Analiza charakterystycznych modeli spożycia wapnia przez ... · Analiza charakterystycznych modeli...

54 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(1): 54-62

Analiza charakterystycznych modeli spożycia wapnia przez pary rodzinne matka-córkaAnalysis of characteristic models of calcium consumption by mother-daughter pairs

Kamila Sobaś 1/, Lidia Wądołowska 1/, Małgorzata A. Słowińska 1/, Magdalena Człapka-Matyasik 2/, Ewa Niedźwiedzka 1/, Justyna Szczepańska 1/

1/ Katedra Żywienia Człowieka, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie2/ Katedra Higieny Żywienia Człowieka, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu

Introduction. Food consumption by humans is mostly affected by environmental factors. Of great importance is the effect of family environment and the roles played by mothers.

Aim. The study was to develop and describe characteristic models of calcium consumption by mothers and daughters.

Materials and methods. 712 mother-daughter pairs, aged 43.8±5.9 and 16.9±2.6 years respectively, were included in the study. The method of semi-quantitative frequency of food consumption was used to determine the consumption of dairy products (g/day) and calcium (mg/day). Typical models of calcium consumption by mothers/daughters were developed by factorial analysis (method of main components) and cluster analysis (k-means method).

Results. Three clusters were found for mothers and three for daughters, which were named calcium consumption models. The models for mothers were: “unsweetened milk beverages with curd” (S1m, 19% samples, average calcium content 1082 mg/day), “Ordinary” (S2m, 68%, 391 mg/day), “cheese with fruit yoghurt” (S3m, 13%, 973 mg/day); the models for daughters included: “milk-cheese” (S1c, 19%, 1216 mg/day), “Ordinary” (S2c, 67%, 508 mg/day), “yoghurt-cheese” (S3c, 14%, 1089 mg/day). A weak, but significant correlation was found between mothers and daughters in calcium consumption in the daily food ration (r=0.25). Mothers S2m and daughters S2c consumed small amounts of dairy products and calcium. A similar model of calcium consumption was shown to exist for 57% of mother-daughter pairs. The S3m and S3c models were determined for 2% of the pairs, the S1m and S1c model – for 5% of the pairs, and the S2m and S2c model – for 50% of the pairs.

Conclusions. Similarities within families were found in 60% of the pairs of mothers and daughters in terms of dairy products and calcium consumption. A strong relationship was found between low consumption of dairy products and calcium by mothers and by daughters, which confirms the importance of a family relationship in creating eating habits and the effect that mothers have on their daughters’ nutrition.

Key words: models of calcium consumption, family environment, mothers, daughters

Wprowadzenie. Spożycie żywności przez ludzi jest najsilniej uwarunkowane wpływami środowiska. We wcześniejszych badaniach zespołu stwierdzono podobieństwo w spożyciu żywności przez matki i córki dla 75% grup produktów.

Cel pracy. Badania podjęto w celu wyłonienia i opisania charakterystycznych modeli spożycia wapnia przez matki i córki oraz wskazania podobieństw i różnic w spożyciu wapnia i produktów mlecznych.

Materiał i metody. Badaniami objęto 712 par rodzinnych matka-córka, w wieku odpowiednio 43,8±5,9 lat i 16,9±2,6 lat. Metodą półilościowej częstotliwości spożycia żywności określono spożycie wapnia z dziennej diety. U kobiet/dziewcząt wyłoniono charakterystyczne modele spożycia wapnia wykorzystując analizę czynnikową i analizę skupień (metoda k-średnich). Spożycie produktów mlecznych i wapnia porównano testem Kruskala-Wallisa. Rozkłady cech porównano używając testu chi2.

Wyniki. U matek/córek wyłoniono po 3 skupienia, nazwane modelami spożycia wapnia (matki: S1 – Niesłodzone napoje mleczne z twarogiem, S2 – Przeciętny, S3 – Serowy z jogurtem owocowym; córki: S1 – Mleczno-serowy, S2 – Przeciętny, S3 – Jogurtowo-serowy). Wyłonione skupienia matek/córek charakteryzowały się odmiennym spożyciem produktów mlecznych, co wpływało na ilość wapnia pochodzącego z tych produktów. Zarówno u matek/córek najliczniejsze było skupienie 2, które charakteryzowało się względnie niskim spożyciem wapnia (odpowiednio 68% i 67% próby). Mleko, jogurt naturalny, kefir/maślanka, twaróg były źródłem największej ilości wapnia w DRP matek S1 (19% próby), zaś wysokotłuszczowe produkty mleczne w DRP matek S3 (13% próby). Głównym źródłami wapnia w DRP córek S1 (19% próby) były mleko i sery, a w DRP córek S3 (14% próby) jogurty owocowe i naturalne oraz ser podpuszczkowy. U 50% par matka-córka stwierdzono jednocześnie skupienie S2, u 5% – S1 oraz u 2% – S3.

Wnioski. Wśród par rodzinnych wykazano podobieństwo w modelach spożycia wapnia. Większe spożycie produktów mlecznych i wapnia przez matki sprzyjało większemu spożyciu tych produktów i wapnia przez córki, co potwierdza przekazywanie nawyków żywieniowych z matki na córkę.

Słowa kluczowe: modele spożycia wapnia, środowisko rodzinne, matki, córki

Adres do korespondencji / Address for correspondence

Kamila SobaśKatedra Żywienia Człowieka, Uniwersytet Warmińsko-Mazurskiul. Słoneczna 44a, 10-718 Olsztyntel. 692-412-069, e-mail: [email protected]

© Probl Hig Epidemiol 2011, 92(1): 54-62

www.phie.pl

Nadesłano: 08.10.2010Zakwalifikowano do druku: 27.01.2011

Badania wykonano w ramach projektu MODAF nr N N312 286233 finansowanego przez MNiSW.

55Sobaś K i wsp. Analiza charakterystycznych modeli spożycia wapnia przez pary rodzinne matka-córka

Wykaz skrótówx – wartość średnia/mean valueSD – odchylenie standardowe/standard deviation Me – mediana/medianS1m – model spożycia wapnia matek: „Niesłodzone napoje mleczne z twarogiem”/mothers’ model of consumption: “Unsweetened milk beverages with curd”S2m – model spożycia matek: „Przeciętny”/mothers’ model of consumption: “Ordinary”S3m – model spożycia wapnia matek: „Serowy z jogurtem owocowym”/mothers’ model of calcium consumption: “Cheese with fruit yoghurt”S1c – model spożycia wapnia córek: „Mleczno-serowy”/dau-ghters’ model of calcium consumption: “Milk-cheese” S2c – model spożycia wapnia córek: „Przeciętny”/daug-hters’ model of calcium consumption: “Ordinary” S3c – model spożycia wapnia córek: „Jogurtowo-serowy”/daughters’ model of calcium consumption: “Yoghurt-cheese”DRP – dzienna racja pokarmowa/daily food ration,AI – poziom wystarczającego spożycia/sufficient consump-tion level

Wprowadzenie

Odpowiednia podaż wapnia w okresie dzieciń-stwa i młodości umożliwia prawidłowe wzrastanie i osiągnięcie wysokiej szczytowej masy kostnej, zmniejszając ryzyko osteoporozy w wieku starszym [1, 2, 3]. Współzależność pomiędzy spożyciem wap-nia a zdrowiem jest jednak daleko szersza niż relacje z masą kostną i osteoporozą. Wiele prac dowodzi wpływu wapnia z pożywienia na zmniejszenie ryzyka nadwagi lub otyłości [4, 5, 6]. Wykazano, że wysoki poziom wapnia w diecie może zmniejszać przyrost masy ciała i gromadzenie tłuszczu w adipocytach przez stymulację lipolizy. Ponadto wiele badań wskazuje, że odpowiednie spożycie wapnia ma znaczenie w profi-laktyce i leczeniu nadciśnienia tętniczego, cukrzycy typu 2 oraz nowotworów [5, 7]. Zainteresowanie tym pierwiastkiem jest więc głęboko uzasadnione. Kobiety w Polsce i wielu krajach europejskich sta-nowią grupę ryzyka zagrożoną niedoborami wapnia. Wiele prac dokumentuje nieodpowiednie spożycie produktów mlecznych i wapnia przez polską młodzież [8, 9, 10]. Wysokie populacyjne ryzyko niedoborów wapnia w większym stopniu dotyczy dziewcząt niż chłopców. Z badań Szponara i wsp. [8] wynika, że odsetek dziewcząt o spożyciu wapnia poniżej pozio-mu zalecanego (RDA) zmieniał się z wiekiem, lecz we wszystkich grupach wiekowych przekraczał 70%. Nieodpowiednie spożycie wapnia wynika głównie z niskiego spożycia produktów mlecznych. Stanowią one główne źródło wapnia w racjach pokarmowych Europejczyków i dostarczają od 60% do 80% jego całkowitej ilości [11, 12].

Spożycie żywności przez ludzi jest najsilniej uwa-runkowane wpływami środowiska. Wpływ środowiska rodzinnego na odżywianie dzieci jest uzależniony w większym stopniu od roli i postaw matek niż ojców. Feunekes i wsp. [13] u 15-letniej młodzieży holender-skiej wykazali istotną korelację w spożyciu żywności dla 76% produktów u par rodzinnych ojciec-dziecko i 87% produktów u par rodzinnych matka-dziecko. We wcześniejszych badaniach własnych podobieństwo w spożyciu żywności przez matki i córki stwierdzono dla 75% grup produktów [14]. Największą korelację w spożyciu żywności przez matki i córki wykazano dla tłuszczów, sosów, owoców, potraw mieszanych, słodkich przetworów owocowych, zup, soków, potraw mięsnych, produktów zbożowych, a nieznacznie mniejszą korelację dla produktów mlecznych. Przy-zwyczajenia nabyte w dzieciństwie i wczesnej młodości stanowią niezależny czynnik wpływający na spożycie żywności przez ludzi w późniejszych latach życia. Kobiety są bardziej wrażliwe na bodźce środowiskowe, dlatego pozytywne postawy matek względem zdrowia mogą oddziaływać na korzystniejszy sposób odżywia-nia córek, a w konsekwencji na ich lepszy stan zdrowia [15]. Badania podjęto w celu wyłonienia i opisania cha-rakterystycznych modeli spożycia wapnia przez matki i córki mieszkające we wspólnych gospodarstwach domowych oraz wskazania podobieństw i różnic w spożyciu wapnia i produktów mlecznych.

Materiał i metodyBadana próba Badaniami objęto 712 par rodzinnych matka-córka, w wieku odpowiednio 43,8±5,9 lat (od 29 do 60) i 16,9±2,6 lat (od 12 do 21), mieszkających we wspólnych gospodarstwach domowych, w miej-scowościach i wsiach Polski Centralnej, Wschodniej i Północnej (tab. I). Badaną próbę dobrano metodą kuli śniegowej poprzez kontakty własne i ogłoszenia. Warunkiem udziału w badaniach był wiek kobiet do 60 lat, a dziewcząt od 12 do 21 lat oraz brak u matek/có-rek zaburzeń odżywiania, nie uprawianie wyczynowo sportu na poziomie zaawansowanym oraz brak chorób, przebytych operacji lub nie przyjmowanie leków, które mogą zaburzać równowagę hormonalną, przemianę materii lub metabolizm kości [17]. Wszystkie wywia-dy żywieniowe i pomiary były przeprowadzane przez dobrze wytrenowanych ankieterów. Większość par rodzinnych matka-córka miesz-kała na wsi (48% próby; tab. I). Prawie 70% kobiet miało wykształcenie średnie, a większość córek była aktualnie uczennicami gimnazjum i szkoły średniej (odpowiednio 36% i 38% próby). Sytuację ekono-miczną rodziny powyżej średniej zadeklarowało


81% próby. Pomiędzy matkami i córkami wykazano zróżnicowanie w rozkładach próby w zależności od zwyczajów żywieniowych (tab. II). Wśród kobiet 3 posiłki/dzień spożywało 42% próby, a 4 posiłki/dzień 36%. Wśród dziewcząt 3 posiłki/dzień spożywało 36% próby, a 4 posiłki/dzień 37%. Zwyczajową dietę (bez żadnych ograniczeń) stosowało więcej córek (87%) niż matek (82%). Długotrwałe diety odchudzające, trwające co najmniej 2 tygodnie, stosowało więcej ma-tek (26%) niż córek (18%). Prawie 70% matek i ok. 90% dziewcząt deklarowało dobry lub bardzo dobry stan zdrowia.

Ocena spożycia wapnia i produktów mlecznych

Spożycie produktów mlecznych określono metodą częstotliwości spożycia żywności używając zwalidowa-nego kwestionariusza ADOS-Ca [12]. Na podstawie kwestionariusza uzyskano informacje o zwyczajowej częstości i wielkości porcji jadanych zazwyczaj 11 grup produktów mlecznych: sera podpuszczkowego, sera twarogowego, sera topionego, jogurtu naturalnego, jo-gurtu owocowego, mleka, maślanki/kefiru, śmietany/śmietanki, lodów (w sezonie i poza sezonem), serka homogenizowanego, serka typu Fromage. Korzystając ze wskaźników częstości spożycia ustalonych podczas walidacji kwestionariusza przeliczono osiem kategorii częstości spożycia produktów (nigdy, <1 raz/tydz., 1÷2 razy/tydz., 3÷4 razy/tydz., 5÷6 razy/tydz., 1 raz/

dzień, 2 razy/dzień, ≥3 razy/dzień) na średnią czę-stość spożycia (krotność/dzień) [12]. Średnie spoży-cie produktów mlecznych (g/osobę/dzień) obliczono ze średniej wielkości porcji i średniej częstości spoży-cia. Korzystając z tabel wartości odżywczej żywności obliczono średnie spożycie wapnia z poszczególnych produktów mlecznych oraz produktów mlecznych ogółem (mg/osobę/dzień) [16]. Zawartość wapnia w całodziennej racji pokarmowej (DPR) obliczono w oparciu o średnie spożycie wapnia z produktów mlecznych i równanie regresji wyznaczone podczas walidacji kwestionariusza ADOS-Ca [12]. Do oceny i interpretacji spożycia wapnia zasto-sowano poziom wystarczającego spożycia wapnia (AI) [18]. Dla każdej z kobiet obliczono z-wartości indywidualnego spożycia wapnia (D/SDD), a następ-nie wyróżniono kobiety o niedostatecznym spożyciu

Tabela I. Charakterystyka próby (% próby)Table I. Sample characteristics (Sample percentage, %)

Cechy/Variables Matki /Mothers Córki /Daughters

Liczebność/Number 712 712

Wiek/Age (lata/years) 43,8±5,9* 16,9±2,6

43,4** 17,4

Miejsce stałego zamieszkania /Size of place of residence

wieś/country 48

miasto <50 tys. mieszkańców/ town < 50,000 residents

16

miasto 50-100 tys. mieszkańców/town 50,000÷100,000 residents

14

miasto >100 tys. mieszkańców/city >100,000 residents

22

Szkoła/Education level #

podstawowa/primary 5 5

gimnazjum/intermediate school 0 36

szkoła średnia/secondary school 67 38

szkoła wyższa, licencjat/university 28 21

Sytuacja ekonomiczna wg samooceny /Self-declared family economic situation

powyżej przeciętnej/over average 81

przeciętna/average 18

poniżej przeciętnej/under average 1

#ukończona dla kobiet /finished for women, aktualna dla dziewcząt /current for girls;*średnia/ mean value±odchylenie standardowe/ standard deviation;**mediana/median

Tabela II. Charakterystyka wybranych zwyczajów żywieniowych (% próby)Table II. Characteristics of selected nutritional habits (% of the sample)

Cechy/VariablesMatki

/Mothers(712)

Córki/Daughters

(712)

Liczba posiłków/dzień/number of meals/day****

dwa i mniej/two or fewer 5 7

trzy/three 42 a 36 a

cztery/four 36 37

pięć/five 16 17

sześć i więcej/six or more 1 a 3 a

Stosowanie diety odchudzającej przez minimum dwa tygodnie /Using a slimming diet for at least two weeks

26 a 18 a

Stosowanie ograniczeń w spożyciu lub diety/Restrictions in consumption or diet

dieta zwyczajowa/customary diet 82 a 87 a

niskoenergetyczna/low energy diet 5 6

cukrzycowa/diabetic diet 1 1

łatwostrawna/highly digestible diet 4 a 2 a

niskotłuszczowa/low-fat diet 5 a 2 a

bezmleczna/milk-free diet 0 0

wegetariańska/vegetarian diet 1 2

inna/other 2 1

Spożycie żywności wzbogaconej w wapń/Consump-tion of calcium-fortified food*

85 a 92 a

Spożycie codziennie mleka i jego przetworów/Everyday consumption of milk and milk products

w wieku przedszkolnym/in the pre-school age* 64 a 54 a

w wieku szkolnym/in the school age*** 61 a 31 a

Stan zdrowia wg samooceny/Self-declared health condition****

bardzo dobry/very good 10 a 34 a

dobry/good 57 55

dość dobry/quite good 29 a 10 a

zły/bad 3 a 0 a

Choroby przewlekłe/Chronic diseases**** 17 a 6 a

() w nawiasach podano liczebność/population size is given in brackets; istotność różnic w rozkładzie cech na poziomie/ significance of differences in variable distribution: *p<0,05; ***p<0,001; ****p<0,0001; istotność róż-nic w parach na poziomie/significance of differences within pairs: a-ap<0,05


wapnia (D/SDD<-1), nieokreślonym i dostatecznym spożyciu wapnia (D/SDD>1). Przyjęte punkty odcię-cia D/SDD pozwoliły na wnioskowanie z prawdopo-dobieństwem 0,85 [18].

Sposób opracowania wyników i analiza statystyczna

Średnie spożycie wapnia i produktów mlecznych wyrażono wartością średnią (x) i odchyleniem stan-dardowym (SD) oraz medianą (Me). Charakterystyczne modele spożycia wapnia wyłoniono wykorzystując wielowymiarowe techniki eksploracyjne, tj. analizę czynnikową i analizę skupień [19]. Obie analizy prowadzono oddzielnie u kobiet i dziewcząt. W analizie czynnikowej zmiennymi wejściowymi było 11 cech określających spożycie wapnia (mg/dzień) z 11 grup produktów mlecznych. Zastosowa-no metodę głównych składowych, poddając czynniki

Tabela III. Charakterystyka modeli spożycia wapnia z produktów mlecznychTable III. Characteristics of calcium consumption in dairy products

Skupienia/Clusters

Nazwa modelu spożycia wapnia /Name of calcium consumption models

Liczebność/Popula-tion size

Odsetek próby/Sample per-centage (%)

Wiek/age (lat/years)

Matki/Mothers

S1m Niesłodzone napoje mleczne z twarogiem/Unsweetened milk beve-rages with curd

134 19 43,7±6,2 a

S2m Przeciętny/Ordinary 486 68 44,1±5,6

S3m Serowy z jogurtem owo-cowym/Cheese with fruit yoghurt

92 13 42,0±6,6 a

Córki/Daughters

S1c Mleczno-serowy/Milk and cheese

135 19 16,8±2,6

S2c Przeciętny/Ordinary 478 67 17,0±2,6

S3c Jogurtowo-serowy/Yog-hurt and cheese

99 14 16,7±2,6

istotność różnic w parach na poziomie/significance of differences within pairs: a-ap<0,05

Tabela IV. Spożycie wapnia z produktów mlecznych (mg/dz.) oraz produktów mlecznych ogółem i dziennej racji pokarmowej (DRP) w relacji do modeli spożycia wapnia wśród matekTable IV. Consumption of calcium in dairy products (mg/day) as well as total dairy products and daily food ration vs. models of calcium consumption by mothers

Produkty mleczne/Dairy productsOgółem/Total

(712)Modele spożycia wapnia/ Calcium consumption models

S1 (134) S2 (486) S3 (92)

Mleko ogółem/Milk in total**** x±SD 156±205 378±311 a,b 105±126 a 105±111 b

Me 89 309 50 59

Ser dojrzewający/Hard cheese**** x±SD 90±123 81±88 a,b 59±66 a,c 267±218 b,c

Me 46 46 46 219

Jogurt owocowy/Fruit yoghurt**** x±SD 58±79 56±63 a 46±58 b 127±140 a,b

Me 29 29 29 86

Jogurt naturalny/Natural yoghurt**** x±SD 54±105 114±182 a 34±61 a,c 77±102 c

Me 9 36 9 36

Kefir, maślanka/Kefir, buttermilk**** x±SD 22±46 73±79 a,b 8±15 a,c 20±39 b,c

Me 7 31 4 7

Ser topiony/Processed cheese**** x±SD 20±48 23±40 a,b 11±18 a,c 63±107 b,c

Me 6 12 6 16

Twaróg/Fresh cheese**** x±SD 15±24 38±44 a,b 10±11 a 12±12 b

Me 6 23 6 6

Serek homogenizowany/Homogenized cheese**** x±SD 9±16 17±29 a 6±9 a,b 12±16 b

Me 4 4 4 4

Lody ogółem/Ice-creams in total**** x±SD 8±13 9±11 a,b 7±9 a,c 8±23 b,c

Me 4 4 4 11

Śmietana/Cream**** x±SD 5±12 5±10 a,b 3±7 a,c 16±23 b,c

Me 0 1 0 5

Serek typu fromage/Cheese for spreading** x±SD 2±16 6±35 a 1±3 a,b 3±8 b

Me 1 1 0 1

Ca z produktów mlecznych ogółem (mg/dz.)/Ca from dairy products in total (mg/day)****

x±SD 441±314 801±310 a,b 289±170 a,c 720±287 b,c

Me 363 741 259 692

Ca z DRP (mg/dz.)/Ca from DRP (mg/day)**** x±SD 596±424 1082±419 a,b 391±229 a,c 973±388 b,c

Me 491 1002 351 935

Indywidualne spożycie wapnia z DRP/Individual calcium consumption in daily food ration

niedostateczne/insuffcient (D/SDD<-1) 32 4 a 45 a,b 3 b

nieokreślone/unspecified 66 88 a 55 a,b 90 b

dostateczne/sufficient (D/SDD>1) 2 8 a 0 a,b 7 b

() w nawiasach podano liczebność/population size is given in brackets; istotność różnic między grupami na poziomie/significance of differences between groups: **p<0,01; ****p<0,0001; istotność różnic w rozkładzie cech na poziomie/significance of differences in variable distribution: ####p<0,0001; istotność różnic w parach na poziomie/significance of differences within pairs: a-a,..., c-cp<0,05


Tabela V. Spożycie wapnia z produktów mlecznych (mg/dz.) oraz produktów mlecznych ogółem i dziennej racji pokarmowej (DRP) w relacji do modeli spożycia wapnia wśród córekTable V. Consumption of calcium in dairy products (mg/day) as well as total dairy products and daily food ration vs. models of calcium consumption by daughters


(712)Modele spożycia wapnia/Calcium consumption modelsS1c (135) S2c (478) S3c (99)

Mleko ogółem/Milk in total**** x±SD 160±195 445±233 a,b 86±88 a,c 133±160 b,c

Me 102 480 50 103Ser dojrzewający/Hard cheese* x±SD 135±172 162±185 a 124±166 a 152±180

Me 69 92 69 69Jogurt owocowy/Fruit yoghurt**** x±SD 101±131 119±102 a,b 77±89 a,c 191±248 b,c

Me 85 85 28 85Jogurt naturalny/Natural yoghurt**** x±SD 32±70 21±38 a 15±29 b 131±136 a,b

Me 8 8 4 109Ser topiony/Processed cheese**** x±SD 29±65 57±120 a 20±36 a,b 35±58 b

Me 6 12 6 13Lody ogółem/Ice-creams in total x±SD 28±33 32±33 26±32 31±34

Me 18 20 17 19Kefir, maślanka/Kefir, buttermilk**** x±SD 19±44 13±20 a,b 9±17 a,c 74±92 b,c

Me 4 7 4 31Serek homogenizowany/Homogenized cheese**** x±SD 17±24 34±35 a 10±13 a,b 26±32 b

Me 4 18 4 18Twaróg/Fresh cheese**** x±SD 10±18 10±14 a,b 6±8 a 28±36 b

Me 3 6 3 13Śmietana/Cream**** x±SD 2±6 5±11 a 1±2 a,b 3±7 b

Me 0 0 0 0Serek typu fromage/Cheese for spreading x±SD 2±6 1±3 10±13 2±3

Me 1 1 4 1Ca z produktów mlecznych ogółem (mg/dz.)/Ca from dairy products in total (mg/day)****

x±SD 535±354 900±317 a,b 376±235 a,c 806±351 b,c

Me 455 857 317 750Ca z DRP (mg/dz.)/Ca from DRP (mg/day)**** x±SD 723±479 1216±428 a,b 508±317 a,c 1089±475 b,c

Me 614 1158 428 1013Indywidualne spożycie wapnia z DRP/####

niedostateczne/insuffcient (D/SDD<-1) 13 0 a 20 a,b 0 b

nieokreślone/unspecified 86 99 a 80 a,b 100 b

dostateczne/sufficient (D/SDD>1) 0 1a 0 a,b 0 b

() w nawiasach podano liczebność/population size is given in brackets; istotność różnic między grupami na poziomie/significance of differences be-tween groups: *p<0,05; **p<0,01; ****p<0,0001; istotność różnic w rozkładzie cech na poziomie/significance of differences in variable distribution: ####p<0,0001; istotność różnic w parach na poziomie/significance of differences within pairs: a-a,..., c-c p<0,05

rotacji Varimax znormalizowanej. W ten sposób zre-dukowano liczbę zmiennych wejściowych i wyłoniono tzw. czynniki główne, które stanowiły zagregowaną formę najważniejszych czynników wejściowych. U matek wyłoniono 5 czynników głównych, a córek 6 czynników głównych. W analizie skupień zmiennymi wejściowymi były czynniki główne utworzone w analizie czynni-kowej. Zastosowano metodę k-średnich. Rozwiąza-nie w przypadku matek znaleziono po 5 iteracjach, a córek po 3 iteracjach. U matek i córek wyłoniono po 3 skupienia, które nazwano modelami spożycia wapnia (odpowiednio S1m, S2m, S3m i S1c, S2c, S3c). Modelom spożycia wapnia nadano nazwy (tab. III). Podczas nadawania nazw kierowano się (i) zmiennymi wejściowymi, które miały wysokie bezwzględne war-tości odległości euklidesowych oraz (ii) bezpośrednio odwołano się do produktów mlecznych stanowiących główne źródło wapnia [19]. Poprawność wyłonienia modeli spożycia wapnia zweryfikowano przez po-równanie spożycia wapnia z produktów mlecznych pomiędzy skupieniami.

Spożycie produktów mlecznych i wapnia po-równano testem Kruskala-Wallisa. Rozkłady cech porównano używając testu chi2 i testu dla wskaźników struktury.

Wyniki

Wyłonione modele spożycia wapnia charaktery-zowały się odmiennym spożyciem produktów mlecz-nych, co wpływało na ilość wapnia pochodzącego z tych produktów (tab. IV-VII). U matek modele spo-życia wapnia nazwano: „niesłodzone napoje mleczne z twarogiem” (S1m, 19% próby, średnia zawartość wapnia 1082 mg/dzień), „przeciętny” (S2m, 68% próby, 391 mg/dzień), „serowy z jogurtem owoco-wym” (S3m, 13%, 973 mg/dzień). U córek modele spożycia wapnia nazwano: „mleczno-serowy” (S1c, 19%, średnia zawartość wapnia 1216 mg/dzień), „przeciętny” (S2c, 67%, 508 mg/dzień), „jogurto-wo-serowy” (S3c, 14%, 1089 mg/dzień). Matki ze skupienia S1m były starsze od matek ze skupienia S3m (odpowiednio 43,7 lat i 42,0 lat, tab. III). Wiek


Tabela VI. Spożycie produktów mlecznych (g/dz.) w relacji do modeli spożycia wapnia wśród matek Table VI. Consumption of dairy products (g/day) vs. models of calcium consumption by mothers


(712)Modele spożycia wapnia/Calcium consumption modelsS1m (134) S2m (486) S3m (92)

Zupa mleczna/Milk soup x±SD 243,3±197,6 265,7±208,9 231,5±194,8 272,8±191,6Me 400,0 400,0 400,0 400,0

Mleko w napojach/Milk in beverages**** x±SD 193,5±103,3 250,4±119,9 a,b 181,0±95,7 a 177,2±87,5 b

Me 200,0 200,0 200,0 200,0Jogurt owocowy/Fruit yoghurt*** x±SD 168,9±101,7 176,0±112,0 a 159,6±94,3 b 207,5±114,3 a,b

Me 150,0 150,0 150,0 150,0Kefir/Kefir*** x±SD 134,4±111,5 206,0±121,7 a,b 113,4±103,0 a 141,3±94,8 b

Me 200,0 200,0 100,0 200,0Jogurt naturalny/Natural yoghurt*** x±SD 123,1±103,4 153,9±116,2 a 113,4±101,5 a 129,6±83,8

Me 150,0 150,0 150,0 150,0Twaróg/Fresh cheese*** x±SD 99,0±57,5 113,4±57,9 a,b 95,5±56,7 a 96,7±58,7 b

Me 100,0 100,0 100,0 100,0Serek homogenizowany/Homogenized cheese** x±SD 94,6±67,0 103,8±68,3 a 88,8±67,7 a,b 111,7±56,4 b

Me 150,0 150,0 75,0 150,0Lody w sezonie/Ice-creams in season*** x±SD 50,2±23,0 49,6±24,9 a 48,4±22,3 b 60,6±21,7 a,b

Me 50,0 50,0 50,0 50,0Ser topiony/Processed cheese**** x±SD 41,7±36,4 46,0±37,4 a,b 35,6±30,6 a,c 68,0±49,1 b,c

Me 25,0 30,0 25,0 50,0Ser dojrzewający/Hard cheese**** x±SD 41,0±23,5 41,2±23,9 a 38,2±22,2 b 55,7±60,0 a,b

Me 40,0 40,0 40,0 24,4Serek typu fromage/Cheese for spreading* x±SD 29,8±37,0 36,3±42,8 a 26,3±33,6 a,b 39,1±42,6 b

Me 30,0 30,0 0,0 30,0Lody poza sezonem/Ice-creams out of season*** x±SD 15,3±24,1 17,9±26,3 13,4±22,6 a 21,5±27,1 a

Me 0,0 0,0 0,0 0,0Śmietana/Cream*** x±SD 5,8±6,2 6,4±5,9 a,b 5,0±5,8 a,c 8,9±7,9 b,c

Me 5,0 5,0 5,0 10,0

() w nawiasach podano liczebność/population size is given in brackets; istotność różnic między grupami na poziomie/significance of differences between groups: *p<0,05; **p<0,01; ***p<0,001 ****p<0,0001; istotność różnic w parach na poziomie/significance of differences within pairs: a-a,..., c-c p<0,05

Tabela VII. Spożycie produktów mlecznych (g/dz.) w relacji do modeli spożycia wapnia wśród córekTable VII. Consumption of dairy products (g/day) vs. models of calcium consumption in daughters


(712)Modele spożycia wapnia/Calcium consumption modelsS1c (135) S2c (478) S3c (99)

Zupa mleczna/Milk soup**** x±SD 205,9±202,8 288,9±207,6 a,b 187,0±197,7 a 183,8±194,2 b

Me 200,0 400,0 200,0 100,0Mleko w napojach/Milk in beverages**** x±SD 193,6±100,9 251,1±133,2 a,b 179,1±85,4 a 185,4±91,5 b

Me 200,0 200,0 200,0 200,0Jogurt owocowy/Fruit yoghurt** x±SD 185,4±106,9 189,7±102,2 177,5±102,0 a 217,8±129,2 a

Me 150,0 150,0 150,0 150,0Kefir/Kefir**** x±SD 118,3±106,4 124,1±109,4 a,b 103,7±100,6 a,c 180,8±107,3 b,c

Me 100,0 100,0 100,0 200,0Jogurt naturalny/Natural yoghurt**** x±SD 91,9±88,6 97,5±95,1 a,b 79,6±76,9 a,c 143,6±110,8 b,c

Me 150,0 150,0 75,0 150,0Twaróg/Fresh cheese*** x±SD 78,7±58,2 77,0±50,0 a 74,4±55,2 b 101,5±63,3 a,b

Me 50,0 61,0 50,0 100,0Serek homogenizowany/Homogenized cheese*** x±SD 119,2±57,8 139,2±50,4 a,b 113,8±58,1 a 118,2±60,5 b

Me 150,0 150,0 150,0 150Lody w sezonie/Ice-creams in season x±SD 60,2±23,6 59,4±24,2 59,6±23,2 64,4±24,8

Me 50,0 50,0 50,0 50,0Ser topiony/Processed cheese x±SD 40,5±36,7 45,0±37,2 38,5±37,2 43,7±33,2

Me 25,0 30,0 25,0 25,0Ser dojrzewający/Hard cheese x±SD 39,5±21,9 40,6±20,9 39,1±22,1 40,0±22,3

Me 40,0 40,0 40,0 40,0Serek typu fromage/Cheese for spreading x±SD 27,3±32,4 30,9±29,3 25,5±31,8 31,5±38,7

Me 30,0 30,0 30,0 30,0Lody poza sezonem/Ice-creams out of season** x±SD 19,7±25,1 23,3±24,7 a 17,6±24,3 a,b 25,3±28,2b

Me 0,0 24,0 0,0 25,0Śmietana/Cream** x±SD 4,5±6,4 6,2±8,2a 4,0±5,5 a 4,9±7,3

Me 0,0 5,0 0,0 0,0

() w nawiasach podano liczebność/population size is given in brackets; istotność różnic między grupami na poziomie/significance of differences between groups: **p<0,01; ***p<0,001 ****p<0,0001; istotność różnic w parach na poziomie/significance of differences within pairs: a-a,..., c-c p<0,05


córek nie różnił się istotnie w zależności od modelu spożycia wapnia. Niedostateczne spożycie wapnia z dziennej racji pokarmowej (z-wartość <-1) miało więcej matek S2m (44%) niż matek S1m (4%) i matek S3m (3%; tab. IV). Dostateczną ilość wapnia (z-wartość >1) spożywał zbliżony odsetek matek S1m i S3m (odpo-wiednio 8% i 7%). Żadna matka S2m nie spożywała dostatecznej ilości wapnia. Niedostateczne spożycie wapnia z dziennej racji pokarmowej (z-wartość <-1) miały wyłącznie córki S2c (20%; tab. V). Nieokreślone spożycie wapnia (z-wartość od -1 do 1) miały wszystkie córki S3c i 99% córek S1c. Tylko 1% córek S1c spożywał dostateczną ilość wapnia z CRP (z-wartość >1). Matki S2m i córki S2c spożywały małe ilości produktów mlecznych i wapnia. U matek i córek oba „przeciętne” modele spożycia wapnia nie posia-dały charakterystycznych cech. Żaden z produktów mlecznych nie był spożywany przez matki S2m i córki S2c w ilości dostarczającej więcej niż 150 mg wapnia dziennie (tab. IV-VII). Dla matek S1m głównym źródłami wapnia były mleko, jogurt naturalny, kefir/maślanka i twaróg, które wnosiły odpowiednio 378 mg, 114 mg, 73 mg i 38 mg wapnia na dzień, a matek S3m – sery dojrzewające, jogurty owocowe i sery to-pione (wnosiły odpowiednio 267 mg, 127 mg i 63 mg wapnia/dzień). Dla córek S1c głównym źródłami wapnia były mleko i sery dojrzewające, które wnosi-ły odpowiednio 445 mg i 162 mg wapnia na dzień, a córek S3c – jogurty owocowe, jogurty naturalne i ser dojrzewający (wnosiły odpowiednio 191 mg, 131 mg i 152 mg wapnia/dzień). Między matkami i córkami stwierdzono słabą, lecz istotną korelację w spożyciu wapnia z dziennej racji pokarmowej (r=0,25; tab. VIII). Większą korelację w spożyciu wapnia stwierdzono między matkami S1m i córkami S1c (r=0,33), zaś niższą, lecz istotną, dla par S2m – S2c (r=0,13). Podobne modele spożycia

wapnia wykazano u 57% par matka-córka. Model S3m i S3c miało 2% par matka-córka, model S1m i S1c miało 5% par matka-córka, a model S2m i S2c miało 50% par matka-córka.

Dyskusja

Badania różnych grup ludności wskazują na niskie spożycie wapnia w Polsce i na świecie [8, 20, 21, 22]. Wynika to głównie z niewystarczającego spożycia mleka i produktów mlecznych [23, 24]. W naszych badaniach niedostateczne spożycie wapnia dotyczyło 32% kobiet ogółem i 13% dziewcząt ogółem. Większy odsetek osób o niedostatecznym spożyciu wapnia (45% kobiet i 20% dziewcząt) wykazano wśród osób o „przeciętnym” modelu spożycia wapnia, które cha-rakteryzowały się najmniejszym spożyciem produktów mlecznych. Według polskich źródeł ryzyko niedoboru wapnia dotyczyło ponad 80% dziewcząt i kobiet [8, 23, 24, 25]. Jednak w przytoczonych pracach w ocenie spożycia zastosowano stare podejście i bardziej ry-gorystyczne kryterium oceny (odsetek osób poniżej normy). W naszych badaniach zastosowano nowo-czesne podejście w ocenie ryzyka nieodpowiedniego spożycia uwzględniające zmienność międzyosobniczą (osoba-do-osoby) i wewnątrzosobniczą (dzień-do-dnia) oraz oparte o rachunek prawdopodobieństwa [18, 26]. Zastosowany algorytm obliczeń umożliwił wnioskowanie i ocenę spożycia wapnia z prawdopo-dobieństwem 0,85. Najmniejszy stopień zagrożenia niedoborami wapnia stwierdzono u matek i córek spożywających różne produkty mleczne w większych ilościach. U matek były to modele spożycia wapnia nazwane: „niesłodzone napoje mleczne z twarogiem” i „serowy z jogurtem owocowym”, a u córek modele „mleczno-serowy” i „jogurtowo-serowy”. W tych grupach nie-dostateczne spożycie wapnia dotyczyło 3-4% kobiet i żadnej z dziewcząt, a średnie spożycie wapnia osiąga-ło poziom 1000-1100 mg/dzień u kobiet i 1100-1200 mg/dzień u dziewcząt. W przeciwieństwie do nich, kobiety i dziewczęta jedzące mało produktów mlecz-nych, o „przeciętnych” modelach spożycia wapnia, miały racje pokarmowe o zawartości wapnia odpo-wiednio około 400 mg/dzień i około 500 mg/dzień. Uzyskane wyniki potwierdzają, że zalecaną podaż wapnia można osiągnąć poprzez odpowiedni dobór i ilość produktów mlecznych [27, 28, 29]. Ciekawe spostrzeżenie dotyczy zróżnicowania wieku kobiet w obu modelach spożycia wapnia cha-rakteryzujących się większym spożyciem produktów mlecznych. Kobiety starsze spożywały produkty mleczne o mniejszej zawartości tłuszczu i cukrów (model spożycia wapnia „niesłodzone napoje mleczne z twarogiem”) w przeciwieństwie do kobiet młodszych (model „serowy z jogurtem owocowym”). Sugeruje to,

Tabela VIII. Korelacja spożycia wapnia z dziennej racji pokarmowej między matkami i córkamiTable VIII. Correlation of calcium consumption in daily food ration between mothers and daughters

Porównanie/ Comparison

r

Podobne modele spożycia wapnia/Similar models of calcium consumption

Liczebność/Population size

Odsetek próby/Sample percentage (%)

Matki ogółem – córki ogółem/Total mothers – total daughters

0,25*– –

S1m – S1c 0,33* 36 5

S2m – S2c 0,13* 356 50

S3m – S3c 0,26 14 2

r – współczynnik korelacji/correlation coefficient; poziom istotności/level of significance: *p<0,05


że wybory kobiet starszych były bardziej ukierunko-wane na zachowanie zdrowia [30]. U dziewcząt oba modele spożycia wapnia charakteryzujące się więk-szym spożyciem produktów mlecznych nie różniły się wiekiem i zawierały produkty obfitujące w tłuszcz (modele „mleczno-serowy” i „jogurtowo-serowy”). W badaniach Pol-Health [31] wykazano, że młodzież częściej spożywała mleko i napoje mleczne niż sery, ale stwierdzono, że dzieci i młodzież preferują tłuste sery podpuszczkowe niż twarogowe. Podobną tendencję stwierdzono wśród dzieci z rejonów Polski Północnej, Środkowej, Wschodniej [32]. Wśród matek i córek stwierdzono podobieństwo w spożyciu produktów mlecznych i wapnia. Pomiędzy matkami i córkami wykazano słabą, lecz istotną korelację w spożyciu wapnia z dziennej racji pokarmowej, a u prawie 60% par rodzinnych stwierdzono podobny model spożycia wapnia. Obserwacje te są zgodne z wynikami badań Feunekes i wsp. [13] oraz badaniami własnymi [14]. W przeciwieństwie do nich, Nicklas [33] nie wykazała znaczącej korelacji pomiędzy dziećmi i dorosłymi nie spożywającymi produktów mlecznych. W naszych badaniach podobieństwo w spożyciu produktów mlecznych w największym stopniu doty-czyło małego spożycia tych produktów. „Przeciętne” modele spożycia wapnia u matki i córki stwierdzono u 50% par. Podobne modele spożycia wapnia charak-teryzujące się większym spożyciem produktów mlecz-nych miał znacznie mniejszy odsetek matek i córek (łącznie 7% par), a w poszczególnych modelach obserwowano pewne różnice w wyborze produktów

mlecznych przez matki i córki. Sugeruje to, że większe spożycie produktów mlecznych przez matki może ko-rzystnie wpływać na większe spożycie tych produktów przez córki, ale wybory dziewcząt mogą się różnić od wyborów kobiet. Pozytywny wpływ prozdrowotnych postaw matek na odżywianie córek wykazali Mosca i wsp. [15] oraz Fisher i wsp. [34].

Podsumowanie

Stwierdzono duże zróżnicowanie w spożyciu pro-duktów mlecznych i wapnia przez matki i córki. Ponad 2/3 kobiet i dziewcząt charakteryzowało się „przecięt-nym” modelem spożycia wapnia i było zagrożonych niepożądanymi efektami niedostatecznego spożycia tego składnika. Kobiety i dziewczęta w małym stopniu zagrożone niedoborami wapnia spożywały znacznie większe ilości różnych produktów mlecznych. Wśród matek i córek stwierdzono rodzinne podo-bieństwo w spożyciu produktów mlecznych i wapnia, które wykazano u prawie 60% par rodzinnych. Małe spożycie produktów mlecznych i wapnia przez matki było silnie związane z małym spożyciem produktów mlecznych i wapnia przez córki. Większe spożycie produktów mlecznych przez matki było związane z większym spożyciem tych produktów przez córki, ale wybory dziewcząt w pewnym stopniu różniły od wyborów kobiet. Uzyskane wyniki potwierdzają znaczenie środowiska rodzinnego w kształtowaniu nawyków żywieniowych i wpływ matek na odżywianie córek.

1. Lorenc RS, Kaczmarewicz E. Strategia diagnostyki osteoporozy 2006. Terapia Osteoporoza 2006, 3, 177: 5-10.

2. Fisher JO, Mitchell DC, Smiciklas-Wright H, et al. Meeting calcium recommendations during middle chilhood reflects mother-daughter beverage choices and predicts bone mineral status. Am J Clin Nutr 2004, 79: 698-706.

3. Schrager S. Dietary calcium intake and obesity. J Am Board Fam Pract 2005, 18: 205-210.

4. Zemel MB. Role of dietary calcium and dairy products in modulating adiposity. Lipids 2003, 38: 139-146.

5. Zemel MB, Thompson W, Milstead A, et al. Calcium and dairy products accelerate weight and fat loss during energy restriction in obese adults. Obes Res 2004, 12: 582-590.

6. Pabjan K, Wądołowska L, Słowińska MA, et al. Body composition of mother-daughter family pairs in relation to dairy products and calcium intake. Pol J Food Nutr Sci 2010, 60, 1: 77-88.

7. Chen W, Srinivasan S, Li S, et al. Metabolic syndrome variables at low levels in childhood are beneficially associated with adulthood cardiovascular risk. The Bogalusa Heart Study. Diabetes Care 2005, 28: 138-143.

Piśmiennictwo / References

8. Szponar L, Sekuła W, Rychlik E i wsp. Badania indywidualnego spożycia żywności i stanu odżywienia w gospodarstwach domowych. IŻŻ, Warszawa 2003.

9. Szymelfejnik E, Wądołowska L, Cichon R. Spożycie wapnia z produktów mlecznych przez 18-letnią młodzież a zwyczaje żywieniowe we wcześniejszych okresach życia. [w:] Konsument żywności i jego zachowania w warunkach polskiego członkostwa w Unii Europejskiej. SGGW, Warszawa 2005: 128-134.

10. Waluś A, Cichon R, Wądołowska L. Nutritional models and eating habits of the 16-year-old youth living in rural area of North-Eastern Poland. Ann Nutr Metab 2005.

11. Kałuża J, Zyśk A, Brzozowska A. Udział grup produktów i wody pitnej w spożyciu wybranych składników mineralnych przez osoby starsze. Roczn PZH 2002, 53(4): 407-417.

12. Szymelfejnik EJ, Wądołowska L, Cichon R, et al. Dairy products frequency questionnnaire (ADOS-Ca) calibration for calcium intake evaluation. Pol J Food Nutr Sci 2006, 15/56, SI 1: 229-236.

13. Feunekes GIJ, De Graaf C, Meyboom S, et al. Food choice and fat intake of adolescents and adults: associations of intakes within social networks. Prev Med 1998, 27: 645-656.


14. Wądolowska L, Słowińska MA, Pabjan-Adach K, et al. The comparison of food eating model sof mothers and their daughters. Pakistan J Nutr 2007, 6, 4: 381-386.

15. Mosca L, Mochari H, Christian A, et al. National study of women’s awareness, preventive action, and barriers to cardiovascular health. Circulation 2006, 113, 4: 525-534.

16. Kunachowicz H, Nadolna I, Przygoda B i wsp. Tabele składu i wartości odżywczej żywności. PZWL, Warszawa, 2005.

17. Badurski JE, Czerwiński E, Marcinkowska-Suchowierska E. Zalecenia Polskiej Fundacji Osteoporozy i Polskiego Towarzystwa Osteoartrologii wobec osteoporozy w oparciu o stanowisko Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) i Międzynarodowej Fundacji Osteoporozy (IOF). Ortopedia Traumatol Rehabilit 2007, 9, Supl. 2: 45-53.

18. Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych.Jarosz M, Bułhak-Jachymczyk B (red). Warszawa, PZWL 2008.

19. Stanisz A. Przystępny kurs statystyki z zastosowaniem STATISTICA PL na przykładach z medycyny. Tom 3. Analizy wielowymiarowe. StatSoft Polska, Kraków 2007.

20. Górnicka M, Gronowska-Senger A. Ocena jakości wyżywienia w polskich gospodarstwach domowych w latach 1980-2000. Nowiny Lek 2005, 74, 4: 396-400.

21. Wądołowska L. Żywieniowe podłoże zagrożeń zdrowia w Polsce. UWM, Olsztyn 2010.

22. Jeżewska-Zychowicz M. Wpływ preferencji na konsumpcję mleka i przetworów mlecznych wśród młodzieży w wieku 13-15 lat. Acta Sci Pol 2004, 3, 2: 171-182.

23. Waśkiewicz A, Sygnowska E, Jasiński B i wsp. Wartość energetyczna i odżywcza diety dorosłych mieszkańców Polski. Wyniki programu WOBASZ. Kardiol Pol 2005, 63, 6, 4: 1-7.

24. Bronkowska M, Biernat J. Sadowska B. Podaż wybranych składników mineralnych w racjach pokarmowych kobiet w okresie okołomenopauzalnym. Brom Chem Toksykol 2009, XLII, 1: 24-29.

25. Wajszczyk B, Chabros E, Chojnowska Z i wsp. Sposób żywienia kobiet w wieku okołomenopauzalnym i pomenopauzalnym. Żyw Człow Metab 2003, 30, 1/2: 372-376.

26. Gibson RS. Principles of nutritional assessment. Oxford University Press, New York, Oxford, 2005.

27. Piramida Zdrowego Żywienia. Sekcja Pediatryczna Studenckiego Koła Naukowego Dietetyków przy Zakładzie Żywienia Człowieka Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Centrum Promocji Zdrowia i Edukacji Ekologicznej w Dzielnicy Bemowo, Warszawa 2009.

28. Olson B, Chung K, Reckase M i wsp. Parental Influences on Dairy Intake in Children, and Their Role in Child Calcium-fortified Food Use. J Nutr EducBehav 2009, 41: 53-57.

29. Turlejska H, Pelzner U, Szponar L i wsp. Zasady racjonalnego żywienia – zalecane racje pokarmowe dla wybranych grup ludności w zakładach żywienia zbiorowego. ODDK, Gdańsk 2004.

30. Fungwe T, Guenther P, Juan WY, et al. The Quality of Children’s Diets in 2003-04 as Measured by the Healthy Eating Index-2005. Nutrition Insight 43, Center for Nutrition Policy and Promotion 2009.

31. Pol-Health Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia. Jarosz M (red). IŻŻ, Warszawa, 2008.

32. Wądołowska L, Babicz-Zielińska E, Schlegel-Zawadzka M, et al. Preferences, consumption and choice factors for milk and its products among school children. Pol J Food Nutr Sci 2002, 11/52, 2: 81-86.

33. Nicklas T. Calcium Intake Trends and Health Consequences from Childhood through Adulthood. J Am Coll Nutr 2003, 22, 5: 340-356.

34. Fisher JO, Mitchell DC, Smiciklas-Wright H, et al. Maternal milk consumption predicts the tradeoff between milk and soft drinks in young girls’ diets. J Nutr 2000, 131: 246-250.

Analiza charakterystycznych modeli spożycia wapnia przez ... · Analiza charakterystycznych modeli...

Documents

Transcript of Analiza charakterystycznych modeli spożycia wapnia przez ... · Analiza charakterystycznych modeli...