ARCHAEOLOGICAHEREDITAS

Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w WarszawieTom wydany wspólnie z Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie

Warszawa 2017

09Konserwacja zapobiegawcza środowiska 5.Dziedzictwo militarne

pod redakcją Wojciecha Borkowskiego,Wojciecha Brzezińskiego i Jacka Wysockiego

Archaeologica HereditasPrace Instytutu Archeologii UKSW

Komitet Redakcyjny:Redaktor serii: Zbigniew Kobyliński

Członkowie Komitetu: Tadeusz Gołgowski, Jacek Lech, Przemysław UrbańczykSekretarz: Magdalena Żurek

Adres Redakcji:ul. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa

tel. +48 22 569 68 17, e-mail: archeologia@uksw.edu.plwww.archeologia.uksw.edu.pl

Redakcja tomu: Wojciech Borkowski, Wojciech Brzeziński i Jacek WysockiKorekty: Zbigniew Kobyliński i Aleksandra Żórawska

Skład: Bartłomiej GruszkaProjekt okładki: Katja Niklas i Ula Zalejska-Smoleń

Linguistic consultation: Louis Daniel Nebelsick

Rycina na okładce: plan oblężenia Warszawy 1794 r., rys. M. Stachowicz, [za:] Kazimierz Bartoszewicz, Dzieje Insurekcji Kościuszkowskiej, 1909, Wiedeń, wyd. F. Bondego

Publikacja recenzowana do druku przez dr. hab. Huberta Kowalskiego

© Copyright by Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie© Copyright by Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa

ISBN 978-83-60099-83-4ISBN 978-83-946496-5-4

ISSN 2451-0521

Wydawnictwo:Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie

Ul. Długa 5200-241 Warszawa

http://pma.pl

Państwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucją kultury finansowaną ze środków Samorządu Województwa Mazowieckiego

SPISTREŚCI

ArchAeologicAHereditas 9

5 Przedmowa

Różne oblicza dziedzictwa militarnego

9 Zbigniew Kobyliński Dziedzictwo militarne: próba definicji zjawiska

15 Radosław Andrzej Gawroński Materiał genetyczny koni jako bank informacji dla rekonstrukcji przebiegu zdarzeń militarnych

25 Waldemar Grabowski Polskie chorągwie i sztandary w Armémuseum w Sztokholmie

45 Jacek Gutowski Karaceny polskie – Armamentarium Heroicum Sarmatorum

55 Weronika Kobylińska-Bunsch Fotografia wojenna jako dziedzictwo militarne: wizualne świadectwo Powstania Warszawskiego Eugeniusza Hanemana

63 Kamil Potrzuski Infrastruktura sportu strzeleckiego w między-wojennej Warszawie i jej współczesne pozosta-łości

79 Andrzej W. Święch i Benedykt Hac Wraki z wojen światowych w ujęciu interdyscy-plinarnym

87 Anna Zalewska, Dorota Cyngot i Bartłomiej Klęczar Cel-pal: ulotność żołnierskiej codzienności na Froncie Wschodnim Wielkiej Wojny nad Rawką i Bzurą. Między archiwum ziemi a archiwum miejskim (1915–2015)

Fortyfikacje

109 Grzegorz Czajka Historia Twierdzy Warszawa

113 Michał Hrynczyszyn Badania fortów Twierdzy Warszawa

123 Piotr Artur Sobczak Badania archeologiczne w ramach rewitalizacji Fortu V (Włochy)

131 Monika Włoszek Krótkie wprowadzenie do archeologicz-nych badań Fortu VIII (Służew) Twierdzy Warszawa – sezon 2011–2012

137 Marzenna Kasprzycka Badania archeologiczne dawnego Konwiktu Pijarów na Cytadeli Warszawskiej

145 Jarosław Chrapek Nieznane forty Twierdzy Warszawa

151 Jan Nowicki Obiekty powojskowe niemieckiego garnizonu Kamp (Rogowo) – grzech zaniechania czy celowa destrukcja?

161 Łukasz Pardela Kształtowanie krajobrazu z wykorzystaniem maskowania roślinnego w nowoczesnej fortyfikacji niemieckiej w świetle przepisu technicznego nr A 27 (1905)

175 Grzegorz Podruczny Nowożytne fortyfikacje polowe na Śląsku – zarys problematyki badawczej i konserwatorskiej

189 Konrad Szostek i Katarzyna Zdeb Fort w Beniaminowie – problematyka zago-spodarowania i ochrony jedynego ocalałego fortu linii Zegrze – Wawer

199 Adam Żywiczyński Trwałe zmiany w krajobrazie Mazur na przykładzie Giżyckiej Pozycji Polowej

207 Jacek Wysocki Zanikanie fortyfikacji polowych

Pola bitewne

217 Wojciech Borkowski Projekt archeologiczno-historyczny „Reduta Ordona”

237 Witold Migal i Michał Paczkowski Bitwa o Redutę Ordona w świetle stratygrafii wilczych dołów

257 Paweł Konczewski, Jacek Szczurowski, Paweł Zawadzki i Janusz Kobielski Krajobrazy wojenne Puszczy Zgorzeleckiej

273 Paweł Stachowiak Bitwa pod Kijami (23 lipca 1759 r.) – z badań nad zapomnianą batalią

281 Jakub Wrzosek Pola bitew w Polsce – niechciany element dziedzictwa archeologicznego (?)

Cmentarze i miejsca martyrologii

293 Hubert Augustyniak Badania archeologiczne na terenie byłego hitlerowskiego obozu jenieckiego Stalag IB Hohenstein (Królikowo, st. 8, gm. Olsztynek, pow. olsztyński, woj. warmińsko-mazurskie)

307 Piotr Oleńczak Fort III w Pomiechówku. Lata zaniedbań i pilna potrzeba działań

315 Karol Piasecki Pamięć Wielkiej Wojny. Cmentarze wojenne z I wojny światowej w Puszczy Kozienickiej i Stromieckiej

Zagadnienia prawne

327 Jarosław Chrapek i Magdalena Rutyna Wraki statków – mogiły wojenne. Aspekty prawne

333 Adam Grajewski Przestępczość przeciwko zabytkom archeolo-gicznym: zagrożenia, zapobieganie i metody zwalczania

*

341 Noty o autorach

Przedmowa

ArchAeologicAHereditas 95-6

Tom poświęcony dziedzictwu militarnemu ukazujący się w serii Archaeologica Herditas pt. Konserwacja zapobie-gawcza środowiska 5. Dziedzictwo militarne jest owocem współpracy Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego i Państwowego Muzeum Archeolo-gicznego. Publikacja zawiera 30 artykułów o bardzo zróż-nicowanej tematyce.

Otwiera ją część prezentująca różne oblicza dziedzic-twa militarnego. We wprowadzającym artykule Zbigniew Kobyliński podejmuje próbę zdefiniowania jego obszaru, zwracając uwagę iż obejmuje ono zarówno pojedyncze przedmioty, miejsca pamięci, rozległe budowle i rejony umocnione, dzieła sztuki, a także dokumenty, archiwa-lia oraz, co jest niezwykle ważne, niematerialne ślady, pozostające w pamięci uczestników działań wojennych. W części tej zwraca uwagę artykuł Radosława Andrzeja Gawrońskiego, omawiający materiał genetyczny koni jako bank informacji dla rekonstrukcji przebiegu zdarzeń militarnych. Pionierski charakter ma opracowanie przed-stawiające polskie chorągwie i sztandary przechowywane w Armésmuseum w Sztokholmie. Ten ogromny, liczący kilkaset zabytków zbiór, zupełnie nieznany w Polsce, zo-stał opracowany przez Waldemara Grabowskiego. Jacek Gutowski wziął na warsztat karaceny polskie rozprawiając się z mitem rodzimego, sarmackiego pochodzenia tego rodzaju uzbrojenia ochronnego, charakterystycznego jak chce tradycja dla „starszyzny husarskiej, hetmanów i kró-lów”. Kolekcji fotografii wojennej z Powstania Warszaw-skiego autorstwa Eugeniusza Hanemana poświęcony jest kolejny artykuł pióra Weroniki Kobylińskiej-Bunsch. Tra-dycję międzywojennego sportu strzeleckiego i jego infra-struktury w Warszawie przybliżył w swoim opracowaniu Kamil Potrzuski. Andrzej W. Święch i Benedykt Hac zajęli się niezwykle istotnym i poruszającym tematem pod-wodnych wraków jednostek pływających, znajdujących się dotychczas na marginesie zainteresowania badaczy dziedzictwa militarnego. Warto zwrócić też uwagę na in-teresujące opracowanie Anny Zalewskiej, Doroty Cyngot i Bartłomieja Klęczara, dotyczące palenia tytoniu przez żołnierzy na frontach I wojny światowej.

W drugiej części tomu przedstawione zostały wyniki badań nad nowożytnymi fortyfikacjami z terenu Polski, a zwłaszcza dawnej twierdzy Warszawa. Temu ostatnie-

mu systemowi fortyfikacji poświęcone zostały artykuły Grzegorza Czajki, Michała Hrynczyszyna, Piotra Artura Sobczaka, Moniki Włoszek i Marzenny Kasprzyckiej (re-prezentujących Stowarzyszenie Starożytników) oraz Ja-rosława Chrapka. Jan Nowicki w swoim tekście zwraca uwagę na palący problem stanu zachowania niemieckie-go garnizonu Kamp (Rogowo). Interesujące zagadnienie wykorzystania maskowania roślinnego fortyfikacji nie-mieckich jest natomiast tematem artykułu Łukasza Par-deli. Umocnienia polowe na Śląsku w aspekcie zarówno badawczym jak i konserwatorskim zostały szczegółowo omówione w artykule Grzegorza Podrucznego. Ważnym zagadnieniem poruszonym w artykułach Adam Żywiczyń-skiego, Jacka Wysockiego, Konrada Szostka i Katarzyny Zdeb jest ochrona pozostałych dawnych fortyfikacji za-grożonych nie tylko naturalnymi procesami degradacji, ale także celową działalnością ludzką.

Jednym z najważniejszych elementów dziedzictwa militarnego, z uwagi na silne umiejscowienie w tradycji historycznej, są pola bitewne, którym poświęcona jest trzecia część publikacji. Do najsłynniejszych tego typu obiektów należy niewątpliwie teren tzw. Reduty Ordo-na, pochodzący z okresu obrony Warszawy we wrześniu 1831 roku. Rezultaty projektu archeologiczno-historycz-nego związanego z tym stanowiskiem przedstawiają artykuły Wojciecha Borkowskiego, Witolda Migala oraz Michała Paczkowskiego. W tej części zwraca uwagę także obszerne, wieloaspektowe studium Krajobrazy wojenne Puszczy Zgorzeleckiej autorstwa zarówno historyków, jak i przyrodników Pawła Konczewskiego, Jacka Szczu-rowskiego, Pawła Zawadzkiego i Janusza Kobielskiego. Osiemnastowieczne pole bitwy pod Kijanami jest tema-tem artykułu Pawła Stachowiaka, Jakub Wrzosek podjął się natomiast przestawienia pól bitewnych w Polsce jako elementu dziedzictwa archeologicznego. Autor zwrócił uwagę na ogromną liczbę pól bitewnych znanych z tere-nu Polski, z których jedynie nieliczne objęte są ochroną konserwatorską.

Czwarta część prezentowanej publikacji zawiera arty-kuły przestawiające cmentarze i miejsca martyrologii na przykładzie badań archeologicznych na terenie byłego obozu Stalag B w Królikowie, woj. warmińsko-mazur-skie, autorstwa Huberta Augustyniaka, badań Fortu III

6

Przedmowa

ArchAeologicA Hereditas • 9

w Pomiechówku, omówionych przez Piotra Oleńczaka oraz rozpoznania cmentarzy wojennych z I wojny świa-towej w Puszczy Kozienickiej, które przybliżył Karol Pia-secki.

Ostatnia, piąta część niniejszej pracy, poświęcona jest zagadnieniom prawnym związanym z ochroną dziedzic-twa militarnego. W tym zakresie szczególne znaczenie mają, jak się wydaje, regulacje dotyczące ochrony wra-ków, będących mogiłami wojennymi, omówione w arty-kule autorstwa Jarosława Chrapka i Magdaleny Rutyny. Zagrożeniom dziedzictwa płynącym ze strony przestęp-czości przeciwko zabytkom archeologicznym poświecony jest poruszający tekst Adama Gajewskiego, zamykający prezentowane wydawnictwo.

W przygotowaniu tomu Konserwacja zapobiegawcza środowiska 5. Dziedzictwo militarne wzięło udział 38 au-torów. Są wśród nich archeolodzy, historycy, historycy sztuki, historycy wojskowości, znawcy fortyfikacji, kon-serwatorzy, prawnicy, przyrodnicy, a także miłośnicy dzie-jów oręża. W tym miejscu składamy wszystkim Autorom wyrazy wdzięczności za trud, włożony w przygotowanie tej publikacji. Pragniemy wyrazić również nadzieję, że prezentowany kolejny tom z serii Archaeologica Herditas znajdzie uznanie wśród czytelników.

Wojciech BorkowskiWojciech Brzeziński

Jacek Wysocki

Noty o autorach

ArchAeologicAHereditas 9341–342

Hubert Augustyniak – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział Lubuski

Wojciech Borkowski – dr, archeolog, Państwowe Mu-zeum Archeologiczne, zastępca dyrektora ds. badań na-ukowych i ochrony zbiorów

Jarosław Chrapek – mgr, archeolog, prezes Stowarzysze-nia Park Kulturowy Transatlantycka Radiotelegraficzna Centrala Nadawcza

Dorota Cyngot – mgr, archeolog, Instytut Archeologii i Et-nologii Polskiej Akademii Nauk

Grzegorz Czajka – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Starożytników

Radosław Andrzej Gawroński – dr, archeolog, Instytut Archeologii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Waldemar Grabowski – dr hab., historyk, Instytut Pamię-ci Narodowej

Adam Grajewski – dr, archeolog i prawnik, Wydział Kry-minalny, Biuro Kryminalne, Komenda Główna Policji, wykładowca na studiach podyplomowych Uniwersytetu Łódzkiego

Jacek Gutowski – mgr, filozof i bronioznawca

Benedykt Hac – dr inż., kierownik Zakładu Oceanografii Operacyjnej, Instytut Morski w Gdańsku

Michał Hrynczyszyn – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Starożytników

Marzenna Kasprzycka – mgr, archeolog, prezes Sowarzy-szenia Starożytników

Bartłomiej Klęczar – mgr, archeolog

Janusz Kobielski – mgr inż. leśnik, Nadleśnictwo Ruszów

Weronika Kobylińska-Bunsch – mgr, historyk sztuki, doktorantka w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego

Zbigniew Kobyliński – prof. dr hab., archeolog i zabytko-znawca, teoretyk zarządzania dziedzictwem kulturowym, profesor zw. Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyń-skiego w Warszawie, dyrektor Instytutu Archeologii

Paweł Konczewski – dr, Pracownia Archeologiczno-Kon-serwatorska „ANTIQUA”, wykładowca w Katedrze Antro-pologii Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu

Witold Migal – mgr, archeolog, Państwowe Muzeum Ar-cheologiczne w Warszawie, kierownik Pracowni Badań Ratowniczych

Jan Nowicki – kpt. rez., dziennikarz, regionalista, członek Rady Fundacji Fort-Rogowo

Piotr Oleńczak – dr, historyk, Mazowiecki Urząd Woje-wódzki w Warszawie, Biuro Wojewody, Kierownik Od-działu Współpracy Instytucjonalnej

Michał Paczkowski – mgr, Państwowe Muzeum Arche-ologiczne w Warszawie, Pracownia Badań Ratowniczych

Łukasz Pardela – dr inż., Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Wydział Inżynierii Kształtowania Środowiska i Geodezji, Instytut Architektury Krajobrazu

Karol Piasecki – dr hab., biolog, antropolog, antropolog kultury, prof. Uniwersytetu Szczecińskiego, Kierownik Ka-tedry oraz Zakładu Antropologii Ogólnej

Grzegorz Podruczny – dr hab., prof. Uniwersytetu Ada-ma Mickiewicza w Poznaniu, Polsko-Niemiecki Instytut Badawczy w Collegium Polonicum

Kamil Potrzuski – mgr, historyk, asystent w Akademii Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie

342

Noty o autorach

ArchAeologicA Hereditas • 9

Magdalena Rutyna – mgr, archeolog, doktorantka w In-stytucie Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wy-szyńskiego w Warszawie

Piotr Artur Sobczak – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Starożytników

Paweł Stachowiak – mgr, archeolog, Muzeum Archeolo-giczne Środkowego Nadodrza w Zielonej Górze z siedzibą w Świdnicy Jacek Szczurowski – dr, po. kierownika Katedry Antro-pologii, Wydział Biologii i Hodowli Zwierząt, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu

Konrad Szostek – lic., archeolog, Instytut Archeologii Uni-wersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Nieporęckie Stowarzyszenie Historyczne

Andrzej W. Święch – mgr, archeolog, Zakład Archeologii Podwodnej, Instytut Archeologii, Uniwersytet Warszawski

Monika Włoszek – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Sta-rożytników

Jakub Wrzosek – mgr, archeolog, Narodowy Instytut Dziedzictwa, Kierownik Zespołu ds. ekspertyz i analiz za-bytków archeologicznych

Jacek Wysocki – dr, archeolog i zabytkoznawca, Instytut Archeologii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Anna I. Zalewska – dr hab., archeolog i historyk, Instytut Archeologii Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej

Paweł Zawadzki – mgr, archeolog, Fundacja „Łużyce wczoraj i dziś”

Katarzyna Zdeb – mgr, archeolog, doktorantka w Instytucie Archeologii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego

Adam Żywiczyński – mgr, zabytkoznawca i konserwator, Miejski Konserwator Zabytków w Suwałkach