Komentarz Tomasza z Akwinu do Liber de causis odyseja tekstw i koncepcji przez kultury, epoki i szkoy filozoficzne

Komentarz Tomasza z Akwinu do Liber de causis odyseja tekstw i koncepcji przez kultury, epoki i szkoy filozoficzneArtur Andrzejuk1Liber de causisLiber de causis to szereg wypisw z Elementw teologii Proklosa, skomentowanych przez nieznanego arabskiego autora. Przeoona na acin przez Gerarda z Kremony przed rokiem 1187 i do Komentarza Tomasza z 1272 roku uwaana w Europie za tekst Arystotelesa.

Komentarz Tomasza z Akwinu do Liber de causis 2Pomimo ogromnej literatury na temat autorstwa Liber de causis ostrony pogld Tomasza pozostaje w mocy. Por. M. Olszewski, Liber de causis (Ksiega o przyczynach), w: Powszechna encyklopedia filozofii, t. 6, Lublin 2005, s. 390-393.

Tekst powsta w wersji arabskiej prawdopodobnie w Toledo na pocztku XIII wieku lub moe wczeniej, w epoce przekadw, zapocztkowanej przez abbasydzkiego kalifa al-Mamuna, zaoeniem w Bagdadzie Domu Mdroci (830 r.). Nie to jest jednak najwaniejsze wielka kariera tego tekstu wynikaa z przypisania go samemu Arystotelesowi. Nie byoby moe w tym nic specjalnego, gdyby nie to, e faktyczny autor twierdze zawartych w Liber de causis, Proklos (412-485), by jednym z najwikszych filozofw neoplatoskich, uczniem Plutarcha, odnowicielem Akademii Platoskiej, a wic kim stojcym niemal na antypodach Liceum Arystotelesa (pomimo, e w tym samym miecie!). Wspomnian niezasuon - karier Ksigi wietnie podsumowuje Pawe Milcarek (P. Milcarek, Od istoty do istnienia. Tworzenie si metafizyki egzystencjalnej wewntrz aciskiej tradycji filozofii chrzecijaskiej, Warszawa 2008, s. 423): De causis jest tekstem par excellence neoplatoskim. Jego zwizki z arystotelizmem s natomiast niemal paradoksalne: prawie rwnie silne, jak nierealne. Z jednej bowiem strony w De causis nie ma adnych nawiza arystotelesowskich, a doktryna tego utworu zdaje si maksymalnie odlega od znanej nam tradycji arystotelesowskiej ale z drugiej strony w tradycji aciskiej uznawano De causis za zwieczenie Arystotelesowej Metafizyki, i to nawet ju po odrzuceniu bdnego pogldu o przynalenoci tego pierwszego utworu do dzie Filozofa. Mona by rzec dodaje Milcarek - e w stosunku acinnikw do Ksigi o przyczynach spenia si w sposb do osobliwy stara ambicja neoplatonizmu: zosta on uznany za udan syntez platonizmu i arystotelizmu! A jednak w De causis arystotelizm nie uzyska nawet tego, co zwykle przyznawano mu w wielu innych wersjach neoplatonizmu, a jego zwizki z Arystotelesem s tak naprawd czysto zewntrzne wzgldem faktycznego tekstu i doktryny.2Odyseja tekstuKomentarz Tomasza z Akwinu do Liber de causis 33Odyseja koncepcjiKomentarz Tomasza z Akwinu do Liber de causis 4zwolennik Arystotelesa znajduje w Ksidze interesujce go zagadnieniaNiezwyka jest take filozofia, z ktr spotykamy si w przetumaczonym tekcie. W pierwszej Proklosowej warstwie odnajdujemy klasyczny neoplatonizm grecki, politeistyczny i radykalnie pogaski, wyranie jednak stpiony przez odpowiedni dobr tez z Stoichiosis theologik oraz arabski komentarz, pisany w duchu monoteistycznym i kreacjonistycznym.

Ten neoplatoski tekst komentuje Tomasz z Akwinu najsynniejszy w redniowieczu zwolennik szkoy Arystotelesa, dla ktrego doktryna zawarta w Liber de causis powinna by maksymalnie obca. Tomasz nie ukrywa tego, ogaszajc we wstpie swoje ustalenia co do autorstwa Liber de causis. A jednak znajduje w Ksidze interesujce go zagadnienia. Takim zagadnieniem jest bez wtpienia problematyka esse istnienia. Akwinata interpretuje esse z Ksigi o przyczynach w duchu swojej wasnej metafizyki, co daje nam kolejn filozoficzn warstw tekstu.

4Przykad: problematyka esseLiber de causis - IV twierdzenie: prima rerum creatarum est esse et non est ante ipsum creatum aliud (pierwsze z rzeczy stworzonych jest bytowanie i nie ma nic innego stworzonego przed nim)Stoichiosis theologik nr 138: Pa/ntwn tn metexo/ntwn tj qeaj dio/thtoj ka kqeoume/nwn prtisto/n sti ka kro/taton to\ on (Byt stanowi pierwsz i najwysz rzecz spord tych wszystkich, ktre maj udzia w boskoci i dziki temu doznaj przebstwienia). Tomasz z Akwinu: Wydaje si jednak, e zamiarem autora nie jest powiedzie o jakim bytowaniu oddzielonym, tak jak mwili platonicy, ani te o bytowaniu w ktrym powszechnie uczestnicz wszystkie rzeczy istniejce, tak jak mwi Dionizy, lecz raczej o bytowaniu w ktrym uczestniczy si na pierwszym stopniu bytu stworzonego, ktre jest bytowaniem wyszym. A chocia bytowanie wysze znajduje si zarwno w inteligencji, jak i duszy, to jednak w samej inteligencji wczeniej jest rozwaane wanie samo bytowanie, ni zasada inteligencji, i podobnie w przypadku duszy. Z tego te powodu dodaje uprzednio, e takie bytowanie znajduje si ponad dusz i ponad inteligencj.

Komentarz Tomasza z Akwinu do Liber de causis 5Pamitamy, e Liber de causis powiada w IV twierdzeniu, e prima rerum creatarum est esse et non est ante ipsum creatum aliud (pierwsze z rzeczy stworzonych jest bytowanie i nie ma nic innego stworzonego przed nim). Temu twierdzeniu u Proklosa odpowiada zdanie nr 138, ktre w wersji greckiej brzmi: Pa/ntwn tn metexo/ntwn tj qeaj dio/thtoj ka kqeoume/nwn prtisto/n sti ka kro/taton to\ n (Byt stanowi pierwsz i najwysz rzecz spord tych wszystkich, ktre maj udzia w boskoci i dziki temu doznaj przebstwienia). Widzimy wyranie, e neoplatoska, wyranie politeistyczna i sugerujca emanacj teza, w wersji Ksigi o przyczynach ma wyranie kreacjonistyczne zabarwienie i nie ma nawet tu nawet cienia panteizmu. Wyjanienie, ktre po tej tezie wystpuje, utwierdza taki obraz esse, pozostawiajc z neoplatonizmu hierarchizm bytowy, a zastpujc politeizm monoteizmem, a emanacj stwarzaniem.Tomasz z Akwinu starannie omawia rdo tej tezy, tj. tekst Proklosa, porwnuje jego twierdzenia z innymi wersjami neoplatonizmu, tj. tekstami Pseudo-Dionizego, by sprowadzi problem do poziomu substancji, piszc: Wydaje si jednak, e zamiarem autora nie jest powiedzie o jakim bytowaniu oddzielonym, tak jak mwili platonicy, ani te o bytowaniu w ktrym powszechnie uczestnicz wszystkie rzeczy istniejce, tak jak mwi Dionizy, lecz raczej o bytowaniu w ktrym uczestniczy si na pierwszym stopniu bytu stworzonego, ktre jest bytowaniem wyszym. A chocia bytowanie wysze znajduje si zarwno w inteligencji, jak i duszy, to jednak w samej inteligencji wczeniej jest rozwaane wanie samo bytowanie, ni zasada inteligencji, i podobnie w przypadku duszy. Z tego te powodu dodaje uprzednio, e takie bytowanie znajduje si ponad dusz i ponad inteligencj.Posikuj si synops zestawion przez P. Banego. Zob. Problem esse i partycypacji, s.151. Korzystam z elektronicznej wersji greckiego tekstu Proklosa: TLG (Thesaurus Linque Grecae) Workplace 8.0. W aciskiej wersji Wilchelma z Moerbecke odnone zdanie brzmi nastepujco: omnium participantium divina proprietate et deificatorum primum est et supremum ens. Por. L 4. Videtur tamen non esse eius intentio ut loquatur de aliquo esse separato, sicut Platonici loquebantur, neque de esse participato communiter in omnibus existentibus, sicut loquitur Dionysius, sed de esse participato in primo gradu entis creati, quod est esse superius. Et, quamvis esse superius sit et in intelligentia et in anima, tamen in ipsa intelligentia prius consideratur ipsum esse quam intelligentiae ratio, et similiter est in anima; et propter hoc praemisit quod est supra animam et supra intelligentiam.

5Problem przekadu esse w Liber de causisprima rerumcreatarumest esse Pierre Duhem, uwaa, e jest to po prostu istnieniezwraca uwag, e dla arabskich neoplatonikw zarwno byt, jak i istnienie oraz istota stanowi synonimy.Etienne Gilson esse z Liber de causis tumaczy jako bytRozwizanie to jednake nie wyjania esse jednoznacznie, ale wycznie analogicznie,Mieczysaw Gogacz zaproponowa termin bytowanie

Komentarz Tomasza z Akwinu do Liber de causis 6Esse stanowi prima rerum creatarum. Wrd tumaczy i komentatorw nie ma zgody co do tego, czym jest w Liber de causis owo esse. Niektrzy, jak np. Pierre Duhem, uwaaj, e jest to po prostu istnienie, zwracajc jednak uwag, e dla arabskich neoplatonikw zarwno byt, jak i istnienie oraz istota stanowi synonimy. Na pewno wic nie znajdziemy w Ksidze istnienia rozumianego w taki sposb, jak Tomasz z Akwinu rozumie to istnienie, czyli jako akt bytu.Inni, jak np. Etienne Gilson, esse z Liber de causis tumacz jako byt, unikajc tym wielu trudnoci. Rozwizanie to jednake nie wyjania esse jednoznacznie, ale wycznie analogicznie, gdy takie wyraenia Ksigi, jak chociaby przeciwstawienie esse - vivum (ywe) i homo (czowiek), wskazuj, e esse jest co najwyej jakim podstawowym budulcem bytu, wanie stramentum (cik), jak w pewnym miejscu (33) gosi Liber de causis.Dlatego Mieczysaw Gogacz zaproponowa termin bytowanie, jako najlepiej oddajcy to, czym w Liber de causis jest esse, co te jak si wydaje susznie zastosowano w niniejszym przekadzie.

6Tematyka Liber de causisKONTEKSTOWEIMMANANTNEKomentarz Tomasza z Akwinu do Liber de causis 7Pierwsza przyczyna jest ponad jedni, dobrem, wiecznoci, gdy sama w sobie zawiera te wszystkie doskonaoci, niepomiernie je przewyszajc. Proklos, podobnie jak Plotyn i wielu innych neoplatonikw, tworzc swj system stara si przeciwstawi go monoteizmowi i kreacjonizmowi chrzecijastwa. Jednak system ten neoplatonizm najpierw w umysach chrzecijan syryjskich, a nastpnie arabskich mahometan uleg takiemu przeksztaceniu, ktrego wiadectwem jest Ksiga o przyczynach: neoplatoska triada to zesp powizanych ze sob bytw, ktre bezporednio przez stwarzanie zale od Boga. Podkrela si, e to stwarzanie w Ksidze nie dotyczy jeszcze kadego bytu, lecz jedynie prima rerum creatarum (pierwszej rzeczy stworzonej), ktr jest esse. To esse stanowi odtd gwny przedmiot zainteresowa komentatorw, z Tomaszem z Akwinu wcznie.

Drugi sposb analizowania Ksigi o przyczynach polega na immanentnym ujmowaniu treci tekstuAd 1. Koncepcja przyczyny pierwszej w Liber de causis przypomnijmy - zdaje si bardziej wynika z monoteizmu autora ni neoplatonizmu Proklosa. Przewysza ona bowiem neoplatosk jedni w wielu aspektach. Jest absolutnie transcendentna wobec stworzonego przez ni wiata, a zarazem jest immanentna w stworzeniach, jako swoich skutkach. Ad 2. Esse, jako pierwsza rzecz stworzona, jest bytem duchowym inteligencj najbardziej prostym i stanowicym jedno najbardziej jak to tylko jest moliwe wrd bytw stworzonych. Owej prostocie nie przeszkadza zoenie esse z tego, co skoczone i tego, co nieskoczone zarazem (finitum et infinitum). Jest to podstawa zwielokrotnie wrd bytw pochodzcych od esse primum.Ad 3. Pierwsze esse dzieli si na szczegowe formy intelektualne, stanowice sfer wiata wyszego. Nie jest to jednak rozpad, lecz powielenie, odcinicie pierwszego esse w taki sposb, e w odbitkach pozostaje jego lad. Ten lad zarazem stanowi relacj danej formy z esse. A pierwsze formy intelektualne inteligencje emanuj z siebie najwysze dusze, kierujce ciaami niebieskimi. Wszystko to w sumie, a wic inteligencje, najwysze dusze i ciaa niebieskie stanowi wysz sfer rzeczywistoci.Ad 4. Sfera nisza jest swoistym powieleniem sfery wyszej. Najpierw wic s tu inteligencje nisze, z ktrych pochodz nisze dusze, ktre z kolei - kieruj ciaami zniszczalnymi. Nisz sfer rzeczywistoci stanowi wic owe nisze inteligencje, nisze dusze i ciaa zniszczalne. Ksiga o przyczynach nie interesuje si jednak wiatem zniszczalnym.

7Komentarz w. TomaszaKomentarz Tomasza z expositio wykademczuje si wyrany dystans Tomasza do jego treci, wizanej przez niego jednoznacznie z pogldami platonikwsam tre Ksigi wyjania zazwyczaj odniesieniami do Proklosa.

Komentarz Tomasza z Akwinu do Liber de causis 8

Edycja krytyczna H.-D. Saffreya (Fryburg 1954) nosi tytu: Sancti Thomae de Aquino Super librum De causis expositio.

8Problematyka esse w Komentarzu do Liber de causis- punkt wyjcia Henri-Dominique Saffrey - w Ksidze o przyczynach nie wystpuje problem istnieniaLouis Rougier - logiczne rozrnienie Arystotelesa z jego Analityk Tomasz uzna za rnic realn i w ten przewrci cay arystotelizmAim Forest - wieloznaczne stwierdzenia Liber de causis Tomasz interpretuje na korzy swojej teorii

Komentarz Tomasza z Akwinu do Liber de causis 9W Tomaszowym Komentarzu uczonych zawsze najbardziej interesowaa problematyka esse. Sformuowano w tej sprawie co najmniej kilka stanowisk. Wydawca Komentarza Tomasza, Henri-Dominique Saffrey pisze we wstpie do edycji, e w Ksidze o przyczynach nie wystpuje problem istnienia, ale od Boecjusza redniowiecze uczy si dostrzega w neoplatoskiej teorii przyczynowania wanie temat istnienia (Edycja krytyczna H.-D. Saffreya (Fryburg 1954) nosi tytu: Sancti Thomae de Aquino Super librum De causis expositio). Aim Forest starannie ukazuje, jak wieloznaczne stwierdzenia Liber de causis Tomasz interpretuje na korzy swojej teorii (A. Forest, La structure mtaphysique du concret selon St. Thomas d'Aquin, Paris 19562 ). Natomiast wczeniej, Lous Rougier w synnej ksice Scholastyka i tomizm stwierdza, e logiczne rozrnienie Arystotelesa z jego Analityk Tomasz uzna za rnic realn i w ten przewrci cay arystotelizm. Rougier dodaje, e Tomasz nauczy si, e istnienie i istota rni si realnie z pism neoplatoskich i przetransponowa ten pogld na teren filozofii Stagiryty, tworzc zlepek nieprzystajcych do siebie tez i pogldw. Wynika z tego, e w punkcie wyjcia mamy pogld, e to neoplatonizm dostarcza Tomaszowi tezy o odrnieniu esse od essentia. W pogldzie tym niepokoi przypisanie Tomaszowi tezy o realnej rnicy pomidzy istnieniem i istot. Tymczasem jest to obca Tomaszowi formua egidiaska; Tomasz uwaa, esse stanowi akt dla essentia, nigdzie natomiast nie uywa wyraenia rnica realna (L. Rougier, La scolastique et thomisme, Paris 1925, s. 556-563. Cyt. za M.A.Krapiec, Struktura bytu, s.329-330).

9Problematyka esse w Komentarzudo Liber de causisGwne interpretacjeKomentarz Tomasza z Akwinu do Liber de causis 1010Marie-Dominique Roland-Gosselin

podstawy tego odrnienia w tym, e czowiek otrzymuje najpierw esse, potem ycie (vita) i wreszcie inteligencj. W tym wyrnieniu esse, vita i intelligencji mona by dostrzec rnic midzy esse i essenta (vita i intelligentia)drugim rdem pomysu Tomasza moga by teoria yliathim, reprezentowana w Ksidze o przyczynach przez zoenie inteligencji z esse i formyKomentarz Tomasza z Akwinu do Liber de causis 11M.-D. Roland-Gosselin we wstpie do edycji krytycznej De ente et essentia szeroko omawia problematyk esse w tekstach w. Tomasza. Odnoszc si do Komentarza do Liber de causis zauwaa, e rdem odrnienia esse od essentia nie jest na pewno teoria jedni, ktra nie moe by zinterpretowana jako samo esse (Ipsum esse), gdy jest czym ponad esse. Mona jednak jego zdaniem dostrzec podstawy tego odrnienia w tym, e czowiek otrzymuje najpierw esse, potem ycie (vita) i wreszcie inteligencj. W tym wyrnieniu esse, vita i intelligencji mona by dostrzec rnic midzy esse i essenta (vita i intelligentia). Jednak zdaniem Rolanda-Gosselina Tomasz nie poszed t drog, lecz odrnienie tego, co skoczone i nieskoczone wzi za podstaw odrnienia esse (nieskoczone) i essentia (skoczone). A poniewa w Liber de causis bardzo mao jest na ten temat, Tomasz skorzysta tu z myli samego Proklosa, zawartej w Elementatio theologica. Drugim rdem pomysu Tomasza moga by teoria yliathim, reprezentowana w Ksidze o przyczynach przez zoenie inteligencji z esse i formy. Roland-Gosselin dodaje, e esse i essentia w filozofii bytu w. Tomasza znacz jednak co innego ni w neoplatonizmie.M.-D. Roland Gosselin, Le De ente et essentia de S.Thomas dAquin, Paris 1948, s. 147nn. 11Mieczysaw Albert KrpiecTomasz niezgodnie z tekstem Ksigi zinterpretowa j na korzy swojej koncepcji essepodstawy odrnienia esse i essentia mog te znajdowa si w neoplatoskim przeciwstawieniu prajedni i wieloci

Komentarz Tomasza z Akwinu do Liber de causis 12W Polsce upowszechnia stanowisko Rolanda-Gosselina M. A. Krpiec, uwaajc jednak, e w Liber de causis nie ma w ogle podstaw do odrnienia esse i essentia, a Tomasz niezgodnie z tekstem Ksigi zinterpretowa j na korzy swojej koncepcji esse. Sam Krpiec esse z Liber de causis tumaczy jako byt, czym jak zauwaa M. Gogacz rozstrzyga tumaczenie esse na korzy ju okrelonej struktury ontycznej. Krpiec akceptuje interpretacj Rolanda-Gosselina, e Tomasz nie skorzysta z teorii jedni, lecz z odrnienia skoczonego i nieskoczonego oraz z teorii yliathim. Dodaje od siebie, e podstawy odrnienia esse i essentia mog te znajdowa si w neoplatoskim przeciwstawieniu prajedni i wieloci: jeli istnieje absolut i wiat pluralizmu, to powstaje pytanie, jakie elementy odrniaj absolut od wiata pluralizmu zastanawia si Krpiec, lecz zaraz dodaje, e interpretacje te Tomasz imputowa neoplatonikom, ktrzy w ogle nie zajmowali si struktur bytu jednostkowego.Struktura bytu, s. 338 342.12Mieczysaw Gogacz w duszy nie ma zoenia z materii i formy; dusze i inteligencje stanowi esse i forma.Bg nie wchodzi w struktur rzeczy stworzonych jako ich esse, lecz jest odrbnym samoistnym istnieniemistnienie substancji duchowych jest w pewien sposb ograniczone, gdy pochodzi od wyszego esse, i od niego si rniKomentarz Tomasza z Akwinu do Liber de causis 13

Mieczysaw Gogacz proponuje najpierw dokadne przyjrzenie si odnonym tekstom w. Tomasza, a nastpnie przedstawia dwie interpretacje tych tekstw i ostronie zgodnie z zastrzeeniem wynikajc z tytuu opracowania formuuje wasne stanowisko.

Esse w De ente et essentia oraz w Expositio super Librum de causis M.Gogacz zestawia tezy z pierwszego waniejszego filozoficznego tekstu w. Tomasza, tj. De ente et essentia oraz ostatniej jego pracy filozoficznej, tj. Komentarza do Liber de causis. W De ente et essentia Tomasz trzy razy powouje si na Liber de causis:Wykazujc, e w duszy nie ma zoenia z materii i formy, przytacza jako argument zdanie z Ksigi, e dusze i inteligencje stanowi esse i forma.Dowodzc, e Bg nie wchodzi w struktur rzeczy stworzonych jako ich esse, lecz jest odrbnym samoistnym istnieniem, podaje, e wedug Liber de causis samo tylko esse stanowi pierwsz przyczyn.Twierdzc, e istnienie substancji duchowych jest w pewien sposb ograniczone, gdy pochodzi od wyszego esse, i od niego si rni. Natomiast ich istota nie jest w ten sposb ograniczona, gdy nie jest przyjta przez materi; ale nie dotyczy to duszy ludzkiej, ktra jest aktem jednostkujcego j ciaa.Gogacz przypomina w tym miejscu ujcie Ksigi o przyczynach, ktra wyranie gosi tez o ograniczeniu inteligencji w stosunku do tego, co je przewysza oraz o ich nieograniczeniu w stosunku do tego, co stoi poniej nich. S zatem skoczone konkluduje Gogacz w swym istnieniu, ktre otrzymuj, natomiast s nieskoczone w realizacji do czego od nich niszego, poniewa ich formy nie s ograniczone i ujednostkowione przez materi. W Komentarzu do Liber de causis zdaniem M. Gogacza wyjaniajc zagadnienie zoenia esse, ktre w odniesieniu do tego tekstu konsekwentnie rozumie jako bytowanie i ktre moe by skoczone lub nieskoczone, Tomasz wprowadza temat mocy bytowania (existendi). Co, co bardziej trwa w swym bytowaniu, dysponuje te wiksz moc tego bytowania nieskoczone bytowanie posiada nieskoczona moc esse. (Stan bada, s. 113-115).Sam Gogacz podkrela jednak fakt, e swoj teori istnienia i istoty w bycie Tomasz, przynajmniej w kilku tekstach, uzasadnia przez odwoanie si do Liber de causis. Dodaje te, i przekonujca jest intuicja M.A. Krpca, e faktycznie baz tego problemu jest zagadnienie strukturalnej rnicy midzy Bogiem i stworzeniami (Chodzi o De ente et essentia, Komentarz do II ks. Sentencji oraz Komentarz do Ksigi o przyczynach).

13Pawe Bany

esse jest aktem bytu decydujcym o jego istnieniubyt jednostkowy posiada wycznie jeden akt esse w swej ontycznej strukturzeBg jest wycznie aktem istnienia (ipsum esse subsistens), co sytuuje go na wyjtkowej pozycji bytowej oraz umoliwia stwarzanie, czyli udzielanie esse bytom pochodnymKomentarz Tomasza z Akwinu do Liber de causis 14Ciekawi nas najbardziej ustalenia autora, dotyczce problematyki esse. W ich wietle pogldy Akwinaty w interesujcym nas Komentarzu s identyczne, jak w innych dzieach: esse jest aktem bytu decydujcym o jego istnieniu; byt jednostkowy posiada wycznie jeden akt esse w swej ontycznej strukturze; Bg jest wycznie aktem istnienia (ipsum esse subsistens), co sytuuje go na wyjtkowej pozycji bytowej oraz umoliwia stwarzanie, czyli udzielanie esse bytom pochodnym. Wraz z esse, Bg udziela bytom innych doskonaoci. P. Bany widzi w tym neoplatoskie konotacje.

14Pawe Milcarekw De ente et essentia, Akwinata wykorzystuje swoje rozumienie yliathim na poparcie tezy o rnicy pomidzy istnieniem i istot w bycie; nie dyskutujc z t terminologiczn niecisoci wykorzysta moliw interpretacj do przedstawienia swej wasnej tezy.Wpyw Ksigi o przyczynach na odkrycie aktu istnienia jest wic wci przedmiotem dyskusji. Faktem bezspornym pozostaje jedynie to, e Akwinata legitymowa swoj doktryn odwoaniami do De causis. Nie byy one jednak nigdy tak liczne, jak w przypadku Awicenny czy BoecjuszaKomentarz Tomasza z Akwinu do Liber de causis 15

Na temat neoplatonizmu Liber de causis i Tomaszowego Komentarza do tej Ksigi. Zajmuje w tej sprawie do wywaone, porednie, stanowisko: nie odrzuca roli Liber de causis w sformuowania przez Tomasza jego metafizyki esse; nie uwaa take, e ta rola moe by znaczna do tego stopnia, e tomizm stanowi moe odmian neoplatonizmu.Przypomina, e ju na przeomie XII i XIII wieku, w ramach wczesnego , Liber de causis , wprowadzajc do obiegu rnic midzy formatio i creatio co z kolei miao sprzyja precyzowaniu pojcia przyczyny sprawczej, bdcemu przeomowym etapem w drodze do uchwycenia rnicy istnienia i istoty przez w. Tomasza. Sam Milcarek przywouje Tomaszowe przytoczenie Liber de causis w De ente et essentia, w ktrym Akwinata wykorzystuje swoje rozumienie yliathim na poparcie tezy o rnicy pomidzy istnieniem i istot w bycie. Tomasz jak pisze Milcarek nie dyskutujc z t terminologiczn niecisoci wykorzysta moliw interpretacj do przedstawienia swej wasnej tezy. To przekonanie o kongenialnoci zdania z De causis z wasn tez metafizyczn wyrazi nie tylko na pocztku swej drogi naukowej, lecz i szerzej i dokadniej - na samym kocu, w cytowanym wyej komentarzu do tej ksigi. Konkluzja rozwaa P. Milcarka moe z powodzeniem przyj rol podsumowania przedstawionego referatu ze stanu bada: Wpyw Ksigi o przyczynach na odkrycie aktu istnienia jest wic wci przedmiotem dyskusji. Faktem bezspornym pozostaje jedynie to, e Akwinata legitymowa swoj doktryn odwoaniami do De causis. Nie byy one jednak nigdy tak liczne, jak w przypadku Awicenny czy Boecjusza.Od istoty do istnienia, s. 426.15Podsumowanie i wnioskiTomasz w swoim Komentarzu szuka prawdy rzeczyjest ni teza o esse jako akcie bytuprawd jest take, e problematyka esse bya podejmowana w wielu nurtach filozoficznychTomasz z Akwinu stara si e filozoficzne dowiadczenie esse jest wsplne wielu filozofomArystoteles Analityki wtreBoecjusz odrnienie entia quo i entia quodAwicennaNeoplatonizm

Komentarz Tomasza z Akwinu do Liber de causis 16Dzieje filozofii maj swj filozoficzny sens napisa Gilson w Przedmowie do Jednoci dowiadczenia filozoficznego. Rzadko si jednak zdarza, e w jednym tekcie moemy przej przez kilka obszarw myli i jzyka oraz kilka granic pomidzy tymi obszarami. Moemy te przeledzi przeksztacenie interesujcej nas problematyki od klasycznej wersji greckiej w Stoichiosis theologik Proklosa, poprzez przeksztacenia nieznanego autora arabskiego w Liber de causis, a do wersji Tomasza z Akwinu w jego aciskim komentarzu. Mamy te po drodze dwa a moe i trzy przekady: z greckiego na arabski (nie wykluczone, e pomidzy nimi bya jeszcze wersja syryjska), a nastpnie z arabskiego na acin (i wersj polsk z aciny).

Arystoteles zdawa sobie spraw, e jest jeszcze problem istnienia tej struktury. Wskazuje na to cytowane ju zdanie z jego Analityk wtrych. Interpretatorzy jednak uwaaj, e by to dla niego problem logiczny, a nie metafizyczny i dlatego nim si gbiej nie zajmowa. Realno struktur bytowych zapewniaa dla Stagiryty materia, ktra bya odwieczna.Problem istnienia niepokoi jednak mylicieli. Boecjusz przypomnijmy zwraca uwag, e inne s przyczyny tego, e byt jest (entia quo), a inne tego czym jest (entia quod). W obcym Arystotelesowi neoplatonizmie z esse uczyniono jedn z waniejszych hipostaz, wyaniajcych si z Jedni rda caej rzeczywistoci. Egzystencjalne wtki neoplatonizmu mona dostrzec w rnych jego odmianach i postaciach, np. w Corpus dionisiacum, u Mariusza Wiktoryna i innych. Najbardziej znana na Zachodzie jest wersja neoplatonizmu z Ksigi o przyczynach, gdzie esse jest przypomnijmy - prima rerum creatarum (IV, 37), a zarazem stramentum (33) nastpujcych po nim form bytowych.Filozofowie arabscy: al-Farabi (870-950), a przede wszystkim Awicenna (980-1037) uznali, e istota bytu, brana sama w sobie, jest wycznie moliwa. W sfer realnoci przenosi t istot byt Pierwszy, nadajc jej istnienie. Pytanie jakie si od razu nasuwa dotyczy miejsca tego istnienia w strukturze bytu. Awicenna uzna, e istnienie to przypada istocie jako co na ksztat przypadoci, tak jak przypadoci niezbywalne (np. pe).

Widzimy wyranie, e Tomasz zna pogldy neoplatoskie i si od nich dystansuje. W swoim Komentarzu szuka prawdy rzeczy.T prawd jest dla Tomasza bez wtpienia teza o esse jako akcie bytu; prawd jest take i to jednak, e problematyka esse bya podejmowana w wielu nurtach filozoficznych i rozwizywana w ramach ich koncepcji przedmiotu i metody filozofii. Tomasz z Akwinu stara si to pokazywa w swych tekstach, uczc nas nie tylko swej niezwykej egzystencjalnej metafizyki bytu, lecz take i tego, e filozoficzne dowiadczenie esse jest wsplne wielu wielkim intelektom.16