ARCHAEOLOGICAHEREDITAS

Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w WarszawieTom wydany wspólnie z Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie

Warszawa 2017

09Konserwacja zapobiegawcza środowiska 5.Dziedzictwo militarne

pod redakcją Wojciecha Borkowskiego,Wojciecha Brzezińskiego i Jacka Wysockiego

Archaeologica HereditasPrace Instytutu Archeologii UKSW

Komitet Redakcyjny:Redaktor serii: Zbigniew Kobyliński

Członkowie Komitetu: Tadeusz Gołgowski, Jacek Lech, Przemysław UrbańczykSekretarz: Magdalena Żurek

Adres Redakcji:ul. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa

tel. +48 22 569 68 17, e-mail: archeologia@uksw.edu.plwww.archeologia.uksw.edu.pl

Redakcja tomu: Wojciech Borkowski, Wojciech Brzeziński i Jacek WysockiKorekty: Zbigniew Kobyliński i Aleksandra Żórawska

Skład: Bartłomiej GruszkaProjekt okładki: Katja Niklas i Ula Zalejska-Smoleń

Linguistic consultation: Louis Daniel Nebelsick

Rycina na okładce: plan oblężenia Warszawy 1794 r., rys. M. Stachowicz, [za:] Kazimierz Bartoszewicz, Dzieje Insurekcji Kościuszkowskiej, 1909, Wiedeń, wyd. F. Bondego

Publikacja recenzowana do druku przez dr. hab. Huberta Kowalskiego

© Copyright by Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie© Copyright by Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa

ISBN 978-83-60099-83-4ISBN 978-83-946496-5-4

ISSN 2451-0521

Wydawnictwo:Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie

Ul. Długa 5200-241 Warszawa

http://pma.pl

Państwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucją kultury finansowaną ze środków Samorządu Województwa Mazowieckiego

SPISTREŚCI

ArchAeologicAHereditas 9

5 Przedmowa

Różne oblicza dziedzictwa militarnego

9 Zbigniew Kobyliński Dziedzictwo militarne: próba definicji zjawiska

15 Radosław Andrzej Gawroński Materiał genetyczny koni jako bank informacji dla rekonstrukcji przebiegu zdarzeń militarnych

25 Waldemar Grabowski Polskie chorągwie i sztandary w Armémuseum w Sztokholmie

45 Jacek Gutowski Karaceny polskie – Armamentarium Heroicum Sarmatorum

55 Weronika Kobylińska-Bunsch Fotografia wojenna jako dziedzictwo militarne: wizualne świadectwo Powstania Warszawskiego Eugeniusza Hanemana

63 Kamil Potrzuski Infrastruktura sportu strzeleckiego w między-wojennej Warszawie i jej współczesne pozosta-łości

79 Andrzej W. Święch i Benedykt Hac Wraki z wojen światowych w ujęciu interdyscy-plinarnym

87 Anna Zalewska, Dorota Cyngot i Bartłomiej Klęczar Cel-pal: ulotność żołnierskiej codzienności na Froncie Wschodnim Wielkiej Wojny nad Rawką i Bzurą. Między archiwum ziemi a archiwum miejskim (1915–2015)

Fortyfikacje

109 Grzegorz Czajka Historia Twierdzy Warszawa

113 Michał Hrynczyszyn Badania fortów Twierdzy Warszawa

123 Piotr Artur Sobczak Badania archeologiczne w ramach rewitalizacji Fortu V (Włochy)

131 Monika Włoszek Krótkie wprowadzenie do archeologicz-nych badań Fortu VIII (Służew) Twierdzy Warszawa – sezon 2011–2012

137 Marzenna Kasprzycka Badania archeologiczne dawnego Konwiktu Pijarów na Cytadeli Warszawskiej

145 Jarosław Chrapek Nieznane forty Twierdzy Warszawa

151 Jan Nowicki Obiekty powojskowe niemieckiego garnizonu Kamp (Rogowo) – grzech zaniechania czy celowa destrukcja?

161 Łukasz Pardela Kształtowanie krajobrazu z wykorzystaniem maskowania roślinnego w nowoczesnej fortyfikacji niemieckiej w świetle przepisu technicznego nr A 27 (1905)

175 Grzegorz Podruczny Nowożytne fortyfikacje polowe na Śląsku – zarys problematyki badawczej i konserwatorskiej

189 Konrad Szostek i Katarzyna Zdeb Fort w Beniaminowie – problematyka zago-spodarowania i ochrony jedynego ocalałego fortu linii Zegrze – Wawer

199 Adam Żywiczyński Trwałe zmiany w krajobrazie Mazur na przykładzie Giżyckiej Pozycji Polowej

207 Jacek Wysocki Zanikanie fortyfikacji polowych

Pola bitewne

217 Wojciech Borkowski Projekt archeologiczno-historyczny „Reduta Ordona”

237 Witold Migal i Michał Paczkowski Bitwa o Redutę Ordona w świetle stratygrafii wilczych dołów

257 Paweł Konczewski, Jacek Szczurowski, Paweł Zawadzki i Janusz Kobielski Krajobrazy wojenne Puszczy Zgorzeleckiej

273 Paweł Stachowiak Bitwa pod Kijami (23 lipca 1759 r.) – z badań nad zapomnianą batalią

281 Jakub Wrzosek Pola bitew w Polsce – niechciany element dziedzictwa archeologicznego (?)

Cmentarze i miejsca martyrologii

293 Hubert Augustyniak Badania archeologiczne na terenie byłego hitlerowskiego obozu jenieckiego Stalag IB Hohenstein (Królikowo, st. 8, gm. Olsztynek, pow. olsztyński, woj. warmińsko-mazurskie)

307 Piotr Oleńczak Fort III w Pomiechówku. Lata zaniedbań i pilna potrzeba działań

315 Karol Piasecki Pamięć Wielkiej Wojny. Cmentarze wojenne z I wojny światowej w Puszczy Kozienickiej i Stromieckiej

Zagadnienia prawne

327 Jarosław Chrapek i Magdalena Rutyna Wraki statków – mogiły wojenne. Aspekty prawne

333 Adam Grajewski Przestępczość przeciwko zabytkom archeolo-gicznym: zagrożenia, zapobieganie i metody zwalczania

*

341 Noty o autorach

Fortyfikacje

Antoine Coquart (1668-1707), Panorama Warszawy, [w:] Nicolas de Fer, L’atlas curieux ou le monde..., Paris 1705

Rys historyczny Twierdzy Warszawa1

Grzegorz Czajka

ArchAeologicAHereditas 9109–111

Historia Twierdzy Warszawa ma swój początek w 1873 r. kiedy w Rosji powołano Komitet do Spraw Strategicznych, który wydał decyzję o konieczności wybudowania drugiej linii fortów w twierdzach: Modlin, Brześć, Dęblin, Brześć Litewski oraz w Warszawie. W 1882 r. podjęto ostatecz-ną decyzję o utworzeniu Twierdzy Warszawa, która wraz z twierdzami w Dęblinie i Modlinie miała bronić prze-prawy przez Wisłę2. Rozbudowa umocnień okazała się konieczna, kiedy doświadczenia wojny krymskiej (1853–1856), a następnie prusko-francuskiej (1870–1871) po-kazały, że fortyfikacje ówczesnych twierdz nie były wy-starczające. Szybki rozwój ówczesnej artylerii przyczynił się do zwiększenia zasięgu jej rażenia i pokazał, że szanse na skuteczną obronę mają jedynie twierdze otoczone pierścieniem fortów wysuniętych daleko na przedpole. Dotychczasowe fortyfikacje Warszawy nie spełniały tych wymogów3.

W 1883 r. rozpoczęto wznoszenie nowych fortyfikacji wokół Warszawy. Składały się one z dwóch pierścieni for-tów, budowanych w dwu etapach. W pierwszej kolejności powstał zewnętrzny pierścień fortyfikacji, oddalonych od centrum miasta o około 9,5 km. Składał się on z czterna-stu fortów i jednej baterii. Na lewym brzegu Wisły zbu-dowano dziewięć fortów, oznaczonych kolejno od I do IX oraz baterię, oznaczoną cyfrą X. Na prawym brzegu Wisły powstały natomiast cztery forty, oznaczone cyframi od XI do XIV. Pracami na lewym brzegu Wisły kierował płk. A. P. Vernander, natomiast na prawym brzegu prace nadzorował płk. S. Starynkiewicz. Forty powstały według nowego typu zaprojektowanego przez Główny Zarząd Inżynierii w 1879 r.4. Każdy fort posiadał dwa wały: niż-szy przeznaczony dla piechoty oraz umieszczony za nim wał wyższy przeznaczony dla artylerii. Fosa była broniona przez dwie kaponiery: czołową i szyjową oraz dwie pół-kaponiery umiejscowione w barkach. Dodatkową obronę fosy stanowił mur Carnota, a także murowana przeciw-

1 Niniejszy tekst stanowi rodzaj wstępu historycznego do kolejnych artykułów omawiających wyniki badań fortów Twierdzy Warsza-wa, prowadzonych w ostatnich latach przez Stowarzyszenie Sta-rożytników – przypis redakcji.

2 Głuszek 1996: 7; Łagowski 2009: 105–106; Czajka 2013: 17.3 Głuszek 1996: 7; Łagowski 2009: 105; Czajka 2013: 17.4 Głuszek 1996: 7–8; Czajka 2013: 18.

skarpa wybudowana w części czołowej fosy. Koszary zo-stały umiejscowione w części szyjowej fortu5 (ryc. 1).

W drugim etapie, od roku 1886, powstały forty we-wnętrznego pierścienia, a w roku 1887 warszawska Aleksandrowska Cytadela została przemianowana na Twierdzę Warszawską, stając się jej rdzeniem6. W 1886 r. w oddaleniu ok. 3–4 km od zewnętrznego pierścienia fortów wzniesiono wewnętrzny pierścień umocnień, składający się z pięciu fortów, oznaczonych literami P(П), W (B), Szcze (Щ), M (M) i Cze (Ч)7. Forty te posiadały podobny układ architektoniczny jak forty pierścienia zewnętrznego. Główna różnica polegała na umiejsco-wieniu koszar pod wałem artyleryjskim, natomiast część szyjowa została powiększona w celu utworzenia dodat-kowych magazynów amunicyjnych. Wyjątek stanowił fort Cze (Ч), w którym wał zewnętrzny niższy przeznaczony był dla artylerii, a wał wewnętrzny wyższy dla piechoty8. W latach 1889–1892 wewnętrzną linię fortyfikacji uzu-pełniono przez utworzenie trzech fortów: „Czyste”, „Ra-kowiec”, „Wierzbno” i jedną baterię „Królikarnia”, forty wewnętrzne zostały natomiast połączone wałami9. Ze-wnętrzny pierścień fortów uzupełniono na lewym brzegu Wisły poprzez wybudowanie między fortami VII i VIII for-tu „Służewiec”, a na prawym brzegu pierścień fortów uzu-pełniono poprzez dobudowanie punktów oporu: „Żerań”, „Zacisze” i „Grochów”. W 1891 r. w granicach Warszawy rozpoczęto budowę dwóch fortów wysuniętych o około 5–6 km przed linię fortów praskich. Dwa nowopowstałe wówczas forty to „Wawer”, przemianowany później na „Suworow” i fort „Kawęczyn”. Miały być one elementami linii obronnej Zegrze-Wawer, która jednak nie została do końca zrealizowana10 (ryc. 2).

W 1892 r. rozpoczęto modernizację fortów zewnętrz-nego pierścienia, która trwała do końca XIX wieku. Po-legała ona na wzmocnieniu stropów ceglanych warstwą betonu, ponadto dwa wały zastąpiono jednym, przezna-czonym dla piechoty i artylerii lekkiej, natomiast artylerię

5 Głuszek 1996: 7–8 6 Łagowski 2009: 106; Królikowski 2011: 179; Czajka 2013: 18. 7 Łagowski 2009: 107; Czajka 2013: 18. 8 Głuszek 1996: 8; Łagowski 2009: 107. 9 Czajka 2013: 18.10 Głuszek 1996: 9; Czajka 2013: 18–20.

110

Grzegorz Czajka

ArchAeologicA Hereditas • 9

Ryc. 1. Schemat i przekrój poprzeczny typowego fortu z lat osiemdziesiątych XIX w. (wg Królikowskiego 2002)Fig. 1. Outline and transverse section of typical fort in the 1880s (according to Królikowski 2002)

Ryc. 2. Schematyczny plan Twierdzy War-szawa (wg Królikowskiego 2015)Fig. 2. Schematic plan of Fortress “Warsaw” (according to Królikowski 2015)

111

Grzegorz Czajka Rys historyczny Twierdzy Warszawa

Konserwacja zapobiegawcza środowisKa 5 • dziedzictwo militarne

ciężką wyprowadzono poza forty. Dodatkowo za szyją for-tów wybudowano betonowe kaponiery/tradytory prze-znaczone do ostrzału międzypól11.

W 1913 r., na mocy decyzji rosyjskiego dowództwa podjętej w 1909 r., rozpoczęto likwidację urządzeń obronnych fortów. Zaczęto wysadzać niektóre elementy obronne fortów lewobrzeżnych, tj. kaponiery, poterny i podwalnie. Natomiast forty prawobrzeżne zostały wysa-

11 Głuszek 1996: 9.

dzone całkowicie. Jeszcze w tym samym roku, w związku z nasilającym się napięciem na arenie międzynarodowej w przededniu I wojny światowej, przerwano prace wy-burzeniowe i ponownie rozpoczęto przygotowywać War-szawę do obrony. Ostatecznie Warszawa została oddana przez Rosjan bez walki w 1915 r., a powstałe fortyfikacje nie zostały wykorzystane12.

12 Czajka 2013: 19.

Grzegorz Czajka

Historical outline of Fortress „Warsaw”

Summary

In 1873 the decision was made to reinforce Warsaw’s fortifica-tions. The construction of the first line of reinforcements began in 1883. The initial phase envisaged an outer ring comprising 9 forts and one gun battery on the left bank of the Vistula river, as well as 4 forts on the right bank. The construction was di-rected by Colonel A. P. Vernander and Colonel S. Starynkiewicz. A new fort design, drawn up by the Main Engineering Board (Główny Zarząd Inżynierii) in 1879 was implemented. The con-struction of the inner ring of reinforcements, covering 5 forts that also served as warehouses, began in 1886. Between 1889 and 1892, three additional forts were added to the inner line

of the fortifications, while the outer line was upgraded with 1 additional fort and 3 resistance points. The construction of the Zegrze-Wawer defence line started in 1891, but was put on hold after two forts were finished. A year later, the mod-ernisation of the outer ring forts commenced and lasted un-til the end of the 19th century. 1913 witnessed the demolition of the Warsaw Fortress’ fortifications; however, it was stopped in the same year due to tense international situation preceding the outbreak of the First World War.

Translated by Marzenna Kasprzycka

Głuszek, C.1996. Twierdza Warszawa, [w:] A. Gruszecki (red.), Fortyfika-

cja rosyjska na ziemiach polskich. Stan badań i proble-my ochrony, 7-15. Fortyfikacja 4. Warszawa: Towarzy-stwo Przyjaciół Fortyfikacji.

Łagowski, S.J.2009. Cytadela Warszawska 1832–2007, Pruszków: Ajaks.

Królikowski, L.2002. Twierdza Warszawa, Warszawa: Dom Wydawniczy

Bellona.2015. Warszawa – Dzieje fortyfikacji, Warszawa: Wydawnic-

two Trio.Czajka, G.2013. Militaria z Cytadeli Warszawskiej z badań archeolo-

gicznych prowadzonych w latach 2009–2011. Maszy-nopis pracy magisterskiej. Warszawa.

Wykaz cytowanej literatury

Noty o autorach

ArchAeologicAHereditas 9341–342

Hubert Augustyniak – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział Lubuski

Wojciech Borkowski – dr, archeolog, Państwowe Mu-zeum Archeologiczne, zastępca dyrektora ds. badań na-ukowych i ochrony zbiorów

Jarosław Chrapek – mgr, archeolog, prezes Stowarzysze-nia Park Kulturowy Transatlantycka Radiotelegraficzna Centrala Nadawcza

Dorota Cyngot – mgr, archeolog, Instytut Archeologii i Et-nologii Polskiej Akademii Nauk

Grzegorz Czajka – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Starożytników

Radosław Andrzej Gawroński – dr, archeolog, Instytut Archeologii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Waldemar Grabowski – dr hab., historyk, Instytut Pamię-ci Narodowej

Adam Grajewski – dr, archeolog i prawnik, Wydział Kry-minalny, Biuro Kryminalne, Komenda Główna Policji, wykładowca na studiach podyplomowych Uniwersytetu Łódzkiego

Jacek Gutowski – mgr, filozof i bronioznawca

Benedykt Hac – dr inż., kierownik Zakładu Oceanografii Operacyjnej, Instytut Morski w Gdańsku

Michał Hrynczyszyn – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Starożytników

Marzenna Kasprzycka – mgr, archeolog, prezes Sowarzy-szenia Starożytników

Bartłomiej Klęczar – mgr, archeolog

Janusz Kobielski – mgr inż. leśnik, Nadleśnictwo Ruszów

Weronika Kobylińska-Bunsch – mgr, historyk sztuki, doktorantka w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego

Zbigniew Kobyliński – prof. dr hab., archeolog i zabytko-znawca, teoretyk zarządzania dziedzictwem kulturowym, profesor zw. Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyń-skiego w Warszawie, dyrektor Instytutu Archeologii

Paweł Konczewski – dr, Pracownia Archeologiczno-Kon-serwatorska „ANTIQUA”, wykładowca w Katedrze Antro-pologii Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu

Witold Migal – mgr, archeolog, Państwowe Muzeum Ar-cheologiczne w Warszawie, kierownik Pracowni Badań Ratowniczych

Jan Nowicki – kpt. rez., dziennikarz, regionalista, członek Rady Fundacji Fort-Rogowo

Piotr Oleńczak – dr, historyk, Mazowiecki Urząd Woje-wódzki w Warszawie, Biuro Wojewody, Kierownik Od-działu Współpracy Instytucjonalnej

Michał Paczkowski – mgr, Państwowe Muzeum Arche-ologiczne w Warszawie, Pracownia Badań Ratowniczych

Łukasz Pardela – dr inż., Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Wydział Inżynierii Kształtowania Środowiska i Geodezji, Instytut Architektury Krajobrazu

Karol Piasecki – dr hab., biolog, antropolog, antropolog kultury, prof. Uniwersytetu Szczecińskiego, Kierownik Ka-tedry oraz Zakładu Antropologii Ogólnej

Grzegorz Podruczny – dr hab., prof. Uniwersytetu Ada-ma Mickiewicza w Poznaniu, Polsko-Niemiecki Instytut Badawczy w Collegium Polonicum

Kamil Potrzuski – mgr, historyk, asystent w Akademii Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie

342

Noty o autorach

ArchAeologicA Hereditas • 9

Magdalena Rutyna – mgr, archeolog, doktorantka w In-stytucie Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wy-szyńskiego w Warszawie

Piotr Artur Sobczak – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Starożytników

Paweł Stachowiak – mgr, archeolog, Muzeum Archeolo-giczne Środkowego Nadodrza w Zielonej Górze z siedzibą w Świdnicy Jacek Szczurowski – dr, po. kierownika Katedry Antro-pologii, Wydział Biologii i Hodowli Zwierząt, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu

Konrad Szostek – lic., archeolog, Instytut Archeologii Uni-wersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Nieporęckie Stowarzyszenie Historyczne

Andrzej W. Święch – mgr, archeolog, Zakład Archeologii Podwodnej, Instytut Archeologii, Uniwersytet Warszawski

Monika Włoszek – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Sta-rożytników

Jakub Wrzosek – mgr, archeolog, Narodowy Instytut Dziedzictwa, Kierownik Zespołu ds. ekspertyz i analiz za-bytków archeologicznych

Jacek Wysocki – dr, archeolog i zabytkoznawca, Instytut Archeologii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Anna I. Zalewska – dr hab., archeolog i historyk, Instytut Archeologii Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej

Paweł Zawadzki – mgr, archeolog, Fundacja „Łużyce wczoraj i dziś”

Katarzyna Zdeb – mgr, archeolog, doktorantka w Instytucie Archeologii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego

Adam Żywiczyński – mgr, zabytkoznawca i konserwator, Miejski Konserwator Zabytków w Suwałkach