1

Archeologiczne ślady żeglugi po Morzu Martwym

w starożytności (VII BC-II AC)

Piotr Briks

wstęp

Ślady osadnictwa nad brzegami M. Martwego sięgają piątego tysiąclecia przed Chr.

(En Gedi, Nahal Arugot, Teleilata al-Ghassoul)1. Z końca czwartego tysiąclecia pochodzą

znaleziska w Bâb edh-Dhrâ' na południowo-wschodnim wybrzeżu M. Martwego w okolicy

półwyspu Liszan2. Z kolei ślady osadnictwa z okresu brązu odkryte zostały w okolicy

miejscowości Numeira, Safi, Feifa i Khanazir3. Mieszkańcy tych osiedli żyjąc nieopodal

morza, najprawdopodobniej czerpali z niego jakieś korzyści, m.in. wydobywając unoszący się

na jego powierzchni bitumen. Najstarsze ślady wykorzystania asfaltu pochodzącego bez

wątpienia z brył pływających po M. Martwym (w odróżnieniu od znacznie bardziej

zanieczyszczonego bitumenu znajdowanego na brzegu morza) pochodzą z wczesnego brązu

(3200-2650 BC.) z Tel Arad i Small Tel Malhata4. Aby przyholować unoszące się na wodzie

1 Trzeba tu jednak zaznaczyć, że M. Martwe w ciągu tysiącleci znacząco zmieniało swoją linię brzegową, przede

wszystkim z powodu obniżania się lub podnoszenia poziomu tafli wody. A. Frumkin i Y. Elitzur w artykule pt.

The Rise and Fall of the Dead Sea (Biblical Archaeology Review 27/2001, nr 6, 42-50) dowodzą, znaczącej

różnicy w poziomie wody w M. Martwym pomiędzy rokiem 3000 BC., kiedy to poziom był jeden z

najwyższych w starożytności, a 2100-1800 BC, kiedy poziom wody był tak niski, że basen południowy wysechł

całkowicie. Od połowy drugiego tysiąclecia poziom wody ponownie zaczął się podnosić (46-48). O

najwcześniejszych śladach człowieka nad M. Martwym pisze P.G. Macumber, Evolving landscape and

environment in Jordan, w: The archaeology of Jordan, B. MacDonald, R. Adams, P. Bienkowski (wyd.),

Sheffield 2001, 5 (1-30). 2 Odnaleziono tam cmentarzysko grobów studniowych liczące ok. 20.000 pochówków. Patrz: R.T. Schaub, W.E.

Rast, Bâb edh-Dhrâ': Excavations in the Cemetery Directed by Paul W. Lapp (1965-67), Winona Lake 1989

oraz: Bâb edh-Dhrâ': Excavations at the Town Site (1975-1981), Winona Lake 2003; patrz także: B. Fröhlich, &

D. J. Ortner, Excavations of the early bronze age cemetery at Bab edh-dhra, Jordan, 1981: a preliminary report,

Annual of the Department of Antiquities of Jordan 26/1982, 249-267. 3 Miejscowości te można być może identyfikować ze wspominanymi w Księdze Rodzaju miastami z doliny

Siddim: Sodomą, Gomorą, Adma, Seboim, Lasza (por. Rdz 10,19) oraz Bela i Zoar (Rdz 14,3). 4 Proceder wydobywania asfaltu z jeziora, a więc także żegluga po nim, opisany przez historiografów przed

ponad 2000 lat, ma historię znacznie dłuższą o czym świadczą badania nad bitumenem wykorzystanym np. jako

spoiwo w przedmiotach odkrywanych w trakcie wykopalisk archeologicznych. Metodologia i wyniki analiz

znalezionych tam fragmentów bitumicznych patrz: O. Ilan, R. Amiran, A. Serban, A. Nissenbaum, Dead Sea

Asphalt from the Excavations in Tel Arad and small Tel Malhata, w: Paléorient 1984, t. 10, nr 1, 157-161.

Najstarsze ślady wykorzystania bitumenu na Bliskim Wschodzie pochodzą z wykopalisk w pobliżu El Kown

(Syria) i datowane są na 40 tys. lat wstecz. Powszechnie i do bardzo różnorodnych celów bitumen zaczęto

stosować już w okresie preceramicznym (7-6 tys. BC.). Bitumenu (jak dowodzą badania opublikowane przez

J. Rullköttera i A. Nissenbauma pochodzącego przede wszystkim z M. Martwego) używano także w procesie

2

bryły asfaltu musiano używać jakichś łodzi lub tratew. Póki co nie odnaleziono jednak

żadnych śladów bezpośrednio potwierdzających żeglugę po M. Martwym z tak wczesnego

okresu. Do niedawna w rozważaniach na temat żeglugi po M. Martwym, zdani byliśmy

jedynie na bardzo nieliczne, na dodatek lakoniczne oraz stosunkowo późne (najwcześniejsze

to okres rzymski) wzmianki historyków starożytnych.

Żegluga po M. Martwym w tekstach antycznych

O żegludze po M. Martwym wspomina zaledwie 9 relacji z okresu od IV w. BC do II

w. AC. Przy czym najstarsza z nich, autorstwa Hieronima z Cardii (IV/III w. BC)5 zachował

się jedynie w przekazie Diodora Sycylijskiego (I w. BC)6. Najstarszy zachowany tekst to

notatka Strabona (ok. 63 BC-24 AC) w jego dziele Geogrfia (16:2:42). Cytuje on w nim z

kolei niemal bliźniaczy do Hieronimowego opis wydobycia asfaltu pochodzący od

Posejdoniosa z Rodos (ok. 135-50 BC.). O samym procederze wydobycia bitumenu pisze

także Józef Flawiusz (37- ok. 94 AC)7 oraz Tacyt (ok. 55-120 AC)8.

Diodor Sycylijski/Hieronim z Cardii piszą ponadto o walce Greków przeciw 6000

„Arabów”, którzy przypłynęli na łodziach i zabili konkurentów do wydobywania asfaltu

(walczyli ἐν ταῖς δέσμαις ἐπὶ τοὺς ἐν τοῖς πλοίοις, czyli ci na tratwach przeciw tym, co na

łodziach). Pośrednio o wykorzystaniu łodzi do walki na M. Martwym wspomina także Józef

Flawiusz, w miejscu gdzie opisuje, jak dowódca rzymski Placidus, po serii zwycięskich walk

mumifikacji w Egipcie (samo słowo mumia pochodzi, poprzez łacinę, od perskiego określenia asfaltu). Jednak

najstarsze przebadane do tej pory ślady mumifikacji przy użyciu asfaltu z M. Martwego pochodzą dopiero z

pierwszego tysiąclecia BC. Patrz: J. Rullkötter, A. Nissenbaum, Dead Sea asphalt in Egyptian mummies:

molecular evidence, Naturwissenschaften 75/1988/12, 618–621 oraz A. Nissenbaum, S. Buckley, Dead Sea

asphalt in ancien Egyptian mummies – why?, Archaeometry 55/2013/3, 563. Odmiennego zdania jest J. Connan.

Według niego najstarsze ślady użycia bitumenu z lub znad M. Martwego w Egipcie datuje na 4-3 tysiąclecie BC.

patrz: Use and trade of bitumen in antiquity and prehistory: molecular archaeology reveals secrets of past

civilizations, Philosophical Transactions of the Royal Society of London: Biological Sciences (Molecular

Information and Prehistory) 354/1379/1999, 48 (33-50). 5 Hieronim z Cardii był generałem armii Demetriusza, który w 312/11 BC. wyprawił się przeciwko

Nabatejczykom. W swoim dziele Diodor powołuje się na relację Hieronima z tamtych wydarzeń. Patrz:

M. Stern, Greek and Latin Autors on Jews and Judaism, Jerusalem 1974, I, 18-19. 6 Bibilotheka Historica 2:48:7 oraz 19:98-100. 7 Wojna żydowska IV.8.4. 8 Dzieje 5,6. Fakt wydobywania asfaltu z M. Maratwego potwierdza także jego grecka nazwa ἡ Θάλαττα

ἀσφαλτῖτης. O asfalcie z M. Martwego, choć bez wspominania o sposobie jego wydobycia, piszą także m.in.:

Antygon z Karystos, Vitruvius, Scribonius, Dioscorides, Pliniusz, Galen i in.. Niemal identyczny do opisanego

przez starożytnych sposób wydobywania asfaltu praktykowany był przez Arabów jeszcze w XIX w.

3

przeciw Zelotom, kazał ścigać uciekinierów, którzy schronili się na wodach Jeziora

Asfaltowego9.

Warta wspomnienia jest jeszcze opinia Marka Junianusa Justyniusa (II/III w. AC)

przekazana przez Pompejusza Trogusa (koniec I w. BC). Pisze on, że wody M. Martwego

„nie pozwalają na żeglowanie” i „nic nieożywionego po nich pływać nie może, jeśli nie jest

pociągnięte ałunem”. Wiarygodność tego stwierdzenia jest jednak znikoma. Najmłodszym

starożytnym świadectwem żeglugi po M. Martwym jest fragment listu Bar Kochby (II w AC),

w którym pisze on o dobrach przechowywanych na statkach w porcie w En Gedi.

Jeśli chodzi o wymieniane w powyższych tekstach jednostki pływające, zauważalna

jest swoista ewolucja: najstarsze teksty wspominają o tratwach z trzciny (σχεδία albo δέσμη

καλάμων), Józef Flawiusz pisze o σκάφος (czyli pokład łodzi lub po prostu łódź). Tacyt

używa terminu navis, co sugeruje, że pisze on o znacznie większych jednostkach niż łódź

(navicula) czy tratwa (ratis). W liście Szymona Bar Kochby pojawia się hebrajski termin

.”czyli „statek – (sefina) ספינה

Trudno jest uwierzyć, że łodzi nie używano także do innych celów, w szczególności

transportu i podróżowania pomiędzy stosunkowo licznymi miejscowościami leżącymi w

okresie hasmonejskim i rzymskim nad brzegiem M. Martwego10. O tego typu żegludze po M.

Martwym teksty antyczne ledwo napomykają, mimo że bardzo często w kontekście M.

Martwego pojawiają się informacje o innych, obok bitumenu, dobrach pozyskiwanych w

okolicach, jak przede wszystkim sól, daktyle, balsam, ziarno czy w późniejszym okresie

cukier11.

Warunki do żeglugi

Według Junianusa Justyniusa/Pompejusza Trogusa nad M. Martwym panuje

kompletnie bezwietrzna pogoda. O ile do podpłynięcia do bloków asfaltu i przyholowania ich

9 Wojna żydowska 4,439. 10 G. Hadas podaje przykład różnicy odległości pomiędzy Jerozolimą a twierdzą w Macheroncie: drogą lądową

80km, z wykorzystaniem drogi morskiej przez Ma’aganit Ha-Melach i Kalliroe to zaledwie 50km. G. Hadas,

Dead Sea Sailing Routes during the Herodian Period, Bulletin of the Anglo-Israel Archaeological Society

26/2008, 33. 11 A. Nissenbaum, Shipping Lanes of the Dead Sea, Rehovot 11:1/1991, 21 (19-24).

4

do brzegu wiatr nie jest konieczny, to trudno wyobrazić sobie bez niego transport i

komunikację po wodach M. Martwego.

Pierwsze systematyczne badania dotyczące warunków pogodowych (m.in. wiatru i

wywoływanych przez wiatr fal) na M. Martwym zostały przeprowadzone przez Israel

Oceanographic and Limnological Researche Ltd. w 1982 i 198312. Efektem tych badań była

publikacja Wind waves on the Dead Sea13. Rozpoczęte badania kontynuowano w latach 1984-

198814 oraz 1992-200215.

Zebrane wyniki pozwoliły naukowo potwierdzić, że M. Martwe nie jest akwenem

wyłącznie cichym i spokojnym. W okresie badań zmierzono wiatr wiejący z prędkością do

18,4 m/s (czyli ok. 66 km/h)16, choć oczywiście były to wartości rzadko notowane. Wiatr

wiejący powyżej 10 m/s, uznawany nad M. Martwym za silny, stanowił mniej niż 1%

pomiarów17.

Według pomiarów z wiosny 1983 fale miały aż 2m wysokości przez 3,5% czasu, a

0,75% to fale ok. 2,5m. Najwyższe zmierzone fale dochodziły aż do 4m wysokości. Trudno

więc morze to nazwać spokojnym, chociaż poczynione pomiary dobitnie udowodniły, że na

akwenie tym panują dobre warunki do żeglowania, z dłuższymi okresami ciszy, ale też

krótkimi, choć gwałtownymi wzburzeniami, które być może tłumaczą wymienione poniżej

12 Historia systematycznych badań klimatycznych dotyczących M. Martwego patrz: A. Hecht, I. Gertman, Dead

Sea Meteorological Climate, w: E. Nevo, A. Oren & S.P. Wasser (wyd.), Biodiversity of Cyanoprocaryotes,

Algae and Fungi of Israel. Fungal Life in the Dead Sea, Haifa 2003, 72-74. 13 autorzy: A. Hecht, T. Ezer, A. Huss, A. Shapira w: T.M. Niemi, Z. Ben-Avraham, J.R. Gat (wyd.), The Dead

Sea: The Lake and Its Setting, Oxford 1997, 114-121. 14 Publikacja wyników badań patrz: A. Cohen, M. Weiss, i Y. Mahrer, The atmospheric boundary layer and its

influence on the physical behaviour of the Dead Sea. Interim Report for the period April 1982-March 1983,

submitted to the Ministry of Energy and Infrastructure (po hebrajsku) 1983; A. Cohen, M. Weiss, Y. Mahrer,

The investigation of the atmospheric boundary layer in the region of the Dead Sea. Final Report, submitted to

the Ministry of Energy and Infrastructure (po hebrajsku), 1986; Y. Mahrer, A. Cohen, M. Weiss, The

atmospheric boundary layer and its influence on the physical behavior of the Dead Sea. Yearly Report for 1983-

1984, submitted to the Ministry of Energy and Infrastructure (po hebrajsku) 1984; M. Weiss, A. Cohen,

Y. Mahrer, Upper atmosphere measurements and meteorological measurements on the Dead Sea. Yearly Report

for 1986-1987, submitted to the Ministry of Energy and Infrastructure (po hebrajsku), 1987; M. Weiss, The

atmosphere in the region of the Dead Sea – meteorological measurements in the middle of the sea. Final Report

for 1988, submitted to the Ministry of Energy and Infrastructure (po hebrajsku), 1988. 15 Publikacja badań: A. Hecht, I. Gertman, Dead Sea Meteorological Climate, w: E. Nevo, A. Oren & S.P.

Wasser (wyd.), Biodiversity of Cyanoprocaryotes, Algae and Fungi of Israel. Fungal Life in the Dead Sea, Haifa

2003, 69-116. 16 A. Hecht, I. Gertman, Dead Sea Meteorological Climate, w: E. Nevo, A. Oren & S.P. Wasser (wyd.),

Biodiversity of Cyanoprocaryotes, Algae and Fungi of Israel. Fungal Life in the Dead Sea, Haifa 2003, 105. 17 Natężenie wiatru i wysokość fal była znacząco różna dla poszczególnych okresów pomiarów i to nie tylko w

ramach jednego roku, ale także na przestrzeni lat, co świadczy to o dużej zmienności pogodowej w tym regionie.

5

ślady zatonięć, a przynajmniej wywrotek statków lub łodzi18. Autorzy raportów twierdzą, że

warunki pogodowe do żeglowania na M. Martwym są porównywalne do tych na J.

Galilejskim.

Zasolenie M. Martwego na poziomie zbliżonym do 30% oraz gęstości wody 1,24

g/cm3, gwarantuje ogromną wyporność wody, a tym samym doskonałe warunki do transportu

nawet bardzo ciężkich towarów19.

Źródła ikonograficzne

Poza wspomnianymi tekstami mówiącymi o żegludze po M. Martwym, znane są

jeszcze 4-5 ikonograficzne jej przedstawienia. Trzy – cztery z nich budzą jednak poważne

wątpliwości. Chodzi mianowicie o graffiti statków (handlowych?) na murach Masady,

datowanych na I w. AC. Pierwsze z nich zostało odkryte przez B. Rothenberga w 1957 r. nad

siedziskiem przy wejściu do Pałacu Północnego20, pozostałe niedaleko tego miejsca21.

Rysunki te wielu interpretuje jako przedstawienie statków pływających w tamtym okresie po

pobliskim M. Martwym. Niestety żaden z rysunków nie ma kontekstu, który pomógłby w ich

interpretacji.

Bezsporna ilustracja żeglugi po M. Martwym przedstawiona jest jedynie na

bizantyjskiej mozaice w kościele św. Jerzego w Madabie, obecnie na terenie Jordanii (542-

570 AC). Przedstawiono na niej dwie łodzie. W każdej z nich znajduje się dwu żeglarzy oraz

kopczyk ładunku, jeden w kolorze białym, drugi jasno brązowym (nie jest to więc, jak

niektórzy sugerują, pojawiający się w opisach żeglugi po M. Martwym, bitumen). R.M. Bloch

sugeruje, że ładunkiem jest wyłącznie sól, w jednej łodzi sól wydobywana z morza, w drugiej

ta ze skał22. Nie wykluczone, że mogą to być również daktyle23 albo wytwarzane w okolicy

18 Z powodu znacząco wyższej masy wody, fale na M. Martwym są o wiele bardziej destrukcyjne niż na innych

akwenach. 19 Średnia gęstość wody przypowierzchniowej Oceanu Światowego to około 1,025 g/cm3. Innymi słowy statek,

który na statystycznie uśrednionych innych wodach świata miałby zanurzenie 2m, na M. Martwym zanurzałby

się już jedynie na 1,65m. 20 Patrz: Y. Aharoni, B. Rothenberg, In the footsteps of kings and rebels in the Judean desert (po hebrajsku), Tel

Aviv 1960, 18; oraz: E. Netzer, Masada III: The Buildings, Stratigraphy and Architecture, Jerusalem 1991, 116. 21 E. Netzer, Masada III: The Buildings, Stratigraphy and Architecture, Jerusalem 1991, 120. 22 R.M. Bloch, Red Salt and Grey Salt, Mad’a 6/1962, 3-8; por. J. Rosenson, What were the Ships sailing on the

Dead Sea in the Map of Madaba carrying?, Halamish 3/1986, 16–20. 23 F.N. Hepper, J.E. Taylor, Date Palms and Opobalsam in the Madaba Mosaic Map, Palestine Exploration

Quarterly, 136/1/2004, 35-44.

6

mydło24. Wydaje się, że wydobycie bitumenu w okresie rzymskim, a tym bardziej

bizantyjskim, stało się już tylko incydentalne25. To jedyne jednoznaczne świadectwo

ikonograficzne, pochodzi jednak z epoki nieco późniejszej niż omawiana w tym artykule.

Kotwice

Na pierwsze archeologiczne potwierdzenie żeglugi po M. Martwym trzeba było

czekać aż do roku 1966, kiedy to H. Schultz ogłosił odkrycie kamiennej kotwicy w okolicy

Ma’aganit Ha-Melach/Rujum el-Bahr26. W ćwierć wieku później pojawiają się kolejne, coraz

liczniejsze dowody. W 1990 A. Nissenbaum, I. Carmi i G. Hadas donoszą o odkryciu 3

kamiennych kotwic z okolic kibucu En Gedi27. Kotwice mają rozmiary ok. 60 cm x 40 cm x

20-30 cm i wagę 110-135 kg. Wykonane są z dolomitu stanowiącego główny składnik klifu

nadmorskiego M. Martwego. We wszystkich kotwicach wydrążone są otwory o średnicy 10-

15 cm. Przy dwu kotwicach zachowały się doskonale zachowane fragmenty lin mocujących

do łodzi. Jeden z tych fragmentów lin był potrójnie spleciony i miał 60 cm długości i 6 cm

średnicy. Drugi fragment był podwójnie spleciony oraz mierzył 160 cm długości i 3 cm

średnicy przekroju. Obie liny wykonane zostały z miejscowych włókien palmowych (z palmy

daktylowej) i datowane (metodą C14) na III-II w. BC.28

Kolejną kotwicę (tego samego typu) w okolicach En Gedi odkryto w 1991, na

poziomie -407,4m. Kotwica wykonana była z wapienia. Miała 70 cm wysokości, 22cm

grubości i 34-35cm szerokości, ważyła ok. 111kg29. Zastanawiająca jest waga wszystkich

tych kotwic. Albo utrzymywały stosunkowo duże łodzie/statki, albo musiały być tak ciężkie

24 Z. Amar, The Ash and the Red Material from Qumran, Dead Sea Discoveries 5/1998, 1-15. 25 tak: Ze'ev Safrai, The Economy of Roman Palestine, New York 2005, I.10.3 (105-106). 26 H. Schult, Zwei Häfen aus römischer Zeit am Toten Meer: Rugm el-Bahr und el-Beled (ez-Zara), Zeitschrift

des Deutschen Palästina-Vereins 82/1966, 141-142 (139-148), tabl. 27A. 27 Kotwice odkryto w 1989. Patrz: A. Nissenbaum, I. Carmi, G. Hadas, Dating of Ancient Anchors from the

Dead Sea, Naturewissenschaften 77/1990, 228-229. Więcej patrz G. Hadas: Stone Anchors from the Dead Sea,

Atiqot 21/1992, 55-57; A Stone Anchor from the Dead Sea, International Journal of Nautical Archaeology

22/1993, 89-90; Where was the Harbour of En Gedi Situated? Israel Exploration Journal 43/1993, 45-49 oraz

G. Hadas, N. Lifschitz, G. Bonani, Two Ancient Wooden Anchors from Ein Gedi, on the Dead Sea, Israel,

International Journal of Nautical Archaeology 34/2005, 307-315. 28 A. Nissenbaum, I. Carmi, G. Hadas, Dating of Ancient Anchors from the Dead Sea, Naturewissenschaften 77

/1990, 228-229; G. Hadas, Stone Anchors from the Dead Sea, Atiqot 21/1992, 55-57. 29 G. Hadas, A Stone Anchor from the Dead Sea, International Journal of Nautical Archaeology 22/1993, 89-90.

7

ze względu na silne burze. E. Marcus sugeruje, że być może w ogóle nie były to kotwice, ale

kamienie cumownicze wkopywane w nabrzeże30.

W trakcie wykopalisk w grudniu 2003 i styczniu 2004 Gideon Hadas odnalazł

niedaleko En Gedi31 dwie kolejne kotwice, tym razem z elementami drewnianymi32. Pierwsza

z nich składała się z drewnianej konstrukcji jednoramiennej (z drzewa akacjowego) o

długości 160cm, do której przymocowany był liną (z włókien palmy daktylowej) obciążnik z

wapienia. Kotwica datowana była dwukrotnie przy pomocy C14 za pierwszym razem na okres

VIII-V w. BC.33, za drugim razem na okres perski VI-IV w. BC.34 Bez względu na to, która

datacja jest bardziej poprawna, kotwica ta jest najstarszym śladem żeglugi po M. Martwym,

starszym nawet niż najstarsze świadectwa pisane.

Kotwica druga jest typową kotwicą rzymską, wykonaną z drzewa jujuby (głożyny),

mierzy 1,4 m i waży ok. 100 kg. U góry ma dwa ramiona, a na dole kolejne dwa ramiona

haczące (9x11x52cm) przymocowane skórzanymi pasami. Przy kotwicy odnaleziono także

fragmenty liny wykonanej z włókien palmy daktylowej35. Badanie metodą C14 pozwoliło

datować samą kotwicę oraz fragment liny na okres ok. II w. BC do I w. AC.36 Można

przypuszczać, że kotwica tego typu, przymocowana była także do statku typu rzymskiego, np.

30 E. Marcus, Early seafaring and maritime activity in the southern Levant from prehistory through the third

millennium BCE, w: E. van den Brink, T. Levy (red.), Egyptian and Canaanite Interaction during the Fourth-

Third Millennium B.C.E, London 409 (403-417). Wydaje się, że tego typu wykorzystanie tych kamieni

musiałoby jednak pozostawić wyraźne ślady – różnicę pomiędzy obmywaną przez wodę górną częścią takiego

kamienia, a chronioną przez piasek częścią dolną. Ponadto znalezione nad M. Martwym kotwice kompozytowe

(ich przeznaczenie jest oczywiste) mają podobną wagę. 31 Tym razem na poziomie -417m. 32 G. Hadas, Dead Sea Sailing Routes during the Herodian Period, Bulletin of the Anglo-Israel Archaeological

Society 26/2008, 31-36. 33 G. Hadas, N. Lifschitz, G. Bonani, Two Ancient Wooden Anchors from Ein Gedi, on the Dead Sea, Israel,

International Journal of Nautical Archaeology 34/2005, 305 (307-315). 34 E. Boaretto Unpublished report, 04 November 2004, Sample : RTT 4809-4870, Weizmann Institute of

Science, Department of Environmental Science & Energy Research, Radiocarbon Dating Laboratory. 35 Po skórzanych rzemieniach zachowały się jedynie odciski, one same uległy w wodzie całkowitemu

rozkładowi. Dokładny opis odnalezionych kotwic patrz: G. Hadas, N. Lifschitz, G. Bonani, Two Ancient

Wooden Anchors from Ein Gedi, on the Dead Sea, Israel, International Journal of Nautical Archaeology

34/2005, 307-315. 36 Konkretnie: kotwica 171 BC. do 33 AC., a fragment liny 203 BC. do 3 AC. Patrz: G. Hadas, N. Lifschitz,

G. Bonani, Two Ancient Wooden Anchors from Ein Gedi, on the Dead Sea, Israel, International Journal of

Nautical Archaeology 34/2005, 305.

8

takiego, jaki możemy zobaczyć na monetach z okresu panowania Heroda Archelausa37 albo

na freskach w grobie Jazona w Jerozolimie (I w. BC- I w. AC)38.

Na marginesie warto wspomnieć, że w roku 2006 A. Oron i G. Hadas39 odkryli

kolejne cztery kotwice, datowane jednak na znacznie późniejszy okres niż poprzednie.

Kotwice znalezione zostały w Khirbet Mazin (oznaczone jako A i C), w okolicy Samar

Springs (B) i Nahal Kedem (D)40. Najprawdopodobniej wszystkie cztery były to kotwice

kompozytowe (w dwu – A i C – zachowały się fragmenty drewnianego trzonu i lin

mocujących41). Obciążniki we wszystkich czterech kotwicach były wykonane z kurkaru

(typowej dla tych regionów odmiany piaskowca) z budowli hasmonejskich lub herodiańskich

z Chirbet Mazin42. Metodą C14 ustalono wiek kotwic, przy których zachowały się fragmenty

organiczne (czyli A i C), odpowiednio:

A drewniany trzon 898-1048 AC., przynależna lina 861-1049 AC.

C drewniany trzon, fragm. 1: 1029-1194 AC., fragm. 2: 1018–1180 AC., przynależna lina

1018–1180 AC. Kotwice te pochodziłyby zatem mniej więcej z okresu panowania Fatymidów

(909–1171) i wypraw krzyżowych (1099-1295)43.

37 Patrz także: Y. Meshorer, Ancient Jewish Coinage, t. 2: Herod the Great throught Bar Cochba, New York

1982, 238, nr 22. 38 L.Y. Rahmani, N. Avigad, P. Benoit, The Tomb of Jason, 'Atiqot 4/1964, 7 (1-40), (po hebrajsku), za: G.

Hadas, Dead Sea Sailing Routes during the Herodian Period, Bulletin of the Anglo-Israel Archaeological

Society 2008, vol. 26, 35. 39 W drugim roku funkcjonowania prowadzonego przez nich projektu Dead Sea Coastal Survey pod auspicjami

Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie oraz Instytutu Archeologii Podwodnej (Institute of Nautical

Archaeology) na Teksańskim Uniwersytecie A&M (Texas A&M University). 40 Oznaczenia według A. Oron, G. Hadas, N. Liphschitz, G. Bonani, A New Type of Composite Anchor Dated to

the Fatimid-Crusader Period from the Dead Sea, Israel, International Journal of Nautical Archaeology

37/2/2008, 296 (295-301). 41 Fragmenty drewniane wykonane były z jujuby i fragment kotwicy B z drzewa tamaryszkowego, liny z

włókien palmy daktylowej. W kotwicach C i D zachowały się jedynie kamienne obciążniki 42 A. Oron, G. Hadas, N. Liphschitz, G. Bonani, A New Type of Composite Anchor Dated to the Fatimid-

Crusader Period from the Dead Sea, Israel, International Journal of Nautical Archaeology 37/2/2008, 296. 43 Źródła pisane dotyczące żeglugi po M. Martwym w tych okresach patrz: A. Oron, G. Hadas, N. Liphschitz,

G. Bonani, A New Type of Composite Anchor Dated to the Fatimid-Crusader Period from the Dead Sea, Israel,

International Journal of Nautical Archaeology 37/2/2008, 300.

9

Porty i przystanie nad M. Martwym

Ma’aganit ha-Melach

Ma’aganit ha-Melach (lub w wersji arabskiej: Rujum el-Bahr) posiada doskonałą

lokalizację, położone jest bowiem w najmniejszej odległości od Jerycha i Jerozolimy, na

północnym wybrzeżu M. Martwego (w trakcie prowadzenia tam badań w 2008 było to 1km

na północ od wybrzeża). Znalezione w tym miejscu przedmioty zinterpretowano jako

pierwsze archeologiczne dowody potwierdzające przekazy historyczne o żegludze po M.

Martwym. Ślady po niej miałyby stanowić falochron lub przystań44 oraz kilka kamiennych

słupów do cumowania lub wmurowanych w budowlę kotwic45. Nieopodal starożytnej

przystani H. Schult odkrył w 1966 wspomnianą już wcześniej kamienną kotwicę46.

Znajdujące się w tym miejscu ruiny P. Bar Adon zinterpretował jako pozostałości po

fortecy z czasów judejskiego króla Azariasza (791-739 BC.), przebudowanej następnie przez

Aleksandra Janneusza na przystań47.

Po pierwszym poziomie zabudowy pozostał jedynie 30 metrowy mur północny oraz

17 metrowy fragment muru wschodniego. Reszta została zmyta przez M. Martwe48.

Prawdopodobnie mury te stanowiły pierwotnie kamienną budowlę o wymiarach 30x30 m

mieszczącą w sobie dziedziniec 23x23 m nad którą górowała wieża49. Mury wykonane były z

wapienia, a wieża z piaskowca. W mur wkomponowane były dwa charakterystyczne kamienie

z piaskowca, dwa podobne leżały luzem wśród ruin. Wszystkie cztery znacząco różniły się od

44 E. Schneller, Anrike Hafenanlage am Nordende des Toten Meeres?, Zeitschrift des Deutschen Palästina-

Vereins 79/1963, 138 (138-139). 45 P. Bar Adon, Rujm el-Bahar, ‘Atiqot 9/1989, 4–14 (Hebrew Series, samarium po angielsku s. 4–5*). Tam też

informacja o źródłach pisanych z tamtego okresu dotyczących żeglugi po M. Martwym. por. Raban in Klein

1983,17 46 Była to pierwsza kotwica odnalezioną w M. Martwym. H. Schult, Zwei Häfen aus römischer Zeit am Toten

Meer: Rugm el-Bahr und el-Beled (ez-Zara), Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins 82/1966, 141-142

(139-148), tabl. 27A. 47 P. Bar Adon, Rujm el-Bahar, ‘Atiqot 9/1989, 4 (z samarium po angielsku s. 4*). Patrz także: P. Bar-Adon,

Another Settlement of the Judean Desert Sect at 'En el-Ghuweir on the Shores of the Dead Sea, Bulletin of the

American Schools of Oriental Research 227/1977, 3-14 (1-25), sumarium po angielsku s. 4-5*; O. Keel. i M.

Küchler, Orte und Landschaften der Bibel: Ein Handbuch und Studienreiseführer zum Heiligen Land, Band 2:

Der Süden, Zürich 1982, 471; G. Hadas, Where was the Harbour of En Gedi Situated?, Israel Exploration

Journal 43/1993, 45-49; J. Zangenberg, Wildnis unter Palmen? Khirbet Qumran in regionalen Kontext des Toten

Meers, w: B. Mayer (wyd.), Jericho und Qumran: Neues zum Umfeld der Bibel, Regensburg 2000, 144-145

(129-163). 48 Przez znaczną część czasu ruiny znajdowały się pod wodą, albo na skraju morza, wystawione na działanie fal i

niekiedy bardzo gwałtownych sztormów. 49 P. Bar Adon, Rujm el-Bahar, ‘Atiqot 9/1989, Fig 3a, Fig. 4.

10

reszty wapiennego muru materiałem (piaskowiec), a przede wszystkim formą. Ich rozmiary50

to 55-70 cm wysokości, 33-35 cm szerokości i 20-23cm grubości. Każdy z nich miał

wyżłobiony otwór o średnicy 7-9cm. W otworach nie zachowały się ślady lin czy rzemieni.

Mimo to wysunięto przypuszczenie, że były to albo kamienie do cumowania, albo wręcz

ponownie użyte jako budulec kamienne kotwice51. Uznano je za dowód istnienia w tym

miejscu przystani. Ich przeznaczenie nie jest jednak ewidentne. G. Hadas wysunął opinię, że

są to raczej kamienie do przywiązywania zwierząt52. Jako argument podał brak śladów lin

cumowniczych oraz fakt, że jedyny kompletny z czerech kamieni znajdujący się in situ jest

osadzony tak głęboko, że poza linię muru wystaje jedynie pół otworu, co uniemożliwiałoby, a

przynajmniej bardzo utrudniało, przeciągnięcie przez niego grubej liny cumowniczej.

Ponadto, kamień ten osadzony jest zaledwie metr ponad poziom zerowy tej budowli. Tak

płytka przystań nie wydaje się prawdopodobna. Co więcej nie widać ani głębokiego

osadzenia fundamentów, ani szczególnie mocnego powiązania kamieni (w swoim artykule z

2011 stwierdził, że w murze brak jest śladów wodoodpornego cementu)53, co w wypadku

budynku nabrzeżnego jest absolutną koniecznością. Wątpliwości wzbudza też fakt, że

budowla osadzona jest jedynie na żwirze (choć mniej więcej na poziomie lustra wody z

okresu zasiedlenia). Brakuje także jakichkolwiek elementów mogących przeciwstawić się

naporowi fal54. G. Hadas opinię tę zweryfikował w krótkiej notce rok później55. Stwierdził on,

że po wizycie na wykopaliskach portu w Magdali nad J. Galilejskim, gdzie dokładnie obejrzał

molo cumownicze z tego samego okresu co konstrukcja w Ma’aganit ha-Melach, jeszcze raz

udał się tam, żeby porównać obie budowle. Po oględzinach muru odnalazł pomiędzy

kamieniami resztki szarego cementu hydraulicznego wytwarzanego z popiołu wapiennego.

Ponadto dostrzegł duże podobieństwo pomiędzy kamieni do cumowania z Magdali i tych

wkomponowanych w mur Ma’aganit ha-Melach. Oba te fakty przekonały go do zmiany

zdania i twierdzenia, że w ruiny w Ma’aganit ha-Melach to pozostałości po przystani lub

porcie. Oba wysunięte przez G. Hadasa argumenty zmuszają wprawdzie do zastanowienia, ale

50 Jeden z kamieni jest ułamany, jego rozmiary nie zostały wzięte pod uwagę. 51 W takim przypadku mogłyby pełnić rolę specyficznych uchwytów do przywiązywania zwierząt, np. osłów. 52 G. Hadas, Dead Sea Anchorages, Revue Biblique 118/2/2011, 172-173 (161-179). 53 Mury powiązane są metodą właściwą dla budowli lądowych w tym regionie: większe kamienie utkane są

mniejszymi i powiązane błotem. Podobnie zresztą jak wszystkie inne, uznane za konstrukcje portowe, budowle

znad M. Martwego. 54 G. Hadas przytacza w tym miejscu przykład falochronów w Cezarei Nadmorskiej. 55 G. Hadas, Revised opinion to my article "Dead Sea anchorages", RB 2011, T. 118-2, 161-179, Revue Biblique

119/1/2012, 126-127.

11

nie odpowiadają na wszystkie wcześniej wysunięte przez niego wątpliwości, jak chociażby

pytanie o niepraktyczne umiejscowienie otworu rzekomego kamienia cumowniczego, małą

głębokość przystani, brak solidnego osadzenia muru, brak śladów lin cumowniczych, które

musiałyby wyszlifować miękki piaskowiec. Szczerze powiedziawszy nie do końca przekonuje

także argument o ledwo zauważalnych śladach cementu hydraulicznego, który musiałby

spajać całą konstrukcje, a nie jedynie być jej ozdobą (i to tylko w ścianie północnej, czyli tej

od strony lądu, we fragmencie wschodniej takich śladów nie znaleziono). Jeśli ściana

północna miała stanowić swoiste molo (oblane ze wszystkich stron wodą?), musiałaby być

przynajmniej do pewnego poziomu zanurzona w wodzie, automatycznie ściana wschodnia

także częściowo znajdowała by się pod wodą (ściany południowa i zachodnia się nie

zachowały). Dodatkowo trudno sobie wyobrazić jak miałaby funkcjonować taka przystań –

kamienna konstrukcja ze wszystkich stron otoczona wodą, z dwoma lub nawet czterema

kamieniami do cumowania od strony lądu (na 30m muru). Brak jest też jakichkolwiek śladów

zabudowań dalej, w głąb lądu, z którymi ewentualnie otoczona wodą przystań mogłaby

łączyć się jakimś pomostem lub kładką56.

Z drugiego poziomu zabudowań (z domniemanej fortecy Azariasza) zachował się

zaledwie ok. 5-metrowy fragment podstawy muru.

Khirbet Mazin

Przystań Khirbet Mazin (lub w wersji arabskiej Qasr el-Yahud)57 położona jest po

północnej stronie ujścia Wadi Kidron do M. Martwego. Miejsce to używane było w latach

trzydziestych i czterdziestych jako przystań dla łodzi Palestynian Potash Company.

W Khirbet Mazin odkryto ruiny dziedzińca o wym. 11x31m (który dobudowano do

wieży o podstawie 9x18m58) z jedynym wejściem od strony wschodniej (czyli od strony

morza) o szerokości 5m i 22-23-metrową rampą prowadzącą najprawdopodobniej do

ówczesnej linii brzegowej (różnica poziomów pomiędzy początkiem i końcem rampy to

56 Z. Klein, Fluctuations of the level of the Dead Sea and Climate Fluctuations in Eretz-Israel During Historical

Times, praca doktorska obroniona na Uniwersytecie Hebrajskim w 1986 (po hebrajsku), 17 za: G. Hadas,

Revised opinion to my article "Dead Sea anchorages", RB 2011, T. 118-2, 161-179, Revue Biblique 119/1/2012,

127. 57 Obszernie o zmiennym nazewnictwie tego miejsca patrz: G. Hadas, Dead Sea Anchorages, Revue Biblique

118/2/2011, 166-167. 58 G. Hadas, Dead Sea Anchorages, Revue Biblique 118/2/2011, 171.

12

4m)59. Warto zaznaczyć, że wiele spośród rozrzuconych w tym miejscu kamieni ze zburzonej

budowli nosiło ślady tynku (także zdobionego lub kolorowego)60. Budynek ten

zinterpretowany został przez P. Bar Adona i E. Netzera jako suchy dok dla łodzi61. Jeśli tak

było, łodzie tam budowane, naprawiane lub przechowywane mogły mieć maksymalnie 3-4m

szerokości i do 15m długości62. Budowanie tego typu konstrukcji dla mniejszych łódek, które

mogłyby być bez problemu wyciągnięte na piaszczysty brzeg, byłoby raczej pozbawione

sensu.

Nie ma jednoznacznych dowodów na potwierdzenie funkcji tej budowli63.

Wątpliwości może budzić fakt, że w murach tej budowli nie znaleziono śladów cementu

hydraulicznego64, co w przypadku konstrukcji, które były wystawione na działanie wody

(nawet jeśli wyłącznie sporadyczne) wydaje się dziwne.

Do rampy od strony wschodniej dobudowano mur (4x15m), który P. Bar Adon

zinterpretował jako falochron dobudowany w momencie, kiedy poziom M. Martwego zaczął

się (gwałtownie?) podnosić65. Mur wzniesiony jest naprędce, bez odpowiedniej staranności.

P. Bar Adon pisze o dwu okresach zasiedlenia w tym miejscu. Pierwszy to VIII-VII w.

BC., począwszy od panowania króla Azariasza (791-739), kiedy wybudowano tutaj fortecę,

59 -390 do -394m p.p.m. Linia brzegowa w okresie zasiedlenia tego miejsca oscylowała wokół -395, choć

różnice mogły być znaczące. Sugestywne zdjęcie ruin Khirbet Mazin patrz: A. Oren, Two and a Half Thousand

Years of Navigation on the Dead Sea, Acta Geologica Sinica (English Edition), 88 (supp. 1) 2014, 432 (432–

433). 60 Takie same ślady tynku znajdowały się na jednym z kamiennych obciążników kotwicy z XI w. znalezionych

przez A. Orona i G. Hadasa w 2007, patrz: A. Oron, G. Hadas, N. Liphschitz, G. Bonani, A New Type of

Composite Anchor Dated to the Fatimid-Crusader Period from the Dead Sea, Israel, International Journal of

Nautical Archaeology 37/2/2008, 297, Fig. 3. 61 P. Bar Adon, Qasr el-Yahud, Atiqot 9/1989, 19 (18–27) (Hebrew Series), 5* (English summary); E. Netzer,

The palaces of the Hasmoneans and Herod the Great, Jerusalem 2001, 77. Podobne suche doki dla okrętów

wojennych odkryto w portach w Atenach i Kartaginie (L. Casson, Ships and Seamanship in the Ancient World,

Princeton 1971, 363-365). 62 Przyjęta szerokość łodzi wynika bezpośrednio z szerokości rampy, a długość z przyjętej dla statków

handlowych proporcji 1:3. Statki wojskowe, tak jak np. rzymska liburna były bardziej smukłe. Patrz: G. Hadas,

Dead Sea Sailing Routes during the Herodian Period, Bulletin of the Anglo-Israel Archaeological Society

26/2008, 35. 63 Sens budowy tego typu masywnej konstrukcji nie jest do końca jasny. Łodzie i statki pływające po tak

zasolonym akwenie wymagały z pewnością obmywania ich niezasoloną wodą, ale czy w tym celu trzeba byłoby

je wyciągać nie tylko tak daleko na brzeg, ale także budować specjalną rampę z murami po bokach oraz dok?

Trudno powiedzieć. 64 G. Hadas, Revised opinion to my article "Dead Sea anchorages", RB 2011, T. 118-2, 161-179, Revue Biblique

119/1/2012, 127. 65 P. Bar Adon, Qasr el-Yahud, Atiqot 9/1989, 22.

13

aż do końca okresu pierwszej świątyni (VII/VI w. BC)66. Drugi, kiedy istniejące budynki

rozbudowano i zaadoptowano do potrzeb portu, to okres hasmonejskim (panowanie Jana

Hirkana i Aleksandra Janneusza) aż do pierwszej połowy II w. AC.67 (czyli prawdopodobnie

upadku powstania Bar Kochby)68.

Ok. 200 m od tego miejsca, w stronę obecnej linii brzegowej (czyli ówcześnie na dnie

morza) znaleziono ponad 2500 drobnych monet brązowych oraz kilka kawałków

przedmiotów z brązu, które mogły stanowić zatopiony w tym miejscu ładunek statku69.

Monety (w większości typu peruta) pochodziły z okresu panowania Aleksandra Janneusza70.

W pobliżu przystani A. Oron i G. Hadas znaleźli także dwie wspomniane wcześniej kotwice

kompozytowe z okresu fatimidzko-krzyżowego71.

En Gedi

Przystań/port w En Gedi wspomniany72 jest w liście Bar Kochby z okresu powstania

(ok. 132-135). To właśnie w nim miały stać statki z ładunkiem, którego część powinna być

według Bar Kochby przeznaczona na pomoc dla powstańców73. Ruin portu jak do tej pory,

66 P. Bar Adon, Qasr el-Yahud, Atiqot 9/1989, 18-19. 67 P. Bar Adon, Qasr el-Yahud, Atiqot 9/1989, 27 (5*). H.E. Stutchbury i G.R. Nicholl (Khirbet Mazin, Annual

of the Department of Antiquities of Jordan 6-7/3/1962, 102-103) piszą jeszcze o trzecim okresie zasiedlenia, już

po zburzeniu poprzednich struktur. Dane z wykopalisk prowadzonych w tej warstwie przez J.M. Allegro nie

zostały jeszcze opublikowane. 68 Więcej na temat Kh. Mazin patrz: H.E. Stutchbury i G.R. Nicholl, Khirbet Mazin, Annual of tbe Department

of Antiquities of Jordan 6-7/1962/3, 96-103.; P. Bar-Adon, Another Settlement of the Judean Desert Sect at 'En

el-Ghuweir on the Shores of the Dead Sea, Bulletin of the American Schools of Oriental Research 227/1977, 18-

29, 5*; Qasr el-Yahud, Atiqot 9/1989, 18–27; E. Netzer, Architecture in Palaestina Prior to and During the

Days of Herod the Great, Akten des 13. Internationalen Kongresses für klassische Archäologie Berlin 1988,

Mainz 1990, 42-43; G. Hadas, Where was the Harbour of En Gedi Situated?, Israel Exploration Journal 43/1993,

46; J. Zangenberg, Wildnis unter Palmen? Khirbet Qumran in regionalen Kontext des Toten Meers, w: B. Mayer

(wyd.), Jericho und Qumran: Neues zum Umfeld der Bibel, Regensburg 2000, 146. 69 Y. Hirschfeld twierdzi, że monety te mogą świadczyć o intensyfikacji żeglugi po M. Martwym w okresie

hasmonejskim (Qumran in Context: Reassessing the Archaeological Evidence, Peabody 2004, 212). Więcej na

temat znalezionych monet patrz: Dan Barag, Alexander Jannaeus – Priest and King, w: A.M. Maeir, J. Magness,

L. Schiffman (wyd.), Go Out and Study the Land (Judges 18: 2): Archaeological, Historical and Textual Studies

in Honor of Hanan Eshel, Leiden 2011, 1-5. Jedna z monet tego typu datowana jest na 25. rok panowania

Janneusza, czyli na 78 rok BC. 70 Y. Hirschfeld, D.T. Ariel, A Coin Assemblage from the Reign of Alexander Jannaeus (104–76 BCE) Found on

the Shore of the Dead Sea, Israel Exploration Journal 55/2005, 72 (66–89). 71 Kotwice A i C, patrz s. 11.

72 Pośrednio lub bezpośrednio, w zależności od sposobu odczytania nie do końca czytelnego wyrazu ]מח]וז.

Więcej patrz przypis Błąd! Nie zdefiniowano zakładki.. 73 List 49 patrz przypis Błąd! Nie zdefiniowano zakładki..

14

mimo intensywnych poszukiwań, nie udało się odnaleźć. G. Hadas74 sugeruje, że mogła to

być niewielka przystań (np. drewniana), która po zburzeniu nie pozostawiła śladów75.

Pośrednim dowodem na istnienie przystani w En Gedi są kotwice znalezione przez G. Hadasa

w odległości 2km na południe od ruin osiedla En Gedi z czasów rzymskich76, kotwica

kompozytowa z VII w. BC. znaleziona bezpośrednio u ujścia wadi77 oraz rzymska kotwica

drewniana znaleziona 3km na północ78.

G. Hadas uważa, że ze względu na korzystne warunki, port w En Gedi musiał zostać

zbudowany u ujścia Nahal En Gedi do morza79.

Kalliroe

Port w Ein ez-Zara (miejsce lepiej znane jako starożytne Kalliroe80) jest wyłącznie

hipotetyczny. Brak jest jednoznacznych dowodów na jego istnienie. Wskazuje się jednak na

poważne poszlaki. Właśnie tutaj zaczyna się 10 kilometrowa droga prowadząca do

wybudowanej za Aleksandra Janneusza i odbudowanej przez Heroda Wielkiego twierdzy

Macheront, strzegącej wschodnich rubieży królestwa. Jeśli nie była to wyłącznie droga

lokalna, trzeba było do niej w jakiś sposób dotrzeć. Droga morska była sposobem

najprostszym i najszybszym. Tutaj znajdowały się słynne w starożytności i bijące do dzisiaj

gorące źródła lecznicze. Jest więc wysoce prawdopodobne, że przybywali tutaj chorzy nawet

z odległych okolic, chcący skorzystać z leczniczych źródeł81. Jednym z chętnych był także

74 G. Hadas to jeden z najaktywniejszych badaczy wybrzeża M. Martwego, a przy okazji mieszkaniec kibucu w

En Gedi. 75 G. Hadas, Dead Sea Anchorages, Revue Biblique 118/2/2011, 170. 76 G. Hadas: Stone Anchors from the Dead Sea, Atiqot 21/1992, 55-57; G. Hadas, Where was the Harbour of En

Gedi Situated?, Israel Exploration Journal 43/1993, 47-49; J. Zangenberg, Wildnis unter Palmen? Khirbet

Qumran in regionalen Kontext des Toten Meers, w: B. Mayer (wyd.), Jericho und Qumran: Neues zum Umfeld

der Bibel, Regensburg 2000, 146; B. Mazar, En-Gedi, in E. Stern (wyd.), New Encyclopedia of Archaeological

Excavations in the Holy Land, Jerusalem 1993, 403-404 (399-405). 77 G. Hadas, N. Lifschitz, G. Bonani, Two Ancient Wooden Anchors from Ein Gedi, on the Dead Sea, Israel,

International Journal of Nautical Archaeology 34/2005. 78 G. Hadas, N. Lifschitz, G. Bonani, Two Ancient Wooden Anchors from Ein Gedi, on the Dead Sea, Israel,

International Journal of Nautical Archaeology 34/2005, 307. 79 G. Hadas, Dead Sea Anchorages, Revue Biblique 118/2/2011, 170, patrz też: G. Hadas, En Gedi, Excavations

and Surveys in Israel 4/1985, 25-26, Fig. 1 (mapa); G. Hadas, Where was the Harbour of En Gedi

Situated?, Israel Exploration Journal 43/1993, 47-49. 80 Flawiusz, Pliniusz, Mapa z Masady. 81 Patrz: Ch. Clamer: Ain Ez-Zara Excavations 1986, Annual of the Department of Antiquities of Jordan

33/1989, 217-225; Fouilles archeologiques de 'Ain ez-Zdra/Callirhoe, villegiature herodienne, Beirut, 1997; The

Hot Springs of Kallirrhoe and Baarou, w: M. Piccirillo, E. Alliata (wyd.), The Madaba Map Centenary 1897-

1997, Jerusalem 1999, 221-225; A. Strobel, S. Wimmer, Kallirrhoe ('En ez-Zara): Drittes Grabungskampagne

des Deutschen Evangelischen lnstituts für Altertumswissenschaft des Heiligen Landes und Exkursionen in Süd-

15

sam Herod Wielki, który kazał wybudować w Kalliroe luksusową rezydencję otoczoną

ogrodami, podobną do tej z Jerycha82. Józef Flawiusz pisze o jego wizycie w leczniczych

źródłach w 4 r. BC.83 Śladem Heroda przybywali pewnie i inni. Poprowadzenie drogi do

Macherontu wyłącznie od Kalliroe, sugeruje, że wcześniejszą część drogi musiano przebywać

w inny sposób. W Ein ez-Zara znajdują się także zagadkowe ślady konstrukcji składającej się

z trzech murów równoległych do linii wybrzeża długich na 200m i szerokich na 1,5m, które

przez H. Schulta zostały zinterpretowane jako część nabrzeża portowego84 (w starożytności

mogły się one znajdować nad samą wodą, jeśli tak rzeczywiście było, mogły stanowić swego

rodzaju przystań lub wręcz fragment dużego portu). Osada z okresu herodiańskiego została

zburzona podczas Pierwszego Powstania. Ruiny zasiedlone zostały jeszcze raz w okresie

bizantyjskim (IV-V w. AC)85.

Masada

Istnienie portu lub przystani powiązanej z Masadą budzi wiele wątpliwości. Brak jest

przede wszystkim jakichkolwiek znalezisk mogących potwierdzić istnienie tego typu

objektów. Dodatkowo wybrzeże w tym miejscu jest wyjątkowo trudne do zabudowy, a tym

bardziej regularnego korzystania. Z drugiej strony trudno sobie wyobrazić, żeby

Hasmoneusze czy później Herod Wielki, budując i umacniając Masadę nie zadbali o jej

połączenie z innymi portami nad M. Martwym. Jedyną teoretycznie możliwą lokalizacją

przystani w okolicy Masady jest według G. Hadasa ujście Nahal Ze’elim86.

Peräa, Wiesbadan 2003; E. Dvorjetski, The Medicinal Hot Springs of Kallirrohe, Ariel 110-111/1995, 306-308

(po hebrajsku). 82 Ch. Clamer, The Madaba Map Centenary 1897-1997, Jerusalem 1999, 223 (221-225). 83 Wojna żydowska I, 657-659; Dawne dzieje Izraela XVII, 169-176. Opisywana przez Flawiusza podróż do

Kalliroe odbyła się drogą lądową przez bród w Jordanie. 84 H. Schult, Zwei Häfen aus römischer Zeit am Toten Meer: Rugm el-Bahr und el-Beled (ez-Zara), Zeitschrift

des Deutschen Palästina-Vereins 82/1966, 144-148; więcej o Ein ez-Zara patrz: A. Strobel, Zur Ortslage von

Kallirhoe, Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins 82/1966, 149-162; A. Strobel i Ch. Clamer, Excavations

at ez-Zara, Annual of the Department of Antiquities of Jordan 30/1986, 381-384; K. ‘Amr, K. Hamdan

Archaeological survey of the east coast of the Dead Sea Phase I: Suwayma, Az-Zara, and Umm Sidra, Annual of

the Department of Antiquities of Jordan 40/1996, 434-445 (429-449); Ch. Clamer: Ain Ez-Zara Excavations

1986, Annual of the Department of Antiquities of Jordan 33/1989, 217-225; Fouilles archeologiques de 'Ain ez-

Zdra/Callirhoe, villegiature herodienne, Beirut, 1997; The Madaba Map Centenary 1897-1997, Jerusalem 1999,

223-224; J. Zangenberg, Wildnis unter Palmen? Khirbet Qumran in regionalen Kontext des Toten Meers, w:

B. Mayer (wyd.), Jericho und Qumran: Neues zum Umfeld der Bibel, Regensburg 2000, 145. 85 Ch. Clamer, Fouilles archeologiques de 'Ain ez-Zdra/Callirhoe, villegiature herodienne, Beirut, 1997, 110-

112. 86 G. Hadas, Dead Sea Sailing Routes during the Herodian Period, Bulletin of the Anglo-Israel Archaeological

Society 26/2008; więcej na temat hipotetycznej przystani przy Masadzie patrz: G. Hadas, Where was the

16

W oddalonym o 16km En Boqeq odnaleziono kamienie, które przez niektórych

interpretowane są jako polery (czyli słupki do cumowania)87, ale nawet jeśli jest to prawdą, to

odległość pomiędzy En Boqeq a Masadą jest zbyt duża, aby tam właśnie znajdował się port

obsługujący twierdzę Heroda.

Mezad Gozal

W grudniu 2013 opublikowano raport końcowy z wykopalisk prowadzonych przez

Swietłanę Talis na zachodnim brzegu południowego basenu M. Martwego w Mezad Gozal

(inaczej: Rujum Sural)88 w okolicy Har Sedom89. W miejscu tym odnaleziono ruiny

zabudowań o rozmiarach 30x34m, zidentyfikowane jako pozostałości twierdzy. Budowla

wzniesiona została na kamiennej platformie zbudowanej z kamieni polnych o różnych

rozmiarach, poutykanych małymi kamykami i zlepionych gliną. Platforma miała wysokość 3-

4m (w zależności od ukształtowania terenu). Wzniesiony na niej budynek miał rozmiary

13x21m i otoczony był murami od strony północnej, zachodniej i południowej. Ewentualny

mur od strony wschodniej (czyli od strony morza) się nie zachował. Istotne dla naszych

rozważań są dwa ciągi schodów (po północnej i południowej stronie twierdzy), nachylonych

w stronę wschodnią (w stronę morza). Ich dolna część skonstruowana została w taki sposób,

że możliwe byłoby przymocowanie w tym miejscu cumujących łodzi. Platforma umocniona

była kamiennym nasypem od strony północnej, zachodniej i południowej. Od strony morza

zachowały się rzędy polnych kamieni stanowiące coś na kształt nieregularnych schodów

prowadzących na szczyt platformy, albo kamiennej podstawy stromej rampy. Przeznaczenie

tej konstrukcji jest trudne do odgadnięcia, ale warto zauważyć, że całość budowli jest w jakiś

sposób zorientowana na morze i od jego strony wyraźnie się różni od reszty.

Odnalezione w ruinach szczątki roślinne zostały datowane metodą C14 na XVII-XX w.

AC oraz przełom epoki żelaza IIA/IIB czyli 900-740 BCE. Odnalezione na ternie twierdzy

Harbour of En Gedi Situated?, Israel Exploration Journal 43/1993, 45; J. Zangenberg, Wildnis unter Palmen?

Khirbet Qumran in regionalen Kontext des Toten Meers, w: B. Mayer (wyd.), Jericho und Qumran: Neues zum

Umfeld der Bibel, Regensburg 2000, 146. 87 M. Gichon, En Boqeq: Ausgrabungen in Einer Oase am Toten Meer, Band I: Geographie und Geschichte der

Oase das spätrömische-byzantinische Kastell, Mainz am Rhein 1993. 88 S. Talis, Mezad Gozal: Final Raport, Hadashot Arkheologiyot Excavations and Surveys in Israel 125/2013, 31

grudzień 2013, www.hadashot-esi.org.il/report_detail_eng.aspx?id=5451&mag_id=120, dostęp: 26.08.2014. 89 Jako pierwsi miejsce to badali wstępnie już w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych Y. Aharoni

(publikacje: Mesad Gozal. Revue Biblique 72/1964, 562-563; Mesad Gozal. Israel Exploration Journal 14/1967,

112-113) i B. Rothenberg (Negev - Archaeology in the Negev and the Arabah), Ramat Gan 1967 (po hebrajsku).

17

oraz w najbliższym jej sąsiedztwie fragmenty ceramiki potwierdzają zasiedlenie w okresie

żelaza I oraz w I w. BC.90

Mezad Gozal wykazuje wiele podobieństw do innych twierdz z zachodniego brzegu

M. Martwego, takich jak Mesad Zohar, Khirbet Mazin (Qasr el-Yahud) czy Ma’aganit ha-

Melach (Rujum el-Bahr). Wszystko wskazuje na to, że w Mezad Gozal powtarza się schemat

zasiedlenia znany z innych osad z zachodniego brzegu M. Martwego. Wybudowane w okresie

prosperity królestwa Judy w VIII-VII wieku BC.91 pełnią swoje funkcje do końca okresu

pierwszej świątyni (VII/VI w. BC.). Po okresie opuszczenia zostają odbudowane i najczęściej

także rozbudowane w okresie hasmonejskim i herodiańskim (I w. BC – I w. AC.). Koniec

funkcjonowania tych budowli to najprawdopodobniej czas upadku drugiego powstania

przeciwko Rzymowi (ok. 135 AC.).

Póki co nie odnaleziono dowodów jednoznacznie świadczących o istnieniu w

tym miejscu przystani lub portu. Mimo to wskazać trzeba na przesłanki sugerujące

taką ewentualność. Po pierwsze konstrukcja całości wyraźnie różni się od strony

morza, co nasuwa przypuszczenie, że budowla była z morzem funkcjonalnie

powiązana. Początek klatek schodowych od strony morza nasunął archeologom

skojarzenia z mini-przystanią. Położenie Mezad Gozal doskonale wkomponowuje się w

hipotetyczną sieć portów i przystani wokół M. Martwego92. Według obliczeń G. Hadasa

lustro M. Martwego w okresie żelaza oraz w okresie hasmonejskim i herodiańskim (na

podstawie poziomu, na którym ulokowane zostały budynki w Ma’aganit ha-Melach oraz

Khirbet Mazin) znajdowało się na poziomie -395m93. Według podanych przez S. Talis

obliczeń platforma na której wznosiła się twierdza osadzona była od strony morza na

poziomie -390,2m, czyli ok. 5m powyżej hipotetycznego poziomu morza z tamtego okresu,

innymi słowy w bezpośrednim jego sąsiedztwie. Obliczenia takie mogą być jednak bardzo

90 Odnaleziono również niezidentyfikowane do tej pory monety. 91 W innych miejscach badacze wskazują konkretnie na okres rządów judzkiego króla Azariasza (791-739 BC.). 92 Stanowiąc równocześnie przystanek pomiędzy kolejnymi etapami podróży drogą wzdłuż wybrzeża. Od

Masady dzieli Mezad Gozal 20 km w linii prostej (czyli ok. 25km drogi, co stanowi dzienny odcinek podróży po

tych terenach). W podobnej odległości na południe znajdowało się Zoa’ar. 93 G. Hadas 2011, 173. Podobne obliczenia przedstawia także Bar Adon (1989) z uwzględnieniem dodatkowo

poziomu Qasr et-Turabeh

18

mylące ze względu na zbyt mała ilość danych oraz zmienność poziomu lustra wody. O takich

gwałtownych zmianach świadczy prawdopodobnie mur zaporowy z Khirbet Mazin94.

Mint el-Mazra’a

Mint el-Mazra’a to idealne miejsce dla usytuowania portu, położone w naturalnej

zatoce utworzonej przez istniejący jeszcze do niedawna półwysep Liszon, na południowym

skraju basenu północnego, osłonięte od wiatrów z trzech stron. Niestety także tutaj nie

znaleziono dowodów na istnienie przystani. Jej lokalizacja w tym miejscu opiera się na

poszlakach. Tutaj zaczynała się droga prowadząca do okolicznych wiosek i dalej w stronę

Moabu. Mógłby to być więc pośredni przystanek w handlu m.in. ziarnem.

Przystań w tym miejscu istniała na pewno w XIX w. Wykorzystywaną ją przy

transporcie ziarna i ludzi pomiędzy Jerozolimą i Jerychem, a Kerak po wschodniej stronie

morza (Jordania).

Wadi Numeira

Jest to kolejne miejsce, w którym mimo to, że do tej pory nie znaleziono dowodów,

lokalizuje się starożytny port lub przystań. Miałby się on znajdować południowym skraju

dawnego basenu południowego, przy ujściu do morza Wadi Numeira. Lokalizację tę wybrano

ze względu na to, że jest to jedyne miejsce, w którym woda była na tyle głęboka, żeby mogły

podpływać do brzegu nieco większe statki (a nie tylko małe łodzie). Niedaleko tego miejsca

odkryto ślady osadnictwa z okresu nabatejskiego i bizantyjskiego95. Być może są to

pozostałości po wspominanej w jednym z greckojęzycznych dokumentów z okresu powstania

Bar Kochby osadzie Mehoza w okolicy Zo’ar w Arabii. Mehoza w języku aramejskim

oznacza po prostu „port”96.

Prawdopodobnie w tym właśnie miejscu znajdowała się w latach czterdziestych

przystań należąca do es-Safie utożsamianej ze starożytnym Zo’ar97.

94 Patrz s. 12. 95 Waheeb 1996 96 Lewis 1989, 84. Miejscowość o nazwie Mehoz ‘Agletein znajdujemy także w jednym z dokumentów

nabatejskich (patrz: Yardeni 2000, 96). 97 Almog i Eshel 1957, 113.

19

Ujście rzeki Jordan

G. Hadas wskazuje ponadto jako bardzo prawdopodobne miejsce funkcjonowania

przystani w starożytności ujście Jordanu. Przyznaje jednak, że także w tym miejscu nie

znaleziono żadnych śladów zabudowań czy choćby ceramiki, mogącej poświadczyć o

zasiedleniu. Mimo to, wskazuje on na analogię do innych portów starożytnych lokowanych

właśnie u ujścia rzek. Przystań w tym miejscu istniała w XIX i XX w. kiedy pojawiły się na

M. Martwym pierwsze po wiekach przerwy łodzie i statki98.

Konkluzja

Wnioski płynące z powyższego zestawienia są bardzo rozbieżne. Z jednej strony

jednoznaczne świadectwo źródeł pisanych i coraz liczniejsze odkrycia archeologiczne

(kotwice, porty i przystanie, dystrybucja towarów po obu stronach morza99) wydają się

potwierdzać tezę, że wszystkie lub niemal wszystkie osiedla nad M. Martwym połączone były

drogami morskimi, które z powodzeniem zastępowały drogi lądowe100. Przemieszczanie się

lądem wokół M. Martwego było oczywiście możliwe, ale równocześnie ze względu na

niekorzystne ukształtowanie terenu i charakter pustynny, bardzo uciążliwe101.

Z drugiej jednak strony entuzjazm wielu badaczy wydaje się odrobinę przedwczesny.

Z ośmiu wymienianych przystani/portów nad M. Martwym, zaledwie dwa są potwierdzone

archeologicznie (Ma’aganit ha-Melech oraz Kh. Mazin), choć i w tych dwu przypadkach

przeznaczenie konstrukcji wskazywanych jako zabudowania portowe, nie jest pewne102.

98 G. Hadas, Dead Sea Anchorages, Revue Biblique 118/2/2011, 163. 99 Pośrednim dowodem na ożywiony ruch morski pomiędzy oboma brzegami M. Martwego są liczne wytwory

nabatejskie po jego zachodniej stronie, patrz: J. Magness, The Community at Qumran in the Light of Its Pottery,

w: M.O. Wise, N. Golb, J. Collins, D. Pardee (wyd.), Methods of Investigation of the Dead Sea Scrolls and the

Khirbet Qumran Site: Present Realities and Future Prospects, Annals of the New York Academy of Sciences

722, New York 1994, 44-45. 100 A. Nissenbaum, Shipping Lanes of the Dead Sea, Rehovot 11/1991, 19-24; L. Cansdale, Qumran and the

Essenes: A Re-evaluation of the Evidence, Texte und Studien zum Antiken Judentum 60, Tübingen 1997, 114-

124; J. Zangenberg, Wildnis unter Palmen? Khirbet Qumran in regionalen Kontext des Toten Meers, w:

B. Mayer (wyd.), Jericho und Qumran: Neues zum Umfeld der Bibel, Regensburg 2000, 144-148; G. Hadas,

Dead Sea Sailing Routes during the Herodian Period, Bulletin of the Anglo-Israel Archaeological Society

26/2008. 101 Z tego też powodu okolice te omijały wszystkie główne szlaki komunikacyjne. Podróżowanie i transport

przez pustynie nie były oczywiście niczym nadzwyczajnym w tym regionie świata, ale jeśli takie utrudnienia

można było ominąć, co w przypadku pustyni Judzkiej nie stanowi żadnego problemu, chętnie korzystano z

takiego ułatwienia. 102 G. Hadas zwraca uwagę, że obie wybudowane są według tego samego schematu: są to duże konstrukcje bez

śladów przynależnych do nich osiedli, wybudowane w okresie żelaza, a następnie rozbudowane w okresie

20

Żadna z tych budowli nie była zbudowana w sposób zapewniający odporność na działanie nie

tylko szczególnie destrukcyjnych fal M. Martwego, ale w ogóle wody103. Żadna nie może być

jednoznacznie odczytana jako fragment portu czy chociażby przystani. G. Hadas wskazał

ponadto na dodatkowy problem. Wejście do „suchego doku” w Kh. Mazin znajduje się o 4

metry niżej niż przypuszczalny poziom lustra wody w użytkowanym w tym samym czasie

konstrukcji z Ma’aganit ha-Melach.

Mimo półwiecza intensywnych poszukiwań (m.in. przez powołany dziesięć lat temu

specjalny zespół do badania wybrzeża M. Martwego - Dead Sea Coastal Survey), jedynym

konkretnym dowodem na żeglugę po tym akwenie jest 11 kotwic (w tym cztery z okresu

znacznie późniejszego niż omawiany). Jest to wynik nad wyraz mizerny w porównaniu do

choćby odkrycia ponad 700 kotwic z jednego zaledwie miejsca na pobliskim

M. Czerwonym104 czy dziesiątek kotwic znalezionych nad lub w znacznie mniejszym

J. Galilejskim105. Z oczywistych względów M. Martwe stanowi szczególnie trudny teren dla

archeologów. Po pierwsze żadna łódź nie jest w stanie w nim zatonąć, po drugie, nawet jeśli

jakaś kotwica się urwie i zatonie, to jeśli to się stało przy brzegu, łatwo można ją było

wyciągnąć i użyć ponownie, a jeśli daleko od brzegu, to znalezienie jej po latach graniczy z

cudem. Wszystko w tym akwenie po krótkim czasie pokrywa się grubą warstwą soli.

Poszukiwania w wodach M. Martwego stanowią ponadto ogromny problem techniczny.

Najlepszym tego dowodem jest fakt, że pierwsza naukowa ekspedycja podwodna miała

miejsce dopiero w 2012 roku106.

hasmonejskim i herodiańskim. Kolumny tych budowli pokryte były tynkiem, a ściany tynkiem ozdabianym,

podobnie jak herodiańskie pałace w Jerychu czy na Masadzie (G. Hadas, Dead Sea Anchorages, Revue Biblique

118/2/2011, 171). 103 G. Hadas, Dead Sea Anchorages, Revue Biblique 118/2/2011, 173. 104 W wyniku badań dr. F. Goddio I jego zespołu z European Institute for Underwater Acheology (IEASM) w

okolicach Heracleionu (egipskiego Thonis). Nie jest to oczywiście porównanie miarodajne, ale ciekawa

informacja dotycząca intensywności żeglugi i skali znalezisk na okolicznych akwenach. 105 S. Wachsmann, The Sea of Galilee Boat: an extraordinary 2000 year old discovery, New York 1995, 335-

347. 106 Badania prowadził dr. Danny Ionescu.