□Zbiory polskie Instytutu Hoovera

- Herbert Hoover powołał w 1919 r. instytucję, której celem jest badanie problemów wojny i

pokoju oraz rozwoju ekonomicznego, społecznego i kulturalnego państw i narodów – Hoover

Institution of War,

- jest to jedna z największych prywatnych instytucji naukowych na świecie, która łączy

działalność na płaszczyźnie naukowo-badawczej z gromadzeniem zbiorów archiwalnych i

bibliotecznych

- obecnie istnieje pod nazwą Hoover Institution of War, Revolution and Peace, wchodzi w

skład Uniwersytetu Stanforda, zachowując znaczną autonomię

- wyjątkowe znaczenie mają kolekcje dotyczące Rosji i Europy Środowej i Południowo-

Wschodniej, w tym Polski, zajmują ok. 1/4 całości zbiorów, polskie materiały to ok. 5%

pośród 1,6 mln tomów i 4 tys. zespołów archiwalnych, najstarsze z nich to papiery W. P.

Płatonowa z 1832-68

- polskie archiwalia na większą skalę zaczęły napływać od 1921 r., pierwsze materiały

przekazała delegacja na konferencje w Wersalu, ważniejsze były jednak te materiały nabyte

nieco później – dotyczące partii politycznych z terenu Królestwa Polskiego z czasu I wojny

światowej oraz zbiór Włodzimierza Wiskowskiego, obydwa zawierające akta niemieckich

władz okupacyjnych i polskich instytucji powołanych po Akcie z 5 XI 1916 r., ogólnie to

ponad 3 tys. pozycji zawierających dużo broszur, proklamacji i afiszy

- szczególnie ważne są liczne publikacje SDKPiL i jego następców z Komunistycznej Partii

Robotniczej Polski oraz bolszewickiej propagandy z lat 1919-21

- Instytut pozyskiwał w Europie różne osoby do współpracy (swoiści akwizytorzy), dla Polski

w latach międzywojennych był Stanisław Arct, plonem z jednej z wizyt w Polsce w 1939 są

materiały dokumentujące niemiecką okupację, nie pozyskano wtedy większych ilości

materiałów, gdyż nikt nie przypuszczał, że to archiwum może stać się niemalże centralnym

archiwum dla akt będących wytworem polskich władz naczelnych i centralnych, partii

politycznych, różnego rodzaju organizacji, w tym placówek dyplomatycznych, gdyż

zadecydował o tym rozwój wydarzeń po II wojnie światowej

1

- gdy w 1945 St. Zjednoczone i Wlk Brytania cofnęły uznanie rządowi polskiemu na

uchodźctwie, a ustalenia na konferencjach pokojowych nie były przychylne Polsce, polskie

władze cywilne i wojskowe postanowiły przenieść część swoich archiwów przenieść w

bezpieczne miejsce w ST. Zjednoczonych. Wybór tego miejsca nie był przypadkowy,

ponieważ sam założyciel był szanowanym autorytetem, dzięki swojej działalności

humanitarnej, a biblioteką kierował Harold H. Fisher, specjalista od spraw

wschodnioeuropejskich i były przedstawiciel organizacji pomocy w Polsce, autor obszernego

dzieła o walce Polaków o niepodległość i odbudowaniu Polski po I wojnie światowej.

- po wojnie role akwizytorów przejęli Jan Karski i Józef Graliński, później tymi sprawami

zajmował się Witold Sworakowski, który swego czasu był nawet zastępcą dyrektora

Instytutu, jemu właśnie dedykowany jest pierwszy przewodnik po zbiorach archiwum

(autorzy Charles Palm, Dale Reed)

- zbiory uzupełniano systematycznie przez cały okres powojenny, szczególnie w latach

osiemdziesiątych, gdy w W-wie istniało specjalne Biuro Instytutu Hoovera, kierowane

przez Macieja Siekierskiego, z przekazanych materiałów należy w pierwsze kolejności

wymienić archiwalia wytworzone przez urzędy państwowe, instytucje i organizacje z okresu I

wojny światowej i II RP, w większości są to fragmenty zespołów przechowywanych przez

AAN, Instytucie i Muzeum Sikorskiego w Londynie oraz innych mniejszych ośrodkach

emigracyjnych

- większość materiałów należała do 3 depozytów: ambasadora Jana Ciechanowskiego

(1945), gen. Władysława Andersa (1946) i ministra Aleksandra Zawiszy (1959)

- najobszerniejszą grupę stanowią akta MSZ (662 pudła) oraz polskich placówek

dyplomatycznych w Wlk Brytanii (133 pudła), ST. Zjednoczonych (111), ZSRR (54),

Francji (17), Chinach(1), Bułgarii (1), Jugosławii (1), Portugalii (30), Finlandii (2), istotne

znaczenia mają akta wielu polskich konsulów, spośród których najważniejsze są materiały

Konsula Generalnego w Nowym Jorku (7 pudeł), wszystkie te materiały pochodzą z lat

1918-1945, jednak w zdecydowanej większości obejmują czasy II wojny.

- Na podkreślenie zasługuje fakt, że znalazły się one w ST. Zjednoczonych w wyniku

świadomej działalności, mającej na celu ochronę najważniejszych zespołów. Akcję

zabezpieczającą podjęto jeszcze w latach 1941-43 na wniosek Edwarda Raczyńskiego,

kierownika MSZ, kwalifikowano do ewakuacji najważniejsze części zespołów, pozostawiając

siłą rzeczy sporo w Londynie, w wyniku tego w zbiorach Instytutu Polskiego i Muzeum

2

im. Gen. W. Sikorskiego znajdują się: akta MSZ (fragmenty z 1918-44 i komplet z 1945, 16

m.b.), Ambasad RP: w Londynie (1919-1945, 6 m.b.), Moskwie i Kujbyszewie (1941-1943,

1,3 m.b.), Poselstw RP w Sofii (1919-1940, 0,25 m.b.) i Belgradzie (2 j.a, 1941-1945)

- w Instytucie Hoovera przechowywane są również: materiały dotyczące Ministerstwa

Informacji i Dokumentacji (1939-45), pełniącego specyficzną funkcję w ramach rządu

migracyjnego (drugi pod względem rozmiarów zespół, 247 pudeł), zawarte w nim materiały

stanowią najważniejszą i najbardziej charakterystyczną część polskich zbiorów (oprócz akt II

Korpusu tzw. W. Anders Collection- 110 pudeł z lat 1939-46 oraz Ambasady w Moskwie i

Kujbyszewie, akta tych zespołów dotyczą stosunków polsko-sowieckich i zawierają

najpełniejszą dokumentację tragicznego losu Polaków, znajdują się zeznania, relacji, ankiety,

Polaków zwolnionych po amnestii i ewakuowanych do Iranu, jest to ok. 30 tys. dokumentów i

ponad 13 tys. oryginałów zwolnień z łagrów

- 3 pudła z raczej błędnym tytułem Rada Ministrów dotyczą ustalania prawdy historycznej

związanej ze zbrodnia katyńską, jest to dokumentacja zgromadzona przez W. Sukiennickiego

w trakcie prac nad publikacją firmowaną przez rząd emigracyjny w Londynie

- inne akta władz centralnych:

a) kolekcja St. Mikołajczyka 1938-1966, 218 pudeł, jest to część Archiwum Premierów

Rządu RP, gen. Sikorskiego i S. Mikołajczyka z aktami urzędów centralnych, którymi

kierował lub w których pracował Mikołajczyk, akta Stronnictwa Ludowego i

Międzynarodowej Unii Chłopskiej, którym przewodził Mikołajczyk w 1948-66,

b) akta Ministerstwa Prac Kongresowych (większość zespołu w AAN) 1940-45, 15 pudeł

wraz z pudłem akt Rady Morskiej 1942-44

c) MSW 1942-44, 16 pudeł

d) akta Rady Narodowej 1940-45, 11 pudeł

e) akta Polskich Sił Zbrojnych 1940-45, 10 pudeł

f) Armii Polskiej na Wschodzie 1940-46, 20 pudeł zawierających wyłączne podręczniki

wojskowe i materiały szkoleniowe

- materiały Polskiego Centrum Informacyjnego w Nowym Jorku 1940-45, 85 pudeł, 2

koperty, 90% to wycinki prasowe ułożone wg kilkunastu haseł z których jednym jest sprawa

polska, podobny charakter mają materiały Polish Research Center w Londynie 1940-48,

1pudło

3

- wśród najcenniejszych dla badaczy materiałów należy wymienić akta: Centralnego

Komitetu dla Spraw Szkolnych i Oświatowych (administracja polskiego szkolnictwa w

Niemczech) 1945-49, 1 pudło; Domu Dzieci Polskich (sierot ewakuowanych z Rosji do

Afryki) 1942-47, 2 pudła, Kongresu Polaków w Niemczech 1938, 1 pudło, Naczelnego

Komitetu Narodowego 1915-16,m 1 folder, Światowego Związku Polaków z Zagranicy

1940-43, 1 pudło- biuletyny prasowe i sprawozdania z działalności, tzw. Polish subject

colletion, czyli miscellanea archiwalne, nie posiadające związku z zespołami, 1908- 1995, 30

pudeł

- najważniejsze spuścizny: Franciszka Chorwata (1881-1941) posła RP w Tallinie,

Helsinkach, Rydze i Kownie, gł. zbiory fotograficzne, Józefa Frejlicha 1891- 1968, głównie

wycinki prasowe związane z badaniami ruchu komunistycznego na świecie, 68 pudeł, Jana

Frylinga, (polskiego dyplomaty zatrudnionego w Chinach w czasie wojny), 1939-1977, 6

pudeł, Adama J. Galińskiego, (jeden z czołowych przedstawicieli podziemnego państwa

polskiego , represjonowany w sowieckich obozach pracy przymusowej) 1944-71, 4 pudła,

Jana Karskiego (oficer łącznikowy i emisariusz rządu polskiego) 1939-44, 8 pudeł,

Tadeusza Komorowskiego – Bora (dowódca AK, późniejszy Wódz Naczelny i premier

rządu emigracyjnego) 1939-42, 5 pudeł, Stefana Korbońskiego (jeden z przywódców ruchu

ludowego, autor licznych opraciwan dot. Polski w czasie i po II wojnie) 1943-83, 60 pudeł-

obfita korespondencja z wieloma przedstawicielami polskiego życia politycznego na

emigracji, Władysława Kulskiego (dyplomaty i radcy prawnego MSZ) 1930-84, 8 pudeł,

duchownego Antoniego W. Kwiatkowskiego, który z pasją badał marksizm, 47 pudeł,

Jerzego Kwiatkowskiego (więzień w Majdanku, autor wspomnień) 30 pudeł, Zdzisława

Najdera (dyrektor Rozgłośni Polskiej RWE) 1982-87, pudeł, Ignacego Paderewskiego

1894-1941, 7 pudeł, Alfreda Ponińskiego (polsko dyplomata w ZSRR, Rumunii i ambasador

w Chinach 1942-45) 1917-42, 2 pudła zawierające w większości oryginalne akta placówek

dyplomatycznych w Moskwie i Bukareszcie, Michała Potulickiego (prof. prawa

międzynarodowego zatrudnionego w MSZ) 1933-45, 3 pudła, Wiktora Sukiennickiego

(1901-83, prof. prawa Stefana Batorego, autor pierwszego opracowania dot. zbrodni

katyńskiej, 31 pudeł, Witolda Sworowskiego (kustosz Instytutu Hoovera) 1910-40, 9 pudeł,

Leopolda Tyrmanda (literat) 1941-85, 25 pudeł, m. in. oryginał Dzienników, Włodzimierza

Wiskowskiego (kolekcjoner, jego spuścizna była jedną z pierwszych w IH), zawiera

materiały źródłowe 1914-1919, 5 pudeł, Ryszarda Wragi (oficera wywiadu) 1947-59, 6

4

pudeł, August Zalewskiego (dyplomata, minister spraw zagranicznych, Prezydent RP na

uchodźctwie) 1918-81, 28 pudeł

- organizacji oraz osób działających kolejny część można nazwać roboczo Akta i materiały

urzędów państwowych instytucji, i na terytorium PRL, oto kilka raczej szczątkowych

zespołów: Poland. Służba Bezpieczeństwa. Departament III. Miscellaneous records, 1981-

89, 23 ms. Boxes – materiały dotyczące zwalczania opozycji politycznej w Polsce (gł. NSZZ

Solidarność) , zbiór publikacji i wewnętrznych opracowań i materiałów źródłowych, 23

pudła, Poland. Urząd ds. Wyznań. Bulletins, 1968-79, 2 ms. boxes, PZPR. Komitet

Wojewódzki w Siedlcach. Miscellaneous records, 1969-85, 2 ms. boxes, Siedlece- akta

administracji terenowej szczebla powiatowego, NSZZ Solidarność. Region Mazowsze.

Oddział w Siedlcach. Miscellaneous records 1980-89, 1 ms. box, Patriotyczny Ruch

Odrodzenia Narodowego. Rada Wojewódzka w Siedlcach. Miscellaneous records, 1982-

89, 1 ms. box, Związek Bojowników o Wolność i Demokrację. Miscellaneous records,

1970-76, 1 ms. box

- do siedziby Instytutu (Palo Alto) trafiły też spuścizny polityków: kopia maszynopisu

wspomnień Edwarda Osóbki-Morawskiego, materiały premiera Zbigniewa Messnera (11

pudeł, 1982-90), Henryka Jabłońskiego (4 pudła, głównie nadbitki artykułów poświęconych

permanentnej reformie oświaty i szkolnictwa wyższego, korespondencja z Januszem

Groszkowskim w związku z odwołaniem z funkcji zastępcy przewodniczącego Frontu

Jedności Narodu), Macieja J. Kwiatkowskiego (historyk dziejów radia) 1944-92, 4 pudła,

Eryka Lipińskiego (grafika), 3 pudła z korespondencją z wieloma twórcami kultury polskiej

oraz rysunkami satyrycznymi

- kolekcja Tadeusza Stachnika, świetnie opracowane 8 pudeł archiwum Konfederacji Polski

Niepodległej i związanych z nią ugrupowań

- kolekcja Joanny Szczęsnej – materiały redakcyjne Biuletynu Informacyjnego KOR,

Tygodnika Mazowsze i in. archiwalia od 1970, imponujące rozmiary ma kolekcja związana z

opozycją polityczną w PRLu – nielegalne publikacji(204 pudłai 530 taśm magnetofonowych)

i nagrań posiedzeń organów kolegialnych NSZZ Solidarność zlat 198-91

- ze względu na trudny dostęp ważne jest nawiązanie współpracy między Instytutem a NDAP,

Instytut zobowiązał się do zmikrofilmowania i przekazania Polsce kopii akt proweniencji

państwowej, umowa obejmuje wymianę mikrofilmów, specjalistów, publikacji, organizację

wystaw, Instytut dostał ponad ćwierć miliona dolarów od amerykańskiej agencji rządowej

5

National Endowement for the Humanities i od Taube Family Foudation (Tadeusz Taube jest

członkiem rady powierniczej Instytutu) na udoskonalenie inwentarzy i zmikrofilmowanie

dużej części zbiorów polskich, program mikrofilmowania obejmuje akta MSZ, Ministerstwa

Informacji i Dokumentacji, Ambasad RP w Waszyngtonie, Moskwie-Kujbyszewie i Londynie

oraz archiwum gen. Andersa i Mikołajczyka.

6

□Emigracyjne polonikach w zbiorach British Library

- jedna z trzech największych bibliotek świata, będącą przez 200 lat nierozerwalną częścią

British Museum, jako samodzielna instytucja istnieje od 1973 r.

- w XIX wieku nastąpił gwałtowny rozwój biblioteki, a wraz z nią działu polskiego, wielkim

darem był podarek ks. Adama Czartoryskiego, za pośrednictwem Juliana Ursyna

Niemcewicza ofiarował 80 książek dotyczących rozbiorów, Sejmu Czteroletniego,

Konstytucji i klasykę literatury stanisławowskiej.

- rozkwit zawdzięcza Antoniemu Panizziemu (król bibliotekarzy), który objął kierownictwo

w 1836, sam był uchodźcą politycznych, dobrze rozumiał potrzebę gromadzenia

księgozbiorów w językach obcych, a zwłaszcza z krajów uciśnionych, dzięki Thomasowi

Wattsowi, ten znakomity politolog uzupełnił zbiory polskie

- oprócz poloników w zasobie znajdują się liczne wydawnictwa emigracyjne i emigracji

dotyczące

- ogólny katalog alfabetyczny nie pozwala na wyłowienie wszystkich pozycji polskich

spośród kilku milionów książek, istnieje kilka opracowań dotyczących rękopisów, jednak

brak całościowego przewodnika po zbiorach polskich

- w XIX wieku przeszukiwaniem poloników zajmowali się Julian Ursyn Niemcewicz, Karol

Sienkiewicz, Krystyn Lach Szyra, byli też pierwszymi polskimi czytelnikami.

- emigracja po upadku powstania listopadowego rozpoczęła okres intensywnej działalności

Polaków, której owocem była twórczość literacka i o charakterze politycznym, wydawano w

języku polskim i angielskim w Londynie, Edynburgu, a nawet na wyspie Jersey, z tego okresu

brakuje jednak kilku cennych pozycji, np. pierwszych sprawozdań Literackiego Tow.

Przyjaciół Polskich (zał. 1832 przez Czartoryskiego i Niemcewicza) czy wydania Ludu

Polskiego w Emigracji Zenona Świętosławskiego (1854, Jersey) – głównego źródła

informacji o działaniach Gromad Ludu Polskiego na ziemi angielskiej,

- w bibliotece znajdziemy miesięcznik „Polonia” wydawany przez Towarzystwo, późniejsze

jego sprawozdania oraz Odezwę do Polaków lorda Dudleya Stuarta (1850r.), zawierającą

szczegółowy opis działalności Towarzystwa i jego plany na przyszłość;

7

- o historii Polski pisali również angielscy poeci: Jacob Jones Anglo-Polish Harp; a psalter

for restoration of the Poles (Londyn, 1836), Alfred Austin Leszko the bastard: a tale Polish

grief (London 1877), Jane Porter Thaddeus of Warsaw (o Kościuszce, wyd. 1 1803),

Catherine Gore Polish Novels (o konfederacji barskiej)

- autorzy polscy żyjący i tworzący na ziemi angielskiej: Tomasz August Olizarowski

Exercyie poetyckie (patriotycne utwory oparte na motywach ludowych, Londyn. 1839),

Aleksander Rypiński Poezje Aleksandra Rypińskiego na pisane na pielgrzymce (Londyn

1853), Wiersze do Xięcia A. Czartoryskiego (Londyn, 1853), Dwoje objawień. Poemat

dziejowy (L-n, 1857), Fabian Sebastian Chojnacki pod ps. S. Lubiewa Wspomnienia o

emigracji polskiej w Anglii po upadku powstania z r. 1830 i 31 (na podstawie własnego losu

opisuje życie emigrantów, P-ń, 1890)

- biblioteka posiada większość dzieł dziewiętnastowiecznych wydawnictw emigracyjnych

brytyjskich i paryskich (drogą zakupów) – Mickiewicz Sonety (1826), Księgi narodu i

pielgrzymstwa polskiego (1832) z odręczną dedykacją Klementynie Hoffmanowej na pamiątkę

Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz (pierwsze wydanie – 1834), a także pierwsze wydania dzieł

Słowackiego, Krasińskiego, Norwida, w 1833 roku ukazało się pierwsze tłumaczenie Ksiąg

Pielgrzymstwa na język angielski

- Józef Teodor Korzeniowski jako Joseph Conrad wszedł do kanonu angielskiej literatury (w

bibliotece jest ok. 900 pozycji)

- Bronisław Malinowski, antropolog i socjolog z Krakowa został kierownikiem Instytutu

Kultur i Języków Afryki w Londynie, autor oryginalnych prac z dziedziny antropologii

społecznej i teorii kultury, od 1913 wykładał wyłącznie w języku angielskim, oprócz jednego

pt. Wierzenia pierwotne i formy ustroju społecznego (wyd. 1914), jego najbardziej znana

książka ukazała się The sexual life of savages in North-Western Melanesia w 1929 roku, w

bibliotece znajdują się również dzieła jego uczniów

- w czasie II wojny światowej dzięki zgromadzonemu tutaj księgozbiorowi mogły powstawać

w Londynie podręczniki dla szkół polskich na całym świecie, a bibliotekę odwiedziła cała

plejada wybitnych osobistości no. Maria Danielewiczowa, kierowniczka Biblioteki Polskiej w

Londynie, gen. Marian Kukiel, Stefan Westfal, Tadeusz Sulimirski, Stanisław Mackiewicz

(pisarz), Henryk Paszkiewicz (historyk), Tymon Terlecki (krytyk literacki) i in., w żadnym

innym czasie tak duża grupa Polaków nie odwiedzała tego miejsca

8

- Władysław Potocki of Montalk, ur. 1903 Nowa Zelandia, w angielszczonej rodzinie Boba

Potockiego, sam nawiązywał do polskości, opanował język na tyle, żeby po mistrzowsku

przetłumaczyć Dziady, obsesja jego było królewskie pochodzenie, w swojej broszurce

wywodził swoje pochodzenie od Jakuba I, uznając swoje przyrodzone prawo do tronu,

koronował się na króla Polski Władysława V w 1943 roku w jego własnym domu w Surrey, w

bibliotece znajduje się ok. 60 tytułów jego prac, których był autorem, redaktorem lub

tłumaczem,

- dzięki przestrzeganiu aktu prawnego dotyczącego złożenia tzw. obowiązkowego

egzemplarza tytułu wydanego w Wlk Brytanii, biblioteka posiada bogaty zbiór wydawnictw

emigracyjnych z okresu wojennego i powojennego

- zaawansowana komputeryzacja biblioteki pomaga na szybkie sprawdzenie wszystkich

tytułów, które ukazały się pod szyldem jednego domu wydawniczego lub książek, jakie wydał

określony pisarz;

- do biblioteki trafiły publikacje wydawane od poł. 1942 r. na Środkowym i Bliskim

Wschodzie dla przybyłych tam dzieci i młodzieży (15 tys.), w ramach Szkolnej Biblioteczki

na Wschodzie (Jerozolima) wydano 102 tomiki, z czego większość ma polskich autorów, gdy

brakowało oryginałów korzystano z przedruków z polskiej kolekcji w bibliotece Brytyjskiego

Muzeum w Londynie, podobnie przedstawia się sytuacja z polskimi wydawnictwami na

terenie byłej Rzeszy w latach 1945-49,

- Rzym – oprócz „Kultury” był kolebką takich dzieł, jak Ludzie sponiewierani Herminii

Naglerowej (1945), Czerwony sfinks, Republika atomowa Zygmunta Bohusza-Szyszki (1946),

w Buenos Aires Florian Czarnyszewicz wydał Wicik Żywica (1953), w Australii Andrzej

Chciuk opublikował Pamiętnik poetycki (1961), katalogi wymieniają też polskie

wydawnictwa w Indiach np. Polak w Indiach (periodyk, Bombaj 1944-48) oraz tłumaczenia

poezji i prace własne Wandy Dynowskiej

- prasa – najbogatsze z Wlk Brytanii, wiele z USA, ogółem liczba tytułów ponad 50, są „Lud

polski”, „Placówka”, „Narodowiec” (Francja), z amerykańskich poważnych dzienników są

„Dziennik Związkowy” (Chicago), „Gwiazda polarna” (Stevens Point), „Dziennik Polski”

(Detroit), szwajcarskie pismo internowanych „Goniec obozowy” (IX1940 – VI 1945)

9

□Rejestracja poloników we Włoszech

- Fundacja Rzymska im. Margrabiny J. Z. Umiastowskiej powołana została w 1944, jej

celem jest wspieranie nauki i kultury polskiej po przez m. in. udzielanie stypendiów oraz

współpracę z instytucjami włoskimi i krajowymi, fundatorka Janina Zofia z Sadowskich

(1860-1941) była żoną Władysława Umiastowskiego, zamożnego ziemianina z

Wileńszczyzny, małżeństwo to przekazało swoje majątki na cele społeczne, zwłaszcza na

Uniwersytet Wileński. Janina Umiastowska zmarła w 1941 r. w Rzymie.

- Ze względu na uszczuplony przez czasy wojny majątek fundatorki, fundacja w pierwszych

latach nie przejawiała aktywności, dopiero hr. Emeryk Hutten Czapski, który objął

kierownictwo w 1968 ukierował działalność na krótkie stypendia na pobyt we Włoszech,

utworzył również Hospicjum Polskich Kawalerów Maltańskich, co umożliwiło młodym

naukowcom i działaczom kulturalnym i społecznym zetknięcie się z kulturą europejską. Taka

polityka była kontynuowana również po jego śmierci.

- Ostatnio fundacja zaczęła się nastawiać na wieloletnie umowy o współpracę z innymi

instytucjami, np. umowa z Instytutem Sztuki PAN w sprawie inwentaryzacji polskich

nagrobków w Rzymie (przy pomocy Papieskiego Instytutu Studiów Kościelnych wydano t.1

inwentarza omawiającego grobowce w kościołach rzymskich), w czerwcu 1998 w Rzymie na

stypendium przebywała dr Maria Kwiatkowska z IS PAN celem dokonania ostatecznych

uzupełnień do tomu 2.

- umowa zawarta z Biblioteką Narodową i z Papieskim Instytutem Studiów Kościelnych

ma na celu rejestrację i katalogowanie starych druków dot. Polski, a znajdujących się w

bibliotekach rzymskich, opracowano już polonika w bibliotekach Alessandrina, Angelica,

Casanatense, Corsiniana, Pontificia, Facolta Telogica Marianum, Stacji rzymskiej PAN,

Vallicelliana, obecnie opracowywane są polonika w posiadaniu Biblioteki Watykańskiej,

przygotowywany katalog zbiorczy ukaże się nakładem BN

- podjęto również podjęła w ścisłej współpracy z Papieskim Instytutem Studiów

Kościelnych, Związkiem Polaków we Włoszech oraz innymi instytucjami i organizacjami

polonijnymi, liczne inicjatywy w celu pogłębienia i uzupełnienia wiadomości na temat

Polaków we Włoszech w XX wieku, przewiduje się:

10

1) gromadzenie i uzupełnianie danych bibliograficznych o publikacjach, dane ok. 2000

dokumentów (książki, broszury, artykuły) stanowiące część biblioteki fundacji są

wprowadzane do komputera oraz uzupełniane

2) inwentaryzację i opisanie źródeł publicznych i archiwów prywatnych, zawierających

nieznane lub niedopracowane materiały: rękopiśmienne, drukowane lub audiowizualne,

stworzono inwentarze i opracowano historię Rady Polaków we Włoszech, Ogniska

Polskiego w Rzymie, Związku Polskich Inwalidów Wojennych we Włoszech częściowo

Włoskiego Komitetu Solidarności dla Solidarności i Programy polskie Włoskiego Radia w

pierwszych latach po wojnie, zinwentaryzowano prywatne archiwum margrabiny

Umiastowskiej, dokonano wstępnej analizy źródeł dot. Ambasady RP przy Watykanie w

czasie po II wojnie światowej i okresu powojennego

3) zabezpieczanie ustnych świadectw wszystkich osób, które w taki czy inny sposób

przyczyniły się do kształtowania i rozwoju wspólnoty polskiej i ewentualnie wspomnień o

nich, pewna liczba rozmów została już autoryzowana do druku i przewidziano już

ukazanie się pierwszego zeszytu ze wspomnieniami kombatantów

4) gromadzenie dokumentacjo dotyczącej bieżącej działalności Polaków oraz organizacji i

instytucji związanych z Polską (zaproszenia, katalogi wystaw, wycinki z pracy), praca

przygotowawcza do edycji Słownika biograficznego Polaków we Włoszech, w ramach tej

inicjatywy został nawiązany kontakt z Encyklopedią emigracji polskiej i Polonii (prof.

Kazimierz Napierała) i Zakładem Biografistyki Polonijnej dyrektor – dr hab. Zbigniew

Judycki.

11

□Materiały do dziejów Polonii w zbiorach Stolicy Apostolskiej

- zbiory te charakteryzuje specyfika spowodowana zarówno unikatowym charakterem

instytucji, która je wytworzyła lub przechowywała, jak i ogromem materiałów, długo

narastały, pochodzą z całego świata

- materiały dot. Polski znajdują się zarówno w Bibliotece Watykańskiej oraz watykańskich

muzeach, najwięcej dokumentów zawierają archiwa watykańskie, a wśród nich Archivum

Secretum Vaticanum

- archiwum w jego obecnej formie utworzono na początku XVII wieku, jako centralne

archiwum Kościoła

- archiwa dykasterii sięgają zazwyczaj początków tej instytucji, odzwierciedlają przede

wszystkich duchową władzę Kościoła powszechnego oraz jego oddziaływanie prze struktury

administracji terytorialnej, ten charakter instytucji sprawczej spowodował, że zbiory

watykańskie mają charakter uniwersalny

- najstarsze archiwalia to w większości registry dokumentów papieskich (bulle), zebrane

głownie w serii znanej pod nazwą Registra Vaticana liczącą 2020 woluminów, obejmującą

lata 872-1595 (od Innocentego III do Piusa V), dla okresu awiniońskiego istnieje paralelna

seria Registra Avenionensia (353 tomy), kontynuacją jest Registra Lateranensia z

materiałami za okres 1389-1897 (2467 tomów), registry zawierają wpisy bulli papieskich, w

znacznym stopniu zostały już przebadane, a dokumenty dla konkretnych terytoriów czy z

niektórych pontyfikatów opublikowane,

- z tych dokumentów dowiemy się np. że w XIV w. w Polsce było więcej osób z

wykształceniem uniwersyteckim niż sądzono (wykształcenie było zdobywano za granicą),

znajdujemy informacje o Polakach podróżujących do Ziemi Świętej w czasie wypraw

krzyżowych, czy broniących Państwa Kościelnego, nasze kontakty z Europą, Włochami i

Ziemią Świętą były liczniejsze, dowiadujemy się o dominikanach polskich działających w

Kijowie w pierwszej połowie XIII w., na przełomie XIV/XV misje franciszkanów i

dominikanów objęły Mołdawię, Ukrainę aż do dolnej Wołgi, Polak został biskupem

Sewastopola na Krymie, późniejsze bulle były wystawiane dla osób polskiego pochodzenia

czy instytucji powołanych przez emigracje

- działalność Kurii rzymskiej poświadczona jest od XIV w., są to różne księgi i akta Kamery

Apostolskiej, urzędu ds. finansowych czy tez trybunału roty Rzymskiej, kompetentnej w

12

rozstrzyganiu różnego typu sporów, w tych dokumentach many potwierdzenia nawet

dłuższych pobytów Polaków w Rzymie, byli to głównie pełnomocnicy i świadkowie

- pod koniec XIV w. rozpoczyna się ogromna (7 tys. woluminów) seria registów zwana

Regista Supplicationum, doprowadzona do 1899, są to odpisy różnych próśb skierowanych

do papieża, mało znane i wykorzystywane, pewnie ze względu na trudny sposób rejestracji, są

cennym materiałem do badań przejawów życia społecznego, zwłaszcza elit duchownych i

świeckich, znajdują się tu polonika zarówno ze średniowiecza jak i dziejów emigracji

- materiały zawierają różnorodną treść, pozwalają zgłębić tajemnicę misji i działań rodaków

- od XV w. zaczęły w Kurii formować się nowe organy administracyjne – sekretariaty,

będące instrumentem mniej sformalizowanym, więc bardziej sprawnym w prowadzeniu

spraw

- Sekretariat Apostolski funkcjonował w latach 1487-1678, a sekretariat papieski

ukształtowały się w XVI wieku,

- Sekretariat Stanu powstał w XVI wieku, wytworzył bardzo ciekawą dokumentację –

korespondencję dykasterii z nuncjuszami, a także osobami życia politycznego i religijnego w

poszczególnych krajach, do XIX wieku gromadzono materiały pod nazwą terytoriów

(Germania, Polonia, Napoli), wyodrębniono serie listów pochodzących od biskupów,

panujących, kardynałów itp.

- korespondencja z nuncjuszami jest bardzo ciekawa, szczególnie w pierwszym okresie

istnienia tej służby dyplomatycznej, przez nuncjuszy rezydujących w różnych krajach Polacy

informowali o stanie kościoła na ziemiach polskich oraz załatwiali swoje sprawy, co pozwala

na wszechstronne badania z zakresu stosunków kościelnych, politycznych, społecznych,

kulturowych i in.,

- po Soborze Trydenckim powstały nowe kongregacje, kierowane przez kardynałów, będące

organami Kurii Rzymskiej, były to pierwsze kolegialne urzędy w Europie,

- archiwum Kongregacji do spraw Kanonizacji – wyniki przesłuchań świadków,

dokumentacja dot. osób wyniesionych na ołtarze, np. sprawa kanonizacja Melchiora

Grodzickiego (XVI w.)

- archiwum Kongregacji ds. Biskupów i Zakonników – materiały dotyczące nie tylko

biskupów i wyższych przełożonych zakonów, ale także całych wspólnot zakonnych poza

krajem, biskupi informowali Kurię Rzymską o problemach grup narodowościowych, ciekawe

są relacje z zakonów, w których Polacy żyli,

- archiwum Kongregacji Rozkrzewiania Wiary

13

- archiwa watykańskie będą zawierały najwięcej informacji o dostojnikach kościelnych i

całym duchowieństwie pracujących w Stolicy Apostolskiej

- przez wieki przedstawicieli różnego szczebla mieli w Rzymie królowi polscy, w czasie

zaborów wielu Polaków przebywających na emigracji starało się informować Rzym, warto tu

wspomnieć o Adamie Czartoryskim ( H. Lambert), Komitecie Głównym Pomocy Ofiarom

Wojny w Polsce (1915) z prezesem H. Sienkiewiczem i wiceprez. Ignacym Paderewskim

- przez całą wojnę i okres komunistyczny w Polsce, w Watykanie rezydował ambasador

Kazimierz Papee (zm.1979), pod koniec wojny jedyny uznawany członek Rządu

londyńskiego

- Biblioteka Watykańska – druki, rękopisy, kodeksy, autografy, inkunabuły, w zbiorach

specjalnych kartografia, grafika i dzieła sztuki, ze względu na długi proces tworzenia się

struktury zasobu jest ona skomplikowana, w bibliotece znajdują się w pełni uformowane

archiwa, w części najnowszej łatwo znaleźć autorów polskiego pochodzenia po tytułach

- ks. Prof. Janusz Pasierb podjął akcję zebrania i opublikowania poloników artystycznych

we wszystkich zbiorach watykańskich

- udostępniane są materiały do 1922, dorobek polski na polu kwerend i publikacji jest mały, a

materiały rozproszone

14

□Archiwa polskie w Szwajcarii

- nie możemy mówić o polskich archiwach z prawdziwego zdarzenia (personel, lokal, godz.

urzędowania, inwentarze(!)),

- są organizacje posiadające dokumentacje własną dotyczącą danej organizacji jak i obcą ora

instytucje zajmujące się gromadzeniem i zabezpieczeniem zbiorów otrzymanych lub

odnalezionych na terenie Szwajcarii.

- Archiwum Muzeum Polskiego w Raperswilu

- jest na etapie tworzenia swojego zbioru na bazie dokumentów rozproszonych po różnych

magazynach, składach lub zabezpieczonych w sejfach bankowych,

- ilość dostępnych materiałów jest stosunkowo mała i dopiero w trakcie opracowywania,

mimo że kolekcja jest przebogata i ma wielką wartość naukową i materialną,

- rzeczą pierwszoplanową jest zgrupowanie całego posiadanego materiału w lokalu

przeznaczonym na archiwum, aby zorientować się jego wartości, co pomoże stworzeniu

schematu podziału na zespoły i podzespoły,

- sprawa jest bardzo ważna i pilna, ponieważ archiwalia własne dotyczące historii Muzeum,

jak i nabyte są niezbędne do pracy naukowej nad historią emigracji polskiej w Szwajcarii.

- Archiwum Polskiej Misji Katolickiej

- powstawało przez ponad 40 lat na bazie materiału archiwalnego różnej proweniencji,

materiały te były przechowywane w miejscach do tego nieprzygotowanych zawilgoconych,

pozbawionych zainteresowania osób odpowiedzialnych, całość zalegała w zamkniętych

kartonach i workach,

- kilka lat temu podjęto próby zaprowadzenia porządku, akta prowizorycznie umieszczono w

teczkach, bez specjalnej klasyfikacji, główny, aby zabezpieczyć je od wilgoci i

odseparowania od książek i czasopism,

- dwa lata temu (książka wydana w 1999) dzięki pomocy pracowników z Instytutu

Polonijnego z Lublina rozpoczęło się powolne opracowywanie zbiorów, jak również opis i

próby ogólnego ich usystematyzowania,

15

- najcenniejsze archiwalia to spuścizna po Alfonsie i Ludwiku Bronarskich. Bracia przybyli

do Fryburga tuz przed I wojną światową, Alfons był z wykształcenia polonistą, profesorem

slawistyki, w okresie międzywojennym pełnił obowiązki attache prasowego legacji polskiej w

Bernie. Ludwik był muzykologiem, znawcą Chopina, profesorem Konserwatorium we

Fryburgu i Neuchatel, obaj blisko byli związani z życiem politycznym społeczności polskiej

Fryburga przez ponad 50 lat, zbór ich umieszczony jest w 117 teczkach i zawiera ogromną

ilość korespondencji, dokumentów osobistych, manuskryptów itp., materiał jest kompletny,

jednak wymaga jeszcze szczegółowego opracowania,

- Misja posiada tez materiały przekazywane przez niektóre organizacje polonijne, np.: zbiór

Stowarzyszenia Polskich Kombatantów (29 teczek, korespondencja, statuty, protokoły zebrań,

sprawozdania), materiały Związku Organizacji Polskich, Federacji Europejskiej, Polskiego

Katolickiego Stowarzyszenia Uniwersyteckiego Veritas, wszystkie te zespoły wykazują duże

braki, zawierają albo określone lata albo wybrane dziedziny,

- osobny zbiór tworzą archiwalia dotyczące działalności Misji, tu również występują braki

obejmujące okres kilkunastu pierwszych lat działalności, opracowanie materiału postępuje

powoli,

- Fundacja Archiwum Helweto-Polonicum

- powstało one przes dwoma laty,

- za cel stawia sobie gromadzenie, opracowywanie i udostępnianie wszelkiej dokumentacji

związanej z obecnością Polaków i sprawy polskiej w Szwajcarii,

- fundacja jest zarejestrowana prze władze kantonu fryburskiego i podlega ich kontroli i

jurysdykcji, posiada również państwowe gwarancje zabezpieczenia zbiorów oraz statut

jednostki użyteczności publicznej,

- zbiory są oparte na prywatnej kolekcji, tworzonej na terenie Szwajcarii przez ostatnie

kilkanaście lat,

- archiwum-biblioteka zawiera 3 rodzaje zbiorów:

kolekcja zbiorów wydawnictw i druków niezależnych wydawanych w Polsce od 1976 do

1989, odbiega ona od statutowej działalności, zawiera książki, czasopisma, kasety

magnetofonowe i wideo, plakaty, ulotki, kartki i znaczki pocztowe, zdjęcia itp., jest to dość

kompletny zbiór, jeden z największych w Europie, wszystkie książki i czasopisma są

zdigitalizowane, a ich wersje komputerowe są w posiadaniu Biblioteki Narodowej, Biblioteki

16

Jagiellońskiej i Biblioteki Uniwersyteckiej UMK w Toruniu, zbiór jest uporządkowany, a

uzyskanie konsultacji bardzo proste, tym bardziej że większość dokumentów jest gromadzona

w dwóch egzemplarzach, ta zasada stosowana jest również wobec innych zbiorów,

oczywiście tylko w przypadku jednostek wielonakładowych, co pozwoli zainteresowanym na

konsultacje poza obrębem lokalu,

to w zasadzie biblioteka, kolekcja książek, czasopism i druków ulotnych wydawanych przez

Polaków, czy też na ich temat, poza Polską (tzw. poloników zagranicznych), są wydawnictwa

2 Korpusu Armii Polskiej na Wschodzie, internowanych Polaków w Budapeszcie czy

Bukareszcie, druki oficyn wydawniczych we Francji, Anglii czy Stanach Zjednoczonych, jak

tez edycje francuskie z XVIII i XIX w., niemieckie i in. dotyczące Polski. Zbiór uzupełniony

jest pewną ilością wydawnictw polskich z dziedzin literatury, historii czy filozofii, przez co

wspomaga bibliotekę Seminarium Slawistycznego przy Uniwersytecie Fryburskim

archiwalia Fundacji, dzieli się na zespoły: korespondencja Henryk Opieńskiego, muzykologa

i przyjaciela Ignacego Paderwskiego z lat 1893-1915, ok. 500 listów pisanych do narzeczonej

to specyficzny dziennik, w którym Opieński opisuje swoje liczne kontakty z Polakami na

emigracji, listy pisane są z Berlina, Paryża i Mores; archiwum dra Janusza Rakowskiego,

ekonomisty, publicysty, z zamiłowania historyka, dociekliwego uczestnika życia politycznego

polskich organizacji niepodległościowych i zbrojnych, spuścizna osobiście przekazana składa

się z korespondencji z lat 1945-1990, dokumentacji wielu polskich organizacji

niepodległościowych, osobistych własnoręcznych manuskryptów, zdjęć itp., archiwum Jana

Modzelewskiego, przybył do Fryburga w 1895, dr chemii, przyjaciel i współpracownik

Mościckiego, współredagował Encyklopedię polską, uczestniczył w życiu politycznym

Polonii szwajcarskiej obok H. Sienkiewicza, I. Paderewskiego, J. Kucharzewskiego, Erazma

Piltza, w okresie międzywojennym był ministrem pełnomocnym przy Poselstwie Polskim w

Bernie, jego archiwum tworzy liczna korespondencja, dokumenty osobiste, świadectwa

działalności naukowej i politycznej, dokumentacja wielu organizacji polskich i szwajcarskich

wspomagających Polaków, archiwum rodzinne Marii i Zygmunta Estreicherów, Maria była

działaczką społeczną i polityczną polskich organizacji w Genewie i poza nią, Zygmunt

synem prof. chemii Uniwersytetu Fryburskiego i Jagiellońskiego, internowanym w Szwajcarii

w 1940, muzykologiem, prof. uniwersytetu w Neuchatel i w Genewie, zbiory zawierają

korespondencje, dokumenty osobiste i zdjęcia, ze względu na charakter osobisty cześć

zbiorów na życzenie rodziny jest niedostępna, dokumenty polskich organizacji (fryburskie

stowarzyszenie studenckie Polonia i Jagiellonia, charytatywne: Pro Polonia, Pomoc Ofiarom

17

Wojny w Polsce, katolickie: Veritas), zawierają programy, statuty, sprawozdania, plakaty,

korespondencję, zespół w przyszłości zostanie podzielony na wiele podzespołów, archiwum

żołnierzy internowanych na terenie Szwajcarii podczas II wojny światowej, zespół

niejednorodny, oprócz korespondencji, dokumentów osobistych w jego skład wchodzą druki

zwarte (kalendarze, śpiewniki, programy koncertów, skrypty i podręczniki, jednodniówki

obozowe, instrukcje, dodatkowo są też zdjęcia, medale i odznaczenia, grafika, karty i znaczki

pocztowe, fragmenty mundurów itp., kolekcja druków zwartych, ciągłych i ulotnych

wydanych na terenie Szwajcarii i spełniających jeden z warunków: język polski, autor polski,

temat polski, nieograniczona chronologicznie, uporządkowana i skomputeryzowana,

sfotokopiowane archiwum prof. Józefa Bocheńskiego, mimo że są to fotokopie fundacja jest

najprawdopodobniej jedyną instytucją, która posiada całość tego zespołu, 20 klaserów

fotokopii dokumentów z archiwów szwajcarskich, aby zaoszczędzić badaczom poszukiwań

- pozostałe archiwalia tej grupy są niedopracowane

- zbiór trzeci –biblioteka zawierająca prace dot. emigracji wydane poza Szwajcarią

- fundacja prowadzi prace nad komputerowymi bazami danych np. nazwisk żołnierzy

internowanych

- podstawowym problemem jest brak odpowiedniego lokalu i środków finansowych

- w archiwach państwowych Szwajcarii jest wiele dokumentów dot. Polski

18