nas chłopców. Niższe średnie siły tułowia zaobserwowano u nich także w okresie przedpokwitaniowym i pokwitaniowym. Wśród dziewcząt ocenianych 1986 roku, także nie stwierdzono wyraźnych zależności, a różnica śred-nich wynosiła tylko 0,07 siadu. Istotne różnice odnotowano w okresie pubertalnym, w którym to mieszkanki wschodniej Polski uzyskały wyższy poziom wyników od przeciętnych krajowych, a w okresie postpubertalnym niższe. Prowadząc obserwa-cje trzydzieści lat później odnotowano większą siłę tułowia (średnio o 0,28 siadu) u badanych przez nas dziewcząt. Na taki obraz wyników miały wpływ rezultaty uzy-skane w okresie popokwitaniowym. We wcześniejszych fazach rozwoju mieszkanki wschodniej Polski uzyskały gorsze przeciętne od grupy odniesienia.

Oceniając różnice środowiskowe w biegu na dystansie 50 m zaobserwowano, że w 1986 roku chłopcy ze wschodniej Polski byli wolniejsi od rówieśników z po-pulacji krajowej średnio o 0,11 s. Na taką różnicę miały wpływ wyniki uzyskane w okresie przedpokwitaniowym, ponieważ w okresie pokwitaniowym i popokwita-niowym istotnie statystycznie leprze rezultaty uzyskali badani z grupy porównaw-czej. Trzy dekady później oceniani przez nas chłopcy byli wolniejsi od rówieśników z próby ogólnopolskiej przeciętnie o 0,95 s. Taki obraz dystansów zaobserwowa-no również we wszystkich okresach rozwoju. W 1986 roku i 2016 roku, z porów-nywanych zespołów dziewcząt, zarówno w wyliczeniach na całości materiału, jak również w grupach z uwzględnieniem okresów rozwoju, odnotowano znamiennie niższe przeciętne szybkości biegowej u mieszkanek wschodnich województw kraju. Należy podkreślić, iż w 1986 roku pomiędzy opisywanymi grupami przeciętne róż-nic były mniejsze (0,19 s), natomiast w 2016 roku większe (0,60 s).

W obu terminach obserwacji mieszkańcy wschodniej Polski uzyskali lepsze wyniki w biegu wahadłowym 4x10 m z przenoszeniem klocka od badanych z gru-py krajowej. U chłopców różnice średnich wynosiły kolejno: 0,51 s i 0,32 s, nato-miast wśród dziewcząt 0,41 s i 0,09 s. Korzystniejsze rezultaty uzyskali oni także we wszystkich okresach rozwoju. Tylko u badanych przez nas dziewcząt w 2016 roku będących w okresie pubertalnym i postpubertalnym zaobserwowano gorsze rezulta-ty od populacji ogólnopolskiej.

66


Chłopcy ze wschodniej Polski w 1986 roku uzyskali lepsze rezultaty w skło-nie tułowia w przód z postawy stojącej od rówieśników z zespołu odniesienia śred-nio o 0,38 cm. Nie były to jednakowe dystanse we wszystkich grupach rozwoju. Korzystne różnice stwierdzono w okresie przedpokwitaniowym i pokwitaniowym, natomiast niekorzystne w okresie popokwitaniowym. Opisane różnice były istotne statystycznie. W obserwacjach przeprowadzonych trzydzieści lat później stwierdzo-no niższe przeciętne wyników u ocenianych przez nas chłopców o 0,69 cm. Na taki obraz dystansów miały wpływ uzyskane rezultaty badanych w okresie pubertalnym i postpubertalnym. Najmłodsi badani charakteryzowali się większą gibkością tuło-wia od próby ogólnopolskiej. Dziewczęta zamieszkujące wschodnie województwa kraju w 1986 roku i 2016 roku uzyskały gorsze rezultaty w opisywanej próbie testu sprawności od przeciętnych uzyskanych przez mieszkanki Polski średnio o 0,72 cm i 1,41 cm. W pierwszym terminie badań podobne dystanse odnotowano także w okresie postpubertalnym, a trzy dekady później w pubertalnym i także w postpu-bertalnym.

Z przeprowadzonej analizy wyników można wnioskować, iż w 1986 roku dzieci i młodzież ze wschodnich województw kraju posiadały zbliżony poziom sprawności fizycznej w zestawieniu z próbą ogólnopolską. Nie był to jednolity obraz dystansów we wszystkich ocenianych próbach testu sprawności fizycznej.

Niepokojącym jest, że obserwowane po trzydziestu latach różnice zwiększyły się na niekorzyść ocenianych przez nas dziewcząt i chłopców. Potwierdzają to rów-nież standaryzowane rezultaty w skali T wyliczone z całości materiału i zamiesz-czone na rycinie 23 i 24. W zestawieniach tych, wyniki większe od 50 punktów świadczą o wyższym poziomie sprawności u dzieci i młodzieży z próby krajowej, natomiast mniejsze o lepszych rezultatach mieszkańców wschodniej Polski.

67

WYNIKI BADAŃ

74

Ryc. 20. Różnice w wysokości i masie ciała oraz BMI chłopców i dziewcząt ze wschodniej Polski i próby krajowej uzyskane w 1986 roku i 2016 roku z uwzględnieniem faz rozwoju


68


75

Ryc. 21. Różnice w sprawności fizycznej chłopców ze wschodniej Polski i próby krajowej uzyskane w 1986 roku i 2016 roku z uwzględnieniem faz rozwoju


69

WYNIKI BADAŃ

76

Ryc. 22. Różnice w sprawności fizycznej dziewcząt ze wschodniej Polski i próby krajowej uzyskane w 1986 roku i 2016 roku z uwzględnieniem faz rozwoju


70


77

Ryc. 23. Unormowane w skali T wyniku sprawności fizycznej chłopców z próby krajowej na rezultaty mieszkańców wschodniej Polski

Ryc. 24. Unormowane w skali T wyniku sprawności fizycznej dziewcząt z próby krajowej na rezultaty mieszkańców wschodniej Polski


77


Ryc. 24. Unormowane w skali T wyniku sprawności fizycznej dziewcząt z próby krajowej na rezultaty mieszkańców wschodniej Polski Ryc. 24. Unormowane w skali T wyniku sprawności fizycznej dziewcząt z próby

krajowej na rezultaty mieszkańców wschodniej Polski

71

DYSKUSJA

DYSKUSJA

Z przeglądu literatury światowej opisanego we wstępie oraz opracowań przed-stawionych przez innych autorów można wnioskować, że występowanie trendu sekularnego cech somatycznych oraz akceleracji dojrzewania zostało udokumen-towane przez naukowców w wielu krajach rozwiniętych jak i rozwijających się. Obserwowane zjawisko wysokoroślenia społeczności, wcześniejszego dojrzewania młodzieży oraz tempo zmian międzypokoleniowych w omawianych cechach uza-leżnione jest od poziomu społeczno-ekonomicznego i warunków życia ludności. Mniejsze wartości trendów sekularnych na przestrzeni czasu odnotowano u dziew-cząt i chłopców z krajów o niższym standardzie życia, a wraz z ich poprawą te różnice zwiększają się, co potwierdzają wyniki z krajów o szybkim wzroście gospo-darczym. W krajach o wysokim stopniu uprzemysłowienia obserwuje się osłabienie wielkości trendów wysokości ciała populacji przy przyśpieszonym wzroście w ma-sie ciała (Cole 2003, Komlos 2004).

Skutki kryzysu ekonomicznego oraz zmiany społeczno-ekonomicznych, któ-re miały miejsce w pierwszym okresie transformacji ustrojowej, na obszarze ca-łego kraju oraz zróżnicowane ich tempo w poszczególnych regionach Polski, nie pozostały bez wpływu na długookresową tendencję zmian w rozwoju somatycznym. Odnotowano bowiem systematyczne zwiększanie się wysokości, a zwłaszcza masy ciała, a tempo tych zmian było odmienne zarówno w obserwacjach uwzględniających termin jak i miejsce obserwacji. Takie spostrzeżenia w rozwoju cech somatycznych opisali autorzy prowadzący badania na dużych próbach ogólnopolskich (Przewęda i Dobosz 2003, Dobosz 2012, Kołodziej i wsp. 2015). Zwiększanie się rozmiarów ciała odnotowano także w różnych regionach kraju o czym świadczą badania dziew-cząt śląskich (Hulanickiej i wsp. 1994), młodzieży kieleckiej (Jopkiewicz 1997), czy prowadzone na terenie południowego Podlasia (Wilczewski 2005). Podobne kon-kluzje odnotowano również na podstawie badań prowadzonych w miastach różnej wielkości oraz wsiach, co potwierdzają rezultaty młodzieży wrocławskiej (Ignasiak i Sławińska 1993) dzieci i młodzieży z Żywca (Kaczanowski i wsp. 2004) oraz dziewcząt wiejskich z różnych regionów kraju (Łaska-Mierzejewska i Olszewska 2003). Wśród cytowanych wyżej doniesień obejmujących ten okres czasu, można było zaobserwować, że trendy sekularne w poziomie cech somatycznych, miały różny obraz w zależności od terenu prowadzenia badań. Można zatem wnosić, że w latach osiemdziesiątych i na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku nastąpiło zmniejszenie wielkości trendów sekularnych ocenianych wskaźników rozwojowych, co świadczy o spowolnieniu procesów wysokoroślenia dzieci i mło-dzieży. Zmiany te autorzy uzasadnili między innymi, okresowym pogarszaniem się warunków życia spowodowane kryzysem ekonomicznym z przełomu lat siedem-dziesiątych i osiemdziesiątych, jaki występował w Polsce.

W latach 1986-1996 we wschodniej Polsce także odnotowano tendencję zwięk-szania się rozmiarów ciała. Jednak nie były to duże zmiany. Przyczyn mniejszych

72


wielkości trendów sekularnych w cechach somatycznych, w pierwszej z omawianych dekad można także doszukiwać się w negatywnym wpływie kryzysu ekonomiczne-go i początkowych przemianach gospodarczych. Dlatego w drugim dziesięcioleciu, gdy rodzice zapewnili lepsze warunki rozwoju swoim dzieciom, uwidoczniły się w większe różnice w opisywanych trendach sekularnych wysokości ciała oraz jak można przypuszczać przyśpieszenie dojrzewania. W okresie tym zaobserwowano także dalszy wzrost masy ciała i BMI chłopców oraz smuklenie starszych dziewcząt, co zapewne w dużym stopniu jest determinowane modą. Podobną dynamikę zmian odnotowano w cytowanych wyżej badaniach ogólnopolskich. Wiadomym jest, że retardacje, czy wyhamowanie tempa wzrastania pojawiające się w dzieciństwie lub w okresie pokwitania są szybko rekompensowane, gdy stres ustanie (zjawisko Catach-up growth).

U dzieci i młodzieży ze wschodniej Polski badanych w latach 1996-2006 za-obserwowane przeciętne różnice w wysokości ciała pomiędzy etapami badań były większe niż opisywane u młodzieży warszawskiej (Charzewska i wsp. 2004) czy rzeszowskiej (Perenc 2009). Skutków tak dużych zmian międzypokoleniowych na-leży doszukiwać się we „wzrastaniu dościgającym” modyfikowanym pozytywnymi przeobrażeniami środowiska, w którym wzrastali badani przez nas chłopcy i dziew-częta. Nie bez znaczenia były różnego rodzaju dotacje Unii Europejskiej skierowane do obszarów wiejskich i małomiasteczkowych oraz przeznaczonych dla wschodniej Polski jako najuboższych regionów UE. Wiadomym jest, że pokoleniowe zwiększa-nie się wysokości ciała świadczy o pełniejszej realizacji potencjału genetycznego osobnika i spowodowane jest przede wszystkim poprawą standardów życia ludno-ści. Można zatem wnioskować, że we wschodniej Polsce dobrze wykorzystano okres przedakcesyjny oraz pierwsze lata po wstąpieniu Polski w struktury europejskie. Nastąpiła znaczna poprawa warunków życia mieszkańców tych terenów, a sposób żywienia i stan odżywiania nie różnił się od innych środowisk i był zgodny z zapo-trzebowaniem dziennym określanym przez normy (Czeczelewski 2007).

Obserwacje populacji polskiej z pierwszej dekady XXI wieku przedstawił Dobosz (2012). W zakresie zmian somatycznych, autor zaobserwował wyhamowa-nie tempa zwiększania się wysokości ciała chłopców i dziewcząt w latach 1999-2009 w porównaniu do wcześniejszej dekady (silniejsze wśród dziewcząt), o czym świad-czą rezultaty najstarszej młodzieży. Autor odnotował również dalsze przyśpieszanie procesów rozwojowych przez akcelerację rośnięcia i dojrzewania wśród młodszych grup wieku kalendarzowego, Dla masy ciała notuje on utrzymanie obserwowanego w poprzednich dekadach wysokiego tempa przyrastania wśród chłopców i zwiększe-nie dynamiki zmian wśród dziewcząt, zwłaszcza tych najmłodszych. Konsekwencją zmian wysokości i masy ciała jest bardzo wyraźny wzrost wskaźnika BMI wyli-czonego dla chłopców i młodszych dziewcząt oraz odwrócenie trendu zmian z lat 1979-1999 obserwowanego wśród starszych dziewcząt (wtedy dziewczęta wcho-dząc w dorosłość szczuplały, w ostatniej dekadzie przeciwnie – przybierały na ma-sie). Charakterystyczny jest zanik notowanego wcześniej w obrazie całej populacji

73

DYSKUSJA

zjawiska szczuplenia sylwetki w okresie pokwitania tak chłopców, jak i dziewcząt.W tym czasie trend sekularny cech somatycznych był różny w zależności od

terenu objętego badaniami. U dzieci i młodzieży w wieku 7,5-15,5 lat z Krakowa w latach 2000-2010 przeciętna wysokość ciała nieznacznie się zwiększyła (o ok. 1,00 cm), przy większym wzroście masy ciała i BMI (Kowal i wsp. 2011). Większe dystanse we wzrastaniu zaobserwowano u 7-15 letnich uczniów szkół podstawo-wych i gimnazjów z Dolnego Śląska, w latach 2001-2002 oraz 2010-2011. Średnia wysokości ciała dziewcząt wzrosła od 1,75 cm do 2,45 cm, a u ich kolegów od 2,93 cm do 3,22 cm. Zaobserwowano także znaczny wzrost przeciętnej masy ciała i BMI – większy u chłopców (Ignasiak i wsp. 2016). Brak rezultatów badań powyżej 15 roku życia mogą sugerować, że obserwowane zmiany są przejawem odmiennej akceleracją rośnięcia i dojrzewania.

Wśród dzieci i młodzieży ze wschodniej Polski, w latach 2006-2016 zaobser-wowano najmniejsze, korzystne różnice w trendach sekularnych wysokości ciała (większe u chłopców, mniejsze u dziewcząt), natomiast istotny przyrost masy ciała i w konsekwencji BMI. Można zatem przypuszczać, iż zmiany środowiskowe ob-serwowane w kraju z pewnym opóźnieniem wkraczają na tereny wschodniej Polski, stąd i później obserwowana jest mniejsza dynamika wzrastania, przy dużym zwięk-szaniu się masy ciała i proporcji wzrostowo-wagowych zwłaszcza kobiet.

Należy podkreślić, iż ze wszystkich analizowanych grup rozwoju biologiczne-go, największe zmiany wysokości i masy ciała odnotowano w okresie pubertalnym. Jest to zapewne efekt akceleracji w dojrzewaniu dziewcząt i chłopców ze wschod-niej Polski.

Szersze spojrzenie na problem wysokich wartości BMI badanych ukazała ana-liza zmian w częstości występowania niedoboru i nadmiaru masy ciała. W wielu kra-jach Europy i świata wciąż obserwuje się wzrost częstości występowania nadwagi i otyłości wśród dzieci i młodzieży. Dotyczy on zarówno krajów wysoko rozwinię-tych pod względem ekonomicznym, jak też zaczyna być zauważalny w państwach rozwijających się (Lobstein i Frelut 2003, Lobstein i wsp. 2005, Due i wsp. 2009). Nie są to równomiernie, zmiany na terenie całego kraju, bowiem obserwuje się zróż-nicowanie regionalne co podkreślają w swoich opracowaniach Apfelbacher i wsp. (2008) przedstawiając częstość występowania nadwagi i otyłości wśród dzieci z Niemiec wschodnich i zachodnich oraz Fraser i Edwards (2010) ukazując różnice regionalne w otyłości, Grajda i wsp. (2011) zestawiając nawagę u młodych miesz-kańców wszystkich województw Polski. Tego typu zmiany z większym nasileniem są widoczne wśród mieszkańców miast niż wsi. Takie wnioski na podstawie badań dziewcząt i chłopców w wieku szkolnym z Brazylii, Chin, Rosji oraz USA przedsta-wili Wang i wsp. (2002).

W latach 1985-2015 częstość występowania nadwagi, u chłopców szkół pod-stawowych Australii wzrosła z 10,7% do 16,4%, a otyłość, od 1,5% do 6,8%, wśród dziewcząt odpowiednio od 13,4% do 16,5% i od 1,0% do 7,2%. Wzrost nadmiaru masy ciała u dzieci australijskich obserwowano do 1997 roku. Badania z lat 2004,

74


2010, 2015 wskazują na stabilizację tych zmian. Z kolei u nastolatków z austra-lijskich szkół średnich zaobserwowano systematyczny wzrost nadmiaru masy cia-ła w całym ocenianym trzydziestoleciu. Wśród chłopców częstość występowania nadwagi zwiększyła się z 12,0% do 21,8%, a otyłości z 0,6% do 5,7%, natomiast u dziewcząt odpowiednio z 7,3% do 22,0% oraz z 1,1% do 5,4%. (Hardy i wsp. 2017). Należy podkreślić, iż częstość występowania nadmiaru masy ciała dzieci i młodzieży australijskiej jest mniejsza w porównaniu z rezultatami naszych badań. Jednak zestawienia zamieszczone przez Tokmakidisa i wsp. (2006) oraz Saczuka i wsp. (2011) dowodzą że młodzież polska, w tym również uczniowie ze wschodnich województw kraju charakteryzowali się mniejszą nadwagą i otyłością ciała w po-równaniu z rówieśnikami z większości krajów Unii Europejskiej USA czy Kanady.

Opisany problem wzrostu liczby osób z nadwagą i otyłością na świecie nie ominął Polski. Analiza literatury z lat 2005-2015 przeprowadzona przez Malczyk (2016) wykazała na znaczne nieprawidłowości w stanie odżywienia dzieci i mło-dzieży w Polsce. Niedowaga dotyczy średnio od 3% do 18% chłopców, a u dziew-cząt nawet do 20%. Odsetek dzieci i młodzieży z nadwagą oscyluje wokół 12-15%, a z otyłością wokół 5-11% i pomimo rosnącej wiedzy na temat czynników ryzyka ich rozwoju, a także innych przewlekłych chorób niezakaźnych, nadal wzrasta.

Badania Charzewskiej i wsp. z 2009 roku wskazują, że częstość występowania otyłości u dzieci i młodzieży polskiej w ostatnich trzydziestu latach zwiększyła się u chłopców około trzykrotnie, natomiast u dziewcząt aż dziesięciokrotnie. Z obser-wacji autorki wynika, iż nadwaga i otyłość ogółem dotyczyły 16,4% dzieci i mło-dzieży szkolnej w wieku 7-18 lat (Charzewska i wsp. 2013). Przy czym obserwuje się różnice regionalne w częstości występowania niedoboru i nadmiaru masy ciała.

Podobny kierunek zmian w BMI zaobserwowano także analizując w niniej-szej pracy wyniki badań chłopców. W trzydziestoletnim okresie obserwacji częstość występowania nadmiaru masy ciała zwiększyła się z 8,68% aż do 22,66%. Wśród dziewcząt w latach 1986-2006 stwierdzono obniżenie częstości występowania nad-wagi, a w ostatniej dekadzie jej wzrost. Należy podkreślić, iż dziewczęta oceniane w 1986 roku już wówczas charakteryzowały się znacznie większą masą ciała i BMI w zestawieniu z populacją polską, o czym pisano wcześniej. Stąd dyskusyjnym jest zaliczenie wschodnich terenów kraju – tylko na podstawie jednorazowych badań, do regionów niskiego ryzyka zagrożeniem nadwagą i otyłością dzieci, jak sugerują Grajda i wsp. (2011). Z uzyskanych wyników własnych można wnioskować, iż opóź-nienie przemian społeczno-ekonomicznych we wschodniej Polsce skutkuje również opóźnieniem negatywnych przemian biologicznych młodego pokolenia, a tempo tych zmian zwiększa się wraz z poprawą sytuacji społeczno-ekonomicznej mieszkańców tych terenów. Bardzo niepokojącą kwestią jest duży odsetek uczniów z niedoborem masy ciała, zwłaszcza u dziewcząt. Taki stan organizmu, może być skutkiem wielu zaburzeń somatycznych i emocjonalnych (Katzmarzyk i wsp. 2001, Wang i wsp. 2002), opisanych we wstępnej części monografii. Przyczyn takiego stanu rzeczy na-leżałoby się doszukiwać w trybie życia dzieci i młodzieży, ich sposobie odżywiania,

75

DYSKUSJA

jak również w sytuacji ekonomicznej rodzin. Potwierdzeniem naszych obserwacji są badania (Wądołowskiej i wsp. 2001), w których stwierdzono, że w województwach podlaskim, lubelskim oraz podkarpackim odsetek dzieci niedożywionych sięga od 30% do 70%. Należy pamiętać, że prawidłowe żywienie jest jednym z najistotniej-szych czynników mających wpływ na utrzymanie stanu zdrowia w każdym okresie życia, a zwłaszcza w okresie rozwoju progresywnego (Wolnicka 2008). Sprzyja ono prawidłowemu rozwojowi somatycznemu dziecka, a także bez wątpienia ma wpływ na rozwój sprawności fizycznej (Szponar i Ołtarzewski 2004). W opisywanym trzy-dziestoleciu największy wzrost odsetka uczennic z niedoborem masy ciała zaobser-wowano u dziewcząt po zakończeniu dojrzewania. Można przypuszczać, iż jest to skutek obserwowanej w ostatnich latach mody na szczupłą sylwetkę.

Niepokojącym jest również największa częstość występowania nadwagi u naj-młodszych chłopców i dziewcząt. Może to sugerować, iż młode pokolenie w przy-szłości będzie charakteryzowało się większą częstością występowania nadmiaru masy ciała w dalszych etapach ontogenezy. Należy podkreślić iż istotny wzrost częstości występowania nadwagi, odnotowany w 2006 roku u dzieci i młodzieży w okresie przedpokwitaniowym, zaobserwowano także dziesięć lat później, gdy ba-dani byli w najstarszej z ocenianych grup. Aby potwierdzić te spostrzeżenia należa-łoby kontynuować obserwacje.

W ocenie rozwoju dziewcząt i chłopców należy uwzględnić środowisko, w którym oni wzrastają. Z przeprowadzonych obserwacji własnych nad rozwojem somatycznym i motorycznym dzieci i młodzieży wynika, że w znacznym stopniu jest on modyfikowany przez długotrwałe oddziaływanie środowiska, w którym wzrasta-ją dziewczęta i chłopcy. Jednym z takich modyfikatorów jest „miejsce zamieszka-nia” traktowane jako ekosystem oddziałujący na człowieka. Można go rozpatrywać w dwojaki sposób. Jako miejscowość położoną w regionie, w którym oddziaływają czynniki ekonomiczno-społeczne oraz ekologiczne. Albo też jako ekosystem powią-zany z liczebnością mieszkańców i urbanizacją miejscowości.

Analizując wpływ środowiska na rozwój organizmu zauważono, że w różnym tempie ulega ono przeobrażeniom, odmiennym w różnych krajach oraz na różnych obszarach Polski. Takie spostrzeżenia przedstawili Przewęda i Dobosz (2003) którzy na podstawie obserwacji z 1999 roku ukazali różnice w rozwoju podstawowych cech somatycznych we wszystkich województwach kraju.

Duży wkład w omawiany nurt badawczy wniosły rezultaty badań regionalnych opublikowanych pod tytułem „Dziecko poznańskie” i „Dziecko wielkopolskie”… zainicjowanych przez Malinowskiego (1976, 1978) obszernymi opracowaniami monograficznymi. Tego typu prace z różnych terenów Polski przedłożyło następnie wielu autorów, których nie sposób wymienić w tym doniesieniu.

Z przeglądu wyników badań prowadzonych na terenach wschodniej Polski można wnioskować, iż w latach wcześniejszych występowały znaczne różnice roz-wojowe u młodzieży z tych terenów w zestawieniu ze średnimi krajowymi oraz przeciętnymi populacji polskiej (Saczuk 2005). Pod koniec lat osiemdziesiątych i na

76


początku lat dziewięćdziesiątych uległy one znacznemu zmniejszeniu, a wskaźniki rozwojowe były na zbliżonym poziomie do przeciętnych ogólnopolskich, co po-twierdzają obserwacje prowadzone na terenach południowego Podlasia przez Składa (2000) i Wilczewskiego (2005).

Rozwój somatyczny dzieci i młodzieży ze wschodnich terenów Polski w 1986 roku nie odbiegał w sposób zasadniczy od próby ogólnopolskiej opisa-nej przez Przewędę i Trześniowskiego (1996). W młodszych grupach wiekowych wartości pomiarów wysokości i masy ciała były nieznacznie większe od grupy od-niesienia. W grupach starszych chłopcy ze wschodnich terenów kraju okazali się w niewielkim stopniu niżsi i lżejsi Natomiast starsze dziewczęta w zestawieniu ze średnimi ogólnopolskimi, były co prawda niższe, lecz cechowały się przy tym więk-szą masą ciała. Różnice metryczne nie przekraczały 1,5 cm i 1,5 kg, lecz przy tak dużych grupach badanych były istotne statystycznie. W zestawieniach BMI u chłop-ców także nie stwierdzono znacznych różnic względem grupy odniesienia, natomiast oceniane przez nas dziewczęta charakteryzowały się większą przeciętną względnej masą ciała. Uzyskane wyniki badań pozwalają wnioskować, że wielkość omawia-nych cech somatycznych kształtuje się na zbliżonym poziomie do średnich ogólno-polskich. Prowadzone obserwacje na terenach wschodniej Polski wskazywały, iż przyczyną większej masy ciała dziewcząt mogła być wielkość tkanki tłuszczowej. Gdyż z poprzednich opracowań Saczuka (1997), Składa (2000) i Wilczewskiego (2005) wynikało, iż dzieci i młodzież ze wschodniej Polski byli bardziej otłuszczeni od swoich rówieśników z innych regionów kraju.

Z przeprowadzonej analizy dystansów podstawowych cech somatycznych w 2016 roku można wnioskować, że zarówno chłopcy jak i dziewczęta ze wschodniej Polski aktualnie są wyżsi i ciężsi oraz charakteryzują się większym BMI w porów-naniu z populacją ogólnopolską. Należy podkreślić, iż z analizy dystansów pomię-dzy opisywanymi grupami wynika, że w ocenianym trzydziestoleciu mieszkańcy wschodnich województw kraju zwiększyli dystanse względem średnich ogólno-polskich. Można zatem wnioskować iż skutki transformacji ustrojowej korzystniej wpływały na ich procesy rozwojowe.

Problematykę różnic w poziomie cech somatycznych u mieszkańców całego kraju, a mieszkających w miejscowościach o zróżnicowanej liczbie mieszkańców w końcu XX wieku na dużych próbach ogólnopolskich opisali: Hulanicka i wsp.(1990), Szklarska (1998), Przewęda i Dobosz (2003), Nowacka-Dobosz (2006) i inni. Różnice urbanizacyjne w różnych regionach kraju przedstawili między in-nymi: Strzelczyk (1990), Stolarczyk (1994), Sławińska (2000), Mleczko (2002), Wilczewski (2013). Na podstawie badań wyżej cytowanych autorów można stwier-dzić, że dziewczęta i chłopcy mieszkający na wsi, względem rówieśników z miast, a szczególnie dużych aglomeracji, charakteryzowali się mniejszą wysokością i masą ciała. Młodzież wiejska była słabiej umięśniona, miała mniejszą tkankę skórno-tłuszczową oraz później rozpoczynała dojrzewanie.

U mieszkańców miast względem rówieśników ze wsi wyższy poziom rozwoju

77

DYSKUSJA

cech somatycznych odnotowały również ośrodki zagraniczne, co przedstawili w swo-ich opracowaniach Moravec i wsp. (1996), Malina i wsp. (2004) i inni. Podobne konkluzje można przedstawić na podstawie badań z 1986 roku, w których młodzi mieszkańcy miast wschodniej Polski przy zbliżonym indeksie masy ciała, posiadali większą wysokość i masę ciała od rówieśników zamieszkujących wsie. Opisane we wstępie zmiany społeczno-ekonomiczne miały odmienny charakter w miastach i na wsi, dlatego można było zaobserwować różnice w zmianach pokoleniowych cech somatycznych w obu środowiskach. W ocenianym trzydziestoleciu u dzieci i mło-dzieży ze wsi odnotowano większy przyrost wysokości ciała niż u ich rówieśników z miast przy mniejszym w BMI oraz u chłopców w masie ciała. Podobny kieru-nek zmian w masie ciała zaobserwowano u chłopców, natomiast wśród dziewcząt stwierdzono odwrotną tendencję. Stąd w obserwacjach z 2016 roku zaobserwowano zbliżone wartości przeciętnych wysokości ciała dzieci i młodzieży z obu środowisk. Chłopcy z miast aktualnie posiadają większą masę ciała i BMI od rówieśników ze wsi, natomiast u dziewczęta są lżejsze i smuklejsze. Na podstawie uzyskanych wy-ników badań stwierdzono, iż na terenie wschodniej Polski wystąpiło zmniejszanie się opisanych dystansów w rozwoju somatycznym, a zatem występuje u nich „wzra-stanie dościgające”, które opisywali Bielicki i wsp. (1997). Zmniejszanie się różnic środowiskowych na tych terenach kraju już wcześniej sygnalizowali Wilczewski (2005) i Saczuk (2011). Także wyraźnych różnic w rozwoju somatycznym nie stwierdzono analizując dystanse pomiędzy czternastolatkami z Legnicy – głównego miasta Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego i ich rówieśnikami ze wsi (Jednorał i Ignasiak 2010). Z kolei takich spostrzeżeń nie potwierdzili Januszewski i wsp. (2012) obserwując uczniów z południowo-wschodniej Polski. Z rezultatów badań cytowanych autorów wynika, iż młodzi mieszkańcy aglomeracji miejskich są przeciętnie wyżsi, ciężsi i posiadają większą tkankę aktywną od rówieśników ze wsi, przy czym większe dystanse zaobserwowano u dziewcząt. Przyczyn różnic w uzy-skanych rezultatach badań można doszukiwać się w terenie, na którym prowadzone były obserwacje. Dzieci i młodzież ze wschodniej Polski zamieszkują głównie wsie i małe miasta (poza Białymstokiem nie występują tu duże aglomeracje, większe od 100 tys. mieszkańców). Tryb życia w małych miastach niewiele się różni od życia na wsi i znacznie od mieszkańców dużych aglomeracji, jakim jest Kraków.

Szeroko rozumiana sprawność fizyczna uważa jest za bardzo ważny wskaźnik kondycji fizyczne dzieci i młodzieży. Dlatego obserwacja zmian w motoryczności chłopców i dziewcząt jest istotna z punktu widzenia ich zdrowia.

Aktualnie w świecie nie obserwuje się jednolitych trendów sekularnych w sprawności fizycznej. Kierunek i dynamika zmian zależą od szerokości geogra-ficznej oraz rozwoju ekonomicznego państw, w których przeprowadzono obserwa-cje. Takie konkluzje na podstawie badań z 28 krajów przedstawili Tomkinson i wsp. (2013), którzy dostarczyli dowody na znaczne obniżenie wydolności wysiłkowej dzieci i młodzieży w ostatnich dekadach. Według autorów, obniżenie wydolności układu sercowo-naczyniowego związane jest z czynnikami społecznymi, behawio-

78


ralnymi, fizycznymi, psychospołecznymi i fizjologicznymi. Takie kierunki zmian czasowych dowodzą potrzeby regularnego nadzoru nad zdrowiem dzieci i młodzie-ży oraz wdrażania proaktywnych strategii zdrowia publicznego. Wyżej cytowani au-torzy dostrzegając trudności w porównywaniu wyników z różnych regionów świata, ze względu na stosowanie odmiennych metod oceny. Większe niekorzystne zmiany odnotowali w krajach rozwiniętych ekonomicznie zwłaszcza Europy, mniejsze na-tomiast w krajach o niższym poziomie gospodarczym. Stąd odmienną dynamikę trendów sekularnych w sprawności fizycznej można zaobserwować w różnych kra-jach świata. W Japonii sprawność fizyczna młodzieży w wieku 12-17 lat wzrastała od 1964 roku do 1980 roku, po pięcioletniej stabilizacji rezultatów od 1985 roku do 1997 roku nastąpiło obniżenie jej poziomu (Nishijima i wsp. 2003). Obniżenie wy-ników testów sprawności i aktywności fizycznej 9-15 letnich dzieci z Południowej Australii w latach 1984-2004 udokumentowali także Lewis i wsp. (2006). W „sta-rych” krajach Unii Europejskiej odnotowano także niekorzystne zmiany w spraw-ności fizycznej. Takie trendy zaobserwowali Duvigneadd i wsp. (2006) oceniając 12 i 18 letnie dziewczęta i chłopców z Belgi, Moliner-Urdiales i wsp. (2010) pro-wadząc obserwacje na 12,5-17,5 letniej młodzieży hiszpańskiej w latach 2001-2007 oraz Huotari i wsp. (2010) badając od 1976 roku do 2001 roku trendy sekularne w sprawności fizycznej u 13-18 letniej młodzieży fińskiej. Z państw, które są na podobnym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego do Polski, obserwacje prowadzono na Litwie i w Estonii w latach 1992-2002. Na podstawie tych badań prowadzonych testem Eurofit wśród dzieci i młodzieży w wieku 11-17 lat, auto-rzy stwierdzili dużą zbieżność motoryki w obu krajach i nie odnotowali większych różnic w poziomie sprawności fizycznej po analizowanej dekadzie (Jürimäe i wsp. 2007). Podkreślili oni jednocześnie odmienność trendów sekularnych od obserwo-wanych w innych krajach Europy. Venckunas i wsp. (2016) kontynuując obserwacje na Litwie w 2012 roku odnotował już niekorzystne zmiany w niektórych zdolności motorycznych. Opisane wyżej obniżenie sprawności fizycznej jest przedstawione jako końcowe konkluzje autorów mino braku jednomyślności wyników przy ocenie pojedynczych zdolności motorycznych.

Kryzys gospodarczy z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych i dewastacja ekologiczna przemysłowych regionów kraju, nie pozostały bez wpływu na wielko-ści trendów sekularnych w sprawności fizycznej polskich uczniów. Dlatego silnych związków ze środowiskiem, w którym zamieszkują dziewczęta i chłopcy można doszukać się w długookresowych tendencjach zmian w zdolnościach motorycznych. Po obserwowanych pozytywnych trendach od zakończenia II wojny światowej (Trześniowski 1990), najwcześniej obniżenie poziomu motoryki u dzieci i młodzie-ży odnotowali autorzy prowadzący obserwację na terenach ekonomicznie rozwinię-tych, lecz zaniedbanych ekologicznie. Takie konkluzje przedstawił Raczek (1986) oceniając trendy sekularne wśród dzieci i młodzieży śląskiej oraz Szopa i Żak (1986) badając młodzież krakowską. Na podstawie badań przekrojowych realizowanych w całym kraju, w latach 1979-1989-1999-2009 niekorzystne zmiany zaobserwo-

79

DYSKUSJA

wano dopiero w ostatniej dekadzie ubiegłego wieku (Przewęda i Dobosz 2003) i w pierwszym dziesięcioleciu XXI wieku (Dobosz 2012).

Opisane we wstępie zmiany społeczno-ekonomiczne z pewnym opóźnieniem wkraczały na tereny wschodniej Polski. Podobne do obserwowanych w kraju tren-dy sekularne w motoryce zaobserwowano w naszych badaniach. W pierwszej ana-lizowanej dekadzie (1986-1996) zaobserwowano niewielką poprawę rezultatów w testach sprawności u dziewcząt i zbliżony poziom sprawności ogólnej w obu ter-minach obserwacji u chłopców, natomiast w drugim dziesięcioleciu (1996-2006) ich obniżenie się. Na podstawie wyników zgromadzonych w latach 2006-2016 można wnioskować, iż we wschodnich województwach kraju u chłopców nadal obserwu-je się obniżanie poziomu sprawności fizycznej, natomiast u dziewcząt proces ten uległ wyhamowaniu. Nie były to jednakowe zmiany we wszystkich próbach spraw-ności. zestawienie rezultatów badań z całego trzydziestolecia u dzieci i młodzieży ze wschodniej Polski dowodzi niekorzystnych zmian w sprawności fizycznej, przy czym większe różnice odnotowano u chłopców.

Z przeglądu piśmiennictwa poświęconego tej problematyce, można wnio-skować, że zmiany w sprawności fizycznej dzieci oraz młodzieży mają i aktual-nie odmienny przebieg w różnych regionach kraju. Ignasiak i wsp. (2016) badając w 2001-2002 roku oraz w 2010-2011 roku uczniów szkół podstawowych i gimna-zjów w województwie dolnośląskim odnotowali obniżenie rezultatów w tappingu, siadach z leżenia tyłem w czasie 30 s, skłonie tułowia w siadzie. Cytowani auto-rzy korzystniejsze zmiany stwierdzili w biegu 10x5 m oraz dynamometri dłonio-wej, a stabilizację w skoku w dal z miejsca. Inny obraz zmian zaobserwowano u 7,5-15,5 letnich uczniów z Krakowa (Kowal i wsp. 2011). Chłopcy z serii badań przeprowadzonych w roku 2010 okazali się sprawniejsi od swoich rówieśników ba-danych w roku 2000. Wyjątek stanowi siła eksplozywna kończyn dolnych, w której to próbie wyniki kształtowały się na tym samym poziomie w obu porównywanych terminach badań. U dziewcząt zaobserwowano podobny kierunek zmian, a istotne różnice między średnimi zaobserwowano w najmłodszych i najstarszych grupach wiekowych.

Ostatnie trzydziestolecie w Polsce to okres gwałtownych zmian i przeobra-żeń społeczno-gospodarczych. W tym czasie można było zaobserwować skutki postępu cywilizacyjnego. Nastąpiło szerokie udostępnienie szybkich środków prze-mieszczania się i komunikowania oraz upowszechnienie wyposażenia technicznego mieszkań i innych udogodnień organizacji życia codziennego. Przemiany te poza pozytywnym, mają także negatywny wpływ na funkcjonowanie organizmu czło-wieka. Równocześnie bowiem, z tymi procesami zwiększa się w budżecie dnia, czy roku czas na naukę szkolną, zajęcia dodatkowe, studia oraz pracę zawodową. Również nie bez znaczenia dla kondycji człowieka jest nazbyt przesadne korzystanie z programów telewizyjnych, DVD i internetu. Fascynacja cywilizacją obrazkową, możliwość podróżowania i komunikowania się z całym światem bez wychodzenia z własnego pokoju wyposażonego w komputer i łącze internetowe oraz korzystanie

80


w szerokim zakresie z telefonów komórkowych, stają się coraz częstszą formą spę-dzania czasu wolnego przez dzieci i młodzież. Czynności te nie należą do aktywne-go ruchowo stylu życia, co ma swoje odzwierciedlenie w sprawności fizycznej. (Żak 1991, Kimm i wsp. 2005). Podobne spostrzeżenia na podstawie obserwacji trendów sekularnych sprawności fizycznej prowadzonych w latach 1992-2006 wśród dzieci greckich z Krety opisał Smopokos i wsp. (2012).

Aktywność fizyczna Polaków odbiega od poziomu wielu nacji i to nie koniecz-nie lepiej rozwiniętych pod względem gospodarczym. Badania East-West Health Gap wykazały, iż pośród kilku krajów objętych badaniami (Finlandia, Hiszpania, Niemcy, Rosja, Polska), dorośli Polacy sytuowali się na ostatnim miejscu, w odnie-sieniu do systematycznej aktywności fizycznej. Z kolei badania zachowań zdrowot-nych młodzieży spośród 31 krajów Europy (w tym w Polski) oraz Izraela, Kanady, USA, donoszą, że w Polsce tylko 29,4% dziewcząt i 41,2% chłopców w wieku 11-15 lat spełnia wymogi zalecanego poziomu sprawności fizycznej (Rutkowska 2004). Znacznie niższa jest aktywność fizyczna dziewcząt niż chłopców, co w przy-szłości odbić się może niekorzystnie na stanie zdrowia następnych generacji. Stąd w kontekście zdrowia społeczeństwa dyskusyjną jest nowelizacja ustawy o kulturze fizycznej, jaką przeprowadzono w 2002 roku zmieniając liczbę godzin wychowania fizycznego (Ustawa o kulturze fizycznej z dnia 18 stycznia 1996 r. ze zmianami z dnia 1 marca 2002 r.; Dz.U.02.4.31.).

Kolejnej przyczyny takiego stanu rzeczy można doszukiwać się również w for-mie prowadzenia zajęć sportowych w placówkach oświatowych. Najwyższa Izba Kontroli w raporcie: Wychowanie fizyczne i sport w szkołach publicznych (2010), oceniła negatywnie kształcenie uczniów w skontrolowanych szkołach w zakresie wychowania fizycznego i zapewnianie warunków do uprawiania sportu szkolnego. W raporcie tym, oprócz wielu innych krytycznych wniosków, stwierdzono, że ponad 17% uczniów w szkołach podstawowych, około 24% w gimnazjach i około 38% w szkołach ponadgimnazjalnych nie uczestniczy w zajęciach wychowania fizycz-nego. Żadnych działań zapobiegających temu zjawisku nie prowadzi aż 74% szkół. Najczęstszą przyczyną zwolnień z zajęć sportowych jest: brak stroju (33,10%), usprawiedliwienia od rodziców (22,80%) oraz zwolnienia lekarskie (17,70%). Tymczasem wiele zwolnień z ćwiczeń fizycznych nie ma swojego uzasadnienia. Eksperci przypominają, że z takich zwolnień nie powinny korzystać dzieci chore na wiele chorób np. skrzywienia kręgosłupa, astmę czy cukrzycę. Aktywność fizyczna jest jednym z elementów leczenia, i powinna się odbywać zgodnie z zaleceniami lekarza.

Badania przeprowadzone przez GUS w 2009 roku ujawniły, że prawie co siódme dziecko w wieku 6-14 lat w ogóle nie przejawia aktywności fizycznej poza obowiązkowymi lekcjami w szkole, a co szóste robi to rzadko (GUS 2011). Z obser-wacji prowadzonych wśród dzieci i młodzieży z nadwagą i otyłością stwierdzono, że młodzież polska, a zwłaszcza dziewczęta przeszacowują rozmiary własnego ciała, co jest źródłem frustracji, zaniżonej samooceny i negatywnego obrazu siebie, stąd

81

DYSKUSJA

niechętnie ćwiczą na lekcjach wychowania fizycznego ze względu na obawę krytyki ze strony rówieśniczek. (Mikiel-Kostyra i Oblacińska 2010).

Pilną potrzebą jest zatem zachęcanie młodzieży do podejmowania aktywności fizycznej i tworzenie im odpowiednich do tego warunków. Należy podjąć między-resortowe działania naprawcze, przez opracowanie i wprowadzenie nowych ogól-nopolskich programów ukierunkowane na poprawę aktywności fizycznej dzieci i młodzieży, ze szczególnym uwzględnieniem uczniów z nadmiarem masy ciała. Właśnie w tej grupie nastąpiły największe negatywne zmiany sprawności fizycznej (Saczuk i wsp. 2017). Aktualne działania administracji państwowej są niewystarcza-jące i odnoszą się głównie do określonej grupy dziewcząt i chłopców, przeważnie o prawidłowym BMI, a swoimi działaniami obejmują tylko około 30-40% dzieci i młodzieży, a stan zdrowia dzieci jest coraz bardziej alarmujący.

Wyniki badań Trześniowskiego (1961) czy Chromińskiego (1979) wskazy-wały, iż chłopcy i dziewczęta z poprzednich pokoleń mieszkający na wschodnich terenach Polski charakteryzowali się niższymi wynikami w próbach sprawności fi-zycznej w porównaniu z rówieśnikami z innych regionów kraju. Analiza wyników uzyskanych w 1986 roku nie wykazuje, by dzieci i młodzież z terenów objętych ba-daniami własnymi w znaczący sposób różniła się pod względem poziomu sprawno-ści fizycznej od próby ogólnopolskiej. Można jedynie dostrzec różnice w poziomie niektórych zdolności motorycznych, co może być przejawem adaptacji do środo-wiska. W tym okresie szczególnie pozytywną rolę można przypisywać właściwe-mu realizowaniu w szkołach programu wychowania fizycznego i zajęć sportowych. Gdyż, jak wynika z dokumentów oświatowych w większości szkół zatrudnieni byli absolwenci studiów wychowania fizycznego. W tym czasie tylko 6,37% z nich nie miało przygotowania kierunkowego. Wcześniej zajęć z wychowania fizycznego nie prowadzili specjaliści przygotowani do tego przedmiotu.

Powyższe rezultaty obserwacji nad rozwojem funkcjonalnym mogą świadczyć również o zmianach w środowisku, jakie zachodzą we wschodniej Polsce. Tereny objęte badaniami należą do słabo rozwiniętych pod względem ekonomicznym. Brak wielkich zakładów przemysłowych oraz duże zalesienie wpłynęło na środowisko, które jest aktualnie czyste ekologicznie. Nie bez znaczenia pozostaje to dla zdrowia i sprawności młodego pokolenia. Rozwój przemysłu w niektórych regionach kraju spowodował znaczne skażenie ekologiczne tych terenów. Obserwacje tam prowa-dzone ukazywały początkowo poprawę większości wskaźników rozwojowych, wraz z poprawą warunków życia, a następnie ich pogarszanie – głównie sprawności fi-zycznej – wraz z powiększającym się zanieczyszczeniem środowiska. Problematykę tę w oparciu o studia nad literaturą szeroko opisał Przewęda i Dobosz (2003). Także obserwacje porównawcze dziewcząt i chłopców z regionów czystych ekologicznie, do których zaliczono województwa warmińsko-mazurskie i podlaskie, z ich rówie-śnikami zamieszkującymi obszary ekologicznego zagrożenia z województw śląskie-go i dolnośląskiego, wskazują na wyższy poziom rozwoju motoryki u wymienionych w pierwszej kolejności, o czym donosi Trzcińska (2002). W odniesieniu do cech

82


somatycznych autorka nie odnotowała tak wyraźnych zależności. Podobne konklu-zje z badań mieszkańców miejscowości położonych w okolicach Krakowa, w któ-rych przekroczono dopuszczalne normy skażenia powietrza, przedstawili Mleczko i Ambroży (1997). Cytowani autorzy odnotowali najniższy poziom cech funkcjo-nalnych dziewcząt i chłopców z miejscowości o największym skażeniu atmosfery, wyższy zaś z terenów mniej skażonych. Także wyraźnych różnic nie stwierdzono w rozwoju somatycznym. Podobne konkluzje na podstawie badań czternastolatków z Legnicy – głównego miasta Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego przed-stawiły Jednorał i Ignasiak (2010). Autorki ustaliły, że słabsze wyniki chłopców i dziewcząt w próbach sprawnościowych od nastolatków z innych regionów kraju mogły być spowodowane wpływem czynników zewnętrznych, a zwłaszcza zanie-czyszczeniem środowiska, które to w większym stopniu wpływa na cechy funkcjo-nalne niż somatyczne.

Niepokojące są rezultaty obserwacji z 2016 roku, które wykazały niższy po-ziom sprawności fizycznej mieszkańców wschodnich województw Polski od śred-nich krajowych. Dziewczęta i chłopcy (poza biegiem zwinnościowym) uzyskali niższe, lub zbliżone wyniki w ocenianych testach sprawności. Nie są to duże dy-stanse, lecz w zestawieniu z obserwacjami z 1986 roku dzieci i młodzież wypadają mniej korzystnie.

Badania nad motorycznością dzieci i młodzieży dowodzą występowania róż-nic pomiędzy mieszkańcami miejscowości o odmiennym stopniu urbanizacji, co wielokrotnie potwierdzono w piśmiennictwie polskim (Strzelczyk 1995, Mleczko 2002, Nowacka-Dobosz 2006 i inni), jak i zagranicznym (Malina i wsp. 2004, Chillión i wsp. 2011, Ujević i wsp. 2013, Castillo i wsp. 2016 i inni). Najczęściej były to zestawienia mieszkańców wsi z rówieśnikami z dużych miast, gdzie wyższy poziom sprawności fizycznej posiadały dzieci z większych miejscowości. Takie spo-strzeżenia przedstawił także Januszewski i wsp. (2012) wykazując lepszą sprawność fizyczną dzieci i młodzieży z aglomeracji miejskich względem rówieśników ze wsi. Autorzy udokumentowali, że są oni szybsi w sprawnościach o podłożu koordynacyj-nym, wyróżniają się większą częstotliwością ruchów kończyną górną oraz posiada-ją lepszą koordynację przestrzenną. Dziewczęta ze wsi uzyskały przeciętnie lepsze wyniki tylko w biegu krótkim (50 m) i posiadały większe możliwości metaboliczne (VO2max/kg). Chłopcy z małych miejscowości względem kolegów z miast uzyskali korzystniejsze wyniki w biegu na dłuższym dystansie (1000 m), a zbliżony poziom rezultatów odnotowano w VO2max/kg i ruchomości kręgosłupa. Niemniej jednak w piśmiennictwie spotkać można doniesienia mówiące o zmniejszaniu dystansów w rozwoju motorycznym pomiędzy uczniami miejskimi i wiejskimi (Awati 2014).

Obserwowane przez nas różnice w sprawności fizycznej pomiędzy mieszkań-cami obu środowisk w 1986 roku i 2016 roku były niewielkie, a trzydziestoletnie trendy sekularne miały podobną dynamikę. Można zatem uznać że zbliżony poziom sprawności fizycznej mieszkańców miast i wsi wschodnich województw Polski powiązany jest z przemianami społeczno-ekonomicznymi jakie obserwuje się we

83

DYSKUSJA

wschodnich województwach kraju. Spostrzeżenie to wymaga szerszego komentarza. W ciągu ostatnich lat nastąpiły istotne zmiany w strukturze agrarnej Polski. Zgodnie z informacją Agencji Restrukturyzacji Rolnictwa, średnia powierzchnia gruntów rolnych w gospodarstwie rolnym w Polsce w roku 2016 wynosiła 10,56 h, dziesięć lat wcześniej było to 9,57 h. Z danych Głównego Urzędu Statystycznego wynika też, że zmieniła się wielkość gospodarstw indywidualnych na terenie wschodnich woje-wództw kraju. Do roku 2005 dominowały gospodarstwa o powierzchni od 1,01 h do 4,99 h. Wówczas częstym zjawiskiem było współuczestniczenie dzieci i młodzieży w pracach fizycznych w gospodarstwie (Lachowski 2001). Podobne spostrzeżenia na terenie wschodniej Polski zaobserwowali Zaleszczyk i Saczuk (2005). Obecnie najwięcej jest gospodarstw rolnych o powierzchni od 5,05 h do 9,99 h, ponieważ małe gospodarstwa rolne nie mają racji bytu, a sama działalność rolnicza to zbyt mało, aby zapewnić wysoki poziom życia, co skutkowało poszukiwaniem zatrudnie-nia w innych branżach. Ponadto postęp technologiczny i zakup sprzętu przez udo-stępnienie korzystnych kredytów, znacznie odciążył współczesnych rolników. Coraz częściej nie ma już potrzeby angażowania w pracę w gospodarstwie wszystkich do-mowników (Lachowski i Zagórski 2010). Dzieci wiejskie zyskały zatem z jednej strony czas wolny, który mogłyby przeznaczyć na aktywność ruchową. Z drugiej zaś nie są już tak często mobilizowane do działania, które wymagało od nich podejmo-wania wysiłku fizycznego. Czynności dnia codziennego sprzyjały bowiem dosko-naleniu naturalnych form ruchu (Przewęda i Dobosz 2003). Nie bez znaczenia jest również wprowadzenie obowiązku dowożenia uczniów do szkół, do jakiego zobli-gowano gminy, po przekazaniu placówek oświatowych władzom gminnym. Często również rodzice sami wożą swoje pociechy do placówek oświatowych. To również ograniczyło aktywność fizyczną młodych mieszkańców wsi i miast, którzy wcze-śniej pokonywali tę odległość rowerem lub pieszo. Problem ten udokumentowali na przykładzie dzieci australijskich Lewis i wsp. (2006). Obserwowana współcze-śnie zmiana trybu życia młodego pokolenia przekłada się też na wzrost masy ciała i zwiększenie częstości występowania nadwagi i otyłości, które nie pozostają bez wpływu na motorykę (Saczuk i wsp. 2011, Wasiluk i Saczuk 2012). Postęp cywili-zacyjny na terenach wiejskich i małomiasteczkowych spowodował, że dzieci z tych miejscowości mają mniejsze możliwości do wzbogacania swojej motoryki. Obecnie jedynym środowiskiem wychowawczym, które może przeciwdziałać pogłębianiu się dysproporcji w motoryce dzieci miejskich i wiejskich jest szkoła. Jednak małe, niedoinwestowane szkoły bardzo często nie są w stanie samodzielnie podołać ta-kiemu zadaniu (Marzec-Holka 2015). Potwierdzeniem małego inwestowania gmin w szkolnictwo jest również mniejsza liczba sal sportowych na terenie wschodnich województw kraju względem wskaźników ogólnopolskich, co utrudnia prowadzenie zajęć ruchowych.

Przedstawione wyniki badań poza głównym celem penetracji badawczej, mają duże znaczenie z punktu widzenia poznawczego, jak i praktycznego. Ukazały bo-wiem, uwzględniający środowisko, aktualny stan kondycji fizycznej oraz kierunki

84


zmian w rozwoju morfofunkcjonalnym młodych mieszkańców wschodnich woje-wództw Polski. Po odnotowanych korzystnych zmianach w podstawowych cechach somatycznych, pewne obawy powinny budzić niekorzystne zmiany międzypoko-leniowe w motoryce. Odnotowano bowiem niepokojącą rozbieżność w kierunku przemian pomiędzy coraz lepszą somatyką i coraz gorszą motoryką ocenianych przez nas dziewcząt i chłopców, a zatem większego efektu „rozwartych nożyc” niż zaobserwowany w próbie krajowej, opisanej przez Przewędę i Dobosza (2003). To może dowodzić obniżania się biologicznej wartości populacji i nie jest bez znacze-nia dla zdrowia pozytywnego. Sprawność fizyczna w dużym stopniu jest wyćwiczal-na. A zatem stwarzane coraz lepszych warunków do prowadzenia zajęć ruchowych oraz przenikanie w coraz większym stopniu stylu zdrowego życia, przejawiającego się między innymi zdrowym żywieniem i aktywnym spędzaniem czasu wolnego pozwala z pewnym optymizmem pozwala patrzeć w przyszłość. Przejawami takie-go optymizmu są opisane trendy sekularne sprawności fizycznej z ostatniej dekady, zwłaszcza u najstarszej młodzieży. Z kolei niepokojącym jest największa częstość występowania niedoboru i nadmiaru masy ciała oraz największe negatywne zmiany w sprawności fizycznej u dzieci w wieku 7-9 lat, co może wpłynąć na stan biolo-giczny ich organizmów w przyszłości. Niezbędne jest podjęcie działań zapobiegaw-czych, aby obecne pokolenie dzieci nie było pierwszym od długiego czasu, którego przeciętna długość życia będzie krótsza niż ich rodziców. Przyczyną tego mogą być opisane wcześniej choroby cywilizacyjne, spowodowane nieodpowiednim żywie-niem oraz niedostatkiem ruchu. Dlatego należałoby wprowadzić obowiązek prowa-dzenia zajęć z wychowania fizycznego przez absolwentów uczelni sportowych, a nie nauczania zintegrowanego oraz szersze uświadamianie rodziców o prawidłowym rozwoju ich pociech. Stały wzrost częstości występowania nadmiaru masy ciała we wszystkich grupach wieku u dzieci i młodzieży, nie tylko z terenu prowadzonych przez nas badań, wymaga opracowanie nowych międzyresortowych działań napraw-czych skierowanych zwłaszcza do tej grupy dziewcząt i chłopców.

85

PODSUMOWANIE

PODSUMOWANIE

Otrzymane wyniki z prowadzonych badań nad rozwojem somatycznym i sprawnością fizyczną dziewcząt i chłopców ze wschodnich terenów Polski oraz dyskusji przeprowadzonej z rezultatami opracowań innych autorów pozwalają na podsumowanie niniejszego opracowania. Takie globalnie przedstawienie wyników badań umożliwi czytelnikowi zapoznać się ze zmianami w rozwoju morfofunkcjo-nalnym ocenianych dziewcząt i chłopców w okresie transformacji ustrojowej i po akcesji Polski do Unii Europejskiej.

W latach 1986-2016 poza zmianami społeczno-gospodarczymi we wschod-niej Polsce, zaobserwowano również zmiany w środowisku rodzinnym badanych. Zmalał odsetek badanych pochodzących z rodzin o podstawowym i zawodowym wykształceniu rodziców, a równocześnie szybko wzrastał odsetek rodzin ze średnim wykształceniem ojców i matek oraz synów i córek, absolwentów wyższych uczelni. Zmiany zaobserwowano także w dzietności rodzin. W obserwacjach prowadzonych po trzydziestu latach zwiększył się odsetek badanych dziewcząt i chłopców z rodzin z jednym i dwojgiem dzieci, natomiast w mniejszym stopniu zmniejszyła się liczeb-ność badanych z rodzin z trojgiem dzieci oraz znacznie z rodzin wielodzietnych.

Poza zmianami w środowisku rodzinnym zaobserwowano także różnice w rozwoju morfofunkcjonalnym. W każdej z opisywanych dekad odnotowano trend wysokoroślenia chłopców i dziewcząt, przy czym największe zmiany odnotowano w latach 1996-2006. W masie ciała, po niewielkich zmianach w pierwszym dzie-sięcioleciu odnotowano znaczne różnice w drugim. Tak znacznych dystansów nie odnotowano w ostatniej dekadzie. Z analizowanych okresów rozwoju, największe różnice w wysokości i masie ciała odnotowano w okresie pubertalnym, co jest prze-jawem akceleracji dojrzewania.

W latach 1986-2016, odnotowano wzrost względnej masy ciała u chłopców (zwiększyła się o 1,00 kg/m²), na który wpływ miały głównie wyniki uzyskane od 1996 roku do 2006 roku. Bowiem niewielkie różnice odnotowano w pierwszej i trzeciej dekadzie. W odniesieniu do okresów rozwoju, największe dystanse między badanymi stwierdzono w okresie pubertalnym, następnie w postpubertalnym, a naj-mniejsze w prepubertalnym. Wśród dziewcząt po smukleniu sylwetek w pierwszym dziesięcioleciu i stabilizacji BMI po drugim, w trzeciej dekadzie nastąpił znaczny wzrost tęgości ciała, głównie w okresie popokwitaniowym. Opisane trendy sekular-ne w indeksie masy ciała w dużym stopniu spowodowane były zmianami w częstości występowania niedoboru i nadmiaru masy ciała ocenianych dziewcząt i chłopców. W całym okresie obserwacji u obojga płci odnotowano niewielkie zmniejszenie się odsetka badanych z niedowagą, a największe różnice u chłopców odnotowano od 1986 roku do 2006 roku, u dziewcząt w ostatniej dekadzie. Częstość występowania nadmiaru masy ciała u chłopców między kolejnymi dekadami stale się zwiększała, natomiast u dziewcząt zjawisko te zaobserwowano w latach 2006-2016. Największą częstość występowania niedoboru i nadmiaru masy ciała zaobserwowano w grupach

86


najmłodszych dzieci.Opisane w części wstępnej pracy przemiany społeczno-ekonomiczne w Polsce

oraz na terenach wschodnich województw kraju, w okresie transformacji ustrojonej oraz po akcesji Polski do Unii Europejskiej modyfikowały rozwój morfofunkcjonal-ny dzieci i młodzieży tam mieszkającej. W ocenianym trzydziestoleciu (1986-2016), populacje chłopców i dziewcząt zamieszkujące wschodnią Polskę wyróżniały prze-ciętnie wyższe wartości cech somatycznych (wysokość i masa ciała) oraz tęgości budowy ciała w porównaniu z populacją ogólnopolską. Należy podkreślić, iż w oce-nianym trzydziestoleciu badane przez nas dzieci i młodzież we wszystkich wyżej opisywanych wskaźnikach rozwoju zwiększyli dystanse względem grupy odniesie-nia.

W pierwszym terminie badań populacje chłopców i dziewcząt zamieszku-jący miasta wschodniej Polski w porównaniu z rówieśnikami ze środowisk wiej-skich charakteryzowały się zbliżonymi proporcjami wagowo-wzrostowymi, przy wyższych wartościach przeciętnych wysokości i masy ciała. Z obserwacji przepro-wadzonych w 2016 roku tylko u dzieci w okresie przedpokwitaniowym odnotowa-no wyższą przeciętną wysokości ciała u mieszkańców miejscowości w większym stopniu zurbanizowanych. W pozostałych okresach rozwoju (pokwitaniowym i po-pokwitaniowym) oraz dla całego materiału nie zaobserwowano większych różnic środowiskowych. Chłopcy z miast są aktualnie przeciętnie ciężsi i masywniejsi od rówieśników ze wsi, natomiast u dziewczęta są lżejsze i smuklejsze.

Od 1986 roku do 2016 roku u chłopców ze wsi względem rówieśników z miast odnotowano większy przyrost wysokości ciała, zbliżoną dynamikę zmian w masie ciała oraz mniejszą w BMI. Większe wartości trendu sekularnego wysokości ciała, a także masy ciała stwierdzono u mieszkanek wsi. W tym okresie dziewczęta z miast zmniejszyły swoją względną masę ciała, natomiast u ich rówieśniczek ze środowisk wiejskich w obu terminach obserwacji zaobserwowano zbliżony poziom BMI.

Trzydziestoletni okres transformacji ustrojowej niekorzystnie wpłynął na mo-torykę młodych mieszkańców wschodniej Polski, u których zaobserwowano obni-żenie poziomu sprawności fizycznej – większe u chłopców, mniejsze u dziewcząt. Największe negatywne zmiany odnotowano u dzieci w okresie prepubertalnym, u których we wszystkich testach sprawności stwierdzono znaczne obniżenie rezul-tatów. W fazie pubertalnej i postpubertalnej zarówno u chłopców, jak i u dziewcząt poprawa wyników nastąpiła w sile ręki oraz sile tułowia, natomiast pogorszenie w pozostałych zdolnościach motorycznych i gibkości tułowia. Należy podkreślić iż sprawność najstarszych dziewcząt nie uległa obniżeniu.

U ocenianych przez nas dzieci i młodzieży po pierwszej dekadzie (1986-1996) nie odnotowano obniżenia sprawności fizycznej. Największe niekorzystne zmiany zaobserwowano w latach 1996-2006 i mniejsze w ostatnim dziesięcioleciu (2006-2016). Z dekady na dekadę stałe obniżanie zwinności odnotowano u dziewcząt, a gibkości tułowia i mocy kończyn dolnych u chłopców. Po korzystnych zmianach w pierwszym dziesięcioleciu, w kolejnych terminach badań znaczne obniżenie

87

PODSUMOWANIE

wyników odnotowano w biegu na dystansie 50 m u obojga płci oraz skoku w dal z miejsca dziewcząt. W niewymienionych próbach sprawności obraz zmian nie był regularny.

Zaobserwowano także różnice środowiskowe w trendach sekularnych zdol-ności motorycznych. W 1989 roku dzieci i młodzież ze wschodnich województw kraju posiadały zbliżony poziom sprawności fizycznej względem próby ogólnopol-skiej. Nie był to jednolity obraz dystansów we wszystkich ocenianych próbach testu sprawności fizycznej. Po trzydziestu latach różnice zwiększyły się na niekorzyść ocenianych przez nas dziewcząt i chłopców. Aktualnie chłopcy ze wschodnich woje-wództw kraju charakteryzują się przeciętnie gorszą szybkością lokomocyjną, mocą kończyn dolnych, siłą tułowia i siłą ręki, natomiast lepszą zwinnością. Dziewczęta natomiast charakteryzowały przeciętnie niższe wartości wyników w próbach testu sprawności oceniających siłę ręki szybkość lokomocyjną i gibkość tułowia, a wyż-szy również zwinność. W niewymienionych zdolnościach motorycznych różnice w obu zespołach były niewielkie.

Na podstawie wyliczeń sprawności ogólnej można stwierdzić, iż dystanse po-między mieszkańcami miast i wsi zarówno w 1986 roku jak i 2016 roku były niewiel-kie W pierwszym terminie badań chłopcy ze wsi względem rówieśników z miast, uzyskali lepsze rezultaty przeciętnych w dynamometri dłoniowej i biegu 4x10 m, natomiast w drugim, w liczbie siadów z leżenia tyłem w czasie 30 s i w biegu 4x10 m. W 1986 roku dziewczęta ze wsi w porównaniu do swoich rówieśniczek z miast posiadały większe średnie siły ręki i szybkości lokomocyjnej. Trzydzieści lat później badane ze środowisk wiejskich również uzyskały lepsze przeciętne rezultatów od dziewcząt z miast w biegu dystansie na 50 m i w skłonach tułowia w przód z posta-wy stojącej. W pozostałych próbach sprawności u dzieci i młodzieży odnotowano niższe średnie rezultatów od rówieśników z miast. Z zestawionych wyników badań można wnioskować, że nie był to jednolity obraz zmian we wszystkich próbach te-stu sprawności. Odnotowano rezultaty, w których dystanse pomiędzy mieszkańcami miast i wsi zmniejszały się, ale również były takie, w których się powiększyły.

Przy zbliżonych długookresowych tendencjach zmian sprawności ogólnej dzieci i młodzieży z obu środowisk, można było zaobserwować odmienność tren-dów sekularnych w poszczególnych zdolnościach motorycznych. U dziewcząt ze wsi w zestawieniu z mieszkankami miast, w latach 1986-2016 mniejsze niekorzyst-ne zmiany zaobserwowano w mocy kończyn dolnych, szybkości lokomocyjnej, zwinności i gibkości ciała. Przy pozytywnych trendach sekularnych w sile tułowia, w sile ręki znacznie korzystniejsze zmiany odnotowano u dziewcząt z miast. Wśród chłopców wiejskich mniejsze negatywne dystanse stwierdzono w szybkości biego-wej i zwinności, a większe w sile tułowia i gibkości tułowia. Należy podkreślić, iż w ocenianym trzydziestoleciu u chłopców ze środowisk wiejskich odnotowano po-gorszenie wyników prób sprawności oceniających siłę ręki, a poprawę siły tułowia, natomiast u ich rówieśników z miejscowości bardziej zurbanizowanych poprawę wyników siły ręki i obniżenie poziomu siły tułowia.

88


WNIOSKI

Z uzyskanych rezultatów badań można przedstawić następujące wnioski:1. W okresie transformacji ustrojonej oraz po akcesji Polski do Unii Europejskiej

wśród badaniach chłopców i dziewcząt ze wschodnich województw kraju za-obserwowano pozytywnymi zmianami międzypokoleniowe cech somatycz-nych dzieci i młodzieży oraz obniżeniem się sprawności fizycznej. Podobny kierunek długookresowych tendencji przemian w rozwoju somatycznym oraz sprawności fizycznej stwierdzono w obserwacjach ogólnopolskich. Odnotowano jednak odmienne tempo wzrastania, a także zmian czasowych w zdolnościach motorycznych, co może być przejawem innego oddziaływania środowiska.

2. Zmniejszanie się dystansów w rozwoju morfofunkcjonalnym chłopców i dziewcząt ze wschodniej województw kraju wzglądem próby ogólnopolskiej, jak również pomiędzy mieszkańcami miast i wsi na tym terenie, świadczy o nadrabianiu opóźnień rozwojowych w środowiskach charakteryzujących się wcześniej niższym poziomem rozwoju biologicznego. Przyczyn takich zmian należałoby doszukiwać się w pozytywnych zmianach warunków życia bada-nych dzieci i młodzieży.

3. Niepokojącym są trendy sekularne w częstość występowania niedoboru i nad-miaru masy ciała oraz największe negatywne zmiany w sprawności fizycznej u dzieci w wieku 7-9 lat, co może wpłynąć na stan biologiczny ich organi-zmów w przyszłości. Dlatego w prowadzeniu lekcji wychowania fizycznego, niezbędnym jest zastąpienie nauczycieli nauczania zintegrowanego absolwen-tami AWF.

4. Obniżanie się sprawności fizycznej dziewcząt i chłopców oraz stały wzrost częstości występowania nadmiaru masy ciała we wszystkich grupach wieku u dzieci i młodzieży, obserwowane nie tylko z terenu prowadzonych przez nas badań, wymaga opracowania nowych międzyresortowych działań napraw-czych skierowanych zwłaszcza do tej grupy dziewcząt i chłopców.

89

PIŚMIENNICTWO

PIŚMIENNICTWO

1. Apfelbacher C.J., Cairns J., Bruckner T. i wsp. (2008) Prevalence of over-weight and obesity in East and West German children in the decade after reunification: population-based series of crossectional studies. J. Epidemiol. Community Health; 62: 125-130.

2. Arcaleni E. (2006) Secular trend and regional differences in the stature of Italians, 1854-1980. Economics and Human Biology; 4: 24-38.

3. Awati S.S. (2014) A comparative analysis on physical fitness of rural and urban high school students: a case of Bagalkot. “New Man International Journal of Multidisciplinary Studies”; 4: 122-134.

4. Bielicki T., Szklarska A., Welon Z., Brajczewski C. (1997) Nierówności spo-łeczne w Polsce: antropologiczne badania poborowych w trzydziestoleciu 1965-1995. Monografie Zakładu Antropologii PAN, Wrocław; 16: 67-82.

5. Bizhen-Wang, Jicheng-Ye. (2005) Secular growth changes in body height and weight in children and adolescents in Shandong, China between1939 and 2000. Annals of Human Biology; 32 (5): 650-665.

6. Bukowska A. (2007) Emigracja zarobkowa ludności polskiej. Obserwatorium Rynku Pracy i Edukacji, Kraków.

7. Cardoso H., Caninas M. (2010) Secular trends in social class differences of height, weight and BMI of boys from two schools in Lisbon, Portugal (1910-2000) Economics and Human Biology; 8: 111-120.

8. Castilho L.V., Lahr M.M. (2001) Secular trends in growth among urban Brazilian children of European descent. Annals of Human Biology; 28: 564-574.

9. Castillo E.R., Sang M.K., Sigei T.K., Dingwall H.L., Okutoyi P., Ojiambo R., Otárola-Castillo E.R., Pitsiladis Y., Lieberman D.E. (2016) Physical fitness differences between rural and urban children from western Kenya. Am J Hum Biol.; 28 (4): 514-523. doi: 10.1002/ajhb.22822.

10. Charzewska J., Chabrom B., Jajszczyk B., Rogalska-Niedźwiedź M., Chojnowska Z. (2004) Wysokość ciała młodzieży z Warszawy na tle kolejnych okresów ekonomi. [W:] Trendy sekularne na tle zmian cywilizacyjnych. AWF Warszawa.

11. Charzewska J. (2012) Zagrożenia otyłością dzieci i młodzieży w Polsce. [W:] Raport z ogólnopolskiej debaty o uwarunkowaniach edukacji fizycznej w Polsce (red S. Nowacka-Dobosz, A. Zarychta, J. Dobosz), AWF Warszawa.

12. Chillón P., Ortega B., Ferrando J.A., Casajus J.A. (2011) Physical fitness in rural and urban children and adolescents from Spain. J Sci Med Sport; 14 (5): 417-23. doi: 10.1016/j.jsams.2011.04.004.

13. Chromiński Z. (1979) Bilans sprawności fizycznej chłopców w wieku lat 10. Kultura Fizyczna; 11: 16-21.

90


14. Cole T.J., Bellizzi M.C., Flegal K.M., Dietz W.H. (2000) Establishing a stan-dard definition for child overweight and obesity worldwide: international su-rvey. BMJ; 320: 1240-1243.

15. Cole T. J. (2003) The secular trend in human physic growth: a biological view. Economics and Human Biology; 1: 161-168.

16. Czeczelewski J. (2007) Sposób żywienia, stan odżywienia (wybrane cechy somatyczne) oraz aktywność fizyczna dzieci i dorastającej młodzieży z te-renu powiatu bialskiego; uwarunkowania i wzajemne związki. Monografie i Opracowania, AWF Warszawa, Zamiejscowy Wydział Wychowania Fizycznego w Białej Podlaskiej, 1.

17. Cole T.J., Flegal K.M., Nicholls D., Jackson A.A. (2007) Body mass index cut offs to define thinness in children and adolescents: international survey. BMJ; 335: 194-197.

18. Dobosz J. (2012) Stan kondycji fizycznej dzieci i młodzieży w Polsce. Raport z ogólnopolskiej debaty o uwarunkowaniach edukacji fizycznej w Polsce (red S. Nowacka-Dobosz, A. Zarychta, J. Dobosz). AWF Warszawa.

19. Dobosz J., Mayorga-Vega D., Viciana J. (2015) Percentile values of physical fitness levels among Polish children aged 7 to 19 years – a population-based study. Central European Journal of Public Health; 23 (4): 340-351.

20. Drozdowski S. (1962) Średnie arytmetyczne wzrostu w zależności od sposobu ustalania klas wieku. Roczniki Naukowe, WSWF Poznań; 4: 127-131.

21. Danubio M.E., Sanna E. (2008) Secular changes in human biological variables in Western Countries: an updated review and synthesis. J Anthropol Sci; 86: 91-112.

22. Due P., Damsgaard M.T., Rasmussen M. I. (2009) Socioeconomic position, macroeconomic environment and overweight among adolescents in 35 coun-tries. Int. J. Obes.; 33: 1084-1093.

23. Duvigneaud N., Wijndaele K., Matton L., Thomis M., Duquet W., Lefevre J., Philippae R. (2006) Trends in fysieke fitheid van de Vlaamse jeugd. In : Steens G, editor. Moet er nog sport zijn? Sport, beweging en gezondheid in Vlanderen 2002-2006; 1. Antwerpen : F&G Partners: 85-95.

24. Edwardson C.L., Gorely T., Davies M.J., Gray L.J., Khunti K., Wilmot E.G. (2012) Association of Sedentary Behaviour with Metabolic Syndrome: A Meta-Analysis. PLoSONE; 7 (4): 34916.

25. Eurostat. (2014) Quality of life indicators. Statistics Explained. http://epp.eu-rostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Quality_of_life indicators (dostęp 05.04.2017)

26. Fałkowski J. (2010) Zmiany liczby gospodarstw rolnych w Polsce w okresie transformacji. Gospodarka Narodowa; 1-2.

27. Fraser L.K., Edwards K.L. (2010) The association between the geography of fast food outlets and childhood obesity rates in Leeds, UK. Health Place; 16: 1124-1128.

91

PIŚMIENNICTWO

28. Freedman D., Dietz W.H., Srinivasan S.R., Berenson GS. (1999) The relation of overweight to cardiovascular risk factors among children and adolescents. The Bogalusa Heart Study. Pediatrics; 103 (6): 1175-1182.

29. Grajda A., Kułaga Z., Gurzkowska B. (2011) Regional differences in the pre-valence of overweight, obesity and underweight among polish children and adolescents. Med. Wieku Rozwojowego; 15: 258-265.

30. Główny Urząd Statystyczny (2006) Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polski, Warszawa.

31. Gohlke B, Woelfle J. (2009). Growth and Puberty in German Children. Dtsch Arztebl Int 106 (23): 377-82.

32. Guo S.S., Wu W., Chumlea W.C., Roche A.F. (2002) Predicting overweight and obesity in adulthood from body mass index values in childhood and ado-lescence. The American Journal of Clinical Nutrition; 76: 653-658.

33. GUS (2011) Stan zdrowia ludności Polski w 2009 roku. Informacje i opraco-wania statystyczne. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.

34. Główny Urząd Statystyczny (2016) Polacy na emigracji. Dane GUS o roda-kach za granicą http://www.money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/ilu-po-lakow-przebywa-na-emigracji,54,0,2149430.html.

35. Główny Urząd Statystyczny (2016) Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polski, Warszawa.

36. Hulanicka B., Brajczewski Cz., Jedlińska W., Sławińska T., Waliszko A. (1990) Duże miasta – małe miasta – wsie. Rozwój fizyczny dzieci w Polsce w 1988 roku. Monografie Zakładu Antropologii PAN Wrocław; 8.

37. Hulanicka B., Kolasa E., Waliszko A. (1994) Dziewczęta z Górnego Śląska. Monografie Zakładu Antropologii PAN Wrocław; 14.

38. Huotari P., Nupponen H., Laakso L., Kujala U. (2010) Secular trends in aero-bic fitness performance in 13–18-year-old adolescents from 1976 to 2001. Br J Sports Med 2010; 44: 968-972 doi:968 10.1136/.

39. IBP (1969) A guide to field methods. Handbook 9, Human Biology, Oxford.40. Ignasiak Z., Sławińska T. (1993) Akceleracja rozwoju i zmiany sekularne cech

morfologicznych młodzieży wrocławskiej. Przegląd Antropologiczny; 56: 109-113.

41. Ignasiak Z., SławińskaT., Malina R.M. (2016) Short term secular change in body size and physical fitness of youth 7-15 years in Southwestern Poland: 2001-2002 and 2010-2011. Anthropological Review; 79 (3): 311-329.

42. Januszewski J., Mleczko E. (2012) Długookresowe tendencje zmian spraw-ności fizycznej ujętej w konwencji zdrowia w świetle wyników ich ewaluacji z wykorzystaniem skali tenowej, Antropomotoryka; 57: 89-101.

43. Januszewski J., Mleczko E., Gradek J., Cieśla E. (2012) Komponenty spraw-ności fizycznej w ujęciu zdrowia (H-RF) dziewcząt i chłopców z Polski południowo-wschodniej w pierwszej dekadzie XXI wieku a ich miejsce za-mieszkania. Antropomotoryka; 60: 65-84.

92


44. Jednorał G., Ignasiak Z. (2010) Ocena poziomu rozwoju morfofunkcjonal-nego młodzieży z terenów ekologicznie zagrożonych – doniesienie wstępne. Antropomotoryka; 52: 51-57.

45. Jopkiewicz A. (1997) Przejawy trendu sekularnego a normy rozwoju fizycz-nego dzieci i młodzieży. [W:] Auksologia a promocja zdrowia, Kielce, PAN Oddz. w Krakowie i Kieleckie Towarzystwo Naukowe: 47-60.

46. Jovanović H., Prebeg Ž., Stanić I., Vuletić G. (2003) Impact of Waron Growth Patterns in School Children In Croatia. Collegium. Antropololgicum; 2: 573-579.

47. Jürimäea T. Volbekieneb V., Jürimäea J., Tomkinson G. (2007) Changes in Eurofit Test Performance of Estonian and Lithuanian Children and Adolescents (1992-2002). Pediatric Fitness. Secular Trends and Geographic Variability. Med Sport Sci. Basel, Karger; 50: 129-142.

48. Kac G., Auxiliadora De Santa Cruz Coelho M., Velasquez-Melendez G. (2000) Secular trend in age at menarche for women born between 1920 and 1979 in Rio de Janeiro, Brazil. Annals of Human Biology; 4: 423-428.

49. Kaczanowski K., Głąb H., Haduch E., Mayer B., Niedźwiecka E., Schmager J., Szczepanek A., Szostek K. (2004) Trend sekularny dzieci i młodzieży z Żywca na przestrzeni ostatnich 40 lat. [W:] Trendy sekularne na tle zmian cywiliza-cyjnych. Warsztaty Antropologiczne. AWF Warszawa: 39-53.

50. Karpowicz E. (1997) Skala i struktura ubóstwa w Polsce. Kancelaria Sejmu. Biuro Studiów i Ekspertyz; 434.

51. Katzmarzyk P.T., Craig C.L., Bourchard C. (2001) Underweight, overweigh and obesity: relationships with morality the 13-year follow-up the Canada Fitness Survey. J Clin Epidemiol.; 54: 916-920.

52. Kemm J., Close A. (1995) Health Promotion; Theory and Practice. London, Palgrave Macmillan.

53. Kimm S., Glynn N.W., Obarzanek E., Kriska A.M., Daniels S.R., Barton B.A., Liu K. (2005) Relation between the changes in physical activity and body-mass index during adolescence: a multicentre longitudinal study. “Lancet”; 9482: 301-307.

54. Kolarzyk E., Janik A., Kwiatkowski J. (2011) Evaluation of the risk of meta-bolic syndrome among overweight and obese children. Part I. Anthropometric and biochemical factors of the risk of metabolic syndrome development. Prob Hig Epidemiol.; 92 (4): 741-745.

55. Kołodziej H., Łopuszka M., Lipowicz A., Szklarska A., Bielicki T. (2015) Secular Trends in Body Height and Body Mass in 19-Year-Old Polish Men Based on Six National Surveys from 1965 to 2010. American Journal of Human Biologi; 27: 704-709.

56. Komlos J. (2004) Stature, Living Standards, and Economic Development. Essays in Anthropometric History, The University of Chicago Press.

57. Kopelman P.G. (2000) Obesity as a medical problem. Nature, 404: 635-643

93

PIŚMIENNICTWO

58. Kowal M., Cichocka B., Woronkiewicz A., Pilecki M., Sobecki J., Kryst Ł. (2011) Międzypokoleniowe zmiany w budowie ciała I akceleracja pokwitania u dzieci i młodzieży w wieku 7-15 lat z populacji wielkomiejskiej w świetle uwarunkowań psychosocjalnych. AWF Kraków, Monografie; 4.

59. Kozieł S., Nowak-Szczepańska N., Gomuła A. (2014) Antropologiczne bada-nia dzieci i młodzieży w Polsce w latach 1966-2012. Zmiany sekularne i róż-nicowanie społeczne. Wrocław: Oficyna Wydawnicza: Arboretum.

60. Kułaga Z., Litwin M., Tkaczyk M., Palczewska I., Zajączkowska M., Zwolińska D., Krynicki T., Wasilewska A., Moczulska A., Morawiec-Knysak A., Barwicka K., Grajda A., Gurzkowska B., Napieralska E., Pan H. (2011) Polish 2010 growth references for school-aged children and adolescents. Eur J Pediatr.; 170: 599-609, doi: 10.1007/s00431-010-1329-x/.

61. Lachowski S. (2001) Obciążenie dzieci pracą w gospodarstwie rolnym. [W:] Obciążenie fizyczne i psychiczne pracą w rolnictwie. (red.) F. Bujak, J. Zagórski. Instytut Medycyny Wsi. Lublin: 58-71.

62. Lachowski S., Zagórski J. (2010) Obciążenie pracą dzieci z rodzin rolniczych. Zmiany w ostatnim dziesięcioleciu. Lublin, Instytut Medycyny.

63. Levi F., Chatenoud L., Bertuccio P., Lucchini F., Negri E., La Vecchia C. (2009) Mortality from cardiovascular and cerebrovascular diseases in Europe and other areas of the world: an update. Eur J Cardiovasc Prev Rehabil.; 16 (3): 333-350.

64. Lewis N., Dollmanb J., Dalea M. (2007) Trends in physical activity behaviours and attitudes among South Australian youth between 1985 and 2004. Journal of Science and Medicine in Sport; 10: 418-427.

65. Lindgren G.W. (1988) Auxology – education: some aspect of children’s phy-sical and mental growth in relation to socio-economic factors in Sweden. Collegium Anthropologicum. Zagreb; 12 (228).

66. Lipowicz A. (2009) Kondycja biologiczna mieszkańców miast i wsi w pierw-szych latach transformacji ustrojowej. Monografie Zakładu Antropologii PAN, Wrocław.

67. Lobstein T., Frelut M.L. (2003) Prevalence of overweight among children in Europe. Obes.; 4: 195-200.

68. Lobstein T., Rugby N., Leach R. (2005) Obesity in Europe – 3 International Obesity Task Force March 15, Brussels.

69. Łaska-Mierzejewska T., Olszewska E. (2003) Antropologiczna ocena zmian rozwarstwienia społecznego populacji wiejskiej w okresie 1967-2001. Badania dziewcząt. Studia i Monografie, AWF Warszawa.

70. Malczyk E. (2016) Stan odżywienia dzieci i młodzieży w Polsce na podstawie piśmiennictwa z ostatnich 10 lat (2005-2015). Ann. Acad. Med. Siles. (online); 70: 56-65, doi: 10.18794/aams/58971.

71. Malina R.M., Bouchard C. (1991) Growth, maturation, and physical activity. Human Kinetics Books, Champaign, Illinois.

94


72. Malina R.M., Bouchard C., Bar-or O. (2004) Growth, maturation, and physical activity – 2nd edition. Human Kinetics Books, Champaign, Illinois.

73. Malinowski A. (1976) Dziecko Poznańskie – normy i metody kontroli rozwoju fizycznego. UAM, Poznań Seria Antropologia, 3.

74. Malinowski A. (1978) Dziecko Wielkopolskie. UAM, Poznań, Seria Antropologia, 5.

75. Marques-Vidal P., Madeleine G., Romain S., Gabriel A., Bovet P. (2008) Secular trends in height and weight among children and adolescents of the Seychelles, 1956-2006. BMC Public Health; 8, 166-176.

76. Marzec-Holka K. (2015) Peryferie edukacyjne szkół wiejskich w warunkach niżu demograficznego. Pedagogika Społeczna; 37: 147-161.

77. Mi Jung P., In-Sook L., Eun-Kyung S., Hyojee J., Sung-Il Ch. (2006) The timing sexual maturation and secular trends of menarchial age in Korean ado-lescents. Korean Journal of Pediatrics, 49 (6), 610-616.

78. Mikiel-Kostyra K., Oblacińska A. (2010) Czynniki biologiczne, behawioralne i psychospołeczne kształtujące masę ciała (BMI) 13-latków. Raport z badań, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa.

79. Mleczko E., Ambroży T. (1997) Zanieczyszczenia środowiska naturalnego a rozwój somatyczny i funkcjonalny dzieci i młodzieży z regionu krakowskie-go. Antropomotoryka; 16: 3-21.

80. Mleczko E. (2002) Stopień urbanizacji a poziom rozwoju somatycznego oraz motorycznego dzieci i młodzieży z małopolski – doniesienie wstępne. Antropomotoryka; 23: 53-61.

81. Moliner-Urdiales D., Ruiz J.R., Ortega F.B. (2010) Secular trends in heal-th-related physical fitness in Spanish adolescents: The Avena and HELENA Studies. Journal of Science and Medicine in Sport; 13: 584-588.

82. Moravec R., Kampmiller T., Sedlaček J. (1996) Eurofit. Physique and mo-tor fitness of the Slovak school youth. Slovak Scientific Society for Physical Education and Sports, Bratislava.

83. Mozumdar A., Liguori G. (2011) Persistent Increase of Prevalence of Metabolic Syndrome Among U.S. Adults: NHANES III to NHANES 1999-2006. Diabetes Care; 34 (1): 216-219.

84. Najwyższa Izba Kontroli, Departament Nauki, Oświaty i Dziedzictwa Narodowego. (2010) Informacja o wynikach kontroli wychowanie fizyczne i sport w szkołach publicznych. Warszawa.

85. Ng M., Fleming T., Robinson M., Thomson B., Graetz N., Margono C., Mullany E.C., Biryukov S., Abbafati C., Abera S.F. (2014) Global, regional, and national prevalence of overweight and obesity in children and adults du-ring 1980-2013: A systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013. The Lancet; 384: 766-781.

95

PIŚMIENNICTWO

86. Nishijima T., Kokudo S., Ohsawa S. (2003) Changes over the years in physical and motor ability in Japanese youth in 1964-1997. Int J Sport Health Sci; 1: 164-170.

87. Nowacka-Dobosz S. (2006) Urbanizacyjne różnice w rozwoju somatycznym i motorycznym młodzieży szkolnej. Wychowanie Fizyczne i Sport; 50 (1): 37-44.

88. Nowicki G. (1996) Zmiany międzypokoleniowe rozwoju somatycznego i sprawność fizyczna dzieci i młodzieży szkolnej. Region bydgoski 1935-1991. WSP Bydgoszcz.

89. Oblacińska A., Jodkowska M. (2007) Otyłość u polskich nastolatkow. Epidemiologia, styl zycia, samopoczucie. Instytut Matki i Dziecka. Warszawa.

90. Perenc L. (2009) Rozwój somatyczny dzieci i młodzieży z Rzeszowa w świe-tle współczesnych badań. Young Ports Science of Ukrakne; 4: 148-153.

91. Pilicz S. (1971) Międzynarodowy Test Sprawności Fizycznej. Instytut Nauk Kultury Fizycznej, Warszawa.

92. Przewęda R., Trześniowski R. (1996) Sprawność fizyczna polskiej młodzieży w świetle badań z 1989 roku. Studia i Monografie, AWF Warszawa.

93. Przewęda R., Dobosz J. (2003) Kondycja fizyczna młodzieży polskiej. Studia i Monografie, Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego, Warszawa.

94. Przewęda R. (2009) Zmiany kondycji fizycznej polskiej młodzieży w ciągu ostatnich dekad. „Ecologiae et Bioethicae”; 7: 57-71.

95. Raczek J. (1986) Tendencje przemian w rozwoju sprawności populacji szkol-nej. [W:] Motoryczność dzieci i młodzieży – aspekty teoretyczne oraz impli-kacje metodyczne (red. J. Raczek), cz. II, AWF Katowice.

96. Rutkowska E. (2004) Aktywność fizyczna w medycynie holistycznej. Wych. Fiz. i Sport; 48:175-180.

97. Saczuk J. (1997) Wpływ wybranych czynników środowiskowych i dojrzałości biologicznej na poziom sprawności fizycznej dzieci i młodzieży ze wschod-nich województw Polski. Rozprawa doktorska. AWF Warszawa.

98. Saczuk J. (2005) Zmiany w rozwoju fizycznym dziewcząt i chłopców wo-jewództwa lubelskiego w latach 1972-2003. [W:] Korektywa i kompensacja zaburzeń w rozwoju fizycznym dzieci i młodzieży (red. K. Górniak), ZWWF w Białej Podlaskiej; 1: 244-255.

99. Saczuk J. (2011) Trendy sekularne i gradienty społeczne w rozwoju biologicz-nym dzieci i młodzieży ze wschodniej Polski na tle zmian środowiskowych w latach 1986-2006. WWFiS, Biała Podlaska. Monografie i Opracowania; 11.

100. Saczuk J., Olszewska D., Wasiluk A., Olszewski J. (2011) Physical fitness of boys with overweight and obesity living in the eastern provinces of Poland. Polish Journal of Public Health; 121 (4): 350-354.

96


101. Saczuk J., Wasiluk A., Wilczewski A. (2017) Changes in the physical fitness of girls in the years 2006-2016 including deficiency and excess of the body weight. Aktywność Ruchowa Ludzi w Różnym Wieku; 33 (1): 79-89.

102. Skład M. (red.) (2000) Wybrane wskaźniki rozwoju biologicznego dziewcząt i chłopców z Podlasia. IWFiS Biała Podlaska.

103. Sławińska T. (2000) Uwarunkowania środowiskowe w rozwoju motoryczno-ści dzieci wiejskich. Praca habilitacyjna. AWF Wrocław.

104. Smopokos E., Linardakis M., Papadaki A., Christos Lionis C., Kafatos A. (2012) Secular trends in fitness, moderate-to-vigorous physical activity, and TV-viewing among first grade school children of Crete, Greece between 1992/93 and 2006/07. Journal of Science and Medicine in Sport; 15: 129-135.

105. Stolarczyk H. (1994) Ocena poziomu rozwoju fizycznego dzieci i młodzie-ży Łodzi (standardy rozwoju). [W:] Normy rozwojowe. Aspekty teoretyczne i implikacje praktyczne. AWF Kraków, Zeszyty Naukowe; 68: 77-78.

106. Strzelczyk R. (1990) Rozwój fizyczny i sprawność fizyczna dzieci wiejskich na tle rówieśników z miasta. Przegląd badań. Monografie, AWF Poznań; 284: 91-103.

107. Szklarska A. (1998) Społeczne różnice w sprawności fizycznej dzieci i mło-dzieży w Polsce. Monografie Zakładu Antropologii PAN Wrocław; 17.

108. Szopa J., Żak J. (1986) Zmiany sprawności fizycznej dzieci i młodzieży Krakowa w latach 1974-1983 na tle trendu sekularnego wysokości ciała. Wychowanie Fizyczne i Sport; 1: 39-51.

109. Szponar L., Ołtarzewski M. (2004) Epidemiologia niedożywienia dzieci i młodzieży w Polsce. Pediatria Współczesna. Gastroenterologia, Hepatologia i Żywienie Dziecka; 6 (1): 13-17.

110. Tokmakidis A., Christodulos D., Savvas P. (2006) Fitness levels of Greek pri-mary schoolchildren in relationschip to overweight and obesity. Eur J Pediatr.; 165: 867-874.

111. Tomkinson G.R., Annandales M., Ferrar K. (2013) Global Changes in Cardiovascular Endurance of Children and Youth Since 1964: Systematic Analysis of 25 Million Fitness Test Results from 28 Countries [abstract] Circulation; 128: A13498.

112. Trzcińska D. (2002) Rozwój i sprawność fizyczna dzieci i młodzieży z re-gionów o różnym stopniu skażenia środowiska. Rozprawa doktorska, AWF Warszawa.

113. Trześniowski R. (1961) Rozwój fizyczny i sprawność młodzieży polskiej. Nasza Księgarnia, Warszawa.

114. Trześniowski R. (1990) Rozwój fizyczny i sprawność fizyczna młodzieży szkolnej w Polsce. AWF Warszawa.

115. Ujević T., Sporis G., Milanović Z., Pantelić S., Neljak B. (2013) Differences between health-related physical fitness profiles of Croatian children in urban and rural areas. Coll Antropol.; 37 (1): 75-80.

97

PIŚMIENNICTWO

116. Yildiz Y., Karakaş S., Güneş H., Köse H. (2009) Reflection of Sport Awareness On Body Composition in Students at the School of Physical Education and Sports. Trakya Univ Tip Fak Derg; 3: 249-255.

117. Venckunas T., Emeljanovas A., Mieziene B., Volbekiene V. (2016) Secular trends in physical fitness and body size in Lithuanian children and adolescents between 1992 and 2012. Journal of Epidemiology & Community Health, doi: 10.1136/jech-2016-207307. www.bmj.com/content/early/2016/07/18/jech-2016-207307.short?rss=1(dostęp: 29.11.2016)

118. Wang Y., Monteiro C., Popkin B.M. (2002) Trends of obesity and underwe-ight in older children and adolescents in the United States, Brazil, China, and Russia. Am J Clin Nutr.; 75: 971-977.

119. Wasiluk A., Saczuk J. (2012) Sprawność fizyczna dziewcząt z nadwagą i oty-łością z terenów wschodniej Polski. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii; 1: 8-15.

120. Wasiluk A., Saczuk J., Wilczewski A. (2016) Wyniki oraz normy rozwoju i sprawności fizycznej dzieci i młodzieży z województwa lubelskiego i podla-skiego. Monografie i Opracowania. ZWWF Biała Podlaska.

121. Wilczewski A. (2005) Środowiskowe i społeczne uwarunkowania zmian w rozwoju biologicznym dzieci i młodzieży wiejskiej w latach 1980-2000. Studia i Monografie, AWF Warszawa; 104.

122. Wilczewski A. (2013) Czy dystanse środowiskowe ulegają zmianie? WWFiS, Biała Podlaska. Monografie i Opracowania 14.

123. Wolański N. (2005) Rozwój biologiczny człowieka. PWN Warszawa.124. Wolnicka K., Taraszewska A., Jaczewska-Schuetz J. (2012) Prevalence of

overweight, obesity and underweight among 3rd grade students of primary schools taking into account regional differences. Endocrinology, Obesity and Metabolic Disorders; 8 (3): 80-85.

125. van Vliet-Ostaptchouk J.V., Nuotio M.L., Slagter S.N., Doiron D., Fischer K., Foco L. (2014) The prevalence of metabolic syndrome and metabolically he-althy obesity in Europe: a collaborative analysis of ten large cohort studies. BMC Endocr Disord.; 14: 9.

126. Zaleszczyk A., Saczuk J. (2000) Aktywność ruchowa dziewcząt i chłopców. [W:] Wybrane wskaźniki rozwoju biologicznego dziewcząt i chłopców wiej-skich z Podlasia (wyniki i materiały). (red. M. Skład), Instytut Wychowania Fizycznego i Sportu w Białej Podlaskiej: 261-282.

127. Zaworski B. (2000) Trend sekularny w kształtowaniu się wybranych cech so-matycznych dzieci kaszubskich. [W:] Auksologia a promocja zdrowia. PAN Oddz. w Krakowie i Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce, 173-185.

128. Żak S. (1991) Zdolności kondycyjne i koordynacyjne dzieci i młodzieży z po-pulacji wielkomiejskiej na tle wybranych uwarunkowań somatycznych i ak-tywności ruchowej. Wydawnictwo Monograficzne, AWF Kraków; 43, cz.I i II.

98


STRESZCZENIE

W literaturze światowej występowanie trendu sekularnego cech somatycznych oraz akceleracji dojrzewania zostało udokumentowane przez naukowców z krajów rozwiniętych jak i rozwijających się. Autorzy zajmujący się tą problematyką wska-zują, że tempo zmian międzypokoleniowych w cechach somatycznych uzależnione jest od poziomu społeczno-ekonomicznego i warunków życia ludności. Mniejsze wartości trendów sekularnych odnotowano u dziewcząt i chłopców z krajów o niż-szym standardzie życia, a wraz z poprawą warunków środowiskowych jednostek i ich rodzin zwiększają się. W krajach o wysokim stopniu uprzemysłowienia obser-wuje się osłabienie trendów wysokości ciała populacji przy przyśpieszeniu trendu w masie ciała. (Colle 2003, Komlos 2004). Taki kierunek zmian skutkuje wzrostem częstości występowania nadwagi i otyłości wśród dzieci i młodzieży. Dotyczy on zarówno krajów wysoko rozwiniętych pod względem ekonomicznym, jak też zaczy-na być zauważalny w państwach rozwijających się (Lobstein i Frelut 2003, Lobstein i wsp. 2005, Due i wsp. 2009). Nie są to równomiernie, zmiany na terenie całego kraju, bowiem obserwuje się zróżnicowanie regionalne co podkreślają w swoich opracowaniach Apfelbacher i wsp. (2008), Fraser i Edwards (2010). Tego typu zmia-ny z większym nasileniem są widoczne wśród mieszkańców miast niż wsi. Takie wnioski na podstawie badań dziewcząt i chłopców w wieku szkolnym z Brazylii, Chin, Rosji oraz USA przedstawili Wang i wsp. (2002).

Również i w sprawności fizycznej nie można zaobserwować jednolitych tren-dów sekularnych. Kierunek i dynamika zmian zależą od szerokości geograficznej oraz rozwoju ekonomicznego państw, w których przeprowadzono obserwacje. Takie konkluzje na podstawie badań z 28 krajów przedstawili Tomkinson i wsp. (2013). Odmienną dynamikę zmian w motoryce dzieci i młodzieży można zaobserwować w Japonii (Nishijima i wsp. 2003) czy południowej Australii (Lewis i wsp. 2006). W krajach Unii Europejskiej niekorzystne trendy sekularne w sprawności fizycz-nej dzieci i młodzieży zaobserwowali Duvigneadd i wsp. (2006) w Belgi, Moliner-Urdiales i wsp. (2010) w Hiszpanii, Huotari i wsp. (2010) w Finlandii oraz Venckunas i wsp. (2016) w Litwie. Wyżej opisane obniżenie sprawności fizycznej są przedsta-wione jako konkluzje końcowe autorów. Jednak brak jest jednomyślności wyników w ocenach pojedynczych zdolności motorycznych. Według wyżej cytowanych auto-rów, obniżenie sprawności fizycznej związana jest z siecią czynników społecznych, behawioralnych, fizycznych, psychospołecznych i fizjologicznych, a zwłaszcza ze wzrostem BMI dzieci i młodzieży w tych krajach.

Również z obserwacji rozwoju motorycznego dzieci i młodzieży wynika, że jest on w znacznym stopniu modyfikowany przez długotrwałe oddziaływanie prze-obrażającego środowiska, w którym wzrastają dziewczęta i chłopcy. Postęp cywi-lizacyjny niosący ze sobą poprawę warunków żywieniowych, higienicznych, czy ekonomicznych nie jest procesem jednolitym. Można w nim dostrzec zmienność geograficzną powiązaną z tempem rozwoju gospodarczego. Im większe, pozytywne

99

STRESZCZENIE

zmiany społeczno-ekonomiczne zachodzą w środowisku, tym większe różnice mię-dzypokoleniowe w rozwoju sprawności fizycznej obserwuje się u dzieci i młodzieży.

Ostatnie trzydziestolecie w Polsce to okres gwałtownych zmian i przeobrażeń społeczno-gospodarczych i politycznych. Obejmujący głęboki kryzys lat osiemdzie-siątych, zmiany społeczno-ustrojowe w latach dziewięćdziesiątych, okres przedak-cesyjny i w końcu akcesję do Unii Europejskiej. W tym czasie po pozytywnych trendach sekularnych w podstawowych cechach somatycznych dzieci i młodzieży w Polsce do końca XX wieku, w pierwszej dekadzie XXI w zaobserwowano wy-hamowanie tempa wysokoroślenia, przy dalszym wzroście masy ciała (Wolański i Dobosz 2012). W sprawności, niewielką poprawę rezultatów cytowani autorzy odnotowali w latach 1979-1989, a w dwóch następnych dziesięcioleciach stałe obniżanie jej poziomu. Od 1979 roku do 2009 roku Charzewska (2012) odnoto-wała u chłopców trzykrotne zwiększenie częstości występowania nadmiaru ciała, a u dziewcząt aż dwudziestokrotnie.

Analizując w tym czasie zmiany społeczno-ekonomiczne zauważono ich od-mienne tempo w różnych obszarach Polski. Z literatury wiadomo, że im większe, pozytywne zmiany społeczno-ekonomiczne zachodzą w środowisku, tym większe różnice międzypokoleniowe można zaobserwować w trendach sekularnych rozwoju biologicznego u dzieci i młodzieży. Zmienność czasową cech somatycznych, spraw-ności fizycznej i częstości występowania nadmiaru masy ciała oraz jej odmienność w różnych regionach, potwierdzili na podstawie swoich badań między innymi Grajda i wsp. (2011), Kowal i wsp. (2015), Ignasiak i wsp. (2016) i inni.

Stąd interesującym jest, jaki był kierunek zmian w rozwoju somatycznym i motorycznym u mieszkańców wschodnich województw Polski, które według ra-portu Eurostat (2014) uznawane są za najbiedniejsze regiony Unii Europejskiej. Dlatego głównym celem pracy była ocena kierunków rozwoju morfofunkcjonalnego młodocianych mieszkańców wschodnich regionów Polski.

W 1986 r., 1996 r., 2006 r. i 2016 r., przeprowadzono obserwacje dzieci i mło-dzieży w wieku 7-18 lat, zamieszkujących wschodnie województwa kraju.

W 1986 r. uzyskano wyniki cech somatycznych oraz zdolności motorycz-nych od 7 159 uczniów, w tym 3 971 dziewcząt i 3 188 chłopców. Pomiary w tych samych szkołach zostały powtórzone dziesięć lat później, w których oceniono 4 623 uczniów, w tym 2 177 dziewcząt i 2 446 chłopców. Kolejne obserwacje, wy-korzystane w niniejszym doniesieniu, przeprowadzono w 2006 roku, w których po-miarami objęto 20 113 badanych, w tym 9 276 dziewcząt, a także 10 622 chłopców. Do szkół ocenianych dziesięć lat wcześniej dolosowano inne placówki oświatowe, starając się zachować porównywalne liczebności mieszkańców wsi, małych miast i miast średniej wielkości. Pomiary we wschodnich województwach kraju powtó-rzono także w 2016 roku, uzyskując wyniki 14 213 uczniów, w tym 6 243 dziewcząt i 7 970 chłopców.

W czterech terminach badań zastosowano takie same metody obserwacji i techniki badań oraz procedury weryfikacji wyników. Pomiary wysokości i masy

100


ciała wykonano techniką Martina, w godzinach porannych, zgodnie z zaleceniami Międzynarodowego Programu Biologicznego (IBP 1969). Na podstawie podstawo-wych cech somatycznych wyliczono wskaźnik względnej masy ciała (BMI). Pomiar sprawności fizycznej przeprowadzono zgodnie z zaleceniami Międzynarodowego Testu Sprawności Fizycznej.

Przy pomocy ankiety autorskiej, wypełnionej przez rodziców dzieci uczęszcza-jących do szkół podstawowych oraz uczniów szkół ponadpodstawowych, zebrano dane osobowe oraz informacje o środowisku, w którym mieszkają badani. Z opraco-wań zamieszczonych w rocznikach statystycznych (1986, 1996, 2006 i 2016) oraz innych materiałów źródłowych zebrano informacje na temat szkolnictwa oraz sytu-acji społeczno-ekonomicznej wschodnich województw Polski.

Do oceny zmian w strukturze społecznej rodzin ocenianych chłopców i dziew-cząt w okresie analizowanego trzydziestolecia, materiał badawczy podzielono na grupy zgodne ze środowiskami społecznymi, w którym wychowali się badani, Uwzględniając wykształcenie ojców i matek oraz liczbę dzieci w rodzinie. Z liczby wszystkich badanych a także w poszczególnych zespołach uwzględniającej etap na-uki w szkole oraz termin badań wyliczono odsetki dziewcząt i chłopców w każdej grupie społecznej. Istotność różnic pomiędzy ilością dzieci i młodzieży w grupach społecznych weryfikowano testem χ².

Zebrany materiał ze wszystkich terminów obserwacji poddano dalszemu opra-cowaniu statystycznemu wyliczając średnie arytmetyczne, miary rozsiewu podsta-wowych cech somatycznych, BMI oraz rezultatów uzyskanych z poszczególnych prób testów sprawnościowych. Obliczenia te uwzględniające wiek kalendarzowy, płeć i rok badań, wykonano zarówno dla całości materiału, jak i w fazach uwzględ-niających okresy rozwoju (prepubertalny, pubertalny i postpubertalny) chłopców i dziewcząt. Podziału na okresy rozwoju dokonano według kryterium opisanego przez Przewędę i Dobosza (2003).

Ocenę trendów sekularnych w wysokości i masie ciała, BMI oraz w spraw-ności fizycznej przeprowadzono, w kolejnych dekadach: 1986-1996, 1996-2006 i 2006-2016 i w ocenianym trzydziestoleciu. Analiza zebranego materiału omó-wiono na podstawie dziesięcioletnich przeciętnych różnic omawianego wskaźnika rozwoju (w jednostkach bezwzględnych). Trzydziestoletnie zmiany w sprawności fizycznej dzieci i młodzieży ze wschodniej Polski omówiono także na całości ma-teriału badawczego, z uwzględnieniem płci wykorzystując wartości punktowe skali T. Istotność statystyczną różnic pomiędzy kolejnymi terminami badań oceniono wy-liczając wartości jednokierunkowej analizy wariancji ANOVA i testem Newmana-Keulsa.

Z materiału badawczego, wyselekcjonowano także osoby z niedowagą, o pra-widłowych proporcjach wagowo-wzrostowych oraz z nadwagą. Kryterium podziału grup były zalecenia International Obesity Task Force, w oparciu o wartości granicz-ne opracowane przez Cola i wsp. (2000-2007). Uzyskane liczebności pozwoliły wy-liczyć odsetki chłopców i dziewcząt w zespołach zarówno dla całości materiału, jak

101

STRESZCZENIE

i grup uwzględniających fazy rozwoju biologicznego. Istotność statystyczną różnic pomiędzy liczbą dziewcząt i chłopców zakwalifikowanych do każdej z badanych grup wyliczono testem χ².

Ocenę zmian dystansów środowiskowych w ocenianych wskaźnikach rozwo-ju przeprowadzono zestawiając wyniki własne uzyskane w roku 1986 oraz w roku 2016 ze średnimi ogólnopolskimi oraz według kryterium miejsca zamieszkania (miasto – wieś). Do analizy materiału w obu terminach obserwacji wyliczono róż-nice pomiędzy ocenianymi zespołami zarówno na całości materiału, jak i w fazach rozwoju biologicznego. Jako próbę syntezy środowiskowych dystansów dziewcząt i chłopców, wyniki omówiono także na całości materiału badawczego, wykorzystu-jąc wartości punktowe skali T, co pozwoliło porównać rezultaty ze wszystkich prób testu sprawności. Istotność statystyczną różnic pomiędzy średnimi tak zestawionych grup weryfikowano testem t-Studenta dla danych niezależnych.

Po zestawieniu wyników badań w tabele i ryciny przystąpiono do analizy ma-teriału, w której zaobserwowano, że w okresie transformacji ustrojowej poza zmia-nami społeczno-gospodarczymi we wschodniej Polsce, zaobserwowano również zmiany w środowisku rodzinnym badanych. W znacznym tempie zmalał odsetek badanych pochodzących z rodzin o podstawowym i zawodowym wykształceniu ro-dziców, a równocześnie szybko wzrastał odsetek rodzin ze średnim wykształceniem ojców i matek oraz synów i córek, absolwentów wyższych uczelni. Zmiany zaob-serwowano także w dzietności rodzin. W obserwacjach prowadzonych po trzydzie-stu latach zwiększył się odsetek badanych dziewcząt i chłopców z rodzin z jednym i dwojgiem dzieci, natomiast w mniejszym stopniu zmniejszyła się liczebność bada-nych z rodzin z trojgiem dzieci oraz znacznie z rodzin najliczniejszych.

W każdej z opisywanych dekad zaobserwowano trend wysokoroślenia dziew-cząt i chłopców, przy czym największe zmiany odnotowano w latach 1996-2006. W masie ciała, po niewielkich różnicach w pierwszym dziesięcioleciu odnotowano znaczne wartości trendu w drugim i mniejsze w trzecim. Mniejsze dystanse stwier-dzono u dziewcząt, u których po okresie pokwitania brak jest takiego zjawiska. Największe różnice w wysokości i masie ciała odnotowano w fazie pubertalnej, co jest przejawem akceleracji dojrzewania. W całym opisywanym okresie badań (1986-2016) na wzrost względnej masy ciała u chłopców (zwiększyła się o 1,00 kg/m²) miały głównie wpływ wyniki uzyskane od 1996 roku do 2006 roku. Niewielkie różnice odnotowano w pierwszej i trzeciej dekadzie. Ze wszystkich grup rozwoju, największe dystanse stwierdzono w fazie pubertalnej następnie w postpubertalnej, a najmniejsze w prepubertalnej. Wśród dziewcząt po smukleniu sylwetek w pierw-szym dziesięcioleciu i stabilizacji BMI po drugim, w trzeciej dekadzie nastąpił znaczny wzrost tęgości ciała, głowinie w okresie popokwitaniowym.

Trzydziestoletni okres transformacji ustrojowej niekorzystnie wpłynął na mo-torykę młodych mieszkańców wschodniej Polski, u których zaobserwowano obni-żenie poziomu sprawności fizycznej – większe u chłopców, mniejsze u dziewcząt. Największe negatywne zmiany odnotowano u dzieci w okresie prepubertalnym,

102


u których we wszystkich testach sprawności stwierdzono znaczne obniżenie rezul-tatów. W fazie pubertalnej i postpubertalnej zarówno u chłopców jak i u dziewcząt poprawę wyników nastąpiła w sile ręki oraz sile tułowia, natomiast pogorszenie w pozostałych zdolnościach motorycznych i gibkości tułowia. Należy podkreślić, iż sprawność najstarszych dziewcząt nie uległa obniżeniu.

U ocenianych przez nas dzieci i młodzieży po pierwszej dekadzie nie odnoto-wano obniżenia sprawności fizycznej. Największe niekorzystne zmiany zaobserwo-wano w latach 1996-2006 i mniejsze w ostatnim dziesięcioleciu. Z dekady na dekadę stałe obniżanie zwinności odnotowano u dziewcząt, a gibkości tułowia i mocy koń-czyn dolnych u chłopców. Po korzystnych zmianach w pierwszym dziesięcioleciu, w kolejnych terminach badań znaczne obniżenie wyników odnotowano w biegu na 50 m u obojga płci oraz w skoku w dal z miejsca dziewcząt. W niewymienionych testach sprawności obraz zmian nie był regularny.

W całym okresie obserwacji u obojga płci odnotowano niewielkie zmniejszenie się odsetka badanych z niedowagą, a największe różnice u chłopców odnotowano od 1986 roku do 2006 roku, u dziewcząt w ostatniej dekadzie. Częstość występowania nadmiaru masy ciała u chłopców między kolejnymi dekadami stale się zwiększała, natomiast u dziewcząt zjawisko te zaobserwowani w latach 2006-2016. Największą częstość występowania niedoboru i nadmiaru masy ciała zaobserwowano w grupach najmłodszych dzieci.

Zarówno dziewczęta jak i chłopcy ze wschodniej Polski byli i są wyżsi i cięż-si oraz posiadają większe BMI od populacji ogólnopolskiej. Należy podkreślić, iż w ocenianym trzydziestoleciu mieszkańcy wschodnich województw kraju we wszystkich opisywanych wskaźnikach rozwoju zwiększyli dystanse względem gru-py odniesienia.

W 1986 roku dzieci i młodzież ze wschodnich województw kraju posiada-ły zbliżony poziom sprawności fizycznej względem próby ogólnopolskiej. Nie jest to jednolity obraz dystansów we wszystkich ocenianych próbach testu sprawności fizycznej. Po trzydziestu latach różnice zwiększyły się na niekorzyść ocenianych przez nas dziewcząt i chłopców. Aktualnie chłopcy ze wschodnich województw kra-ju charakteryzują się gorszą szybkością lokomocyjną, mocą kończyn dolnych, siłą tułowia i siłą ręki, natomiast lepszą zwinnością. Dziewczęta natomiast uzyskały niż-szy poziom wyników w testach sprawności oceniających siłę ręki szybkość lokomo-cyjną i gibkość tułowia, a wyższy w zwinności. W niewymienionych zdolnościach motorycznych różnice w obu zespołach były niewielkie.

W pierwszym terminie badań młodzi mieszkańcy miast wschodniej Polski przy zbliżonych proporcjach wzrostowo-wagowych, posiadali większą wysokość i masę ciała od rówieśników zamieszkających wsie. Z obserwacji przeprowadzonych w 2016 roku tylko u dzieci w okresie przedpokwitaniowym odnotowano wyższy po-ziom wysokości ciała u mieszkańców miejscowości o większym stopniu zurbanizo-wania. W pozostałych fazach rozwoju jak i z wyliczeń przeprowadzonych na całości materiału nie zaobserwowano większych różnic środowiskowych, Chłopcy z miast

103

STRESZCZENIE

są aktualnie ciężsi i masywniejsi od rówieśników ze wsi, natomiast dziewczęta są lżejsze i smuklejsze. Od 1986 roku do 2016 roku u chłopców ze wsi względem ró-wieśników z miast odnotowano większy przyrost wysokości ciała, zbliżoną dynami-kę zmian w masie ciała oraz mniejszą w BMI. Większe wartości trendu sekularnego wysokości ciała, a także masy ciała stwierdzono u mieszkanek wsi. W tym okresie dziewczęta z miast zmniejszyły swoją względną masę ciała, natomiast u ich rówie-śniczek z najmniejszych miejscowości w obu terminach obserwacji zaobserwowano zbliżony poziom BMI.

Z wyliczeń sprawności ogólnej można stwierdzić, iż dystanse pomiędzy miesz-kańcami miast i wsi zarówno w 1986 roku jak i 2016 roku były niewielkie W pierw-szym terminie badań chłopcy ze wsi względem rówieśników z miast, uzyskali leprze rezultaty w dynamometri dłoniowej i biegu 4x10 m, natomiast w drugim w ilości siadów z leżenia tyłem w czasie 30 s i w biegu 4x10 m. W 1986 roku dziewczęta ze wsi względem mieszkanek miast posiadały większą siłę ręki i były szybsze w biegu na 50 m, a trzydzieści lat później badane wymienione w pierwszej kolejności rów-nież uzyskały lepsze rezultaty od dziewcząt z miast w biegu na 50 m i w skłonach tułowia w przód. W nieopisanych próbach sprawności stwierdzono odwrotne zależ-ności. W pozostałych testach sprawności u dzieci i młodzieży odnotowano niższy poziom rezultatów od rówieśników z miast. Z zestawionych wyników badań można wnioskować, że nie był to jednolity obraz zmian we wszystkich testach sprawności. Można było odnotować rezultaty, w których dystanse pomiędzy mieszkańcami miast i wsi zmniejszały się, ale również były takie, w których się powiększyły.

Przy zbliżonych długookresowych tendencjach zmian sprawności ogólnej dzieci i młodzieży z obu środowisk, można było zaobserwować odmienność tren-dów sekularnych w poszczególnych zdolnościach motorycznych. U dziewcząt ze wsi w zestawieniu z mieszkankami miast, w latach 1986-2019 mniejsze niekorzystne zmiany zaobserwowano w mocy kończyn dolnych, szybkości lokomocyjnej, zwin-ności i gibkości ciała. Przy zbliżonych pozytywnych trendach sekularnych w sile tu-łowia, w sile ręki znacznie korzystniejsze zmiany odnotowano u dziewcząt z miast. Wśród chłopców wiejskich mniejsze negatywne dystanse stwierdzono w szybkości biegowej i zwinności, a większe w sile tułowia i gibkości tułowia. Należy podkreślić, iż w ocenianym trzydziestoleciu u chłopców z najmniejszych miejscowości odno-towano pogorszenie wyników testów sprawności oceniających siłę ręki, a poprawę siły tułowia, natomiast u ich rówieśników z miejscowości bardziej zurbanizowanych poprawę wyników siły ręki i obniżenie poziomu siły tułowia.

Przedstawione wyniki badań poza głównym celem penetracji badawczej, mają duże znaczenie z punktu widzenia poznawczego, jak i praktycznego. Ukazały bo-wiem, uwzględniający środowisko, aktualny stan kondycji fizycznej dzieci i mło-dzieży oraz kierunki zmian w rozwoju morfofunkcjonalnym młodych mieszkańców wschodnich województw Polski. Po odnotowanych korzystnych zmianach w wyso-kości ciała, pewne obawy powinny budzić niekorzystne zmiany międzypokoleniowe w motoryce. To może dowodzić obniżaniu się biologicznej wartości populacji i nie

104


bez znaczenia jest dla zdrowia pozytywnego. Przewęda (2009) uważa poziom zdol-ności motorycznych za trafniejszy wskaźnik kondycji zdrowotnej, mówiący o po-tencjale zdrowia dzieci i młodzieży, niż same przejawy rośnięcia czy dojrzewania. Należy zatem stwarzać coraz lepsze warunki do prowadzenia zajęć ruchowych oraz kształtować w coraz większym stopniu styl zdrowego życia, jak zdrowe żywienie i aktywne spędzaniem czasu wolnego. Przejawami pewnego optymizmu są opisane trendy sekularne sprawności fizycznej z ostatniej dekady, zwłaszcza u najstarszej młodzieży. Niepokojącym jest jednak największa częstość występowania niedoboru i nadmiaru masy ciała oraz największe negatywne zmiany w sprawności fizycznej u dzieci w wieku 7-9 lat, co może wpłynąć na stan biologiczny ich organizmów w przyszłości. Niezbędne jest podjęcie działań zapobiegawczych. Dlatego należa-łoby wprowadzić obowiązek prowadzenia zajęć z wychowania fizycznego przez absolwentów uczelni sportowych, a nie nauczania zintegrowanego oraz szersze uświadamianie rodziców o prawidłowym rozwoju ich pociech. Stały wzrost czę-stości występowania nadmiaru masy ciała we wszystkich grupach wieku u dzieci i młodzieży, nie tylko z terenu prowadzonych przez nas badań, wymaga opracowa-nie nowych międzyresortowych działań naprawczych skierowanych zwłaszcza do tej grupy dziewcząt i chłopców.

105

SUMMARY

SUMMARY

A secular trend regarding somatic features and acceleration of maturation has been described by researchers from both developed and developing countries. Experts in this area indicate that the pace of intergenerational changes in somatic features depends on socio-economic status and living conditions. Lower values of secular trends were noted in girls and boys from countries with lower standards of living. However, these values increase when environmental conditions of individu-als and their families improve. In economically advanced countries, we can observe a decrease in body height trends alongside an increase in body weight trends (Cole 2003, Komlos 2004). Such a direction of changes results in an increase in the inci-dence of overweight and obesity in children and youth. It affects both developed and developing countries (Lobstein and Frelut 2003, Lobstein et al. 2005, Due et al. 2009). As Apfelbacher et al. (2008) as well as Fraser and Edwards (2010) obse-rved, these changes do not occur equally throughout a given country since regional differences may be noted. Urban inhabitants demonstrate greater-intensity changes than their rural counterparts. Such conclusions were presented by Wang et al. (2002) on the basis of research on school girls and boys from Brazil, China, Russia and the USA.

As far as physical fitness is concerned, no uniform secular trends can be observed. The direction and dynamics of changes depend on latitude and econo-mic advancement of countries under investigation. Such findings were presented by Tomkinson et al. (2013) on the basis of the research conducted in 28 countries. Different dynamics of changes in motor abilities of children and youth could be noted in Japan (Nishijima et al. 2003) and in southern Australia (Lewis et al. 2006). In the European Union countries, unfavourable secular trends regarding physical fitness were noted by Duvigneadd et al. (2006) in Belgium, Moliner-Urdiales et al. (2010) in Spain, Huotari et al. (2010) in Finland and Venckunas et al. (2016) in Lithuania. The above-mentioned decrease in physical fitness levels is presented in the form of the final conclusions of the authors. However, there is no unanimity of results regarding assessment of particular motor abilities. According to the afore-mentioned authors, a decrease in physical fitness levels is associated with social, be-havioural, physical, psychosocial and physiological factors and, first and foremost, with an increase in BMI in children and youth in these countries.

Also, the observation of motor development of children and youth revealed that it is to a large extent modified by a long-term impact of the environment where girls and boys grow up. Civilisation progress that leads to an improvement in nu-tritional, hygienic or economic conditions is not a uniform process. Geographical variability connected with the pace of economic development can be noted in it. The greater the positive socio-economic changes, the larger the intergenerational diffe-rences in the development of physical fitness in children and youth.

In the last thirty years, rapid socio-economic and political changes and trans-

106


formations have occurred. These included a deep crisis in the nineteen eighties, so-cio-structural changes in the nineties, an EU pre-accession period and, finally, the EU accession. At that time, after positive secular trends in basic somatic features of children and youth occurred before the end of the 20th century, the beginning of the 21st century saw a slowdown in body height trends alongside a further increase in body weight (Wolański and Dobosz 2012). As for fitness, the cited authors noted a slight improvement in the results in the years 1979-1989 and a steady decrease in the 20 years that followed. Between 1979 and 2009, Charzewska (2012) found a threefold increase in the incidence of excessive body weight in boys and an incre-ase by as many as 20 times in girls.

During that period, an analysis of socio-economic changes revealed that they occurred at a different pace in different regions of Poland. The literature showed that the greater the positive socio-economic changes, the larger the intergenerational dif-ferences in secular trends of biological development in children and youth. Temporal variability of somatic features, physical fitness and the incidence of excessive body weight and its disparity in different regions were confirmed by Grajda et al. (2011), Kowal et al. (2015), Ignasiak et al. (2016) and others.

Thus, it is interesting to determine the course of changes in the somatic and motor development in inhabitants of eastern regions of Poland, which, according to the Eurostat report (2014), were found to be the poorest regions in the European Union. Therefore, the main aim of the study was to assess the directions of morpho-functional development of juvenile inhabitants of eastern regions of Poland.

In 1986, 1996, 2006 and 2016, 7-18-year-old children and youth from eastern parts of Poland were examined.

In 1986, somatic features and motor abilities of 7159 students (3971 girls and 3188 boys) were analysed. The measurements were repeated in the same schools ten years later, with 4623 students (2177 girls and 2446 boys) being examined. The research conducted in 2006 included 20113 subjects (9276 girls and 10622 boys). Other educational centres were added to the schools assessed 10 years before, and the authors tried to maintain comparable numbers of inhabitants of rural areas, small towns and medium-size towns. The measurements made in eastern regions of Poland were also repeated in 2016, when 14213 students (6243 girls and 7970 boys) were analysed.

All the four examinations were performed using the same observational me-thods and research techniques as well as result verification procedures. Body height and weight were measured in the morning hours using the Martin technique accor-ding to the recommendations of the International Biological Programme (IBP 1969). Based on the main somatic features, the BMI was calculated. The assessment of physical fitness was carried out in accordance with the guidelines of the International Physical Fitness Test.

Personal data and background information regarding primary and upper- secondary school students were collected using the authors’ own questionnaire

107

SUMMARY

completed by the students’ parents. Information concerning education and a socio- economic situation of eastern regions of Poland was gathered from reports published in statistical yearbooks (1986, 1996, 2006 and 2016) as well as from other source materials.

To assess changes in a social structure of families of the examined boys and girls in a period of 30 years, the study participants were assigned to groups taking into account their social background, education of their fathers and mothers as well as the number of children in a family. The proportions of girls and boys from each social group were calculated taking into account the whole group of study partici-pants, particular groups divided according to the level of education as well as the date of the research. Significance of differences between the number of children and youth in social groups was verified with the χ² test.

The data gathered during all the examinations were analysed statistically, i.e. arithmetic means, spread measurements of basic somatic features, BMI and results from particular trials of fitness tests were calculated. These calculations (taking into account calendar age, sex and research year) were performed both for the whole material and in phases that included developmental stages (prepubertal, pubertal and postpubertal) of boys and girls. The division into developmental stages was made according to the criterion described by Przewęda and Dobosz (2003).

The assessments of secular trends in body height, body weight, BMI and physical fitness were performed for the following decades: 1986-1996, 1996-2006, 2006-2016 and for the examined period of thirty years. The analysis of the gathered data was made on the basis of ten-year average differences in the development index under discussion (in absolute units). Thirty-year changes in physical fitness of chil-dren and youth from eastern regions of Poland were also discussed across the whole research material taking into account sex of the study participants (T scale point va-lues were used). Statistical significance of differences between successive research dates was assessed by calculating the values of the one-way analysis of variance ANOVA and the Newman-Keuls test.

Underweight persons, individuals with appropriate weight-height proportions as well as overweight persons were also selected from the study material. The re-commendations of the International Obesity Task Force, based on border values developed by Cole et al. (2000-2007), served as criteria for group division. The obta-ined numbers made it possible to calculate the proportions of boys and girls in teams both for the whole material and for the groups with regard to the phases of biological development. Statistical significance of differences between the numbers of girls and boys qualified to each of the examined groups was calculated with the χ² test.

The assessment of changes in environmental differences in the developmen-tal indices under investigation was performed by comparing the results obtained in 1986 and 2016 with the national means and according to the criterion of the place of living (urban vs. rural area). To analyse the material from both observational dates, the differences between the assessed groups both for the whole material and in the

108


phases of biological development were calculated. In order to synthesize environ-mental differences of girls and boys, the results were also analysed across the whole research material. It was done with the use of T scale point values, which made it possible to compare the results of all physical fitness tests. Statistical significance of differences between the means of such groups was verified with the Student’s t-test for independent data.

After compiling the data in tables and figures, the analysis of the material was performed. It revealed that, apart from socio-economic changes in eastern Poland, the period of the political transformation brought about changes in family backgro-unds of the subjects. The percentage of study participants coming from families where parents had elementary and vocational education dropped at a considerable pace. At the same time, the proportion of families where parents had secondary edu-cation and their children had higher education increased at a fast pace. Some changes were also noted in the case of the number of children in a family. The study conduc-ted after thirty years revealed an increase in the percentage of girls and boys from families with one or two children. The proportion of subjects from families with three children decreased slightly, whereas the number of those from families with more than three children dropped considerably.

In each of the described decades, a tall-stature trend was observed among girls and boys. However, the greatest changes were noted in the years 1996-2006. In the case of body mass, after slight differences in the first decade, considerable diffe-rences in the values of the trend were observed in the second decade, while smaller values were found in the third decade. Smaller differences were noted in girls who, after puberty, did not experience this trend. The greatest differences in body height and weight were noted in the puberty period, which is a manifestation of maturation-related acceleration. In the whole research period (1986-2016), changes occurring between 1996 and 2006 exerted the greatest influence on an increase in relative body weight in boys (it grew by 1.00 kg/m²). Only slight differences were noted in the first and the third decade. Of all the developmental groups, the largest differences were found in the pubertal phase, followed by the postpubertal and prepubertal phases. As far as the girls are concerned, after getting slim in the first decade and the BMI stabilisation in the second one, the third decade saw a considerable increase in body weight, particularly in the postpubertal period.

A 30-year political transformation period had a negative influence on motor abilities of young inhabitants of eastern Poland. They demonstrated a decrease in physical fitness levels – a larger one in boys and a smaller one in girls. The most negative changes were noted in prepubertal children, who displayed considerably lower levels of all fitness tests. In pubertal and postpubertal boys and girls, an im-provement occurred in hand strength and trunk strength, whereas a decrement was noted in the remaining motor abilities and in trunk flexibility. It ought to be stressed that fitness levels did not fall in the oldest girls.

The children and youth under investigation did not exhibit a decrease in physi-

109

SUMMARY

cal fitness levels in the first decade. The most unfavourable changes were observed in the years 1996-2006, while less negative changes were noted in the last decade. Decade by decade a constant decrease in agility was found in girls, while in boys a similar trend was observed in trunk flexibility and lower limb power. An improve-ment in the first decade was followed by a considerable decrease in the successive decades in the case of a 50 m run in both girls and boys, and in standing long jump in girls. As for the fitness tests which are not mentioned, the pattern of changes was not regular.

Throughout the whole observational period, a slight drop in the proportion of underweight individuals was noted. In boys, the largest differences were found be-tween 1986 and 2006, while in girls such differences could be seen in the last decade. The prevalence of overweight in boys across successive decades constantly incre-ased, whereas in girls it was observed in the years 2006-2016. The highest prevalen-ce of underweight and overweight was noted in the groups of the youngest children.

Both girls and boys from eastern Poland were (and are) taller and heavier and demonstrated higher BMI values than the national population. It needs to be empha-sised that the differences between the inhabitants of eastern regions of the country and the reference group grew in all the examined indices of development in the period of thirty years.

In 1986, children and youth from eastern regions of Poland manifested levels of physical fitness similar to the national group. It is not a uniform picture of diffe-rences in all the studied physical fitness tests. After thirty years, the differences grew to the disadvantage of girls and boys examined in our study. Currently, boys from eastern regions of Poland display lower levels of locomotor speed, lower limb po-wer, trunk strength and hand strength and higher levels of agility. In turn, girls achie-ved lower levels of hand strength, locomotor speed and trunk flexibility and higher levels of agility. In the case of the fitness tests not mentioned here, the differences between both groups were small.

In the first study, despite having height-weight proportions similar to their ru-ral peers, young inhabitants of towns in eastern Poland manifested higher levels of body height and body weight. The observations carried out in 2016 revealed that it was only prepubertal children from more urbanised localities who exhibited higher values of body height. The remaining phases of development as well as calculations performed on the whole material did not reveal any larger environmental differen-ces. Urban boys are currently heavier than their rural peers, while urban girls are lighter and more slender. Between 1986 and 2016, rural boys demonstrated a higher increase in body height, similar dynamics of changes in body weight and smaller dynamics of changes in the BMI compared to their urban counterparts. Greater va-lues of the secular trend regarding body height and body weight were noted in rural girls. During that period, urban girls manifested a decrease in relative body weight, while their rural peers exhibited similar levels of the BMI during both observational periods.

110


General fitness measurements from 1986 and 2016 revealed that the differences between urban and rural individuals were slight. In 1986, rural boys obtained better results than their urban counterparts in hand dynamometry and a 4x10 m run, whe-reas in 2016 they outperformed their urban peers in a 30 s sit-up test and a 4x10 m run. As for rural girls, in 1986 they achieved higher scores in a hand strength test and a 50 m run than their urban peers. Thirty years later, they also obtained better results in a 50 m run and in a bend forward test. Reverse relations were observed in the fitness tests not mentioned here. As far as the remaining fitness tests are concerned, rural children and youth obtained worse results than their urban counterparts. The comparison of the results showed that it was not a uniform picture of differences in all fitness tests. It could be noted that in some tests the differences between urban and rural individuals decreased, while in others they became larger.

With similar long-term tendencies of changes in general fitness of children and youth from both backgrounds, contrary secular trends in particular motor abilities could be observed. Between 1986 and 2016, smaller unfavourable changes were noted in rural girls in the tests of lower limb power, locomotor speed, agility and flexibility. With similar positive secular trends in trunk strength, considerably more favourable changes were found in urban girls in hand strength. As for rural boys, smaller negative differences were noted in running speed and agility, while larger negative differences were observed in trunk strength and trunk flexibility. It has to be stressed that in the studied period of thirty years, rural boys exhibited a decrement in the hand strength test and an improvement in the trunk strength test, whereas their urban peers demonstrated an improvement in hand strength test results and a decre-ment in trunk strength levels.

In addition to the main aim of the research, the findings of the present study are significant from a cognitive and practical standpoint. The results showed the current state of physical capacities of rural and urban children and youth. Moreover, cur-rent trends of changes in the morphofunctional development of young inhabitants of eastern regions of Poland were revealed. Despite favourable changes in body height, unfavourable intergenerational changes in motor skills are somewhat disturbing. It may constitute a proof of a decrease in biological values of the population and it affects health. Przewęda (2009) considers the level of motor abilities as a more ac-curate health index that represents the health potential of children and youth than the indications of growing or maturing themselves. Therefore, better and better condi-tions for conducting physical activity classes ought to be created and a healthy life-style (healthy nutrition as well as spending free time actively) ought to be advocated. Secular trends of physical fitness from the last decade, particularly in the group of the oldest youth, are manifestations of some optimism. However, what is disturbing is the highest incidence of underweight and overweight as well as the largest nega-tive changes in physical fitness in children aged 7-9, which may affect the biologi-cal state of their bodies in the future. It is necessary to take preventive measures. Therefore, it should be compulsory to have physical education classes conducted by

111

SUMMARY

graduates of sports universities (not in the form of integrated education). Moreover, parents should be made more aware of the need to ensure proper development of their children. A constant increase in the incidence of overweight in all age groups of children and youth (not only in the area where the present research was carried out) calls for developing new interministerial remedial programmes mainly aimed at this group of boys and girls.

112


ANEKS

ZWWF w Białej Podlaskiej Nr karty ....................................

Zakład Rozwoju Biologicznego Człowieka

Imię i nazwisko ..........................................................................................................Data urodzenia ...........................................................................................................Data badania ...............................................................................................................Wiek kalendarzowy ....................................................................................................Adres zamieszkania (miejscowość/województwo) ....................................................a) miastob) wieś

Liczba mieszkańców miejsca zamieszkania ..............................................................a) do 3000 b) 3001-25 000c) 25 001-100 000d) powyżej 100 000

Wykształcenie ojca .....................................................................................................a) podstawowe b) zasadnicze zawodowe c) średnie d) wyższe

Wykształcenie matki ..................................................................................................a) podstawowe b) zasadnicze zawodowe c) średnie d) wyższe

Liczba dzieci w rodzinie ............................................................................................a) 1 dzieckob) 2 dziecic) 3 dziecid) 4 i więcej dzieci

113

ANEKS

ZAKŁAD ROZWOJU BIOLOGICZNEGO CZŁOWIEKAZWWF w BIAŁEJ PODLASKIEJ

K A R T A P O M I A R OWA

Imię i nazwisko ..........................................................................................................

I. Pomiar cech somatycznych

1. Wysokość ciała ...................................................................................................

2. Masa ciała ...........................................................................................................

II. Międzynarodowy Test Sprawności Fizycznej

1. Siła ręki – pomiar dynamometryczny ................................................................

2. Skok w dal z miejsca ..........................................................................................

3. Siady z leżenia tyłem w czasie 30 sekund ..........................................................

4. Zwis na drążku ....................................................................................................

5. Podciąganie na drążku (chłopcy od 12 lat) .........................................................

6. Bieg na dystansie 50 metrów ..............................................................................

7. Bieg na dystansie (600 m 800 m, 1000 m) .........................................................

8. Bieg wahadłowy (4x10 m) ..................................................................................

9. Skłon tułowia w przód z postawy .......................................................................

III. Menarche1. tak2. nie

114


128

Ryc. 22. Procentowy udział chłopców i dziewcząt w badaniach przeprowadzonych w1986 roku i 2016 roku z uwzględnieniem wykształcenia ojców

Ryc. 23. Procentowy udział chłopców i dziewcząt w badaniach przeprowadzonych w1986 roku i 2016 roku z uwzględnieniem wykształcenia matek


128




129

Ryc. 24. Procentowy udział chłopców i dziewcząt w badaniach przeprowadzonych w1986 roku i 2016 roku z uwzględnieniem liczby dzieci w rodzinie Tab. 10. Wartości testu χ² wyliczone dla różnic w liczbie chłopców i dziewcząt badanych w 1986 roku, oraz 2016 roku z uwzględnieniem zmiennych społecznych Wykształcenie ojców podstawowe średnie wyższe 7-9 lat 83,56* 7,60* 168,02* 10-12 lat 190,78* 41,01* 267,75* 13-15 lat 100,97* 19,19* 214,01* 16-18 lat 59,61* 52,46* 32,22* Wykształcenie matki podstawowe średnie wyższe 7-9 lat 84,75* 21,30* 236,08* 10-12 lat 325,55* 81,64* 441,42* 13-15 lat 81,85* 25,74* 388,79* 16-18 lat 152,65* 94,18* 100,03* Liczba dzieci w rodzinie 1 i 2 dzieci 3 dzieci 4 i więcej dzieci 7-9 lat 13,08* 10,43* 9,74* 10-12 lat 47,82* 4,57* 98,31* 13-15 lat 44,30* 11,68* 66,74* 16-18 lat 60,97* 3,41 101,25* * – różnica istotna statystycznie na poziomie p< 0,05.

Tab. 11. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic w podstawowych cechach somatycznych i BMI chłopców badanych w różnych terminach obserwacji Cecha rozwoju somatycznego

1986 r. 1996 r.

1986 r. 2006 r.

1986 r. 2016 r.

1996 r. 2006 r.

1996 r. 2016 r.

2006 r. 2016 r.

okres prepubertalny wysokość ciała 4,25* 9,62* 28,08* 0,72 13,80* 19,40*

Ryc. 27. Procentowy udział chłopców i dziewcząt w badaniach przeprowadzonych w1986 roku i 2016 roku z uwzględnieniem liczby dzieci w rodzinie

115

ANEKS

Tab. 10. Wartości testu χ² wyliczone dla różnic w liczbie chłopców i dziewcząt badanych w 1986 roku, oraz 2016 roku z uwzględnieniem zmiennych społecznych

Wykształcenie ojców podstawowe średnie wyższe7-9 lat 83,56* 7,60* 168,02*

10-12 lat 190,78* 41,01* 267,75*13-15 lat 100,97* 19,19* 214,01*16-18 lat 59,61* 52,46* 32,22*

Wykształcenie matki podstawowe średnie wyższe7-9 lat 84,75* 21,30* 236,08*

10-12 lat 325,55* 81,64* 441,42*13-15 lat 81,85* 25,74* 388,79*16-18 lat 152,65* 94,18* 100,03*

Liczba dzieci w rodzinie 1 i 2 dzieci 3 dzieci 4 i więcej dzieci7-9 lat 13,08* 10,43* 9,74*

10-12 lat 47,82* 4,57* 98,31*13-15 lat 44,30* 11,68* 66,74*16-18 lat 60,97* 3,41 101,25*


Tab. 11. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic w podstawowych cechach somatycznych i BMI chłopców badanych w różnych terminach obserwacji

Cecha rozwoju somatycznego

1986 r. 1996 r.

1986 r. 2006 r.

1986 r. 2016 r.

1996 r. 2006 r.

1996 r. 2016 r.

2006 r. 2016 r.

okres prepubertalnywysokość ciała 4,25* 9,62* 28,08* 0,72 13,80* 19,40*

masa ciała 2,72 9,62* 21,24* 2,18 10,89* 13,17*BMI 2,19 5,89* 11,01* 0,84 4,89* 6,23*

okres pubertalnywysokość 12,98* 49,09* 38,94* 10,66* 12,99* 5,48*

masa 3,67* 50,22* 37,91* 20,41* 20,51* 3,72*BMI 2,57 35,48* 23,70* 19,47* 17,10* 0,30

okres postpubertalnywysokość 3,32* 18,12* 17,36* 4,07* 7,16* 6,12*

masa 1,04 31,07* 26,23* 11,65* 14,36* 6,92*BMI 0,54 26,82* 19,22* 11,50* 11,69* 2,52


116


Tab. 12. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic w podstawowych cechach somatycznych i BMI dziewcząt badanych w różnych terminach obserwacji

Cecha rozwoju somatycznego

1986 r. 1996 r.

1986 r. 2006 r.

1986 r. 2016 r.

1996 r. 2006 r.

1996 r. 2016 r.

2006 r. 2016 r.

okres prepubertalnywysokość ciała 0,80 14,06* 19,94* 8,31 13,69* 8,61*

masa ciała 7,12* 6,05* 13,72* 9,34* 14,97* 8,35*BMI 8,66* 0,28 3,85* 8,28* 9,82* 3,29*

okres pubertalnywysokość 12,00* 41,65* 30,89* 10,90* 8,02* 3,29*

masa 0,62 17,40* 17,86* 8,70* 10,26* 3,04*BMI 8,55* 4,79* 4,55* 5,57* 10,36* 7,55*

okres postpubertalnywysokość 7,12* 41,92* 31,30* 7,94* 10,19* 5,58*

masa 0,32 8,37* 2,67 3,32 1,71 2,45BMI 4,64 43,22* 9,69* 10,89* 0,94 16,75*


Tab. 13. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic w sprawności fizycznej chłopców badanych w różnych terminach obserwacji

Próba testu sprawności

1986 r. 1996 r.

1986 r. 2006 r.

1986 r. 2016 r.

1996 r. 2006 r.

1996 r. 2016 r.

2006 r. 2016 r.

okres prepubertalnyHGR 6,16* 11,58* 24,50* 4,52* 17,62* 16,27*SBJ 0,55 10,02* 16,68* 9,52* 16,27* 8,38*SUP 1,35 3,66* 5,51* 5,30* 4,01* 11,56*

50mR 7,44* 7,87* 26,38* 16,73* 35,50* 23,31*4X10mSR 8,12* 13,47* 22,67* 4,11* 13,45* 11,39*

StAR 4,53* 10,87* 3,95* 5,70* 1,32 8,72*okres pubertalny

HGR 6,50* 3,55* 8,41* 4,54* 0,61 6,87*SBJ 2,86 10,28* 19,16* 6,00* 14,64* 13,00*SUP 5,84* 8,58* 1,86 0,87 4,74* 7,92*

50mR 3,81* 12,10* 26,87* 6,52* 20,75* 21,06*4X10mSR 4,58* 8,99* 3,61* 1,15 6,41* 4,58*

StAR 21,48* 23,26* 8,04* 10,86* 4,90* 21,48*

117

ANEKS

okres postpubertalnyHGR 3,79* 12,75* 16,07* 1,32 21,29* 3,79*SBJ 14,30* 14,80* 8,16* 9,40* 3,12* 14,30*SUP 7,94* 18,89* 5,56* 15,04* 15,90* 7,94*

50mR 14,42* 33,22* 10,16* 26,46* 27,42* 14,42*4X10mSR 8,96* 8,42* 8,05* 3,75* 2,83* 0,95

StAR 8,90* 9,18* 13,35* 3,08* 1,65 7,11** – różnica istotna statystycznie na poziomie p<0,05.

Tab. 14. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic w sprawności fizycznej dziewcząt badanych w różnych terminach obserwacji

Próba testu sprawności

1986 r. 1996 r.

1986 r. 2006 r.

1986 r. 2016 r.

1996 r. 2006 r.

1996 r. 2016 r.

2006 r. 2016 r.

okres prepubertalnyHGR 3,28* 4,62* 5,77* 0,88 9,55* 12,53*SBJ 5,35* 14,55* 15,01* 43,94* 44,00* 0,78SUP 3,49* 4,24* 3,01* 0,25 1,34 2,04

50mR 2,52 8,98* 24,61* 11,95* 27,66* 19,11*4X10mSR 12,08* 8,68* 8,72* 5,21* 4,98* 0,20

StAR 1,02 8,81* 1,40 7,70* 0,24 8,85*okres pubertalny

HGR 21,29* 19,98* 26,49* 6,01* 0,58* 8,76*SBJ 0,39 8,26* 16,90* 7,24* 15,33* 11,12*SUP 1,51* 7,06* 13,41* 4,82* 10,81* 8,20*

50mR 0,15 15,36* 19,51* 14,47* 18,39* 5,65*4X10mSR 4,90* 1,88 8,82* 7,41* 13,79* 8,80*

StAR 9,83* 16,18* 17,52* 26,43* 5,21* 42,06*okres postpubertalny

HGR 3,89* 0,94 13,00* 5,04* 5,55* 18,21*SBJ 8,21* 1,64 20,15* 10,39* 23,44* 24,73*SUP 10,24* 26,84* 38,19* 6,81* 17,56* 20,13*

50mR 8,54* 6,48* 12,48* 14,07* 18,12* 9,16*4X10mSR 8,80* 10,32* 7,88* 2,87* 3,34* 1,23

StAR 7,53* 2,53 8,63* 6,76* 14,22* 14,23** – różnica istotna statystycznie na poziomie p<0,05.

118


119

ANEKS

Tab.

15.

Wys

okoś

ci c

iała

chł

opcó

w i

dzie

wcz

ąt z

e w

scho

dnie

j Pol

ski w

lata

ch 1

986-

1996

-200

6-20

16 [c

m]

chło

pcy

wie

kw

lata

ch

dzie

wcz

ęta

1986

r.19

96 r.

2006

r.20

16 r.

1986

r.19

96 r.

2006

r.20

16 r.

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

123,

65±5

,91

126,

56±5

,47

125,

10±6

,52

128,

61±6

,69

712

3,97

±5,8

312

3,78

±6,0

812

4,45

±6,2

112

5,91

±6,8

1

127,

37±5

,88

127,

42±7

,18

130,

28±5

,96

132,

46±6

,04

812

7,75

±5,9

312

6,48

±7,4

112

9,56

±6,8

613

1,22

±6,5

3

134,

49±9

,57

133,

39±6

,41

135,

27±7

,70

137,

31±8

,48

913

2,10

±5,7

813

3,10

±6,2

713

4,22

±7,1

813

5,13

±7,9

6

136,

81±6

,08

139,

09±6

,56

142,

42±7

,10

144,

12±7

,32

1013

7,35

±6,5

913

8,90

±6,7

141,

46±7

,59

143,

00±7

,91

141,

84±6

,52

145,

02±6

,48

146,

75±7

,58

147,

84±7

,05

1114

4,40

±9,1

914

3,36

±7,8

114

5,81

±8,4

714

7,49

±7,6

6

146,

95±7

,29

150,

56±7

,51

152,

19±7

,72

153,

07±8

,03

1214

9,20

±7,7

415

1,45

±7,2

715

2,57

±8,0

115

3,41

±7,4

5

152,

96±8

,43

156,

44±8

,78

159,

82±9

,45

159,

80±9

,91

1315

4,53

±6,8

915

6,33

±7,3

215

8,94

±8,3

015

6,99

±7,6

8

159,

71±8

,53

162,

79±7

,97

166,

35±8

,78

167,

45±8

,65

1415

7,76

±6,1

116

0,07

±6,7

816

2,34

±7,2

816

2,22

±6,3

0

167,

23±8

,46

169,

68±8

,65

170,

22±8

,69

172,

66±7

,11

1516

1,05

±6,1

316

2,56

±5,7

716

4,02

±6,4

316

5,59

±5,8

8

171,

37±7

,40

172,

95±7

,35

173,

64±8

,17

175,

43±8

,30

1616

0,99

±7,6

816

3,14

±5,1

216

5,40

±5,9

916

4,75

±6,1

1

173,

98±6

,38

174,

94±7

,17

175,

99±8

,53

176,

20±7

,31

1716

2,14

±5,9

116

3,46

±4,7

716

6,54

±6,1

916

7,95

±5,9

4

175,

69±6

,38

176,

44±6

,26

177,

49±6

,97

179,

32±5

,95

1816

2,27

±5,7

916

4,87

±5,7

116

6,89

±6,1

016

6,61

±5,8

6

118


119

ANEKS

Tab.

16.

Mas

a ci

ała

chło

pców

i dz

iew

cząt

ze

wsc

hodn

iej P

olsk

i w la

tach

198

6-19

96-2

006-

2016

[kg]

chło

pcy

wie

kw

lata

ch

dzie

wcz

ęta

1986

r.19

96 r.

2006

r.20

16 r.

1986

r.19

96 r.

2006

r.20

16 r.

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

24,3

6±4,

2125

,87±

4,79

25,0

9±4,

7526

,58±

4,84

725

,58±

3,90

24,0

3±4,

2724

,70±

4,98

25,1

5±5,

19

26,4

8±4,

6426

,58±

5,43

27,7

8±4,

8129

,88±

6,74

826

,92±

4,14

26,4

2±5,

4327

,05±

5,22

28,7

4±6,

25

31,1

9±10

,60

29,9

1±5,

7331

,45±

6,69

33,4

6±7,

719

28,4

3±4,

9127

,71±

5,07

30,9

7±6,

5631

,68±

6,20

31,8

8±6,

0333

,45±

6,98

35,8

0±6,

5437

,88±

7,32

1032

,31±

6,77

32,3

4±6,

1434

,01±

6,62

36,3

3±7,

00

35,0

3±6,

8636

,55±

5,88

38,6

1±7,

1541

,43±

7,29

1136

,96±

8,13

34,2

9±6,

7936

,96±

6,92

39,8

1±7,

40

38,6

8±7,

7740

,83±

7,61

42,8

6±7,

9144

,97±

8,11

1240

,12±

9,12

40,9

0±8,

3041

,43±

7,80

43,7

1±8,

16

43,0

0±8,

9945

.66±

8,62

50,1

6±10

,42

49,6

0±10

,43

1344

,85±

8,52

45,1

4±8,

0248

,08±

8,23

47,3

4±8,

60

49,0

2±10

,42

50,3

3±8,

9456

,34±

9,78

57,4

6±9,

7314

49,5

8±7,

7749

,02±

8,25

51,4

3±7,

5651

,57±

7,39

55,7

0±9,

8154

,36±

9,05

60,3

6±9,

5862

,13±

10,0

615

53,1

5±7,

9552

,89±

7,30

53,1

2±7,

2855

,82±

7,46

60,2

9±9,

7660

,28±

9,14

65,7

3±10

,08

65,1

7±11

,09

1654

,22±

8,23

55,0

3±8,

2555

,24±

6,68

56,1

4±7,

60

63,5

9±8,

8764

,54±

8,32

68,8

2±9,

8369

,26±

10,5

717

57,8

5±4,

8857

,17±

7,31

56,5

1±7,

2457

,99±

6,92

67,2

4±8,

7567

,04±

8,50

71,0

3±8,

7673

,77±

9,10

1857

,22±

7,17

58,4

4±7,

6557

,16±

6,97

55,9

5±9,

43

120


121

ANEKS

Tab.

17.

War

tośc

i BM

I chł

opcó

w i

dzie

wcz

ąt z

e w

scho

dnie

j Pol

ski w

lata

ch 1

986-

1996

-200

6 [k

g/m

²]

chło

pcy

wie

kw

lata

ch

dzie

wcz

ęta

1986

r.19

96 r.

2006

r.20

16 r.

1986

r.19

96 r.

2006

r.20

16 r.

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

15,8

5±1,

8516

,15±

1,72

16,0

3±2,

0316

,02±

2,35

716

,64±

2,26

15,6

8±2,

1215

,95±

2,25

15,8

3±2,

71

16,2

4±1,

9816

,37±

1,75

16,3

7±1,

7816

,96±

3,27

816

,50±

1,71

16,5

2±1,

8716

,11±

2,08

16,6

1±2,

89

16,8

5±2,

5816

,81±

1,69

17,1

9±2,

3217

,65±

3,23

916

,29±

1,64

15,6

4±1,

7817

,19±

2,34

17,2

4±2,

32

16,9

4±2,

3317

,29±

1,88

17,6

5±2,

1118

,23±

3,06

1017

,13±

1,96

16,7

6±1,

8017

,00±

2,43

17,7

1±2,

69

17,3

1±2,

4517

,38±

1,96

17,9

3±2,

0718

,93±

2,84

1117

,73±

2,08

16,6

8±2,

0217

,38±

2,30

18,2

6±2,

74

17,8

0±2,

5818

,01±

2,02

18,5

0±2,

1719

,17±

2,97

1218

,02±

2,06

17,8

3±2,

1117

,80±

2,50

18,5

3±2,

85

18,2

3±2,

5918

,66±

2,11

19,6

4±2,

0919

,61±

2,98

1318

,78±

2,09

18,4

7±2,

3119

,03±

2,33

19,1

3±2,

71

19,0

9±2,

7218

,99±

1,98

20,3

6±2,

0320

,41±

2,56

1419

,92±

1,86

19,1

3±1,

9919

,51±

2,01

19,5

9±2,

59

19,7

9±2,

6719

,88±

1,96

20,8

3±2,

0420

,76±

2,55

1520

,49±

2,08

20,0

1±2,

0519

,75±

1,93

20,3

5±2,

51

20,4

5±2,

5120

,15±

1,74

21,8

±2,1

621

,09±

2,65

1620

,92±

2,73

20,6

8±1,

9620

,19±

1,76

20,9

4±2,

56

20,9

7±2,

4121

,09±

1,69

22,3

±1,9

022

,24±

2,63

1722

,01±

1,88

21,4

0±1,

7620

,37±

1,74

21,5

3±1,

92

21,7

6±2,

3721

,54±

1,85

22,5

5±1,

7322

,92±

2,40

1821

,73±

2,04

21,5

0±1,

9720

,52±

1,98

21,1

6±3,

25

120


121

ANEKS

Tab.

18.

Rez

ulta

ty p

omia

ru d

ynam

omet

ri dł

onio

wej

chł

opcó

w i

dzie

wcz

ąt z

e w

scho

dnie

j Pol

ski w

lata

ch 1

986-

1996

-20

06-2

016

[kG

] chło

pcy

Wie

kw

lata

ch

dzie

wcz

ęta

1986

r.19

96 r.

2006

r.20

16 r.

1986

r.19

96 r.

2006

r.20

16 r.

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

12,2

±3,4

810

,65±

3,25

9,77

±5,0

37,

48±2

,88

710

,05±

2,73

9,23

±3,3

09,

84±4

,38

8,03

±3,2

7

15,1

±6,0

012

,92±

3,58

12,1

2±4,

6110

,12±

3,39

810

,59±

3,35

11,6

2±3,

4410

,91±

3,73

9,89

±3,1

9

14,2

±3,6

014

,21±

4,36

13,7

8±4,

2112

,09±

3,80

910

,97±

3,76

12,5

0±3,

8512

,82±

3,22

12,1

0±3,

43

17,3

±4,5

917

,06±

4,72

16,2

7±6,

1816

,29±

5,26

1012

,25±

4,51

14,2

3±4,

3811

,83±

5,30

15,0

8±4,

96

18,6

±5,7

519

,93±

4,40

17,5

7±7,

5517

,95±

5,40

1114

,81±

6,31

17,0

4±4,

9416

,78±

4,98

16,7

3±5,

33

20,8

±6,1

023

,79±

6,52

22,1

6±7,

6120

,11±

6,12

1216

,74±

5,86

20,3

2±5,

8620

,32±

5,65

19,6

5±5,

42

24,8

±7,1

427

,41±

6,48

25,1

9±7,

6725

,41±

11,8

713

18,4

8±6,

1722

,35±

5,27

21,0

4±6,

9923

,87±

11,0

2

28,1

±8,5

031

,72±

7,60

31,4

±10,

8732

,80±

10,8

214

19,1

7±8,

2526

,38±

7,80

23,8

8±8,

3925

,72±

11,1

5

36,6

±9,5

935

,49±

8,99

35,0

5±10

,08

37,5

0±10

,00

1524

,84±

6,27

25,2

2±5,

0325

,11±

6,85

27,9

9±11

,88

42,7

±8,7

240

,24±

9,54

37,4

4±10

,18

38,5

3±8,

5816

25,4

1±5,

6327

,83±

6,23

26,6

3±8,

4728

,16±

10,1

1

42,5

±9,5

447

,66±

9,40

39,8

6±10

,63

45,0

8±9,

0817

26,9

0±5,

6727

,75±

5,91

25,5

9±7,

7129

,39±

6,07

44,0

±8,1

548

,45±

11,2

344

,21±

12,0

049

,67±

12,2

418

26,3

2±6,

5428

,10±

6,68

27,4

2±8,

8529

,98±

8,14

122


123

ANEKS

Tab.

19.

Rez

ulta

ty s

koku

w d

al z

mie

jsca

chł

opcó

w i

dzie

wcz

ąt z

e w

scho

dnie

j Pol

ski w

lata

ch 1

986-

1996

-200

6-20

16 [c

m]

chło

pcy

Wie

kw

lata

ch

dzie

wcz

ęta

1986

r.19

96 r.

2006

r.20

16 r.

1986

r.19

96 r.

2006

r.20

16 r.

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

127,

7±19

,48

127,

54±1

8,15

113,

17±2

0,04

111,

52±1

9,63

711

7,51

±16,

8512

1,86

±16,

9410

3,75

±17,

7110

8,35

±20,

85

130,

8±19

,41

131,

20±1

9,46

124,

33±2

1,54

117,

61±1

9,07

812

6,25

±19,

9412

5,94

±18,

4411

6,38

±21,

4411

2,70

±17,

90

138,

2±20

,35

136,

50±1

8,81

137,

11±2

2,29

128,

72±2

4,39

913

1,26

±19,

7113

0,51

±25,

1412

5,49

±23,

4012

2,34

±22,

97

150,

8±20

,80

151,

26±1

9,99

144,

17±2

1,58

138,

13±2

0,20

1014

2,74

±18,

2114

5,44

±28,

5214

1,05

±22,

2612

9,43

±21,

43

157,

7±21

,74

160,

36±1

9,68

152,

22±2

1,52

146,

46±2

2,82

1115

7,42

±23,

1515

4,04

±20,

6714

6,57

±22,

4913

7,96

±21,

23

161,

9±19

,82

169,

96±2

0,57

159,

81±2

4,44

157,

85±2

3,67

1215

7,55

±18,

5915

7,87

±18,

7315

5,28

±22,

1314

6,02

±20,

34

175,

5±19

,88

176,

23±2

4,46

173,

07±2

4,05

166,

27±2

6,50

1316

7,53

±34,

3416

7,87

±19,

6515

8,09

±22,

1615

1,75

±23,

36

187,

5±22

,26

185,

3±24

,28

183,

49±2

3,85

176,

30±2

7,51

1417

2,74

±44,

3216

9,82

±21,

6216

1,05

±23,

9315

9,50

±25,

85

202,

0±21

,38

196,

97±2

1,90

190,

99±2

5,49

187,

04±2

8,40

1516

7,56

±22,

7317

5,65

±19,

5416

3,26

±23,

6716

0,42

±24,

19

222,

2±24

,12

226,

62±1

7,14

197,

17±3

6,37

192,

32±3

3,67

1617

0,82

±33,

8817

7,51

±19,

4116

5,10

±22,

0115

9,73

±23,

90

220,

1±32

,36

220,

89±1

7,32

204,

13±3

0,87

202,

44±3

3,73

1716

8,44

±20,

5617

6,53

±18,

1216

7,31

±21,

1315

7,97

±22,

61

224,

1±26

,58

216,

36±1

9,87

212,

07±2

7,38

208,

73±3

0,44

1816

9,43

±20,

5017

1,43

±21,

0216

8,36

±20,

2016

0,41

±15,

38

122


123

ANEKS

Tab.

20.

Rez

ulta

ty li

czby

sia

dów

z le

żeni

a ty

łem

w c

zasi

e 30

s c

hłop

ców

i dz

iew

cząt

ze

wsc

hodn

iej P

olsk

i w la

tach

198

6-19

96-2

006-

2016

[lic

zba

siad

ów]

chło

pcy

Wie

kw

lata

ch

dzie

wcz

ęta

1986

r.19

96 r.

2006

r.20

16 r.

1986

r.19

96 r.

2006

r.20

16 r.

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

15,2

0±3,

6315

,61±

3,68

15,1

1±4,

9812

,79±

5,75

714

,11±

4,14

13,8

8±5,

1414

,13±

4,44

13,1

0±5,

07

16,4

3±4,

8213

,05±

4,36

16,7

6±5,

5015

,08±

4,69

814

,28±

5,96

15,6

5±4,

5715

,86±

4,86

14,9

9±4,

76

16,8

1±4,

8518

,81±

4,17

18,6

0±4,

6318

,37±

4,47

915

,94±

4,94

17,2

6±5,

6816

,92±

4,93

18,0

7±6,

22

18,7

7±4,

3921

,08±

8,81

19,4

2±5,

2819

,46±

5,11

1016

,54±

4,90

18,7

1±4,

5817

,51±

5,26

19,6

1±4,

45

19,9

6±4,

5422

,20±

4,19

20,2

9±5,

8320

,90±

4,94

1118

,51±

4,75

18,9

2±4,

6418

,51±

5,98

20,2

9±4,

80

21,8

6±4,

9722

,78±

4,46

20,9

0±5,

3022

,86±

4,53

1219

,88±

4,57

19,8

9±4,

6019

,33±

4,92

20,9

4±7,

70

22,2

5±4,

6123

,45±

6,30

23,0

8±4,

8522

,36±

5,04

1320

,17±

4,39

19,8

0±3,

9821

,78±

4,48

22,0

4±5,

26

23,0

9±4,

4024

,55±

4,35

24,4

2±4,

8423

,34±

5,41

1419

,50±

4,85

20,6

2±5,

2221

,04±

4,63

21,6

2±4,

37

23,5

9±3,

7023

,64±

4,09

24,3

3±4,

7323

,75±

5,55

1518

,84±

4,61

18,9

4±4,

1321

,684

,46±

22,0

0±4,

65

24,4

1±5,

0523

,46±

3,99

25,0

8±5,

2024

,26±

5,41

1617

,87±

4,18

19,5

6±3,

7821

,73±

4,46

22,2

5±5,

17

23,9

1±4,

0624

,60±

3,75

25,2

2±4,

6426

,57±

4,68

1718

,07±

4,35

19,8

2±4,

0221

,59±

4,42

23,9

2±4,

49

24,2

7±3,

9923

,84±

4,12

25,0

7±5,

2327

,36±

4,89

1818

,02±

4,25

21,0

3±3,

5522

,08±

4,65

24,7

9±4,

04

124


125

ANEKS

Tab.

21.

Rez

ulta

ty z

wis

u i p

odci

ągan

ia n

a dr

ążku

chł

opcó

w i

dzie

wcz

ąt z

e w

scho

dnie

j Pol

ski w

lata

ch 1

986-

1996

-200

6-20

16 [s

, ilo

ść p

odci

ągni

ęć]

chło

pcy

Wie

kw

lata

ch

dzie

wcz

ęta

1986

r.19

96 r.

2006

r.20

16 r.

1986

r.19

96 r.

2006

r.20

16 r.

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

15,2

6±13

,89

10,4

0±6,

128,

64±1

1,59

5,18

±4,9

67

9,56

±9,4

28,

80±6

,08

6,40

±10,

285,

70±5

,14

14,1

2±12

,47

14,5

6±8,

3511

,08±

13,3

97,

47±7

,98

810

,76±

12,1

510

,98±

6,94

9,44

±12,

046,

46±7

,19

19,1

4±15

,05

19,2

4±14

,70

13,2

7±10

,21

8,76

±7,9

99

15,0

5±16

,26

13,6

0±9,

8011

,86±

17,1

56,

76±7

,24

20,7

6±17

,42

20,4

6±14

,06

15,7

7±13

,26

13,7

3±13

,78

1015

,50±

17,4

811

,44±

8,43

11,1

6±10

,88

10,0

9±11

,99

18,6

9±18

,45

18,6

6±13

,32

16,5

9±17

,47

14,4

7±13

,80

1116

,39±

16,6

012

,74±

9,52

12,3

4±11

,27

11,6

9±12

,04

2,18

±2,6

33,

44±2

,17

2,58

±3,1

63,

00±1

,61

1216

,95±

15,5

114

,62±

10,4

911

,17±

14,9

512

,67±

11,3

4

3,15

±2,1

83,

99±2

,48

4,09

±6,0

71,

86±2

,47

1315

,26±

16,4

213

,55±

9,48

10,7

9±12

,31

13,5

6±9,

53

4,27

±3,8

14,

63±3

,21

5,16

±5,1

03,

61±3

,49

1413

,94±

15,0

014

,18±

10,2

211

,05±

13,8

613

,87±

17,3

2

5,95

±3,8

05,

59±3

,38

5,30

±3,8

24,

88±4

,40

1514

,42±

15,6

714

,85±

8,68

11,3

2±12

,07

13,5

4±14

,89

6,00

±3,3

15,

82±3

,67

5,03

±5,5

27,

13±4

,64

1613

,05±

13,2

613

,39±

9,31

11,1

8±12

,64

13,5

2±18

,99

6,48

±3,3

75,

04±3

,19

6,30

±4,6

77,

38±4

,62

1712

,87±

13,1

512

,82±

6,31

12,0

7±12

,53

13,8

0±12

,77

6,97

±3,2

16,

33±4

,38

6,35

±4,4

98,

36±6

,47

1810

,98±

12,0

510

,05±

6,20

13,9

6±14

,10

13,5

3±11

,62

124


125

ANEKS

Tab.

22.

Rez

ulta

ty b

iegu

na

50 m

chł

opcó

w i

dzie

wcz

ąt z

e w

scho

dnie

j Pol

ski w

lata

ch 1

986-

1996

-200

6-20

16 [s

]

chło

pcy

Wie

kw

lata

ch

dzie

wcz

ęta

1986

r.19

96 r.

2006

r.20

16 r.

1986

r.19

96 r.

2006

r.20

16 r.

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

11,2

±1,3

410

,92±

1,31

12,3

3±2,

8113

,07±

2,11

711

,53±

1,35

11,5

1±1,

0812

,11±

1,59

12,9

6±1,

91

11,0

±1,2

510

,35±

0,88

10,9

3±1,

7511

,92±

2,14

811

,28±

1,33

10,5

9±1,

3011

,76±

1,45

12,1

8±2,

13

10,3

±1,3

49,

97±0

,75

10,4

4±1,

1611

,44±

1,83

910

,51±

1,11

10,7

51,3

910

,73±

1,25

11,6

4±1,

74

9,6±

1,07

9,37

±0,7

610

,11±

1,31

10,5

5±2,

8010

9,88

±0,9

99,

84±0

,73

10,5

8±1,

6710

,67±

1,45

9,2±

0,77

9,17

±0,7

39,

63±1

,11

9,71

±1,5

811

9,55

±1,1

09,

43±0

,76

10,3

4±1,

2710

,19±

1,48

8,8±

0,70

8,84

±0,7

19,

34±1

,14

9,54

±1,4

112

9,50

±1,0

49,

24±0

,79

10,1

7±1,

9510

,02±

1,34

8,6±

0,86

8,49

±0,7

28,

81±1

,09

9,05

±1,4

313

8,92

±0,7

69,

07±0

,71

9,13

±1,0

79,

43±1

,26

8,2±

0,76

8,31

±0,7

88,

24±1

,54

8,83

±1,5

214

8,80

±1,0

48,

84±0

,74

9,12

±1,0

09,

25±1

,21

7,7±

0,74

7,98

±0,5

28,

19±0

,93

8,43

±1,3

015

8,75

±0,7

48,

51±0

,62

9,03

±1,1

79,

65±1

,87

7,5±

0,84

7,63

±0,5

57,

91±0

,85

8,56

±1,1

816

9,03

±1,1

28,

44±0

,44

8,94

±1,0

89,

30±1

,64

7,6±

0,81

7,52

±0,4

97,

77±0

,83

8,43

±1,1

517

8,93

±0,6

68,

50±0

,62

9,03

±1,0

99,

44±1

,45

7,2±

0,58

7,32

±0,4

97,

63±0

,82

8,07

±1,1

418

8,82

±0,7

38,

62±0

,54

9,02

±1,4

98,

96±1

,26

126


127

ANEKS

Tab.

23.

Rez

ulta

ty b

iegu

wyd

łużo

nego

chł

opcó

w i

dzie

wcz

ąt z

e w

scho

dnie

j Pol

ski w

lata

ch 1

986-

1996

-200

6-20

16 [s

]

chło

pcy

Wie

kw

lata

ch

dzie

wcz

ęta

1986

r.19

96 r.

2006

r.20

16 r.

1986

r.19

96 r.

2006

r.20

16 r.

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

197,

6±39

,519

8,73

±22,

2522

2,82

±37,

1125

2,65

±59,

617

245,

11±9

6,67

211,

64±2

5,53

238,

18±6

4,53

256,

83±6

3,91

163,

6±40

,618

3,29

±20,

3021

2,10

±39,

9223

6,34

±57,

588

195,

45±3

6,98

195,

67±2

5,32

222,

26±4

3,95

237,

93±6

2,98

164,

7±42

,017

1,70

±20,

7519

7,48

±37,

4822

5,48

±53,

229

190,

7±27

,95

188,

33±2

5,59

213,

50±4

6,11

229,

30±5

4,67

171,

0±53

,116

4,62

±21,

9019

2,54

±40,

2121

9,33

±86,

3310

177,

85±3

6,49

176,

29±2

2,7

166,

99±7

5,64

235,

30±5

5,88

165,

8±23

,316

4,15

±29,

2919

7,04

±55,

9820

1,93

±74,

9911

168,

69±2

6,42

165,

21±2

0,03

193,

60±8

7,86

228,

42±8

5,7

239,

0±60

,624

7,90

±50,

9824

8,97

±62,

9929

9,86

±59,

0012

224,

50±2

9,16

222,

59±3

2,33

227,

52±6

2,18

256,

91±7

0,05

244,

0±50

,924

8,75

±39,

5425

2,22

±50,

2627

8,65

±49,

3213

254,

55±4

4,50

208,

10±3

4,32

227,

47±4

6,76

240,

01±8

9,88

248,

5±34

,624

8,34

±44,

0324

3,02

±44,

1526

8,35

±58,

4614

236,

35±7

0,53

227,

90±3

5,71

231,

43±7

5,92

258,

91±5

7,75

227,

5±21

,623

8,45

±21,

5424

3,75

±71,

5225

8,37

±60,

3915

222,

54±3

5,19

227,

03±2

6,22

232,

63±4

4,73

259,

94±4

9,40

222,

2±24

,120

6,20

±22,

4123

3,02

±37,

9424

0,53

±37,

2916

229,

37±4

5,36

217,

62±1

6,26

231,

71±3

8,25

244,

77±5

2,55

223,

3±33

,521

8,08

±25,

2623

3,67

±33,

7424

2,89

±35,

3317

224,

80±2

6,10

227,

04±2

2,20

228,

97±4

1,17

240,

77±2

9,98

223,

9±32

,922

9,59

±30,

9523

4,17

±39,

4424

1,06

±36,

8018

226,

49±2

5,54

221,

12±2

3,69

224,

19±4

1,72

233,

02±3

6,41

126


127

ANEKS

Tab.

24.

Rez

ulta

ty b

iegu

wah

adło

weg

o 4

x 10

m c

hłop

ców

i dz

iew

cząt

ze

wsc

hodn

iej P

olsk

i w la

tach

198

6-19

96-2

006-

2016

[s]

chło

pcy

Wie

kw

lata

ch

dzie

wcz

ęta

1986

r.19

96 r.

2006

r.20

16 r.

1986

r.19

96 r.

2006

r.20

16 r.

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

14,1

±1,3

014

,59±

1,53

15,2

8±2,

8215

,46±

2,01

714

,99±

1,45

16,9

8±5,

5015

,73±

2,87

15,5

2±1,

80

13,8

±1,2

514

,55±

2,90

14,2

9±3,

0414

,85±

1,72

814

,27±

1,54

14,3

2±1,

2614

,77±

2,66

15,1

1±1,

71

13,3

±1,2

413

,41±

1,10

13,5

8±2,

0213

,96±

1,43

913

,78±

1,14

13,9

2±1,

3413

,92±

2,43

13,8

6±1,

96

12,9

±1,3

912

,93±

1,49

13,1

8±2,

2512

,96±

1,47

1013

,65±

1,54

13,4

1±1,

1213

,94±

2,37

13,3

5±2,

00

12,7

±1,5

812

,50±

1,15

12,6

2±1,

8613

,00±

1,57

1113

,18±

1,50

12,6

8±1,

2013

,60±

2,86

13,3

8±1,

60

12,1

±1,0

612

,27±

1,09

12,7

6±2,

4312

,81±

1,63

1212

,80±

0,97

12,6

5±1,

1712

,70±

1,65

12,9

4±1,

47

12,0

±1,1

012

,50±

2,53

12,1

8±2,

0812

,53±

1,50

1312

,59±

0,97

12,4

9±1,

7012

,66±

2,24

13,1

6±1,

47

11,6

±1,0

511

,84±

0,97

11,8

5±2,

4912

,05±

1,69

1412

,67±

1,32

12,3

7±1,

5112

,91±

3,20

12,6

6±1,

33

11,7

±1,2

611

,69±

1,12

11,6

5±2,

0111

,54±

1,71

1512

,47±

1,03

12,2

2±0,

9012

,73±

2,24

12,4

2±1,

37

11,3

±1,3

111

,60±

0,83

11,5

7±2,

0511

,41±

1,54

1612

,55±

1,20

12,7

0±0,

9012

,89±

2,60

12,3

1±1,

34

10,9

±1,3

811

,45±

0,83

11,2

9±2,

5311

,24±

1,48

1712

,55±

1,07

13,0

9±1,

0512

,85±

2,75

12,6

6±1,

20

10,7

±1,1

711

,25±

0,96

11,0

2±1,

6911

,13±

1,33

1812

,34±

1,18

12,8

7±1,

1512

,81±

2,33

12,9

3±1,

42

128


Tab.

25.

Rez

ulta

ty s

kłon

u tu

łow

ia w

prz

ód z

pos

taw

y ch

łopc

ów z

e w

scho

dnie

j Pol

ski w

lata

ch 1

986-

1996

-200

6-20

16

[cm

]ch

łopc

yW

iek

w

lata

ch

dzie

wcz

ęta

1986

r.19

96 r.

2006

r.20

16 r.

1986

r.19

96 r.

2006

r.20

16 r.

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

x±S

Dx

±SD

51,2

±6,3

550

,66±

4,58

50,5

7±5,

5451

,17±

5,41

752

,69±

7,11

52,5

6±4,

4750

,21±

50,0

252

,57±

4,47

52,6

±5,3

350

,12±

8,28

49,8

9±6,

5751

,56±

4,42

852

,24±

5,98

52,7

1±5,

0550

,26±

5,86

52,4

0±4,

47

52,7

±5,1

452

,48±

5,05

49,5

0±6,

1651

,43±

4,80

951

,92±

6,25

52,3

5±8,

3250

,10±

6,39

52,8

4±5,

39

53,2

±5,1

252

,67±

5,53

51,2

5±6,

9651

,24±

5,41

1054

,14±

5,25

54,1

9±8,

4952

,67±

6,61

52,1

5±5,

54

53,3

±5,5

752

,51±

5,51

51,1

1±6,

9551

,45±

5,08

1154

,99±

5,60

56,0

1±5,

1052

,30±

6,81

52,1

6±5,

81

53,8

±5,6

752

,24±

5,67

51,3

8±6,

6351

,26±

5,21

1255

,12±

5,57

52,0

0±9,

4653

,31±

6,97

53,6

9±7,

23

54,5

±5,3

852

,40±

6,39

51,8

0±7,

3651

,10±

6,59

1357

,82±

6,38

56,6

9±7,

0354

,80±

7,52

52,9

9±7,

33

54,5

±6,7

354

,36±

6,47

52,8

3±7,

7051

,75±

7,74

1458

,26±

8,32

56,2

8±7,

8854

,16±

9,22

54,7

9±7,

43

57,8

±5,2

754

,65±

6,66

52,7

7±8,

8052

,62±

6,80

1557

,96±

7,97

56,9

5±6,

3955

,04±

7,98

54,7

4±8,

21

58,4

±5,5

353

,20±

8,67

53,0

6±7,

7152

,97±

7,21

1658

,23±

8,54

61,8

6±4,

8655

,52±

9,00

57,2

4±7,

20

58,4

±6,8

352

,83±

6,01

54,5

8±6,

5852

,72±

6,16

1759

,13±

9,86

63,2

6±5,

6657

,20±

8,17

57,5

1±7,

36

55,8

±6,4

455

,38±

6,47

55,3

6±7,

3553

,96±

6,78

1857

,50±

11,8

362

,20±

8,28

57,8

4±8,

2456

,32±

6,89

129

ANEKS

Tab. 26. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic średnich w wysokości ciała chłopców i dziewcząt pomiędzy terminami obserwacji

chłopcy wiekw

latach

dziewczęta1986 r. -1996 r.

1996 r. -2006 r.

2006 r. -2016 r.

1986 r. -2016 r.

1986 r. -1996 r.

1996 r. -2006 r.

2006 r. -2016 r.

1986 r. -2016 r.

3,37* 2,55* 6,97* 6,77* 7 0,31 1,37 4,16* 3,79*0,42 8,29* 5,57* 9,57* 8 2,47 6,92* 4,93* 8,27*2,31 4,27* 3,42* 3,28* 9 2,23 2,67* 2,48 7,47*2,43 9,04* 5,57* 16,55* 10 3,26* 6,13* 5,77* 15,79*0,36 5,42* 3,83* 13,15* 11 1,69 4,39* 5,89* 8,16*7,38* 4,13* 2,78* 12,21* 12 4,63* 2,58* 3,17* 12,36*3,42* 7,95* 2,08 8,36* 13 3,99* 6,59* 6,09* 6,36*1,90 7,96* 2,24 12,64* 14 5,62* 5,96* 0,40 13,20*8,06* 1,17 5,67* 10,27* 15 4,77* 4,84* 6,22* 16,81*3,65* 1,20 3,94* 6,45* 16 5,38* 6,36* 2,54 11,92*0,45 2,07 0,46 3,76* 17 2,82* 6,91* 4,98* 18,22*2,35 0,70 4,71* 8,19* 18 4,89* 4,67* 1,21 14,83*


Tab. 27. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic średnich w masie ciała chłopców i dziewcząt pomiędzy terminami obserwacji

chłopcy wiekw

latach


1996 r. -2006 r.

2006 r. -2016 r.

1986 r. -2016 r.

1986 r. -1996 r.

1996 r. -2006 r.

2006 r. -2016 r.

1986 r. -2016 r.

0,40 1,98 4,06* 4,21* 7 3,33* 1,80 1,61 1,050,27 4,51* 5,52* 6,15* 8 1,31 1,91 6,07* 5,24*0,20 3,83* 3,80* 2,90 9 1,83 8,84* 2,28 9,46*1,70 7,02* 7,04* 13,59* 10 0,07 4,39 * 9,67* 12,51*3,40* 6,64* 10,02* 13,52* 11 5,15* 5,68 * 11,26* 8,49*5,73* 5,16* 6,54* 12,29* 12 1,52 1,15 8,07* 9,88*2,13 9,95* 1,05 8,94* 13 0,60 6,97 * 2,14 5,96*0,56 12,36* 2,04 12,14* 14 1,20 5,57 * 0,41 5,20*6,60* 12,16* 3,43* 9,12* 15 0,68 0,63 8,81* 8,14*2,81* 7,45* 0,97 5,82* 16 1,77 0,52 3,10* 5,38*0,86 6,99* 0,76 6,69* 17 1,32 1,35 4,78* 0,400,74 6,95* 5,35* 10,17* 18 1,48 3,28* 4,13* 3,42*


130


Tab. 28. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic średnich w BMI chłopców i dziewcząt pomiędzy terminami obserwacji

chłopcy wiekw

latach


1996 r. -2006 r.

2006 r. -2016 r.

1986 r. -2016 r.

1986 r. -1996 r.

1996 r. -2006 r.

2006 r. -2016 r.

1986 r. -2016 r.

2,50 4,01* 0,04 0,69 7 4,31* 1,52 0,86 3,98*0,08 0,09 3,46* 2,73 8 0,13 3,19 0,87 5,12*2,35 0,43 2,24 3,09* 9 4,70* 11,98* 0,45 7,69*0,69 4,73* 5,10* 7,03* 10 2,50 1,85 8,15* 4,97*5,88* 1,46 10,14* 8,85* 11 6,43* 4,70* 10,35* 4,70*2,83* 9,03* 6,42* 7,44* 12 1,31 0,23 8,09* 4,39*0,57 10,52* 0,25 6,51* 13 2,35 4,84* 1,00 2,913,05* 11,45* 0,41 7,08* 14 6,70* 3,48* 0,81 2,99*19,51* 4,98* 0,58 5,42* 15 4,72* 2,68 6,94* 1,517,89* 2,65 5,52* 3,10* 16 1,86 4,26* 8,55* 0,191,98 9,17* 0,51 5,88* 17 4,39* 7,80* 13,74* 5,05*3,32* 7,09* 3,38* 6,76* 18 1,97 8,88* 6,98* 4,99*


Tab. 29. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic średnich w dynamometri dłoniowej chłopców i dziewcząt pomiędzy terminami obserwacji

chłopcy wiekw

latach


1996 r. -2006 r.

2006 r. -2016 r.

1986 r. -2016 r.

1986 r. -1996 r.

1996 r. -2006 r.

2006 r. -2016 r.

1986 r. -2016 r.

3,79* 2,29 6,24* 13,88* 7 2,36 1,85 6,79* 0,626,60* 2,61* 6,26* 12,68* 8 4,04 * 2,50 4,12* 1,180,04 1,45 4,58* 6,48* 9 6,56 * 1,16 2,91* 7,24*0,67 2,40 0,06 3,14* 10 6,49 * 8,04* 14,23* 1,553,29* 6,62* 1,19 1,79 11 5,47 * 0,63 0,19 6,39*6,49* 3,97* 6,28* 1,75 12 10,18* 0,00 2,36 10,79*5,74* 5,58* 0,35 0,77 13 10,40 * 3,51 * 6,37* 5,30*6,24* 0,59 1,90 6,41* 14 14,63 * 5,24 * 3,95* 9,82*1,79 0,78 3,83* 1,25 15 1,20 0,31 6,68* 0,703,01* 3,71* 1,54 5,56* 16 5,40 * 2,74 3,71* 3,00*6,58* 11,49* 6,92* 3,01 17 1,64 4,14 * 8,88* 4,12*7,17* 9,50* 5,78* 6,80* 18 2,83 3,08 6,50* 2,94*


131

ANEKS

Tab. 30. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic średnich w skoku w dal z miejsca chłopców i dziewcząt pomiędzy terminami obserwacji

chłopcy wiekw

latach


1996 r. -2006 r.

2006 r. -2016 r.

1986 r. -2016 r.

1986 r. -1996 r.

1996 r. -2006 r.

2006 r. -2016 r.

1986 r. -2016 r.

0,08 9,08* 1,08 7,36* 7 2,64 14,26* 4,28* 8,71*0,28 5,80* 4,77* 7,76* 8 0,21 7,54* 3,56* 7,96*1,17 0,47 4,82* 4,82* 9 0,53 3,81* 2,73 4,63*0,36 6,54* 6,86* 10,00* 10 1,96 3,73* 15,60* 1,712,18 8,75* 6,63* 7,57* 11 2,12 5,16* 11,27* 10,71*5,62* 8,55* 2,03 2,78* 12 0,27 2,47* 12,97* 2,340,52 2,91* 5,27* 5,06* 13 0,24 7,84* 5,97* 7,71*1,57 1,51 5,13* 6,21* 14 1,73 6,08* 1,28 8,92*3,30* 4,54* 2,79* 8,28* 15 6,99* 11,23* 2,87* 4,95*1,58 11,92* 2,48 12,31* 16 4,23* 8,82* 5,09* 5,36*0,34 8,89* 0,93 6,32* 17 5,00* 6,00* 9,43* 1,310,90 7,34* 2,03 7,42* 18 3,92* 3,64* 10,66* 1,35


Tab. 31. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic średnich w siadach z leżenia tyłem w czasie 30 s chłopców i dziewcząt pomiędzy terminami obserwacji

chłopcy wiekw

latach


1996 r. -2006 r.

2006 r. -2016 r.

1986 r. -2016 r.

1986 r. -1996 r.

1996 r. -2006 r.

2006 r. -2016 r.

1986 r. -2016 r.

0,91 1,37 5,56* 4,02* 7 0,52 0,73 3,90* 2,609,65* 12,78* 4,72* 3,21* 8 3,77* 0,68 3,32* 2,186,28* 0,73 0,68 3,89* 9 4,13* 1,15 4,12* 6,91*6,59* 5,61* 0,20 2,24 10 7,01* 4,55* 12,21* 13,21*7,27* 8,14* 2,88* 2,93* 11 1,04 1,15 9,68* 7,32*2,89* 7,16* 9,84* 3,40* 12 0,04 2,30 7,22* 3,72*3,93* 1,56 2,87* 0,29 13 1,49 9,14* 1,33 7,93*5,27* 0,55 3,85* 0,70 14 4,07* 1,78 3,06* 9,07*0,18 2,85* 2,20 0,46 15 0,44 12,65* 9,04* 5,94*0,37 0,72 0,52 0,37 16 6,20* 8,95* 2,82* 19,34*2,02 2,20 5,10* 7,05* 17 5,14* 5,47* 11,33* 25,24*3,11* 0,61 7,64* 9,61* 18 8,22* 3,12* 14,91* 29,35*


132


Tab. 32. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic średnich w zwisie i podciąganiu na drążku chłopców i dziewcząt pomiędzy terminami obserwacji

chłopcy wiekw

latach


1996 r. -2006 r.

2006 r. -2016 r.

1986 r. -2016 r.

1986 r. -1996 r.

1996 r. -2006 r.

2006 r. -2016 r.

1986 r. -2016 r.

4,33* 1,90 5,05* 11,32* 7 0,87 3,52* 1,49 5,67*0,53 5,03* 4,72* 7,87* 8 0,27 2,21 5,34* 6,32*0,10 6,52* 6,43* 10,40* 9 1,53 1,95 6,86* 10,32*8,36* 6,31* 3,45* 7,64* 10 5,38* 0,43 2,35 8,94*0,03 2,74* 3,38* 4,37* 11 3,95* 0,47 1,44 8,06*6,49* 5,01* 2,53 5,16* 12 2,79* 4,67* 3,22* 7,24*2,75* 0,39 7,14* 6,93* 13 2,32 4,27* 5,24* 2,721,30 2,15 5,29* 2,41 14 0,31 4,61* 4,51* 0,091,65 1,50 1,78 3,63* 15 0,64 5,43* 3,68* 1,400,43 2,11 6,44* 3,29* 16 0,43 3,15 3,86* 0,644,45* 4,58* 3,43* 2,42 17 0,81 1,56 2,69 1,322,22 0,72 6,27* 3,74* 18 0,87 3,95* 0,74 3,58*


Tab. 33. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic średnich w biegu na 50 m chłopców i dziewcząt pomiędzy terminami obserwacji

chłopcy wiekw

latach


1996 r. -2006 r.

2006 r. -2016 r.

1986 r. -2016 r.

1986 r. -1996 r.

1996 r. -2006 r.

2006 r. -2016 r.

1986 r. -2016 r.

1,19 7,40* 3,83* 8,45* 7 0,15 5,63* 8,60* 10,06*6,35* 7,14* 7,59* 5,34* 8 6,89* 13,39* 4,49* 8,09*4,18* 6,65* 8,97* 7,98* 9 1,10 0,10 12,07* 13,85*3,09* 11,67* 4,33* 5,91* 10 0,46 10,01* 1,21 8,97*0,51 10,20* 1,27 5,14* 11 1,43 11,92* 2,65 9,42*0,63 9,52* 3,40* 8,80* 12 2,85* 11,51* 2,26 6,56*1,86 6,94* 3,60* 4,66* 13 2,87* 1,31 6,47* 9,27*1,38 1,02 6,76* 7,02* 14 0,72 5,86* 2,92* 8,29*5,26* 4,55* 4,24* 9,42* 15 4,95* 11,14* 11,81* 16,26*0,06 0,16 0,46 12,15* 16 9,04* 8,57* 7,11* 4,38*1,31 4,98* 11,13* 9,04* 17 5,86* 7,56* 7,66* 8,69*1,96 4,87* 7,39* 12,79* 18 1,92 4,16* 1,04 1,98


133

ANEKS

Tab. 34. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic średnich w biegu długim chłopców i dziewcząt pomiędzy terminami obserwacji

chłopcy wiekw

latach


1996 r. -2006 r.

2006 r. -2016 r.

1986 r. -2016 r.

1986 r. -1996 r.

1996 r. -2006 r.

2006 r. -2016 r.

1986 r. -2016 r.

0,33 8,07* 6,51* 8,79* 7 5,19* 4,80* 4,03* 2,017,71* 13,26* 6,85* 15,18* 8 0,08 10,33* 1,05 2,832,78* 10,92* 7,67* 14,36* 9 1,03 11,21* 6,20* 14,75*2,48 12,59* 6,92* 8,22* 10 0,41 2,77* 19,64* 14,53*0,60 15,42* 1,27 7,72* 11 0,68 6,04* 9,16* 13,70*2,36 0,34 12,52* 12,49* 12 0,66 1,90 11,25* 10,64*1,64 1,52 8,26* 8,42* 13 18,69* 8,71* 4,35* 4,40*0,06 2,45 8,37* 5,48* 14 2,12 1,00 8,44* 5,96*3,00* 1,66 3,59* 8,90* 15 2,31 2,91* 14,00* 18,86*5,53* 10,41* 2,88 6,53* 16 4,87* 6,44* 6,36* 6,54*2,08 7,47* 4,09* 6,33* 17 0,82 0,73 9,02* 10,57*1,49 6,59* 2,29 5,62* 18 1,80 1,11 5,12* 3,17*


Tab. 35. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic średnich w biegu wahadłowym 4x10 m chłopców i dziewcząt pomiędzy terminami obserwacji

chłopcy wiekw

latach


1996 r. -2006 r.

2006 r. -2016 r.

1986 r. -2016 r.

1986 r. -1996 r.

1996 r. -2006 r.

2006 r. -2016 r.

1986 r. -2016 r.

2,05 3,58* 0,98 6,47* 7 5,91* 4,81* 1,63 2,80*3,93* 1,71 3,37* 7,33* 8 0,32 3,37* 3,05* 6,07*0,96 1,65 2,81 5,62* 9 1,22 0,00 0,50 0,620,24 2,36 2,04 0,65 10 1,92 4,98* 5,63* 2,402,04 1,63 4,63* 2,72* 11 2,95* 5,91* 2,24 1,711,30 4,54* 0,47 6,96* 12 1,83 0,70 4,01* 1,944,10* 3,38* 3,39* 5,07* 13 0,95 1,85 6,33* 6,10*1,97 0,10 1,54 4,31* 14 1,99 4,18* 2,40 0,080,09 0,41 1,07 1,47 15 2,86* 6,11* 4,30* 0,651,92 0,22 1,51 0,96 16 1,08 1,54 6,67* 2,263,21* 1,13 0,42 2,76 17 3,05 1,42 1,74 0,916,84* 2,97* 1,11 4,65* 18 3,20* 0,39 1,49 5,82*


134


Tab. 36. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic średnich w skłonie tułowia chłopców i dziewcząt pomiędzy terminami obserwacji

chłopcy wiekw

latach


1996 r. -2006 r.

2006 r. -2016 r.

1986 r. -2016 r.

1986 r. -1996 r.

1996 r. -2006 r.

2006 r. -2016 r.

1986 r. -2016 r.

0,98 0,20 1,41 0,05 7 0,04 0,84 1,27 0,045,14* 0,57 4,32* 2,50 8 1,14 6,92* 7,59* 0,460,56 8,44* 4,56* 2,97* 9 1,00 5,55* 8,66* 2,69*1,36 4,32* 0,03 5,35* 10 0,12 4,37* 1,73 5,56*1,57 3,33* 1,21 5,16* 11 2,27 9,05* 0,52 8,70*3,97* 2,65* 0,39 6,80* 12 6,378 3,02* 1,38 4,22*5,13* 1,89 1,77 7,16* 13 2,81* 5,35* 5,62* 12,81*0,32 4,12* 2,45 5,24* 14 3,93* 4,88* 1,72 7,82*6,34* 4,38* 0,35 11,80* 15 2,57 5,07* 0,87 8,83*8,31* 0,25 0,20 10,25* 16 6,77* 13,2* 4,79* 2,2811,07* 4,22* 4,97* 10,54* 17 6,18* 9,53* 0,78 3,62*4,20* 1,05 0,36 0,28 18 6,20* 6,25* 4,23* 2,59


Tab. 37. Wartości t-Studenta wyliczone dla dystansów w podstawowych cechach somatycznych i BMI pomiędzy chłopcami i dziewczętami z miast i wsi w 1986 roku i 2016 roku

okres rozwojuchłopcy dziewczęta

1986 r. 2016 r. 1986 r. 2016 r.Wysokość ciała

prepubertalny 3,31* 4,83** 4,17** 6,93**pubertalny 3,84** 3,05** 3,92** 1,02

postpubertalny 0,18 0,11 4,69** 1,14Masa ciała

prepubertalny 1,95* 1,97* 2,45* 2,78**pubertalny 2,75** 2,37* 1,97* 1,72

postpubertalny 0,23 2,41* 2,90** 2,85**BMI

prepubertalny 1,12 0,60 0,71 3,80**pubertalny 1,13 4,76** 0,19 3,61**

postpubertalny 0,64 3,11** 7,15** 2,73*** – różnica istotna statystycznie na poziomie p<0,05.** – różnica istotna statystycznie na poziomie p<0,01.

135

ANEKS

Tab. 38. Wartości t-Studenta wyliczone dla dystansów w sprawności fizycznej pomiędzy chłopcami i dziewczętami z miast i wsi w 1986 roku i 2016 roku

okres rozwojuchłopcy dziewczęta

1986 r. 2016 r. 1986 r. 2016 r.dynamometria dłoniowa

prepubertalny 1,34 8,70** 6,14** 2,09*pubertalny 0,11 1,81 9,94** 3,92**

postpubertalny 3,40** 3,67** 2,55** 4,93**skok w dal z miejsca

prepubertalny 2,61** 2,89** 4,97** 3,99**pubertalny 4,09** 1,79 3,07** 3,30**

postpubertalny 1,98* 5,89** 5,19** 1,97*siady z leżenia tyłem w czasie 30 s

prepubertalny 3,14** 0,32 0,47 1,22pubertalny 3,01** 2,99** 0,01 0,16

postpubertalny 1,23 2,23* 6,05** 0,63bieg na 50 m

prepubertalny 5,88** 0,62 3,37** 1,03pubertalny 4,31** 3,45** 0,83 0,58

postpubertalny 1,60 4,95** 0,87 7,55**bieg 4x10 m z przenoszeniem klocka

prepubertalny 1,05 5,54** 1,98* 1,99*pubertalny 7,19** 4,23** 0,97 0,70

postpubertalny 2,05* 5,53** 4,97** 3,82**skłon tułowia w przód z postawy stojącej

prepubertalny 0,15 4,39** 0,55 1,75pubertalny 0,93 6,03** 2,53** 1,46

postpubertalny 2,24* 2,96** 5,41** 3,99*** – różnica istotna statystycznie na poziomie p<0,05.** – różnica istotna statystycznie na poziomie p<0,01.

136


137

ANEKS

Tab.

39.

Wys

okoś

ć ci

ała

chło

pców

z m

iast

i w

si w

scho

dnie

j Pol

ski b

adan

ych

w 1

986

roku

i 20

06 ro

ku o

raz

war

tośc

i t-S

tude

nta

wyl

iczo

ne d

la ró

żnic

uw

zglę

dnia

jący

ch te

rmin

bad

ań i

wie

lkoś

ć m

iejs

ca z

amie

szka

nia

mia

sto

wie

k w

la-

tach

wie

śt-S

tud.

mia

sto-

wie

ś19

86 r.

2016

r.t-S

tud.

1986

r.20

16 r.

t-Stu

d.n

xSD

nx

SDn

xSD

nx

SD19

86 r.

2016

r.

2812

4,65

5,05

132

130,

586,

874,

33**

775

122,

764,

2622

212

7,44

6,32

5,96

**1,

904,

37**

8312

8,22

6,63

153

132,

626,

604,

89**

893

128,

325,

0430

413

2,38

5,76

6,12

**0,

120,

40

121

133,

566,

6012

913

9,20

7,96

6,08

**9

113

131,

876,

5518

513

6,00

8,58

4,39

**1,

97*

3,35

**

191

138,

496,

5861

114

4,05

6,45

10,3

5**

1013

413

8,03

7,43

606

144,

198,

118,

06**

0,59

0,33

131

145,

366,

7973

514

7,36

6,36

3,28

**11

147

142,

486,

169

814

8,35

7,67

8,71

**3,

73**

2,66

**

148

149,

128,

2059

815

3,49

7,71

6,11

**12

161

147,

496,

9364

615

2,68

8,30

7,32

**1,

891,

79

9115

6,46

9,25

304

157,

369,

310,

8113

173

153,

78,

4333

115

8,91

10,1

85,

77**

2,44

*1,

99*

166

161,

708,

3325

816

7,73

9,30

6,79

**14

174

161,

218,

7825

816

7,80

7,49

8,37

**0,

520,

09

146

171,

157,

8329

817

1,70

6,95

0,75

1518

916

7,99

7,81

285

173,

577,

058,

08**

3,67

**3,

23**

112

173,

305,

8333

717

5,69

8,27

2,83

**16

127

172,

355,

9416

717

4,91

8,34

2,94

**1,

240,

99

9317

5,49

6,54

275

176,

587,

351,

2717

110

173,

95,

7920

017

5,68

7,24

2,22

*1,

841,

32

295

174,

826,

0121

217

8,94

6,04

7,60

**18

178

176,

16,

3818

017

9,77

5,82

5,68

**2,

19*

1,37

* –

różn

ica

isto

tna

stat

ysty

czni

e na

poz

iom

ie p

<0,0

5.**

– ró

żnic

a is

totn

a st

atys

tycz

nie

na p

ozio

mie

p<0

,01.

136


137

ANEKS

Tab.

40.

Mas

a ci

ała

chło

pców

z m

iast

i w

si w

scho

dnie

j Pol

ski b

adan

ych

w 1

986

roku

i 20

06 ro

ku o

raz

war

tośc

i t-S

tude

nta

wyl

iczo

ne d

la ró

żnic

uw

zglę

dnia

jący

ch te

rmin

bad

ań i

wie

lkoś

ć m

iejs

ca z

amie

szka

nia

mia

sto

wie

k w

la-

tach

wie

śt-S

tud.

mia

sto-

wie

ś19

86 r.

2016

r.t-S

tud.

1986

r.20

16 r.

t-Stu

d.n

xSD

nx

SDn

xSD

nx

SD19

86 r.

2016

r.

2823

,32

4,01

132

27,0

04,

903,

72**

775

21,8

94,

0421

726

,32

4,80

7,17

**1,

601,

27

8326

,72

4,18

153

29,7

96,

034,

13**

893

26,8

3,27

304

29,9

37,

084,

12**

0,14

0,21

121

30,2

05,

3912

934

,47

6,99

5,39

**9

113

29,4

45,

9118

332

,72

8,11

3,73

**1,

021,

99*8

191

33,6

76,

6860

537

,79

6,32

7,75

**10

134

32,4

96,

3160

437

,97

8,20

7,27

**1,

600,

42

131

37,5

47,

2773

540

,96

6,41

5,51

**11

147

37,9

78,

3769

841

,93

8,09

5,36

**0,

452,

52**

148

40,0

38,

6859

845

,24

7,69

7,20

**12

161

39,7

57,

4364

644

,71

8,48

6,80

**0,

301,

17

9145

,71

8,86

304

49,0

210

,10

2,82

**13

173

43,5

49,

6832

344

,54

10,5

51,

041,

785,

42**

166

50,7

910

,57

258

58,6

09,

997,

68**

1417

450

,64

9,41

258

57,6

49,

297,

64**

0,14

1,14

146

59,3

29,

4929

861

,05

10,4

61,

6915

189

56,6

17,

9928

563

,08

9,46

7,75

**2,

83**

2,46

*

112

62,7

98,

7633

765

,25

11,3

72,

09*

1612

762

,34

9,68

167

65,0

110

,52

2,23

*0,

370,

23

9366

,15

9,63

275

69,7

910

,32

2,99

**17

110

64,2

39,

6920

068

,53

10,8

93,

45**

1,41

1,29

204

67,0

18,

2021

274

,53

7,93

9,51

**18

178

68,3

38,

0818

072

,87

10,2

74,

65*8

1,58

1,80

* –

różn

ica

isto

tna

stat

ysty

czni

e na

poz

iom

ie p

<0,0

5.**

– ró

żnic

a is

totn

a st

atys

tycz

nie

na p

ozio

mie

p<0

,01.

138


139

ANEKS

Tab.

41.

BM

I chł

opcó

w z

mia

st i

wsi

wsc

hodn

iej P

olsk

i bad

anyc

h w

198

6 ro

ku i

2006

roku

ora

z w

arto

ści t

-Stu

dent

a w

ylic

zone

dla

różn

ic u

wzg

lędn

iają

cych

term

in b

adań

i w

ielk

ość

mie

jsca

zam

iesz

kani

am

iast

ow

iek

w la

-ta

ch

wie

śt-S

tud.

mia

sto-

wie

ś19

86 r.

2016

r.t-S

tud.

1986

r.20

16 r.

t-Stu

d.n

xSD

nx

SDn

xSD

nx

SD19

86 r.

2016

r.

2815

,01

1,53

132

15,8

02,

361,

717

7514

,53

1,5

217

16,1

62,

355,

64*8

1,44

1,36

8316

,25

1,43

153

16,9

02,

961,

878

9316

,28

1,66

304

16,9

93,

421,

95*

0,09

0,28

121

16,9

31,

6812

917

,76

3,15

2,59

**9

113

16,9

31,

6618

317

,55

3,29

1,85

0,01

0,58

191

17,5

52,

0960

518

,22

2,64

3,18

**10

134

17,0

51,

6560

418

,23

3,42

3,88

**2,

31*

0,07

131

17,7

71,

7773

518

,85

2,57

4,62

**11

147

18,7

02,

0469

819

,01

3,10

1,14

4,07

**1,

07

148

18,0

02,

7559

819

,19

2,82

4,61

**12

161

18,2

71,

9564

619

,16

3,10

3,45

**1,

010,

17

9118

,67

1,63

304

19,6

92,

953,

17**

1317

318

,43

1,8

323

17,7

53,

072,

70**

1,06

8,10

**

166

19,4

32,

325

820

,72

2,37

5,56

**14

174

19,4

91,

7125

820

,41

2,68

4,05

**0,

271,

38

146

20,2

51,

8429

820

,62

2,68

1,51

1518

920

,06

1,41

285

20,8

82,

434,

21**

1,07

1,24

112

20,9

11,

845

337

21,0

42,

650,

4716

127

20,9

91,

7316

721

,18

2,65

0,73

0,34

0,59

9321

,48

1,79

275

22,3

12,

532,

94**

1711

021

,24

1,57

200

22,1

32,

763,

12**

1,01

0,74

204

21,6

81,

465

212

23,2

72,

138,

81**

1817

822

,03

2,06

180

22,5

12,

631,

901,

943,

16**

* –

różn

ica

isto

tna

stat

ysty

czni

e na

poz

iom

ie p

<0,0

5.**

– ró

żnic

a is

totn

a st

atys

tycz

nie

na p

ozio

mie

p<0

,01.

138


139

ANEKS

Tab.

42.

Wys

okoś

ć ci

ała

dzie

wcz

ąt z

mia

st i

wsi

wsc

hodn

iej P

olsk

i bad

anyc

h w

198

6 ro

ku i

2006

roku

ora

z w

arto

ści

t-Stu

dent

a w

ylic

zone

dla

różn

ic u

wzg

lędn

iają

cych

term

in b

adań

i w

ielk

ość

mie

jsca

zam

iesz

kani

am

iast

ow

iek

w la

-ta

ch

wie

śt-S

tud.

mia

sto-

wie

ś19

86 r.

2016

r.t-S

tud.

1986

r.20

16 r.

t-Stu

d.n

xSD

nx

SDn

xSD

nx

SD19

86 r.

2016

r.

2812

3,37

4,94

116

127,

147,

102,

66**

767

120,

475,

3920

312

5,21

6,55

5,36

**2,

44*

2,45

*

105

128,

826,

0514

313

0,34

6,16

1,93

885

126,

645,

7520

513

1,83

6,73

6,22

**2,

53**

2,10

*

169

132,

396,

0813

613

7,24

2,25

8,84

**9

103

131,

685,

3222

113

4,68

8,03

3,45

**0,

983,

64**

175

137,

626,

9732

014

3,65

6,60

9,53

**10

141

137,

036,

1544

514

2,53

8,71

6,97

**0,

791,

94

180

147,

838,

9345

314

7,88

7,27

0,07

1115

214

3,07

7,87

394

147,

048,

075,

19**

5,11

**1,

58

168

150,

537,

1149

615

3,87

7,46

5,08

**12

168

148,

238,

1555

815

3,00

7,42

7,13

**2,

75**

1,89

159

155,

126,

5424

415

5,74

7,96

0,82

1316

215

3,69

7,04

300

157,

827,

355,

85**

1,89

3,15

**

117

158,

456,

0724

016

2,37

6,05

5,74

**14

141

157,

025,

8621

316

2,30

6,10

8,10

**1,

920,

12

392

161,

416,

6521

616

5,92

5,52

8,50

**15

281

160,

185,

5525

916

5,07

6,18

9,69

**2,

52**

1,56

172

161,

288,

5024

616

4,79

6,24

4,88

**16

213

160,

345,

4219

016

3,93

13,1

53,

65**

1,31

0,90

188

162,

895,

8217

516

7,98

5,97

8,24

**17

262

161,

515,

8512

916

7,90

5,92

9,81

**2,

47*

0,12

159

163,

624,

8328

916

6,19

5,62

4,88

**18

229

161,

586,

0816

816

7,32

6,21

9,22

**3,

52**

1,99

**

– ró

żnic

a is

totn

a st

atys

tycz

nie

na p

ozio

mie

p<0

,05.

** –

różn

ica

isto

tna

stat

ysty

czni

e na

poz

iom

ie p

<0,0

1.

140


141

ANEKS

Tab.

43.

Mas

a ci

ała

dzie

wcz

ąt z

mia

st i

wsi

wsc

hodn

iej P

olsk

i bad

anyc

h w

198

6 ro

ku i

2006

roku

ora

z w

arto

ści

t-Stu

dent

a w

ylic

zone

dla

różn

ic u

wzg

lędn

iają

cych

term

in b

adań

i w

ielk

ość

mie

jsca

zam

iesz

kani

am

iast

ow

iek

w la

-ta

ch

wie

śt-S

tud.

mia

sto-

wie

ś19

86 r.

2016

r.t-S

tud.

1986

r.20

16 r.

t-Stu

d.n

xSD

nx

SDn

xSD

nx

SD19

86 r.

2016

r.

2822

,92

4,28

116

24,4

84,

811,

587

6721

,36

3,62

203

25,5

45,

375,

94**

1,81

1,76

105

27,5

04,

7714

327

,59

5,31

0,14

885

26,4

4,02

205

29,3

86,

793,

78**

1,69

2,65

**

169

28,5

45,

0313

632

,01

6,02

5,50

**9

103

28,3

74,

5822

131

,48

6,31

4,48

**0,

270,

79

175

32,7

36,

8332

036

,36

6,08

6,07

**10

141

31,0

95,

8844

536

,31

7,60

7,48

**2,

25*

0,08

180

38,1

28,

1145

339

,57

6,22

2,43

*11

152

36,9

37,

4639

440

,08

8,56

3,99

**1,

381,

00

168

41,0

19,

2849

643

,56

7,89

3,46

**12

168

39,5

68,

1155

843

,84

8,40

5,84

**1,

520,

56

159

45,4

08,

2224

445

,65

7,84

0,31

1316

243

,17

9,12

300

48,8

38,

976,

43**

2,30

*4,

35**

117

49,0

37,

8524

051

,61

7,06

3,12

**14

141

49,6

37,

8221

346

,90

4,15

4,27

**0,

618,

52*8

392

53,2

67,

8221

656

,64

6,65

5,38

**15

281

53,6

28,

7125

955

,31

8,24

2,31

*0,

571,

91

172

53,5

38,

4424

653

,22

6,38

0,43

1621

354

,86

7,44

195

55,3

18,

800,

561,

642,

89*8

188

56,2

37,

1617

557

,70

6,77

2,01

*17

262

58,9

211

,99

129

58,3

77,

120,

482,

74**

0,84

159

57,5

28,

1728

954

,88

7,92

3,34

**18

229

57,7

77,

6416

857

,80

11,3

70,

030,

313,

23**

* –

różn

ica

isto

tna

stat

ysty

czni

e na

poz

iom

ie p

<0,0

5.**

– ró

żnic

a is

totn

a st

atys

tycz

nie

na p

ozio

mie

p<0

,01.

140


141

ANEKS

Tab.

44.

BM

I dzi

ewcz

ąt z

mia

st i

wsi

wsc

hodn

iej P

olsk

i bad

anyc

h w

198

6 ro

ku i

2006

roku

ora

z w

arto

ści t

-Stu

dent

a w

ylic

zone

dla

różn

ic u

wzg

lędn

iają

cych

term

in b

adań

i w

ielk

ość

mie

jsca

zam

iesz

kani

am

iast

ow

iek

w la

-ta

ch

wie

śt-S

tud.

mia

sto-

wie

ś19

86 r.

2016

r.t-S

tud.

1986

r.20

16 r.

t-Stu

d.n

xSD

nx

SDn

xSD

nx

SD19

86 r.

2016

r.

2815

,06

2,07

116

15,1

42,

590,

177

6714

,72

1,81

203

16,2

92,

54,

75**

0,80

3,89

**

105

16,5

71,

9314

316

,18

2,53

1,31

885

16,4

61,

6720

516

,91

2,51

1,50

0,40

2,64

**

169

16,2

82,

0713

617

,24

2,25

3,89

**9

103

16,3

61,

8122

117

,05

2,8

2,29

*0,

330,

67

175

17,2

82,

0832

017

,58

2,46

1,39

1014

116

,56

1,82

445

17,8

82,

585,

64**

3,24

**1,

57

180

17,4

42,

4345

318

,08

2,37

3,03

**11

152

18,0

42,

1739

418

,54

2,57

2,10

*2,

36*

2,71

**

168

18,1

02,

0749

618

,35

2,65

1,11

1216

818

,00

1,81

558

18,7

32,

683,

29**

0,44

2,32

*

159

18,8

72,

2524

418

,76

2,46

0,46

1316

218

,28

1,99

300

19,5

22,

964,

79**

2,50

*3,

22**

117

19,5

32,

2221

819

,57

2,55

0,13

1414

120

,13

1,96

213

19,6

12,

641,

99*

2,31

*0,

19

392

20,4

42,

1420

020

,43

2,05

0,06

1528

120

,90

1,88

259

20,2

92,

822,

96**

2,87

**0,

58

172

20,5

82,

1524

619

,60

2,12

4,63

**16

213

21,3

41,

8919

520

,37

2,98

3,94

**3,

68**

3,19

**

188

21,1

91,

9517

520

,42

1,76

3,98

**17

262

22,5

91,

6912

920

,68

2,12

9,60

**8,

09**

1,20

159

21,4

32,

428

919

,86

2,71

6,11

**18

229

22,1

31,

7316

820

,66

3,97

4,98

**3,

30*8

2,56

*8*

– ró

żnic

a is

totn

a st

atys

tycz

nie

na p

ozio

mie

p<0

,05.

** –

różn

ica

isto

tna

stat

ysty

czni

e na

poz

iom

ie p

<0,0

1.

142


143

ANEKS

Tab.

45.

Wyn

iki d

ynam

omet

ri dł

onio

wej

chł

opcó

w z

mia

st i

wsi

wsc

hodn

iej P

olsk

i bad

anyc

h w

198

6 ro

ku i

2006

roku

or

az w

arto

ści t

-Stu

dent

a w

ylic

zone

dla

różn

ic u

wzg

lędn

iają

cych

term

in b

adań

i w

ielk

ość

mie

jsca

zam

iesz

kani

am

iast

ow

iek

wla

tach

wie

śt-S

tud.

mia

sto-

wie

ś19

86 r.

2016

r.t-S

tud.

1986

r.20

16 r.

t-Stu

d.n

xSD

nx

SDn

xSD

nx

SD19

86 r.

2016

r.

2812

,00

2,58

144

9,76

4,15

2,75

**7

7512

,25

3,76

222

7,49

2,80

11,6

2**

0,32

6,25

**

8316

,62

6,05

117

11,6

94,

096,

88**

893

13,5

44,

4926

010

,32

2,87

7,91

**3,

86**

3,73

**

121

14,2

92,

6655

116

,44

5,60

4,12

**9

113

14,4

44,

4117

412

,34

3,57

4,42

**0,

329,

08**

191

18,0

84,

5260

817

,64

5,60

1,00

1013

416

,51

4,41

555

16,1

44,

890,

803,

11**

4,83

**

131

16,5

85,

1859

815

,24

7,69

1,90

1114

720

,82

4,62

615

18,2

65,

195,

49**

7,21

**8,

02**

148

19,6

75,

258

520

,61

6,80

1,57

1216

122

,65,

6655

719

,59

5,28

6,26

**4,

73**

2,81

**

9124

,47

6,63

293

26,1

713

,16

1,19

1317

325

,46

6,83

244

22,9

510

,05

2,85

**1,

133,

14**

166

26,9

79,

121

934

,08

10,8

66,

82**

1417

429

,16

7,74

199

32,7

510

,94

3,61

**2,

39*

1,25

146

38,4

68,

4224

237

,71

11,3

80,

6915

189

3510

,14

194

38,8

910

,22

3,74

**3,

33**

1,12

112

43,1

88,

3423

338

,41

8,32

4,98

**16

127

42,4

69,

0467

38,9

59,

492,

52**

0,64

0,46

9341

,73

11,0

719

144

,61

8,43

2,43

**17

110

43,3

37,

8885

46,1

410

,38

2,15

*1,

201,

30

204

42,8

87,

8016

348

,68

11,9

45,

61**

1817

846

,135

6,89

5652

,53

12,7

34,

83**

4,30

**2,

04*

* –

różn

ica

isto

tna

stat

ysty

czni

e na

poz

iom

ie p

<0,0

5.**

– ró

żnic

a is

totn

a st

atys

tycz

nie

na p

ozio

mie

p<0

,01.

142


143

ANEKS

Tab.

46.

Wyn

iki s

koku

w d

al z

mie

jsca

chł

opcó

w z

mia

st i

wsi

wsc

hodn

iej P

olsk

i bad

anyc

h w

198

6 ro

ku i

2006

roku

ora

z w

arto

ści t

-Stu

dent

a w

ylic

zone

dla

różn

ic u

wzg

lędn

iają

cych

term

in b

adań

i w

ielk

ość

mie

jsca

zam

iesz

kani

am

iast

ow

iek

w la

-ta

ch

wie

śt-S

tud.

mia

sto-

wie

ś19

86 r.

2016

r.t-S

tud.

1986

r.20

16 r.

t-Stu

d.n

xSD

nx

SDn

xSD

nx

SD19

86 r.

2016

r.

2812

7,01

20,4

613

211

4,46

22,2

02,

75**

775

128,

2818

,61

222

109,

7817

,79

7,70

**0,

302,

18*

8312

9,18

19,2

515

312

1,14

18,9

83,

09**

893

132,

8219

,23

304

115,

8318

,89

7,56

**1,

252,

83**

121

134,

9318

,79

129

129,

4624

,95

1,95

*9

113

143,

2721

,35

185

128,

3424

,06

5,42

**3,

18**

0,40

191

148,

0519

,78

629

138,

2319

,49

6,08

**10

134

154,

4921

,76

601

138,

0420

,91

8,17

**2,

77**

0,16

131

158,

2619

,45

739

146,

1419

,49

6,56

**11

147

156,

7323

,57

697

146,

8225

,91

4,28

**0,

590,

57

148

165,

4915

,89

611

159,

7620

,45

3,18

**12

161

165,

4522

,764

015

6,02

26,2

74,

18**

0,02

2,80

**

9118

4,27

19,2

430

416

9,18

26,9

94,

97**

1317

317

2,34

18,7

310

162,

7226

,88

4,18

**4,

88**

2,97

**

166

186,

5520

,16

258

175,

3328

,13

4,46

**14

174

188,

0724

,13

272

175,

2927

,86

4,97

**0,

630,

01

146

205,

9920

298

196,

7630

,37

3,33

**15

189

200,

7122

,43

263

196,

1926

,45

1,91

2,24

*0,

24

112

219,

5621

,25

337

194,

5431

,94

7,74

**16

127

212,

4119

,54

171

187,

9636

,56

6,84

**2,

71**

2,09

*

9322

4,31

30,4

275

205,

3733

,66

4,80

**17

110

216,

5530

,67

200

198,

4133

,49

4,70

**1,

802,

23*

204

224,

9220

,73

208

216,

7729

,05

3,27

**18

178

223,

435

19,8

4517

719

9,28

29,3

79,

08**

0,71

5,86

***

– ró

żnic

a is

totn

a st

atys

tycz

nie

na p

ozio

mie

p<0

,05.

** –

różn

ica

isto

tna

stat

ysty

czni

e na

poz

iom

ie p

<0,0

1.

144


145

ANEKS

Tab.

47.

Wyn

iki s

iadó

w z

leże

nia

tyłe

m w

cza

sie

30s

chło

pców

z m

iast

i w

si w

scho

dnie

j Pol

ski b

adan

ych

w 1

986

roku

i 2

006

roku

ora

z w

arto

ści t

-Stu

dent

a w

ylic

zone

dla

różn

ic u

wzg

lędn

iają

cych

term

in b

adań

i w

ielk

ość

mie

jsca

za

mie

szka

nia m

iast

ow

iek

w la

-ta

ch

wie

śt-S

tud.

mia

sto-

wie

ś19

86 r.

2016

r.t-S

tud.

1986

r.20

16 r.

t-Stu

d.n

xSD

nx

SDn

xSD

nx

SD19

86 r.

2016

r.

2814

,73

2,76

132

12,0

16,

462,

18*

775

15,3

33,

888

221

13,2

65,

253,

14**

0,75

1,98

*83

17,0

83,

8815

314

,87

5,58

3,21

**8

9316

,02

5,26

288

15,1

94,

141,

571,

510,

6912

118

,79

3,5

129

18,9

44,

830,

289

113

16,0

65,

2618

518

,01

4,20

3,53

**4,

70**

1,81

191

18,7

84,

0162

919

,46

4,86

1,77

1013

418

,74,

8857

719

,46

5,36

1,51

0,16

0,00

131

19,7

34,

4474

120

,90

4,81

2,60

**11

147

20,1

34,

6365

620

,89

5,09

1,67

0,73

0,04

148

234,

661

122

,75

4,05

0,66

1216

121

5,23

609

22,9

74,

964,

43**

3,56

**0,

8691

23,7

34,

0530

522

,41

5,03

2,29

*13

173

21,8

4,44

324

22,8

65,

242,

26*

3,46

**1,

1016

623

,17

4,22

258

23,5

95,

830,

8014

174

22,8

74,

4627

223

,21

5,04

0,73

0,64

0,80

146

23,7

3,2

298

22,7

35,

831,

8815

189

23,5

54,

0629

325

,12

4,95

3,64

**0,

375,

37**

112

24,4

92,

4433

723

,88

5,58

1,11

1612

724

,75

6,1

171

24,9

94,

990,

370,

422,

18*

9324

,33,

8527

526

,24

4,89

3,47

**17

110

23,6

44,

1320

027

,04

4,35

6,70

**1,

171,

8420

424

,37

4,13

208

27,0

05,

545,

45**

1817

824

,25

3,33

517

727

,79

3,95

9,17

**0,

341,

60*

– ró

żnic

a is

totn

a st

atys

tycz

nie

na p

ozio

mie

p<0

,05.

** –

różn

ica

isto

tna

stat

ysty

czni

e na

poz

iom

ie p

<0,0

1.

144


145

ANEKS

Tab.

48.

Wyn

iki z

wis

u i p

odci

ągan

ia n

a dr

ążku

chł

opcó

w z

mia

st i

wsi

wsc

hodn

iej P

olsk

i bad

anyc

h w

198

6 ro

ku

i 200

6 ro

ku o

raz

war

tośc

i t-S

tude

nta

wyl

iczo

ne d

la ró

żnic

uw

zglę

dnia

jący

ch te

rmin

bad

ań i

wie

lkoś

ć m

iejs

ca

zam

iesz

kani

a mia

sto

wie

k w

la-

tach

wie

śt-S

tud.

mia

sto-

wie

ś19

86 r.

2016

r.t-S

tud.

1986

r.20

16 r.

t-Stu

d.n

xSD

nx

SDn

xSD

nx

SD19

86 r.

2016

r.

2815

,53

14,7

213

24,

885,

197,

78*

775

15,3

713

,93

222

5,35

4,83

9,22

**0,

070,

8583

12,4

69,

1315

37,

608,

165,

28**

893

17,6

97,

928

87,

407,

9010

,92*

*4,

83**

0,25

121

17,1

39,

2512

98,

138,

149,

65**

911

320

,77

17,2

618

59,

307,

977,

79**

2,81

**1,

2619

118

,79

14,7

060

513

,49

13,6

65,

89**

1013

425

,92

20,0

355

013

,99

13,9

08,

10**

4,44

**0,

6113

116

,58

12,5

973

314

,21

12,3

02,

96**

1114

722

,10

20,1

665

214

,77

15,3

14,

92**

3,71

**0,

7614

81,

962,

3218

20,

700,

967,

03**

1216

12,

922,

722

01,

251,

966,

98**

4,26

**3,

47**

912,

602,

9720

61,

622,

104,

13**

1317

33,

832,

9323

22,

082,

706,

24**

4,45

**1,

97*

166

3,42

2,89

215

4,24

3,65

3,14

**14

174

4,71

3,26

210

3,16

3,14

4,72

**4,

81**

3,27

**14

65,

453,

4626

55,

554,

560,

3215

189

6,08

3,34

260

4,37

4,14

4,67

**2,

10**

3,09

**11

25,

633,

1128

17,

384,

845,

21**

1612

76,

383,

1211

16,

504,

040,

252,

28*

1,71

935,

443,

2720

77,

164,

734,

56**

1711

07,

122,

9613

77,

704,

431,

184,

61**

1,06

204

6,51

3,08

203

8,82

6,52

6,24

**17

88,

065

2,78

3114

27,

706,

361,

482,

16*

1,58

* –

różn

ica

isto

tna

stat

ysty

czni

e na

poz

iom

ie p

<0,0

5.**

– ró

żnic

a is

totn

a st

atys

tycz

nie

na p

ozio

mie

p<0

,01.

146


147

ANEKS

Tab.

49.

Wyn

iki b

iegu

na

50 m

chł

opcó

w z

mia

st i

wsi

wsc

hodn

iej P

olsk

i bad

anyc

h w

198

6 ro

ku i

2006

roku

ora

z w

arto

ści t

-Stu

dent

a w

ylic

zone

dla

różn

ic u

wzg

lędn

iają

cych

term

in b

adań

i w

ielk

ość

mie

jsca

zam

iesz

kani

am

iast

ow

iek

w la

-ta

ch

wie

śt-S

tud.

mia

sto-

wie

ś19

86 r.

2016

r.t-S

tud.

1986

r.20

16 r.

t-Stu

d.n

xSD

nx

SDn

xSD

nx

SD19

86 r.

2016

r.

2811

,20

1,25

113

13,1

12,

414,

06**

775

11,1

21,

3921

613

,04

1,95

7,88

**0,

270,

27

8311

,57

1,56

118

12,1

72,

731,

818

9310

,51

1,54

285

11,8

21,

846,

19**

4,53

**1,

50

121

10,7

71,

1810

811

,38

2,23

2,64

**9

113

9,80

1,21

182

11,4

81,

559,

81**

6,21

**0,

42

191

9,77

1,13

230

11,4

94,

055,

69**

1013

49,

530,

9338

49,

991,

393,

59**

2,02

*6,

63**

131

9,02

0,7

366

9,61

1,40

4,62

**11

147

9,35

0,78

472

9,78

1,70

2,96

**3,

69**

1,52

148

8,67

0,64

247

9,50

1,27

7,40

**12

161

8,94

0,72

401

9,57

1,49

5,17

**3,

47**

0,67

918,

300,

7223

29,

111,

425,

14**

1317

38,

740,

8329

68,

781,

420,

324,

28**

2,64

**

166

8,18

0,73

252

8,78

1,37

5,19

**14

174

8,32

0,77

251

8,87

1,60

4,21

**1,

720,

67

146

7,70

0,6

295

8,63

1,35

8,00

**15

189

7,73

0,78

282

8,18

1,18

4,61

**0,

384,

29**

112

7,51

0,76

279

8,84

1,13

9,95

**16

127

7,53

0,77

109

7,84

0,97

2,73

**0,

208,

15**

937,

350,

6821

18,

611,

189,

66**

1711

07,

420,

5715

18,

161,

066,

66**

0,80

3,74

**

204

7,51

0,70

159

8,22

1,22

7,03

**18

178

7,25

0,54

115

7,86

0,97

6,85

**3,

95**

2,63

***

– ró

żnic

a is

totn

a st

atys

tycz

nie

na p

ozio

mie

p<0

,05.

** –

różn

ica

isto

tna

stat

ysty

czni

e na

poz

iom

ie p

<0,0

1.

146


147

ANEKS

Tab.

50.

Wyn

iki b

iegu

na

600

m i

1000

m c

hłop

ców

z m

iast

i w

si w

scho

dnie

j Pol

ski b

adan

ych

w 1

986

roku

i 20

06 ro

ku

oraz

war

tośc

i t-S

tude

nta

wyl

iczo

ne d

la ró

żnic

uw

zglę

dnia

jący

ch te

rmin

bad

ań i

wie

lkoś

ć m

iejs

ca z

amie

szka

nia

mia

sto

wie

k w

la-

tach

wie

śt-S

tud.

mia

sto-

wie

ś19

86 r.

2016

r.t-S

tud.

1986

r.20

16 r.

t-Stu

d.n

xSD

nx

SDn

xSD

nx

SD19

86 r.

2016

r.

2821

4,45

30,0

912

325

0,23

65,8

62,

80**

775

196,

6537

,121

825

3,96

56,0

38,

25**

2,27

*0,

55

8319

2,5

24,9

614

523

8,83

66,0

06,

14**

893

171,

4939

,15

255

234,

9252

,29

10,6

6**

4,19

**0,

65

121

177,

7720

,73

122

228,

9060

,85

8,75

**9

113

161,

3938

,25

181

223,

1847

,44

11,6

8**

4,11

**0,

92

191

168,

6526

,48

8121

7,12

39,4

69,

83**

1013

416

2,84

45,7

316

126

5,53

98,2

811

,13*

*1,

444,

26**

131

160,

2135

,48

132

208,

8957

,85

8,22

**11

147

163,

9722

,22

197

270,

6683

,56

15,0

8**

1,07

7,39

**

148

273,

2136

,87

117

307,

7458

,15

5,88

**12

161

178,

2654

,16

177

311,

2659

,67

21,3

8**

17,8

6**

0,50

9125

7,62

39,3

123

286,

1846

,77

4,72

**13

173

242,

3250

,36

232

269,

0748

,93

5,37

**2,

52**

3,18

**

166

244,

5629

,22

198

261,

7854

,34

3,66

**14

174

249,

9137

,16

240

272,

6459

,23

4,46

**1,

471,

98*

146

234,

9154

,15

164

247,

0044

,93

2,15

*15

189

256,

4363

,27

269

265,

6464

,97

1,51

3,28

**3,

23**

112

222,

3822

,61

161

232,

5537

,66

2,56

**16

127

222,

1425

,13

121

251,

1434

,16

7,64

**0,

084,

27**

9322

4,25

35,8

619

023

6,25

27,8

63,

09**

1711

022

2,69

31,9

413

825

2,04

41,9

96,

06**

0,33

4,09

**

204

221,

5926

,86

124

236,

0837

,17

4,08

**18

178

227,

365

41,2

6565

250,

5534

,41

4,04

**1,

642,

61*8

* –

różn

ica

isto

tna

stat

ysty

czni

e na

poz

iom

ie p

<0,0

5.**

– ró

żnic

a is

totn

a st

atys

tycz

nie

na p

ozio

mie

p<0

,01.

148


149

ANEKS

Tab.

51.

Wyn

iki b

iegu

4x1

0 m

chł

opcó

w z

mia

st i

wsi

wsc

hodn

iej P

olsk

i bad

anyc

h w

198

6 ro

ku i

2006

roku

ora

z w

arto

ści t

-Stu

dent

a w

ylic

zone

dla

różn

ic u

wzg

lędn

iają

cych

term

in b

adań

i w

ielk

ość

mie

jsca

zam

iesz

kani

am

iast

ow

iek

w la

-ta

ch

wie

śt-S

tud.

mia

sto-

wie

ś19

86 r.

2016

r.t-S

tud.

1986

r.20

16 r.

t-Stu

d.n

xSD

nx

SDn

xSD

nx

SD19

86 r.

2016

r.

2813

,79

1,11

132

15,2

02,

013,

59**

775

14,2

71,

3422

215

,62

2,01

5,41

**1,

691,

88

8314

,01

1,09

153

14,4

31,

642,

10*

893

13,7

81,

3728

815

,07

1,73

6,55

**1,

223,

74**

121

13,2

80,

8812

513

,60

1,40

2,11

*9

113

13,3

31,

5318

414

,20

1,40

5,04

**0,

313,

75**

191

12,8

1,29

197

12,8

91,

690,

5610

134

13,0

51,

4836

813

,01

1,34

0,30

1,62

0,94

131

12,4

71,

2831

413

,05

1,57

3,77

**11

147

13,0

91,

7341

512

,96

1,57

0,83

3,36

**0,

78

148

12,0

40,

7120

712

,83

1,90

4,80

**12

161

12,3

81,

2338

712

,80

1,46

3,23

**2,

94**

0,18

9111

,75

1,17

236

12,6

01,

494,

91**

1317

312

,29

0,93

294

12,3

41,

500,

384,

09**

2,03

*

166

11,3

80,

9625

112

,57

2,20

6,56

**14

174

11,9

70,

9425

511

,89

1,39

0,65

5,73

**4,

15**

146

11,5

11,

129

411

,71

2,12

1,06

1518

911

,89

1,33

282

11,4

41,

114,

02**

2,79

**1,

93

112

11,2

31,

3333

411

,22

1,57

0,04

1612

711

,45

1,28

165

11,7

91,

422,

12*

1,30

3,92

**

9310

,86

1,16

268

11,1

31,

491,

5817

110

11,0

81,

5419

511

,38

1,45

1,72

1,13

1,84

204

10,6

61,

1419

110

,85

1,03

1,70

1817

810

,83

1,19

516

511

,45

1,55

4,20

**1,

424,

41**

* –

różn

ica

isto

tna

stat

ysty

czni

e na

poz

iom

ie p

<0,0

5.**

– ró

żnic

a is

totn

a st

atys

tycz

nie

na p

ozio

mie

p<0

,01.

148


149

ANEKS

Tab.

52.

Wyn

iki s

kłon

u tu

łow

ia c

hłop

ców

z m

iast

i w

si w

scho

dnie

j Pol

ski b

adan

ych

w 1

986

roku

i 20

06 ro

ku o

raz

war

tośc

i t-S

tude

nta

wyl

iczo

ne d

la ró

żnic

uw

zglę

dnia

jący

ch te

rmin

bad

ań i

wie

lkoś

ć m

iejs

ca z

amie

szka

nia

mia

sto

wie

k w

la-

tach

wie

śt-S

tud.

mia

sto-

wie

ś19

86 r.

2016

r.t-S

tud.

1986

r.20

16 r.

t-Stu

d.n

xSD

nx

SDn

xSD

nx

SD19

86 r.

2016

r.

2852

,82

2,94

132

51,7

55,

511,

007

7550

,64

7,13

222

50,8

35,

340,

251,

571,

54

8351

,84

4,65

153

52,5

94,

361,

248

9353

,53

5,21

296

51,0

24,

364,

62**

2,26

*3,

63**

121

52,5

4,21

127

52,2

24,

600,

519

113

53,9

24,

9818

450

,89

4,86

5,16

**2,

36*

2,41

*

191

52,5

44,

9120

152

,14

5,56

0,75

1013

454

5,13

397

50,7

85,

286,

14**

2,59

**2,

92**

131

53,0

75,

937

952

,01

5,10

1,97

*11

147

53,5

35,

2548

051

,01

5,03

5,26

**0,

692,

88**

148

54,0

5,65

233

51,4

54,

334,

96**

1216

153

,73

5,23

388

51,1

45,

684,

97**

0,44

0,72

9155

,63

5,05

241

50,5

15,

587,

66**

1317

354

,26

5,29

258

51,5

67,

224,

22**

2,03

*1,

82

166

53,1

66,

9225

750

,68

7,49

3,42

**14

174

56,5

96,

2824

353

,07

7,49

5,06

**4,

79**

3,55

**

146

57,9

75,

429

751

,57

6,73

9,01

**15

189

57,7

55,

2323

554

,06

6,37

6,41

**0,

384,

33**

112

57,7

66,

2633

451

,80

6,85

8,14

**16

127

57,8

58,

5115

455

,52

7,32

2,47

*0,

095,

45**

9359

,77

6,07

270

53,5

76,

268,

31**

1711

057

,53

7,26

182

51,4

75,

807,

85**

2,36

*3,

59**

204

56,3

411

,21

204

55,2

417

4,65

0,09

1817

856

,31

9,36

144

52,4

75,

624,

33*

0,02

5,00

***

– ró

żnic

a is

totn

a st

atys

tycz

nie

na p

ozio

mie

p<0

,05.

** –

różn

ica

isto

tna

stat

ysty

czni

e na

poz

iom

ie p

<0,0

1.

150


151

ANEKS

Tab.

53.

Wyn

iki d

ynam

omet

ri dł

onio

wej

dzi

ewcz

ąt z

mia

st i

wsi

wsc

hodn

iej P

olsk

i bad

anyc

h w

198

6 ro

ku i

2006

roku

or

az w

arto

ści t

-Stu

dent

a w

ylic

zone

dla

różn

ic u

wzg

lędn

iają

cych

term

in b

adań

i w

ielk

ość

mie

jsca

zam

iesz

kani

am

iast

ow

iek

w la

-ta

ch

wie

śt-S

tud.

mia

sto-

wie

ś19

86 r.

2016

r.t-S

tud.

1986

r.20

16 r.

t-Stu

d.n

xSD

nx

SDn

xSD

nx

SD19

86 r.

2016

r.

289,

512,

7211

68,

653,

261,

307

6710

,07

2,67

203

7,68

3,24

5,44

**0,

932,

55**

105

10,2

33,

3614

510

,16

3,14

0,16

885

11,0

93,

3718

29,

683,

233,

27**

1,75

1,36

169

9,36

3,44

120

12,0

03,

336,

52**

910

313

,16

3,4

212

12,1

63,

492,

40*

8,88

**0,

40

175

11,4

34,

5130

715

,64

5,37

8,76

**10

141

13,2

94,

1639

614

,65

4,58

3,10

**3,

77**

2,64

**

180

16,3

15,

9442

116

,68

5,55

0,73

**11

152

16,6

34,

7934

216

,78

5,04

0,31

0,53

0,26

168

16,5

25,

3945

419

,86

5,82

6,48

**12

168

17,8

54,

8847

019

,45

5,01

3,56

**2,

37*

1,16

159

16,2

55,

6723

627

,30

8,66

10,3

3**

1316

220

,63

5,81

249

24,5

48,

824,

99**

6,83

**2,

80**

117

15,5

66,

2624

029

,99

9,60

12,5

8**

1414

121

,53

7,97

191

27,3

09,

225,

97**

6,59

**2,

61**

392

24,2

15,

7421

232

,53

12,1

211

,44*

*15

281

25,0

16,

4918

427

,25

10,5

92,

83**

1,69

4,59

**

172

24,6

25,

5124

427

,83

9,62

3,94

**16

213

25,8

55,

511

928

,84

11,0

53,

29**

2,18

*0,

90

188

25,8

25,

4511

228

,37

5,93

3,79

**17

262

27,4

75,

7256

31,4

45,

884,

69**

3,08

**3,

18**

159

26,1

15,

795

248

28,7

43,

775,

55**

1822

926

,43

6,73

579

31,5

59,

635,

18**

0,49

3,78

***

– ró

żnic

a is

totn

a st

atys

tycz

nie

na p

ozio

mie

p<0

,05.

** –

różn

ica

isto

tna

stat

ysty

czni

e na

poz

iom

ie p

<0,0

1.

150


151

ANEKS

Tab.

54.

Wyn

iki s

koku

w d

al z

mie

jsca

dzi

ewcz

ąt z

mia

st i

wsi

wsc

hodn

iej P

olsk

i bad

anyc

h w

198

6 ro

ku i

2006

roku

ora

z w

arto

ści t

-Stu

dent

a w

ylic

zone

dla

różn

ic u

wzg

lędn

iają

cych

term

in b

adań

i w

ielk

ość

mie

jsca

zam

iesz

kani

am

iast

ow

iek

w la

-ta

ch

wie

śt-S

tud.

mia

sto-

wie

ś19

86 r.

2016

r.t-S

tud.

1986

r.20

16 r.

t-Stu

d.n

xSD

nx

SDn

xSD

nx

SD19

86 r.

2016

r.

2810

5,63

18,1

211

611

0,79

19,4

31,

287

6712

2,31

14,0

820

310

6,96

21,5

45,

46**

4,82

**1,

58

105

124,

2520

,54

145

113,

8218

,84

4,16

**8

8512

9,96

18,5

820

511

1,85

17,1

57,

98**

1,99

*1,

02

169

132,

5719

,29

136

128,

7022

,10

1,63

910

313

3,9

19,3

221

118,

4222

,67

5,99

**0,

554,

20**

175

140,

9117

,24

331

133,

9719

,89

3,90

**10

141

140,

3120

,59

436

125,

9821

,94

6,84

**0,

285,

20**

180

159,

2221

,39

456

139,

9519

,56

10,8

9**

1115

215

4,73

21,9

379

135,

5722

,88

8,83

**1,

882,

98**

168

159,

0820

,08

506

150,

1219

,66

5,09

**12

168

153,

9617

,19

551

142,

2620

,26

6,78

**2,

51**

6,40

**

159

170,

9740

,47

244

151,

9122

,23

6,08

**13

162

163,

8622

,89

286

151,

6524

,18

5,23

**1,

940,

13

117

178,

7557

,68

240

163,

3728

,15

3,39

**14

141

168,

4823

,53

213

162,

6024

,27

2,26

*1,

930,

31

392

167,

7724

,11

216

164,

7027

,21

1,43

1528

116

5,88

19,8

421

615

5,87

19,5

95,

61**

1,08

3,87

**

172

170,

7721

,02

246

161,

2326

,50

3,93

**16

213

169,

3819

,84

152

157,

3018

,79

5,86

**0,

671,

60

188

170,

5919

,66

175

159,

6022

,61

4,95

**17

262

167,

1921

,04

129

155,

7522

,51

4,94

**1,

741,

47

159

177,

3720

,245

288

170,

136,

865,

53**

1822

916

6,14

519

,295

168

160,

6717

,91

2,88

**5,

52**

8,01

***

– ró

żnic

a is

totn

a st

atys

tycz

nie

na p

ozio

mie

p<0

,05.

** –

różn

ica

isto

tna

stat

ysty

czni

e na

poz

iom

ie p

<0,0

1.

152


153

ANEKS

Tab.

55.

Wyn

iki s

iadó

w z

leże

nia

tyłe

m w

cza

sie

30s

dzie

wcz

ąt z

mia

st i

wsi

wsc

hodn

iej P

olsk

i bad

anyc

h w

198

6 ro

ku

i 200

6 ro

ku o

raz

war

tośc

i t-S

tude

nta

wyl

iczo

ne d

la ró

żnic

uw

zglę

dnia

jący

ch te

rmin

bad

ań i

wie

lkoś

ć m

iejs

ca

zam

iesz

kani

a mia

sto

wie

k w

la-

tach

wie

śt-S

tud.

mia

sto-

wie

ś19

86 r.

2016

r.t-S

tud.

1986

r.20

16 r.

t-Stu

d.n

xSD

nx

SDn

xSD

nx

SD19

86 r.

2016

r.

2815

,28

3,56

116

11,4

25,

013,

84**

767

13,3

29,

9620

314

,06

4,87

0,81

1,01

4,61

**10

513

,92

4,2

145

14,5

04,

960,

978

8515

,98

4,76

189

15,3

14,

611,

113,

17**

1,54

169

15,7

84,

5913

620

,18

7,50

6,31

**9

103

16,6

14,

9822

116

,76

4,85

0,27

1,40

5,23

**17

516

4,55

332

20,2

94,

4310

,27*

*10

141

17,5

34,

7842

219

,07

4,39

3,53

**2,

91**

3,77

**18

018

,34

4,79

459

20,2

54,

954,

43**

1115

218

,54

5,41

386

20,3

34,

633,

86**

0,36

0,25

168

19,6

94,

6150

822

,22

4,49

6,29

**12

168

19,4

84,

6554

021

,49

4,76

4,81

**0,

422,

54**

159

19,8

84,

3824

420

,51

5,28

1,25

1316

220

,37

4,45

299

21,4

35,

232,

20*

0,99

2,04

*11

719

,81

4,79

240

21,9

44,

094,

37**

1414

119

,48

4,88

211

21,8

04,

074,

83**

0,55

0,37

392

20,0

14,

7621

623

,29

4,39

8,36

**15

281

18,2

14,

2825

521

,14

4,64

7,60

**5,

04**

5,14

**17

218

,33

3,99

246

21,1

85,

955,

48**

1621

317

,78

419

121

,35

3,95

9,01

**1,

340,

3318

818

,99

4,06

175

23,7

64,

3110

,86*

*17

262

17,0

24,

2612

924

,14

4,73

8,86

**4,

93**

7,81

**15

919

,33

3,80

288

25,0

63,

9613

,81*

*18

229

17,9

53,

8216

824

,34

4,14

9,81

3,29

**8,

88**

* –

różn

ica

isto

tna

stat

ysty

czni

e na

poz

iom

ie p

<0,0

5.**

– ró

żnic

a is

totn

a st

atys

tycz

nie

na p

ozio

mie

p<0

,01.

152


153

ANEKS

Tab.

56.

Wyn

iki z

wis

u na

drą

żku

dzie

wcz

ąt z

mia

st i

wsi

wsc

hodn

iej P

olsk

i bad

anyc

h w

198

6 ro

ku i

2006

roku

ora

z w

arto

ści t

-Stu

dent

a w

ylic

zone

dla

różn

ic u

wzg

lędn

iają

cych

term

in b

adań

i w

ielk

ość

mie

jsca

zam

iesz

kani

am

iast

ow

iek

w la

-ta

ch

wie

śt-S

tud.

mia

sto-

wie

ś19

86 r.

2016

r.t-S

tud.

1986

r.20

16 r.

t-Stu

d.n

xSD

nx

SDn

xSD

nx

SD19

86 r.

2016

r.

289,

104,

8011

66,

465,

502,

73**

767

9,75

5,88

203

5,26

4,89

6,19

**0,

602,

01*

105

12,7

89,

8714

55,

686,

706,

77**

885

10,9

17,

5518

97,

067,

433,

95**

1,44

1,75

169

8,72

7,24

136

7,37

7,35

1,60

910

312

,13

11,2

822

16,

397,

175,

54**

3,04

**1,

25

175

12,9

611

,63

292

11,2

211

,11,

6110

141

17,1

10,5

941

39,

0611

,89

7,12

**3,

27**

2,44

*

180

13,2

49,

8743

811

,46

10,9

71,

8811

152

16,6

313

,24

318

11,9

613

,18

3,59

**2,

67**

0,57

168

14,0

412

,27

508

13,3

710

,74

0,68

1215

817

,43

13,8

653

912

,01

11,8

44,

86**

2,34

*1,

94

159

13,9

210

,66

244

7,89

8,81

6,17

**13

162

15,2

14,1

929

29,

9710

,60

4,45

**0,

922,

45*

117

15,3

211

,51

240

20,1

319

,68

2,45

*14

141

12,9

610

,43

220

7,68

10,1

74,

76**

1,72

8,41

**

392

12,8

415

,56

214

16,1

417

,45

2,39

*15

281

15,0

516

,46

217

9,49

10,5

64,

33**

1,77

4,79

**

116

12,2

510

,79

246

25,8

720

,20

6,82

**16

213

15,5

414

,21

152

6,61

7,44

7,08

*82,

18*

9,29

**

188

14,0

019

,35

156

13,7

514

,31

0,13

1726

213

,715

,35

9911

,29

9,76

1,45

0,18

1,50

159

12,2

111

,31

268

13,8

45,

661,

98*

1822

912

,22

14,1

811

012

,79

12,3

70,

360,

011,

14*

– ró

żnic

a is

totn

a st

atys

tycz

nie

na p

ozio

mie

p<0

,05.

** –

różn

ica

isto

tna

stat

ysty

czni

e na

poz

iom

ie p

<0,0

1.

154


155

ANEKS

Tab.

57.

Wyn

iki b

iegu

na

50 m

dzi

ewcz

ąt z

mia

st i

wsi

wsc

hodn

iej P

olsk

i bad

anyc

h w

198

6 ro

ku i

2006

roku

ora

z w

arto

ści t

-Stu

dent

a w

ylic

zone

dla

różn

ic u

wzg

lędn

iają

cych

term

in b

adań

i w

ielk

ość

mie

jsca

zam

iesz

kani

am

iast

ow

iek

w la

-ta

ch

wie

śt-S

tud.

mia

sto-

wie

ś19

86 r.

2016

r.t-S

tud.

1986

r.20

16 r.

t-Stu

d.n

xSD

nx

SDn

xSD

nx

SD19

86 r.

2016

r.

2811

,57

0,99

110

12,8

81,

933,

47**

767

11,5

61,

4919

213

,00

1,90

5,65

**0,

030,

56

105

11,6

21,

6111

712

,39

2,43

2,75

*88

8510

,61,

5119

212

,06

1,92

6,24

**4,

46**

1,31

169

10,5

51,

0210

911

,28

2,05

3,94

**9

103

10,3

30,

8520

911

,83

1,53

9,27

**1,

832,

69**

175

10,0

40,

8511

010

,93

1,34

6,86

**10

141

9,62

116

010

,49

1,50

5,82

**4,

03**

2,50

**

180

9,49

0,83

195

10,3

41,

496,

75**

1115

29,

341,

0620

610

,05

1,46

5,08

*81,

451,

97*

168

9,43

0,92

204

10,1

21,

445,

37**

1216

89,

51,

2229

89,

941,

193,

75**

0,59

1,56

159

8,85

1,26

207

9,12

1,20

2,09

*13

162

8,93

0,77

260

9,66

1,25

6,71

**0,

694,

74**

117

8,77

1,22

230

9,41

1,24

4,55

**14

141

8,8

0,82

211

9,10

0,96

3,04

**0,

232,

89**

392

8,71

0,77

209

9,74

2,36

7,93

**15

281

8,79

0,75

259

9,55

1,30

8,40

**1,

341,

13

172

8,81

0,84

239

10,3

31,

7310

,62*

*16

213

8,82

0,86

195

9,38

1,34

5,07

**0,

116,

26**

188

8,9

0,9

154

9,47

1,44

4,50

**17

262

8,93

0,8

100

9,38

1,49

3,72

**0,

370,

48

159

8,84

50,

805

257

9,16

0,59

4,60

**18

229

8,72

0,57

512

88,

541,

331,

801,

786,

37**

* –

różn

ica

isto

tna

stat

ysty

czni

e na

poz

iom

ie p

<0,0

5.**

– ró

żnic

a is

totn

a st

atys

tycz

nie

na p

ozio

mie

p<0

,01.

154


155

ANEKS

Tab.

58.

Wyn

iki b

iegu

na

600

m i

800

m z

mia

st i

wsi

wsc

hodn

iej P

olsk

i bad

anyc

h w

198

6 ro

ku i

2006

roku

ora

z w

arto

ści t

-Stu

dent

a w

ylic

zone

dla

różn

ic u

wzg

lędn

iają

cych

term

in b

adań

i w

ielk

ość

mie

jsca

zam

iesz

kani

am

iast

ow

iek

w la

-ta

ch

wie

śt-S

tud.

mia

sto-

wie

ś19

86 r.

2016

r.t-S

tud.

1986

r.20

16 r.

t-Stu

d.n

xSD

nx

SDn

xSD

nx

SD19

86 r.

2016

r.

2829

3,19

69,1

111

262,

7070

,96

2,04

*7

6720

9,87

49,8

420

125

3,58

59,5

95,

41**

6,60

**1,

21

105

209,

4531

,51

130

226,

0655

,71

2,72

**8

8517

8,39

41,6

118

324

5,05

66,8

78,

46**

5,85

**2,

65**

169

189,

6923

,81

124

232,

2568

,94

7,45

**9

103

190,

7434

,61

203

227,

5043

,82

7,42

**0,

300,

76

175

179,

5427

,43

108

226,

5237

,41

12,1

5**

1014

117

6,13

45,5

911

823

9,94

59,7

89,

74**

0,82

2,00

*

180

161,

0228

,49

151

232,

1160

,79

13,9

7**

1115

217

1,86

31,1

713

626

6,53

104,

0510

,69*

*3,

31**

3,46

**

168

172,

327

,61

200

263,

6677

,514

,52*

*12

168

178,

1832

,62

216

250,

6561

,89

13,7

6**

1,78

1,90

159

196,

6138

,617

626

5,96

41,3

015

,83*

*13

162

218,

6342

,93

245

221,

6510

7,67

0,34

4,83

**5,

19**

117

200,

8345

,55

152

251,

7040

,59

9,66

**14

141

264,

1574

,06

167

252,

1054

,78

1,64

8,07

**0,

07

392

218,

1238

,84

129

252,

6737

,69

8,83

**15

281

228,

3132

,77

253

261,

0254

,60

8,49

**3,

58**

1,56

172

228,

5229

,15

107

252,

4338

,85

5,85

**16

213

226,

0224

,519

127

1,68

57,8

010

,52*

*0,

913,

08**

188

223,

3728

,515

622

2,90

28,6

70,

1517

262

226,

0224

,512

123

9,12

29,2

64,

57**

1,06

4,63

**

159

234,

9627

,69

257

231,

3118

,84

1,60

1822

922

6,22

523

,394

237,

6932

,43

3,56

**3,

36**

2,28

**

– ró

żnic

a is

totn

a st

atys

tycz

nie

na p

ozio

mie

p<0

,05.

** –

różn

ica

isto

tna

stat

ysty

czni

e na

poz

iom

ie p

<0,0

1.

156


157

ANEKS

Tab.

59.

Wyn

iki b

iegu

wah

adło

wym

4x1

0 m

dzi

ewcz

ąt z

mia

st i

wsi

wsc

hodn

iej P

olsk

i ze

wsc

hodn

iej P

olsk

i bad

anyc

h w

198

6 ro

ku i

2006

roku

ora

z w

arto

ści t

-Stu

dent

a w

ylic

zone

dla

różn

ic u

wzg

lędn

iają

cych

term

in b

adań

i w

ielk

ość

mie

jsca

zam

iesz

kani

am

iast

ow

iek

w la

-ta

ch

wie

śt-S

tud.

mia

sto-

wie

ś19

86 r.

2016

r.t-S

tud.

1986

r.20

16 r.

t-Stu

d.n

xSD

nx

SDn

xSD

nx

SD19

86 r.

2016

r.

2814

,58

1,26

116

15,8

51,

983,

23**

767

15,2

81,

3320

115

,32

1,67

0,20

2,37

*2,

51**

105

14,3

11,

3214

414

,97

1,73

3,26

**8

8514

,03

1,53

199

15,2

21,

715,

54**

1,35

1,37

169

13,6

40,

9313

613

,29

2,36

1,79

910

313

,79

1,27

123

14,2

71,

482,

60**

1,12

3,99

**17

513

,18

1,19

9512

,18

1,95

5,23

**10

141

14,2

11,

7218

113

,97

1,74

1,26

6,28

**7,

77**

180

13,1

60,

8321

813

,45

1,7

2,09

*11

152

13,5

11,

9122

013

,31

1,49

1,12

2,22

*0,

9016

812

,98

0,83

220

12,4

11,

434,

61**

1216

812

,67

0,98

309

12,8

11,

481,

063,

13**

3,07

**15

912

,53

0,96

208

31,2

062

,85

3,74

**13

162

12,6

70,

9824

113

,11

1,33

3,60

**1,

294,

47**

117

12,6

41,

4123

012

,45

1,46

1,18

1414

112

,69

1,19

211

12,6

01,

270,

670,

311,

1739

212

,41,

0419

712

,36

1,63

0,34

1528

112

,51,

0425

712

,50

1,17

0,00

1,23

1,04

172

12,4

61,

1422

712

,04

1,45

3,14

**16

213

12,6

20,

8719

312

,42

1,18

1,96

*1,

562,

92**

188

12,3

61,

013

512

,59

1,32

1,78

1726

212

,65

1,09

125

12,7

51,

060,

812,

88**

1,04

159

12,1

050,

9227

012

,71

1,25

5,35

**18

176

12,4

81,

1216

713

,28

1,60

5,37

**3,

33**

4,11

***

– ró

żnic

a is

totn

a st

atys

tycz

nie

na p

ozio

mie

p<0

,05.

** –

różn

ica

isto

tna

stat

ysty

czni

e na

poz

iom

ie p

<0,0

1.

156


157

ANEKS

Tab.

60.

Wyn

iki s

kłon

u tu

łow

ia d

ziew

cząt

z m

iast

i w

si w

scho

dnie

j Pol

ski b

adan

ych

w 1

986

roku

i 20

06 ro

ku o

raz

war

tośc

i t-S

tude

nta

wyl

iczo

ne d

la ró

żnic

uw

zglę

dnia

jący

ch te

rmin

bad

ań i

wie

lkoś

ć m

iejs

ca z

amie

szka

nia

mia

sto

wie

k w

la-

tach

wie

śt-S

tud.

mia

sto-

wie

ś19

86 r.

2016

r.t-S

tud.

1986

r.20

16 r.

t-Stu

d.n

xSD

nx

SDn

xSD

nx

SD19

86 r.

2016

r.

2853

,51

3,99

116

51,5

94,

132,

23*

767

52,1

48,

0920

153

,13

4,57

1,24

0,85

3,00

**

105

51,8

95,

1214

551

,72

3,71

0,30

885

52,5

76,

8419

752

,92

4,86

0,48

0,78

2,47

*

169

50,7

5,86

136

54,1

35,

775,

11**

910

352

,76

6,53

221

52,0

55,

001,

082,

69**

3,59

**

175

53,1

66,

3911

252

,75

6,23

0,54

1014

155

,13

5,14

164

51,7

45,

005,

82**

2,97

**1,

48

180

57,1

6,31

212

52,4

25,

957,

55**

1115

257

,96,

3721

751

,91

5,67

9,50

**1,

150,

92

168

54,9

65,

6322

454

,77

7,72

0,27

1216

855

,53

5,96

271

52,8

06,

694,

33**

0,90

3,04

**

159

57,1

6,31

200

52,4

77,

626,

17**

1316

257

,96,

3722

353

,74

7,05

5,95

**1,

131,

79

117

57,1

77,

3623

053

,76

7,25

4,12

**14

141

59,1

98,

920

555

,80

6,94

3,97

**1,

96*

2,99

**

392

57,9

18,

1319

253

,22

8,53

6,44

**15

281

58,0

37,

9420

456

,18

7,65

2,57

**0,

193,

64**

172

59,9

47,

5623

857

,59

6,13

3,46

**16

213

56,9

28,

6415

256

,69

8,60

0,25

3,60

**1,

21

188

59,2

910

,29

175

56,7

87,

382,

65**

1726

258

,53

9,70

129

58,8

15,

600,

300,

802,

61**

159

62,9

57,

5628

955

,47

7,29

10,2

5**

1822

957

,775

10,1

5516

857

,79

5,88

0,02

5,46

**3,

52**

* –

różn

ica

isto

tna

stat

ysty

czni

e na

poz

iom

ie p

<0,0

5.**

– ró

żnic

a is

totn

a st

atys

tycz

nie

na p

ozio

mie

p<0

,01.

158


Tab. 61. Wartości t-Studenta wyliczone dla różnic średnich podstawowych cech somatycznych chłopców i dziewcząt ze wschodniej Polski i populacji krajowej z 1986 roku

Okres rozwojuchłopcy dziewczęta

wysokość ciała masa ciała wysokość ciała masa ciałaprepubertalny 2,57** 6,67** 4,87** 7,13**pubertalny 2,74** 2,64** 2,15* 2,16*postpubertalny 2,27* 4,52** 7,06** 4,28**

* – różnica istotna statystycznie na poziomie p<0,05.** – różnica istotna statystycznie na poziomie p<0,01.

Tab. 62. Wartości t-Studenta wyliczone dla różnic średnich w sprawności fizycznej chłopców i dziewcząt ze wschodniej Polski i populacji krajowej z 1986 roku

próby testuchłopcy dziewczęta

prepub. pub. postpub. prepub. pub. postpub.HGR 6,80** 0,17 9,79** 4,29** 15,15** 1,31SBJ 3,25** 1,06 4,99** 3,03** 5,01** 14,24**SUP 0,49 2,15** 0,40 0,08 3,08** 4,25**

50mR 11,21** 3,60** 2,27* 6,95** 4,86** 5,89**4x10mSR 7,77** 8,61** 14,11** 7,89** 6,39** 2,74**

StAR 3,10** 8,15** 4,71** 0,46 3,23** 11,15*** – różnica istotna statystycznie na poziomie p<0,05.** – różnica istotna statystycznie na poziomie p<0,01.

159

SPIS TABEL I RYCIN

SPIS TABEL I RYCIN

Wykaz tabel

Tab. 1. Wzrost liczby pracujących i produktu krajowego brutto w Polsce (%) w latach 1990-2003 wyliczone w stosunku do poprzedniego roku

Tab. 2. Zmiany we wskaźnikach społeczno-gospodarczych w Polsce w latach 2006-2016

Tab. 3. Informacje statystyczne o województwach, w których prowadzono obserwacje

Tab. 4. Liczba chłopców i dziewcząt badanych w kolejnych terminach pomiarów Tab. 5. Procent badanych w 2016 roku chłopców i dziewcząt w grupach

o prawidłowym BMI, z niedowagą, nadwagą i otyłością oraz wartości test χ² dla różnic dymorficznych

Tab. 6. Liczba sal gimnastycznych w szkołach we wschodnich woj. PolskiTab. 7. Procent badanych w 2016 roku chłopców i dziewcząt w grupach

o prawidłowym BMI, z niedowagą, nadwagą i otyłością oraz wartości test χ² dla różnic dymorficznych

Tab. 8. Procent badanych chłopców i dziewcząt w latach 1986, 2006, 2016 w grupach o prawidłowym BMI, z niedowagą, nadwagą i otyłością z uwzględnieniem faz rozwojowych

Tab. 9. Wartości testu χ² wyliczone dla liczby chłopców i dziewcząt z grup BMI pomiędzy kolejnymi terminami badań

Tab. 10. Wartości testu χ² wyliczone dla różnic w liczbie chłopców i dziewcząt badanych w 1986 roku, oraz 2016 roku z uwzględnieniem zmiennych społecznych

Tab. 11. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic w podstawowych cechach somatycznych i BMI chłopców badanych w różnych terminach obserwacji

Tab. 12. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic w podstawowych cechach somatycznych i BMI dziewcząt badanych w różnych terminach obserwacji

Tab. 13. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic w sprawności fizycznej chłopców badanych w różnych terminach obserwacji

Tab. 14. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic w sprawności fizycznej dziewcząt badanych w różnych terminach obserwacji

Tab. 15. Wysokości ciała chłopców i dziewcząt ze wschodniej Polski w latach 1986-1996-2006-2016 [cm]

Tab. 16. Masa ciała chłopców i dziewcząt ze wschodniej Polski w latach 1986-1996-2006-2016 [kg]

160


Tab. 17. Wartości BMI chłopców i dziewcząt ze wschodniej Polski w latach 1986-1996-2006 [kg/m²]

Tab. 18. Rezultaty pomiaru dynamometri dłoniowej chłopców i dziewcząt ze wschodniej Polski w latach 1986-1996-2006-2016 [kG]

Tab. 19. Rezultaty skoku w dal z miejsca chłopców i dziewcząt ze wschodniej Polski w latach 1986-1996-2006-2016 [cm]

Tab. 20. Rezultaty liczby siadów z leżenia tyłem w czasie 30 s chłopców i dziewcząt ze wschodniej Polski w latach 1986-1996-2006-2016 [liczba siadów]

Tab. 21. Rezultaty zwisu i podciągania na drążku chłopców i dziewcząt ze wschodniej Polski w latach 1986-1996-2006-2016 [s, ilość podciągnięć]

Tab. 22. Rezultaty biegu na 50 m chłopców i dziewcząt ze wschodniej Polski w latach 1986-1996-2006-2016 [s]

Tab. 23. Rezultaty biegu wydłużonego chłopców i dziewcząt ze wschodniej Polski w latach 1986-1996-2006-2016 [s]

Tab. 24. Rezultaty biegu wahadłowego 4x10 m chłopców i dziewcząt ze wschodniej Polski w latach 1986-1996-2006-2016 [s]

Tab. 25. Rezultaty skłonu tułowia w przód z postawy chłopców ze wschodniej Polski w latach 1986-1996-2006-2016 [cm]

Tab. 26. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic średnich w wysokości ciała chłopców i dziewcząt pomiędzy terminami obserwacji

Tab. 27. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic średnich w masie ciała chłopców i dziewcząt pomiędzy terminami obserwacji

Tab. 28. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic średnich w BMI chłopców i dziewcząt pomiędzy terminami obserwacji

Tab. 29. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic średnich w dynamometri dłoniowej chłopców i dziewcząt pomiędzy terminami obserwacji

Tab. 30. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic średnich w skoku w dal z miejsca chłopców i dziewcząt pomiędzy terminami obserwacji

Tab. 31. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic średnich w siadach z leżenia tyłem w czasie 30 s chłopców i dziewcząt pomiędzy terminami obserwacji

Tab. 32. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic średnich w zwisie i podciąganiu na drążku chłopców i dziewcząt pomiędzy terminami obserwacji

Tab. 33. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic średnich w biegu na 50 m chłopców i dziewcząt pomiędzy terminami obserwacji

Tab. 34. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic średnich w biegu długim chłopców i dziewcząt pomiędzy terminami obserwacji

Tab. 35. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic średnich w biegu wahadłowym 4x10 m chłopców i dziewcząt pomiędzy terminami obserwacji

161

SPIS TABEL I RYCIN

Tab. 36. Wartości testu Newmana-Keulsa wyliczone dla różnic średnich w skłonie tułowia chłopców i dziewcząt pomiędzy terminami obserwacji

Tab. 37. Wartości t-Studenta wyliczone dla dystansów w podstawowych cechach somatycznych i BMI pomiędzy chłopcami i dziewczętami z miast i wsi w 1986 roku i 2016 roku

Tab. 38. Wartości t-Studenta wyliczone dla dystansów w sprawności fizycznej pomiędzy chłopcami i dziewczętami z miast i wsi w 1986 roku i 2016 roku

Tab. 39. Wysokość ciała chłopców z miast i wsi wschodniej Polski badanych w 1986 roku i 2006 roku oraz wartości t-Studenta wyliczone dla różnic uwzględniających termin badań i wielkość miejsca zamieszkania

Tab. 40. Masa ciała chłopców z miast i wsi wschodniej Polski badanych w 1986 roku i 2006 roku oraz wartości t-Studenta wyliczone dla różnic uwzględniających termin badań i wielkość miejsca zamieszkania

Tab. 41. BMI chłopców z miast i wsi wschodniej Polski badanych w 1986 roku i 2006 roku oraz wartości t-Studenta wyliczone dla różnic uwzględniających termin badań i wielkość miejsca zamieszkania

Tab. 42. Wysokość ciała dziewcząt z miast i wsi wschodniej Polski badanych w 1986 roku i 2006 roku oraz wartości t-Studenta wyliczone dla różnic uwzględniających termin badań i wielkość miejsca zamieszkania

Tab. 43. Masa ciała dziewcząt z miast i wsi wschodniej Polski badanych w 1986 roku i 2006 roku oraz wartości t-Studenta wyliczone dla różnic uwzględniających termin badań i wielkość miejsca zamieszkania

Tab. 44. BMI dziewcząt z miast i wsi wschodniej Polski badanych w 1986 roku i 2006 roku oraz wartości t-Studenta wyliczone dla różnic uwzględniających termin badań i wielkość miejsca zamieszkania

Tab. 45. Wyniki dynamometri dłoniowej chłopców z miast i wsi wschodniej Polski badanych w 1986 roku i 2006 roku oraz wartości t-Studenta wyliczone dla różnic uwzględniających termin badań i wielkość miejsca zamieszkania

Tab. 46. Wyniki skoku w dal z miejsca chłopców z miast i wsi wschodniej Polski badanych w 1986 roku i 2006 roku oraz wartości t-Studenta wyliczone dla różnic uwzględniających termin badań i wielkość miejsca zamieszkania

Tab. 47. Wyniki siadów z leżenia tyłem w czasie 30 s chłopców z miast i wsi wschodniej Polski badanych w 1986 roku i 2006 roku oraz wartości t-Studenta wyliczone dla różnic uwzględniających termin badań i wielkość miejsca zamieszkania

Tab. 48. Wyniki zwisu i podciągania na drążku chłopców z miast i wsi wschodniej Polski badanych w 1986 roku i 2006 roku oraz wartości t-Studenta wyliczone dla różnic uwzględniających termin badań i wielkość miejsca zamieszkania

Tab. 49. Wyniki biegu na 50 m chłopców z miast i wsi wschodniej Polski badanych w 1986 roku i 2006 roku oraz wartości t-Studenta wyliczone dla różnic uwzględniających termin badań i wielkość miejsca zamieszkania

162


Tab. 50. Wyniki biegu na 600 m i 1000 m chłopców z miast i wsi wschodniej Polski badanych w 1986 roku i 2006 roku oraz wartości t-Studenta wyliczone dla różnic uwzględniających termin badań i wielkość miejsca zamieszkania

Tab. 51. Wyniki biegu 4x10 m chłopców z miast i wsi wschodniej Polski badanych w 1986 roku i 2006 roku oraz wartości t-Studenta wyliczone dla różnic uwzględniających termin badań i wielkość miejsca zamieszkania

Tab. 52. Wyniki skłonu tułowia chłopców z miast i wsi wschodniej Polski badanych w 1986 roku i 2006 roku oraz wartości t-Studenta wyliczone dla różnic uwzględniających termin badań i wielkość miejsca zamieszkania

Tab. 53. Wyniki dynamometri dłoniowej dziewcząt z miast i wsi wschodniej Polski badanych w 1986 roku i 2006 roku oraz wartości t-Studenta wyliczone dla różnic uwzględniających termin badań i wielkość miejsca zamieszkania

Tab. 54. Wyniki skoku w dal z miejsca dziewcząt z miast i wsi wschodniej Polski badanych w 1986 roku i 2006 roku oraz wartości t-Studenta wyliczone dla różnic uwzględniających termin badań i wielkość miejsca zamieszkania

Tab. 55. Wyniki siadów z leżenia tyłem w czasie 30 s dziewcząt z miast i wsi wschodniej Polski badanych w 1986 roku i 2006 roku oraz wartości t-Studenta wyliczone dla różnic uwzględniających termin badań i wielkość miejsca zamieszkania

Tab. 56. Wyniki zwisu na drążku dziewcząt z miast i wsi wschodniej Polski badanych w 1986 roku i 2006 roku oraz wartości t-Studenta wyliczone dla różnic uwzględniających termin badań i wielkość miejsca zamieszkania

Tab. 57. Wyniki biegu na 50 m dziewcząt z miast i wsi wschodniej Polski badanych w 1986 roku i 2006 roku oraz wartości t-Studenta wyliczone dla różnic uwzględniających termin badań i wielkość miejsca zamieszkania

Tab. 58. Wyniki biegu na 600 m i 800 m z miast i wsi wschodniej Polski badanych w 1986 roku i 2006 roku oraz wartości t-Studenta wyliczone dla różnic uwzględniających termin badań i wielkość miejsca zamieszkania

Tab. 59. Wyniki biegu wahadłowym 4x10 m dziewcząt z miast i wsi wschodniej Polski ze wschodniej Polski badanych w 1986 roku i 2006 roku oraz wartości t-Studenta wyliczone dla różnic uwzględniających termin badań i wielkość miejsca zamieszkania

Tab. 60. Wyniki skłonu tułowia dziewcząt z miast i wsi wschodniej Polski badanych w 1986 roku i 2006 roku oraz wartości t-Studenta wyliczone dla różnic uwzględniających termin badań i wielkość miejsca zamieszkania

Tab. 61. Wartości t-Studenta wyliczone dla różnic średnich podstawowych cech somatycznych chłopców i dziewcząt ze wschodniej Polski i populacji krajowej z 1986 roku

Tab. 62. Wartości t-Studenta wyliczone dla różnic średnich w sprawności fizycznej chłopców i dziewcząt ze wschodniej Polski i populacji krajowej z 1986 roku

163

SPIS TABEL I RYCIN

Wykaz rycin

Ryc. 1. Wykaz województw w których przeprowadzono obserwacje dzieci i młodzieży



Ryc. 4. Graficzny rozkład wyników podstawowych cech somatycznych chłopców badanych w 1986 roku i 2016 roku

Ryc. 5. Graficzny rozkład wyników podstawowych cech somatycznych dziewcząt badanych w 1986 roku i 2016 roku


Ryc. 7. Różnice w wielkości cech somatycznych i BMI chłopców i dziewcząt w kolejnych dekadach wyliczone z uwzględnieniem okresów dojrzewania oraz całości materiału

Ryc. 8. Graficzny rozkład wyników BMI chłopców i dziewcząt badanych w 1986 roku i 2016 roku.








Ryc. 16. Różnice w sprawności fizycznej pomiędzy chłopcami z miast i wsi (miasto – wieś) w 1986 roku i 2016 roku z uwzględnieniem okresów rozwoju


164



Ryc. 19. Unormowane w skali T wyniki sprawności fizycznej dziewcząt ze wsi na rezultaty rówieśników z miast w 1986 roku i 2016 roku (całość materiału)





Ryc. 24. Unormowane w skali T wyniku sprawności fizycznej dziewcząt z próby krajowej na rezultaty mieszkańców wschodniej Polski



Ryc. 27. Procentowy udział chłopców i dziewcząt w badaniach przeprowadzonych w1986 roku i 2016 roku z uwzględnieniem liczby dzieci w rodzinie

ROZWÓJ MORFOFUNKCJONALNY DZIECI I MŁODZIEŻY ZE ... -...

Documents

Transcript of ROZWÓJ MORFOFUNKCJONALNY DZIECI I MŁODZIEŻY ZE ... -...