1

STRATEGIA ROZWOJU OBSZARU

EKO SZLAK - ŁAŹNA STRUGA

Zespół projektowy: Zbigniew Brodziński Agnieszka Iwanicka-Skowerenda Urszula Rozalia Hendzel Janusz Hendzel Jerzy Koźbiel Paweł Wilk Marek Wojcieszek

Współpraca i konsultacje: Osoby: Józef Kunicki Dariusz Choszcz Katarzyna Pawlewicz Aneta Janikowska …

Instytucje: Starostwo Powiatowe w Olecku Urząd Gminy Świętajno Urząd Gminy Stare Juchy Nadleśnictwo Olecko Nadleśnictwo Czerwony Dwór …

Olecko, 26.09.2013 r.

2

Spis treści Wprowadzenie 3 1. Inwentaryzacja zasobów 4

1.1. Charakterystyka obszaru Eko Szlaku Łaźnej Strugi 4 1.1.1. Lista zidentyfikowanych produktów lokalnych 6 1.1.2. Ścieżki dydaktyczno-przyrodnicze 7 1.1.3. Wioski tematyczne 14 1.1.4. Baza obiektów i sprzętu turystycznego 24

1.2. Analiza SWOT 26 2. Przebieg Eko Szlaku Łaźnej Strugi 28

2.1. Schemat ideowy szlaku wodnego 28 2.2. Opis Eko Szlaku Łaźnej Strugi 29

3. Zintegrowany produkt turystyczny 40 3.1. Cele i działania Strategii Rozwoju Eko Szlaku Łaźna Struga 40 3.2. Matryca logiczna do Strategii Rozwoju Eko Szlaku - Łaźna Struga 46

4. Budowa marki obszaru Łaźnej Strugi 48 4.1. Wprowadzenie - podstawowe informacje 48

4.2. Marketingowe podejście do kształtowanie produktu turystycznego 50 4.2.1. Zasady prowadzenia i oznakowania szlaków 50 4.2.2. Zintegrowany produkt turystyczny obszaru Eko Szlaku Łaźna Struga 50

4.3. Podnoszenie konkurencyjności produktu turystycznego Eko Szlaku i wzmocnienie jego potencjału 55

4.4. Budowanie komplementarnego systemu komunikowania się z otoczeniem 56 4.4.1. Wprowadzenie 56 4.1.2. Procedury i kryteria zarządzania Eko Szlakiem Łaźna Struga 57

5. System wdrażania strategii Eko Szlaku - Łaźna Struga 58 6. Załączniki

Zał. 1.1. Produkty lokalne charakterystyczne dla gmin subregionu Łaźna Struga Zał.1.2. Baza turystyczna Eko Szlaku Łaźna Struga Zał. 2.1. Schemat ideowy Eko Szlaku - Łaźna Struga Zał. 5.1. Projekt deklaracji

3

Wprowadzenie Turystyka staje się jednym z głównych kierunków działań społeczności lokalnych pobudzających koniunkturę gospodarczą. Wyzwalając kolejne inicjatywy lokalnej społeczności przyczynia się ona do systematycznej poprawy materialnych warunków bytu mieszkańców subregionu. Należy zauważyć fakt, że właściwa organizacja turystyki sprzyja zwiększeniu popytu na różnego typu dobra i usługi o charakterze nieturystycznym, takie jak m.in.: obiekty handlowe i gastronomiczne, komunikację, usługi bankowe i pocztowe, apteki i ośrodki zdrowia, stacje benzynowe itp., co czyni ją skutecznym narzędziem poprawy stanu wyposażenia obszaru w infrastrukturę. Rozwój turystyki oznacza także nowe miejsca pracy i źródła zarobkowania, zaś stopniowe restaurowanie obiektów o znaczeniu historycznych, a także nowe formy ich wykorzystania, czy tworzenie oryginalnych ofert może sprzyjać poprawie wizerunku obszaru i budowie jego marki. Projekt „EKO SZLAK – ŁAŹNA STRUGA” jest wspólną inicjatywą Stowarzyszenia Koło Giżowskich Bab (KGB) oraz czterech działających w partnerstwie samorządów lokalnych, t.j.: Gminy Świętajno, Gminy Stare Juchy, Gminy Ełk oraz Powiatu Oleckiego. Przedsięwzięcie ma służyć podniesieniu zakresu partycypacji mieszkańców objętego projektem obszaru w życiu publicznym. W wyniku realizacji projektu powstał m.in. niniejszy dokument określający kierunki rozwoju społeczno-gospodarczego miejscowości rozlokowanych wokół rzeki Łaźna Struga, będący wyrazem wspólnych dążeń zarówno mieszkańców jak i władz samorządowych. W podejmowanych w ramach projektu działaniach kładziono szczególny nacisk na szeroki udział przedstawicieli lokalnej społeczności, zarówno z obszaru wokół rzeki Łaźnej Strugi/Ełk, jak i wszystkich zainteresowanych osób, w cyklu odbywających się od lutego do czerwca 2013 r. konsultacji społecznych. Celem prowadzonych spotkań było opracowanie założeń do niniejszej Strategii. Osoby, które wzięły udział w projekcie miały możliwość przedstawienia swoich oczekiwań odnośnie kierunków rozwoju obszaru, co z kolei przełożyło się na ostateczne zapisy dokumentu. Prace zespołu programowego polegały na zebraniu oraz opracowywaniu informacji niezbędnych do przygotowania niniejszej Strategii, w takich obszarach jak: produkty lokalne, ścieżki dydaktyczno-przyrodnicze, wioski tematyczne oraz baza obiektów i sprzętu turystycznego. Wchodzące w skład zespołu osoby (Zbigniew Brodziński, Janusz Hendzel, Jerzy Koźbiel, Paweł Wilk, Marek Wojcieszek i Agnieszka Iwanicka-Skowerenda) brały czynny udział w konsultacjach i debatach z mieszkańcami.

Formą diagnozy stanu były badania przeprowadzone wśród mieszkańców z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety (badano poziom i formy udziału mieszkańców w życiu publicznym, chęć partycypacji, wiedzę dotyczącą narzędzi udziału w życiu publicznym, poziom zadowolenia z działań administracji oraz dodatkowo nastawienie mieszkańców wobec projektu i formy uczestnictwa w tworzeniu strategii).

Badaniami objęto 110 osób1, które to osoby, ze względu na posiadane zasoby związane z obsługą ruchu turystycznego, będą w przyszłości mogły pełnić kluczową rolę we wdrażaniu niniejszej Strategii.

Konsultacje społeczne, z udziałem władz samorządowych, zostały przeprowadzone w 10. kluczowych dla projektu miejscowościach, tj. w: Giżach (19.02.2013 r.), Zawadach Ełckich (23.02.2013 r.), Stradunach (22.03.2013 r.), Wronkach (23.03.2013 r.), Orzechowie i Baranach (19.04.2013 r.), Mazurach i Chojniku (17.05.2013r.), w Świętajnie i w Starych Juchach (20.06.2013 r.). W dniach 27-28 sierpnia 2013 r. w Ełku, Giżach, Starych Juchach i w Świętajnie odbyły się 4 debaty publiczne mające na celu omówienie roboczej wersji Strategii Rozwoju Eko Szlaku Łaźnej Strugi. 1 w badaniach zachowano zasadę, by gminy Stare Juchy, Świętajno i Ełk były reprezentowane przez zbliżoną liczbę respondentów. Ostatecznie ankieterzy dotarli do respondentów z 22 miejscowości, co zapewniło obiektywność wyników badań, gdy chodzi o postrzeganie całego subregionu.

4

Zakładanym, końcowym efektem naszych działań jest wspólne wykreowanie wszechstronnej oferty turystycznej obejmującej zakwaterowanie, wyżywienie, rekreację, zwiedzanie, rozrywki itp. oraz wspólne wypracowanie odpowiednich metod dotarcia z ofertą do mieszkańców miast i przekonania ich do korzystania z pakietu usług turystycznych związanych z Eko Szlakiem Łaźnej Strugi. Niniejsze opracowanie przedstawia koncepcję zagospodarowania, organizacji i promocji Eko Szlaku.

1. Inwentaryzacja zasobów 1.1. Charakterystyka obszaru Eko Szlaku Łaźnej Strugi Objęty niniejszym opracowaniem obszar Eko Szlaku Łaźnej Strugi charakteryzuje się falistą i pagórkowatą rzeźbą terenu. Najniżej położone rynny jeziorne i doliny rzeczne znajdują się od 25 do 120 m n.p.m. Atrakcyjność rekreacyjną wód powierzchniowych uzupełniają występujące tu kompleksy leśne2, urozmaicona rzeźba terenu i naturalne połączenia akwenów. Urozmaicony krajobraz, niski poziom zanieczyszczenia środowiska naturalnego, a także cisza i spokój nadają tej krainie specyficzny klimat (fot. 1.1).

Fot. 1.1. Panorama projektowanego Eko Szlaku Łaźnej Strugi w okolicy jez. Litygajno (fot. Andrzej Rejrat)

Charakterystyczną cechą subregionu są występujące w wielu miejscach ogromne głazy narzutowe3. Bogata roślinność wodna4 i różnorodność biofauny5 predestynują te tereny do określania ich mianem czystych ekologicznie. W wodach żyją liczne gatunki ryb, w tym. m.in.: szczupak, węgorz, lin, leszcz, okoń, płoć, kiełb, ukleja, sielawa, karaś, miętus. W lasach można podpatrywać ptaki, w tym orła bielika, kormorana, bociana czarnego oraz liczne gatunki ssaków. W obfitości występują tu grzyby jadalne, jagody, żurawina czy czeremcha. 2 występujące tu lasy to na ogół pozostałości Puszczy Jaćwieskiej, której fragmentami są na północy Puszcza Borecka, na wschodzie Puszcza Augustowska, Ełcki Bór i Lasy Kalinowskie, a na zachodzie Puszcza Piska. 3 pod Orlą Juchą znajduje się okaz o rozmiarach: obwód ponad 11, szerokość 2,7 m, wysokość ponad powierzchnię 0,8 m. Inny głaz o szerokości 2,5 m, długości 4,5 m i wysokości ok. 0,8 m znajduje się w Ruskiej Wsi, a nieco mniejszy spoczywa w Piaskach, w okolicy Stradun. 4 turzyce, skrzypy, jaskry, trzciny, sitowie, pałka wodna, moczarka kanadyjska, grzybienie, grążel żółty. 5 występują tu m.in. sarny, jelenie, łosie, dziki, bobry, zające, wiewiórki, lisy, borsuki, jenoty, kuny, wydry, gronostaje, kaczki, chruściele, perkozy dwuczube, czaple, myszołowy, kuropatwy, jastrzębie, bocian biały i wiele innych gatunków zwierząt.

5

Warunki naturalne obszaru pozwalają na rozwój takich form wypoczynku, jak: żeglarstwo, spływy kajakowe, winsurfing, turystyka podwodna, wędkarstwo, myślistwo, „bezkrwawe łowy”, turystyka piesza, rowerowa, survival, paralotniarstwo, narciarstwo biegowe, hippika i hipoterapia, turystyka wiejska, turystyka historyczna (w oparciu o zabytkowy charakter miejsca), turystyka pobytowa w oparciu o i zanikające zawody, ekologiczne walory miejsca, możliwość uzupełnienia wiedzy (edukacja ekologiczna itp.). Łaźna Struga, zwana w części swojego biegu rzeką Ełk, ma źródła kilka kilometrów na północny zachód od Szeskiej Góry, w krainie zwanej Wzgórzami Szeskimi6. Na odcinku do jez. Szwałk jest ona nazywana Czarną Strugą, dalej do jez. Łaśmiady – Łaźną Strugą, by następnie – aż do ujścia do Bierzy – nosić nazwę rzeki Ełk. Ten urokliwy ciek wodny, o długości ok. 113 km, biegnie w przeważającej części wśród terenów leśnych i wzgórz, które miejscami dochodzą do brzegów rzeki7. Powierzchnia dorzecza to 1 524,5 km2, średni spadek w górnym biegu rzeki to 3,5%, zaś w dolnym 0,4%. O atrakcyjności rzeki Łaźnej Strugi jako szlaku decydują m.in. rozciągające się w jej sąsiedztwie tereny leśne (w górnej części obrzeżem Puszczy Boreckiej, w środkowej pośród rozległych terenów leśnych między Wronkami a Sajzami, a w dolnej obrzeżem terenów leśnych na północny zachód od Ełku), wzgórza dochodzące miejscami do lustra wody, widoki leśnych zakątków i polno-łąkowych pagórków. Spływ Łaźną Strugą można zaliczyć do tras łatwych pod względem technicznym, jednak miejscami swobodny spływ hamują leżące w nurcie rzeki kłody drzew. Projektowany obszar obejmuje część terenu gmin Świętajno, Stare Juchy i Ełk. Historycznie jest on związany z kulturą Jaćwiecką (liczne ślady grodzisk)8.

Fot. 1.2. Odcinek rzeki Łaźnej Strugi z lotu ptaka (fot. Andrzej Rejrat)

6 rzeka wypływa na wys. 186 m n.p.m., niedaleko wsi Siedlisko, na południowy zachód od Gołdapi. 7 obszar Łaźnej Strugi obejmuje tereny leżące wokół cieków wodnych Łaźnej Strugi i Ełk oraz ich dopływów z jeziorami. 8 pierwotni historycznie mieszkańcy ziemi oleckiej - Jaćwingowie - należeli do tej samej grupy językowej i etnicznej, co współcześni Litwini i Łotysze. W okresie wczesnego średniowiecza zamieszkiwali oni w puszczańskie i bagniste tereny położone na północ od Narwi i Biebrzy, na zachód i południe od środkowego biegu Niemna i na wschód od Wielkich Jezior Mazurskich.

6

1.1.1. Lista zidentyfikowanych produktów lokalnych Produkty lokalne to wyroby o szczególnej jakości, specyficzne surowce, unikalne technologie, związane z danym obszarem i jego kulturą to nieodłączne cechy odróżniające produkty lokalne od żywności produkowanej masowo w dużych zakładach przetwórczych. To jest dziedzictwo kulinarne, które trzeba chronić9. Produkty lokalne, tradycyjne, czy ogólniej żywność wysokiej jakości, może stać się ważnym i efektywnym narzędziem działań na rzecz poprawy jakości życia mieszkańców, integracji społecznej, zachowania kultury i tradycji, a także ochrony przyrody. Produkty wytwarzane tradycyjnymi metodami bez użycia tzw. „polepszaczy”, według starych receptur pielęgnowanych przez regionalne i lokalne społeczności, są uważane nie tylko za produkty najzdrowsze i najsmaczniejsze, ale także stanowią one nieodłączną część dziedzictwa kulturowego i historycznego regionu. Dla wytwórców takich produktów kultywowanie tradycji jest powodem do dumy i źródłem uznania. Kulinarne dziedzictwo może przynosić także profity finansowe, wspierać turystykę poprzez jej promocję, rozwijać lokalne rynki pracy, rzemiosło i rękodzieło artystyczne. Zidentyfikowane produkty lokalne na Eko Szlaku Łaźnej Strugi

Lp IMIĘ NAZWISKO MIEJSCOWOŚĆ PRODUKT LOKALNY- -REKODZIEŁO

Gmina Świętajno 1. Edmund i Barbara

Domalewscy Jurki Sum w kapuście

Karp wędzony Baran z rożna

2. Koło Giżowskich Bab Giże Kiełbasa Giżowska Giżanki

3. Dorota Szyłak Giże Nalewki: Mleczna, Wiśniowka, Pigwówka 4. Irena Jaśkiewicz Kije Sery topione z papryką, wędliną i z ziołami 5. Dariusz Krupa Orzechówko Miód pszczeli 6. Jadwiga Konewko Giże Chlebek wiejski 7. Grzegorz Arciszewski Orzechówko Karmel miodowy

Kindziuk Arcisza 8. Jerzy Iwanicki Mazury Kiełbasa z dziczyzny i swojska

Domowe wyroby 9. Ewa Iwanicka Mazury Nalewki domowe

Gmina Ełk 10. Agata Sypitkowska Barany Palcówka

Szynki z komina Boczek domowy

11. Paweł Wilk Ełk

Dębówka Mazurska, nalewki owocowe, Wina Wilka

12. Marta Elsner Szarejki Domowe chlebki 13. Jerzy Klemarewski

Płociczno Chleby razowy na zakwasie, pytlowy, orkiszowy

14. Alicja Białek Ełk Polędwica marynowana z ziołami Słonina na 4 palce

9 dziedzictwo kulinarne ma ścisły związek z zachowaniem różnorodności biologicznej w rolnictwie. Najwyżej cenione produkty to te, których surowce pochodzą z lokalnych odmian roślin, dawnych odmian owoców (zwłaszcza jabłek i śliwek), starych odmian zbóż (orkiszu, płaskurki) oraz rodzimych ras zwierząt gospodarskich, w tym owiec (świniarki, wrzosówki), trzody chlewnej, drobiu, bydła.

7

Gmina Stare Juchy 15. Sławomir Zieliński Zawady Ełckie Smalec wegetariański 16. Anna Zielińska Zawady Ełckie Wino owocowe

Ogórki kiszone z ziołami 17. Teresa Mrożek Zawady Ełckie Zupa rybna

Flaczki rybne Mukszty Pierogi stwora z jeziora

18. Paweł Anulewicz Garłówko Domowe kartacze 19. Teresa Antolak Zawady Ełckie Białe sery 20. Joanna Szymańska Gorło Nalewki owocowe 21. Barbara Eljaszuk Stare Juchy Wyroby cukiernicze 22. Eleonora Waraksa Stare Juchy Gościnne pierogi Leny

Smaczne jadło na wzgórzu 23. Józef Żakowicz Królowa Wola Miody Królowej Woli 24. Monika Dąbkowska Gorło Rękodzieło, malowanie obrazów, pamiątki

Opisy poszczególnych produktów stanowi załącznik nr 1.110. 1.1.2. Ścieżki dydaktyczno-przyrodnicze

Na objętym programem terenie występują liczne ścieżki i szlaki turystyczne. Ich trasy można znaleźć m.in. na stronie www. agroturystyka.pl, a także w wydawnictwach map turystycznych Powiatu Ełckiego i Powiatu Oleckiego. W kontekście przygotowywanego Eko Szlaku Łaźnej Strugi poniżej zamieszczono szczegółowy opis istniejącego w trakcie prac nad strategią szlaku kajakowego – Szlaku Łaźnej Strugi.

Fot. 1.3. Kajaki na szlaku Łaźnej Strugi (fot. Andrzej Rejrat)

10 Opisy przygotował Jerzy Koźbiel.

8

Szlak Łaźnej Strugi (Ełku) do Biebrzy Mazury – jez. Szwałk Wielki – jez. Pilwąg – jez. Łaźno – jez. Litygajno – rz. Łaźna Struga – jez. Łaśmiady – jez. Straduńskie – jez. Haleckie – rzeka Ełk – jez. Ełckie – Ełk – rzeka Ełk – Nowa Wieś Ełcka – Prostki – Grajewo – Kanał Rudzki – Osowiec (105,9 km, w EGO 79,1 km). To trasa łatwa, nieuciążliwa, której początkowy – północny odcinek (do jez. Łaśmiady) charakteryzuje się występowaniem zwalonych pni drzew, ostrych zakoli i kamienistym dnem (na krótkim odcinku). Przeprawa kajaków jest wymagana na jednej stałeł przenośce i na kilku przeszkodach, trasa biegnie na odcinku 18,2 km po wodzie stojącej, szerokość odcinków rzecznych to 5-15 m. W górnej i środkowej części szlaku Łaźnej Strugi (do jez. Łaśmiady) brakuje stałej bazy noclegowej lecz istnieje wystarczająca ilość wyznaczonych pól biwakowych i sezonowych schronisk młodzieżowych. Można ocenić, że możliwość aprowizacji, w trakcie spływu, jest wystarczająca.

Km rosnąco

Opis przebiegu istniejącego Szlaku Łaźnej Strugi [Numery obiektów zaznaczonych na mapie]

Uwagi

0,0 Start przy moście na Mazurce koło wsi Mazury [642], przed jej ujściem do jeziora Łaźno. W Mazurach schronisko i sklep spożywczy. Płyniemy rzeką do jeziora Łaźno.

0,8 Jezioro Łaźno [713], największe jezioro powiatu - dł. 6,1 km, szer. 1,75 km, maks. gł. 21,8 m , lustro wody na wysokości 133 m n.p.m.

2,5 Między Rogojnami [643] i Borkami [644] znajduje się ogólnodostępne dojście do jeziora położone tuż przy szosie. W Borkach sklep, pensjonat i agroturystyka.

7,3 Zamoście – most na przesmyku między jeziorami Łaźnem i Litygajnem [714] - dł. 4,7 km, szer. 0,9 km, maks. gł. 16,4 m. Leży na tym samym poziomie co Łaźno. Pokonujemy całą długość jeziora.

Przegroda na przesmyku,

20 m.

11,8 Południowy koniec Litygajna, 100 m od wypływu rzeki z jeziora, na jego wschodnim brzegu [715] możliwość wygodnego postoju.

Biwakowanie.

15,6 Most [716] na drodze Wronki- Jelonek.

16,8 Wronki, zerwany most kolejowy [717] byłej linii Olecko - Kruklanki. Tuż za mostem miejsce postoju lub noclegu.

Biwakowanie.

18,0 Most drogowy [718] na szosie Olecko- Giżycko. Za mostem możliwość postoju 719] i biwakowania - trzeba uzgodnić z właścicielem – tel. 087-61-00356.

Biwakowanie.

24,7 Most drogowy [720] w Połomie. Za mostem miejsce postoju [721] lub biwakowania- uzgodnić z właścicielem (budynek dawnej szkoły), we wsi sklep, PKS.

Biwakowanie.

25,7 Następny most żelbetonowy w Połomie – na trasie żwirowej do Sajz. Przed mostem (ok. 200 m) po lewej ujście rzeczki Połomska Struga.

28,2 Most drogowy na drodze leśnej za Połomem a przed jeziorem Łaśmiady. Granica pomiędzy powiatem oleckim i ełckim. Za mostem rzeka zwalnia bieg, a jej brzegi stają się podmokłe. Oddalają się od niej lasy iglaste a w otoczeniu pojawiają się rzadkie olsy.

30,8

Ujście Łaźnej Strugi do północnej odnogi jez. Łaśmiady [722], lustro wody na wysokości 125 m n.p.m. 8 m w dół (możliwość zakończenia spływu). Dojazd z położonej na wschód od tego miejsca drogi Połom – Sajzy i dalej w kierunku Wronek lub Stradun. Zaraz przy ujściu, na prawo, miejsce na biwak. Następne na przeciwległym brzegu, obok drogi z Połomu do Sajz. Inne miejsca na rozbicie namiotów na biwakach znajdujących się obok licznych ośrodków wypoczynkowych, zlokalizowanych na wschodnim i południowym brzegu jeziora. W celu kontynuacji spływu płyniemy wzdłuż odnogi jeziora a dalej trzymając się jego lewego wschodniego brzegu. Płynąc, po prawej, mijamy zalesiony brzeg z dużym półwyspem i po lewej leżące na wschodnim brzegu wioski Sajzy (PKS) i Piaski(PKS) oraz ośrodki wczasowe i kolonijne. Do tych miejscowości w sezonie letnim docierają

9

autobusy linii podmiejskiej z Ełku. Po minięciu półwyspu po prawej, wypływamy na najszerszą część jeziora, na której często występują duże fale. Trzymając się lewego brzegu podążamy na południe, do leżącej na krańcu jeziora wioski Malinówka, z której wypływa następny odcinek rzeki - tutaj zwanej już Ełkiem.

35,6 Po prawej mijamy główny basen Łaśmiad, z widoczną w oddali wyspą Brzozowy Ostrów. Jeszcze niedawno był on połączony z ciągiem łączących się przesmykami jezior: Ułówki, Rekąty, Jędzelewo i leżącymi obok nich Starymi Juchami. Teraz przesmyk łączący jest całkowi cie zarośnięty gęstym szuwarem i nie do przebycia dla kajaków.

37,6 Most drogowy (żelbetonowy) a po prawej wieś Malinówka. Przepływ na jez. Stradunskie (pow. 0,58 km2, szer. do 350 m, maks. gł. 30 m). Bardziej na prawo, jeszcze nad Łaśmiadami wieś Sikory Juskie. Brzegi jeziora wysokie i bezleśne zaś jego lustro wody zwęża się w miarę zbliżania się do zapory młyńskiej w Stradunach.

Pole biwakowe

40,4 Zapora młyńska w Stradunach. Przenoska kajaków ok. 50 m lewą stroną przez most. Budynki Stradun po obu stronach, lecz centrum handlowe na lewym brzegu rzeki.

Przenoska 50 m

40,9 Żelbetonowy most w Stradunach na trasie krajowej nr 657 Ełk - Olecko - Gołdap. Do Ełku ok. 8 km. Pod mostem występuje kamienista płycizna (gruz, cegły, itp.) zmuszająca czasem do przeprawy kajaków. Za mostem zabudowania występują już tylko po lewej stronie. Po prawej zaś rozciągają się łąki, zajmujące dalej oba brzegi.

42,9 Ujście Ełku do jez. Haleckiego (Ołówki - pow. 0,94 km2, dł. 1,8 km, szer. 850 m, maks. gł. 7 m, 123,4 m n.p.m.). Na wschodnim krańcu jeziora znajduje się ujście kanału odprowadzającego wodę z jezior: Przytulskiego, Zdrużno i Płociczno. Jest też miejsce biwakowania

Miejsce biwakowani

a

43,8 Most drogowy w Milukach, leżący na drodze Oracze - Płociczno. Wieś znajduje się na lewym brzegu. Dalej aż do Ełku rzeka płynie podmokłą doliną, po lewej stronie której rozciągają się tereny leśne, a po prawej - łąki i pola oraz pojedyncze zagrody. Krajobraz urozmaicają pagórki.

49,5 Most kolejowy na trasie Ełk - Olecko. Po prawej widoczne przemysłowe przedmieścia Ełku.

50,7 Most żelbetonowy na przedmieściu Ełku (droga nr 16 Ełk - Augustów). Dalej rzeka okrąża centrum miasta.

52,5 Most na linii kolei wąskotorowej Ełk - Mrozy Wlk., czynnej sezonowo w lecie.

53,4 Most kolejowy na trasie Ełk - Białystok. Pod mostem kamieniste bystrze, wymagające przy przepływie szcze-gólnej uwagi a czasem nawet przeprowadzki kajaków.

53,6 Żelbetonowy most w Ełku.

53,9 Most dla pieszych.

54,6 Most żelbetonowy na trasie przelotowej z północy na południe. Za nim przystań kajakowa.

54,9 Ujście rzeki Ełk do jez. Ełckiego. Obok stanica wodna PTTK i możliwość biwakowania. Tutaj kończy się spływy kajakowe. Dalej, w dół rzeki spływy są organizowane bardzo rzadko. Z tego miejsca spływ może być kontynuowany „Szlakiem Kajki” lub po przewózce kajaków szlakiem Legi i Jegrzni.

60,9 Nowa Wieś Ełcka, młyn wodny.

74,4 Most drogowy w Prostkach.

80,4 Grajewo, most drogowy na trasie do Augustowa.

89,9 Początek Kanału Rudzkiego.

104,9 Most drogowy na Kanale Rudzkim przed Osowcem.

105,9 Ujście kanału do rzeki Biebrzy naprzeciwko fortów w Osowcu.

10

Przedstawiony Szlak Łaźnej Strugi, od jez. Łaźno do Ełku jest chętnie odwiedzany przez kajakarzy. Bardzo rzadko odbywają się spływy z Ełku do rzeki Biebrzy. Brak tu przede wszystkim opracowań i przewodników. Nie ma też zbyt wielu dobrych miejsc biwakowania.

Ryc. 1.1. Istniejący Szlak Mazur Garbatych Łaźnej Strugi (Ełku) Źródło: www.egoturystyka.pl.

11

Inne ważniejsze szlaki kajakowe11 Opisywany rejon, dzięki obfitości i różnorodności jezior, malowniczości rzek i strumieni oraz sieci kanałów łączących jeziora w systemy dróg wodnych, posiada doskonałe warunki do uprawiania turystyki kajakowej. Atrakcyjność rekreacyjną jezior podnoszą takie walory, jak występowanie lasów, urozmaicona rzeźba terenu, a także piękne punkty widokowe na brzegach, dawne grodziska pojaćwieskie budowane na wyspach i półwyspach. Ponadto lasy wywodzące się z dawnego kompleksu suchych borów z dominującym drzewostanem sosny z poszyciem jałowca, tworzą specyficzny mikroklimat leśny. Szlaki kajakowe niezwykle malownicze pod względem krajobrazowym i przyrodniczym, stanowią prawdziwe wyzwanie dla turysty. Sprzyjają one nie tylko wzmocnieniu sił fizycznych i psychicznych, lecz także poznaniu ciekawej geologii tych terenów unikatowych zbiorowisk roślinnych, szczególnie bagiennych i nadjeziornych. Szlak Mazur Garbatych (Łaźnej Strugi) − należy do najbardziej urokliwych szlaków na tym terenie, przeważają tu jeszcze dziewicze ostępy. Trasa wymaga wcześniejszej zaprawy w wiosłowaniu. Szlak prowadzi przez Czerwony Dwór − jez. Szwałk Wielki (gmina Kowale Oleckie) − jez. Pilwąg − jez. Łaźno – jez. Litygajno − rz. Łaźna Struga – jez. Łaśmiady − rz. Ełk − do stanicy wodnej PTTK w Ełku. Szlak liczy 80 km i zwykle dzielony jest na 3 etapy, z dwoma noclegami na polach biwakowych. Szlak Kajkowski − jest szczególnie atrakcyjny dla miłośników przyrody i spokoju. Szlak prowadzi z Ełku przez − jez. Ełckie − jez. Sunowo, stąd następuje przewóz kajaków nad jez. Druglin − dalej wiedzie jez. Kroksztyn – rz. Ogródek − jez. Rostki do jez. Orzysz. Szlak liczy 40 km, przedłużeniem tego szlaku są jeziora mazurskie. Szlak upamiętnia miejsce narodzin Michała Kajki (Skomack Wielki) oraz miejsca jego zamieszkania (Ogródek, Orzysz). Szlak Mazursko-Augustowski − to malownicza trasa, chociaż mało uczęszczana ze względu na znaczny stopień trudności. Stanowi on wyzwanie dla turysty, ze względu na znaczny wysiłek fizyczny, mimo że trasa nie jest uciążliwa oraz ze względu na potrzebę przewożenia ze sobą namiotów i żywności. Szlak daje możliwości obserwacji ptactwa wodnego, licznie występującego na tym obszarze, które nie znajduje się w innych regionach kraju. Trasa wiedzie z Olecka – przez jez. Olecko – rz. Legą – jez. Selmęt Wielki – rz. Małkin – jez. Stackim –jez. Rajgrodzkim – rz. Jegrznią – Kanałem Augustowskim do Augustowa. Szlak liczy ok. 125 km. Szlak Mazurski –wiedzie z Pisanicy – przez jez. Nieciecz – ciek wodny – jez. Głębokie – jez. Błotniste -– jez. Sernik – jez. Stackie – rz. Małkin – jez. Selmęt Wielki do bazy wypoczynkowej w Szeligach. Trasa liczy ok. 38 km. należy do trudnych i mało uczęszczanych. Trwają konsultacje nt. wytyczenia szlaków wodnych, które można traktować jako kontynuację lub rozwinięcie Eko Szlaku Łaźnej Strugi: Mazurska Kolej na kajaki - opracowany w ramach projektu "Turystyka wspólna sprawa" - prozycja kontynuacji spływu rzeką Malkin do jez. Stackiego i jez. Rajgrodzkiego, w kierunku Kanału Augustowskiego, po przewózce kajaków lub mniejszych żaglówek ełcką kolejką wąskotorową (załadunek przy moście kolejki na rzece Ełk i wyładunek w Mrozach na jez. Selmet Wielki lub w Sypitkach na rzece Malkin, przy Szkole Podstawowej). Alternatywne odnogi dla spragnionych przygód i urozmaicające możliwości poznawania okolicy z perspektywy kajaków:

− rzeką do wsi Płociczno w sąsiedztwie ruin młynu wodnego i stawów (rekreacyjne połowy, możliwość organizacji iwentów),

− rzeką do jez. Szustak biegnącą w kilkusetmetrowym fragmencie ciekawym obiektem inżynieryjnym, tunelem zbudowanym w celu obniżenia poziomu jez. Szustak,

− rzeką do jez. Świętajno i dalej do jez. Kukowko.

11 opracowano na podstawie pracy dyplomowej Pana Ryszarda Kubrynia, pt. „Szlaki turystyczne Pojezierza Ełckiego jako wyzwanie dla turysty”. Wszechnica Mazurska w Olecku, 2005 r.

12

Związane z analizowanym obszarem trasy rowerowe, to12: Trasa „Wokół Jez. Ełckiego" − należy do dość łatwych, ma długość 20 km. Większa część trasy przebiega po drogach szutrowych i ścieżkach. Trasa rozpoczyna się od kościoła p.w. Najśw. Serca Pana Jezusa, na skrzyżowaniu ul. Armii Krajowej z ul. Wojska Polskiego i prowadzi w stronę jeziora. Szlak ten prowadzi do miejscowości Chruściele, w sąsiedztwie której można zobaczyć górę Bunelkę13. Dalej trasa, po drodze asfaltowej, prowadzi w kierunku wsi Barany. Wzdłuż brzegu jeziora można kontynuować dalszą jazdę, dojeżdżając do Plaży Miejskiej w Ełku. Poruszając się ścieżką rowerową mija się budynek Centrum Edukacji Ekologicznej i przejeżdża się przez drewniany most nad rzeką Ełk. Trasa „Małych i Wielkich Jezior" − należy do łatwych, można ją potraktować jako szlak pieszy, wymagający kondycji. Trasę o długości 25 km pokonuje sie głownie drogami gruntowymi i leśnymi. Jej początkiem jest plac przy kościele Najśw. Serca Jezusowego, dalej do wsi Chruściele, a następnie Barany. Tu przejeżdża sie przez most na rzece Ełk i tory kolejowe. Z trasy widoczne są krajobrazy jez. Dużej i Małej Herty. W Nowej Wsi Ełckiej trasa kieruje się w stronę jeziorka Tatary Duże i dalej w stronę torów kolejowych. To miejsce historycznej bitwy pod Prostkami w czasie potopu szwedzkiego w 1656 r. Dalsza część trasy prowadzi do punktu wyjścia w Ełku. Szlak „Zielony" powiatu ełckiego − Stare Juchy − Zawady Ełckie − Gorłówko − Stare Juchy, to trasa o długości ok. 19,6 km, należy do szlaków, które nie wymagają większego przygotowania fizycznego. Po drodze znajduje się most kolejowy na kanale Młyńska Struga14 oraz ukryty w głębi lasu pomnik przyrody − głaz narzutowy o wysokości 0,8 m i obwodzie 11,5 m15 (fot. 1.4), jezioro Ułówki, ośrodek Wypoczynkowo-Jeździecki „Gorło", Jezioro Zawadzkie. W Zawadach znajduje się pomnik z 1918 r. poświęcony poległym podczas I wojny światowej. Dalej drogą żwirową do Gorłówka. Wieś podobnie jak sąsiednie, założona w XVI w. na prawie magdeburskim. Kierując się w stronę Starych Juch po obu stronach drogi rosną zabytkowe kilkusetletnie dęby. Na horyzoncie widnieje Puszcza Borecka. W Starych Juchach trasa przebiega obok cmentarza rodziny Gruberów16, centrum Starych Juch most na kanale Młyńska Struga, park i zabytkowy budynek dawnej szkoły parafialnej, oraz budynek starej plebani i zabytkowy kościół z XVI w.

Fot. 1.4. Głaz narzutowy - ołtarz ofiarny z okresu kultury Jaćwieckiej (fot. Marek Wojcieszek)

12 opracowano na podstawie pracy dyplomowej Pana Ryszarda Kubrynia, pt. „Szlaki turystyczne Pojezierza Ełckiego jako

wyzwanie dla turysty”. Wszechnica Mazurska w Olecku, 2005 r. 13 na jej szczycie znajduje się cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej. 14 kanał ten jest połączeniem jezior Rekąty i Jędzelewo. 15 według legend w czasach pogańskich był to ołtarz, na którym Jaćwingowie składali ofiary. Od krwi spływającej z ołtarza Juchy" wywodzi się nazwa miejscowości. 16 przedwojennych właścicieli majątku ziemskiego.

13

Szlak ..Niebieski" − prowadzi przez miejscowości Stare Juchy − Szczecinowe − Gawliki Małe − Kałtki − Stare Juchy i liczy 31 km. To trasa o znacznym stopniu trudności, wymagająca dobrej kondycji. Z Placu 500-lecia w Starych Juchach należy wyjechać ulicą Ełcką w kierunku dworca PKP. Po prawej stronie minąć zabytkowy kościół oraz zabytkowy budynek starej plebani i szkoły parafialnej. Następnie przejechać most na kanale Młyńska Struga łączący jeziora Rekąty i Jędzelewo. Zaraz za mostem skręcić w prawo pod wiaduktem linii kolejowej Ełk − Olsztyn. Na najbliższym skrzyżowaniu skręcić w lewo w kierunku Pietrasz. Za ostatnimi zabudowaniami Starych Juch zjechać na główną szosę. Po ok. 400 m na skrzyżowaniu skręcić w lewo do wsi Orzechowo. Jechać dalej prosto i minąć po drodze jez. Kleszczówka o pow. 4,6 ha. Z szosy roztacza się widok na jez. Szóstak. Nad brzegiem jeziora znajduje się kompleks domków letniskowych, a także Dom Pracy Twórczej Uniwersytetu w Białymstoku. Za wsią Szczecinowe w dół drogą żwirową należy kierować się na Dobrą Wolę. Po kolejnych 2 km minąć końcowy przystanek PKS i opuścić główną drogę, skręcając w lewo, jechać ponownie w dół w kierunku wsi Siejba. Tuż za wsią na rozwidleniu dróg skręcić w lewo, dojeżdżając do północnego krańca jez. Szóstak. Droga prowadzi przez pola i łąki. Dzika plaża zachęcą, by zrobić przerwę na kąpiel i plażowanie. Na najbliższym skrzyżowaniu znów skręcić w lewo, po drodze minąć wieś Czarnowkę. Ciąg pól biwakowych i działek rekreacyjnych sygnalizuje zbliżanie się do wsi Orzechowo. Ok. 100 m przed pierwszymi zabudowaniami wsi, na skrzyżowaniu nieopodal krzyża, skręcić w prawo. Oddalić się od jeziora, a następnie zbliżyć się do lasu jadąc wśród pól uprawnych i nieużytków. Po lewej stronie na 18 km trasy minąć zarośnięty staw. Z drogi widnieje potężne ogrodzenie rodzinnego cmentarza rodów Kojro i Gnatt z Orzechowa z lat 1750-1945. Jest to obiekt zabytkowy. W centrum cmentarza znajduje się kamienne mauzoleum z napisami w języku polskim i niemieckim. Obok zejście do kamiennego podziemia w kształcie półkuli z kryptą mieszczącą prochy zmarłych, niemy świadek dawnych dziejów kolonizacji Mazur. W końcu należy dojechać do Gawlik Małych, dawnego zespołu dworskiego z przełomu XIX i XX w., część obiektu znajduje się w ruinie. Trzeba przejechać most na rzece Gawlik, by skierować się na zielony szlak rowerowy wiodący do Wydmin. Na leśnym skrzyżowaniu skręcić w lewo i dojechać do szosy asfaltowej Stare Juchy − Wydminy, następnie skręcić znów w lewo, mijając przejazd kolejowy na trasie Ełk − Olsztyn. Przejechać przez wieś Wężówkę i po prawej stronie minąć wieś Panistrugę, spopularyzowaną przez serial telewizyjny „Siedlisko" w reżyserii Janusza Majewskiego, który mieszka w okolicach Starych Juch. Na 27 km wjechać do wsi Kałtki w pobliżu jeziora Jędzelewo. W budynku szkoły podstawowej mieści się obecnie ośrodek wypoczynkowy. W odległości 200 m w głębi lasu znajduje się krzyż upamiętniający miejsce pochówku mieszkańców Kałtek z lat 1480-1945. We wsi zachowały się resztki zabytkowych drewnianych domów chylących się ku upadkowi. Z lewej strony na łuku drogi za Kałtkami minąć jez. Jędzelewo o głębokości dochodzącej do 13 m. Ulicą Jeziorną dotrzeć do centrum, po lewej stronie minąć cmentarz i zabytkową chatę mazurską, w której znajduje się apteka. Inne trasy rowerowe, to: trasy wokół jez. Łaśmiady i jez. Selmet Wielki, trasa nasypem kolejki wąskotorowej, czy trasa projektowana przez lasy powiatu Oleckiego. Piesze szlaki i ścieżki dydaktyczne Mijane na szlakach wsie zachowały dawną zabudowę. Są to tak zwane „ulicówki", to znaczy takie wsie, w których domy budowano po dwóch stronach drogi, wcześniej drewniane, a później w I połowie XX w. murowane z czerwonej cegły. Warunki przyrodnicze dają wspaniałe możliwości do uprawiania turystyki pieszej. Po najciekawszych terenach krajobrazowych, pośród lasów, brzegiem jezior, poprzez urocze, malownicze wioski biegną liczne, turystyczne trasy piesze, z których ważniejsze, to17: Szlak im. Michała Kajki − biegnie trasą Ełk − Chruściele − Tracze − Mostołty − Zdedy – jez. Zdeckie – jez. Kroksztyn − Ogródek − Skomack Wielki – jez. Orzysz. Trasa liczy 37 km i wymaga bardzo dobrej kondycji, jeśli chce się ją pokonać w ciągu jednego dnia. Szlak z Ełku prowadzi brzegiem jez. Ełk. Zmienny krajobraz, z bujną roślinnością wodną, kilkumetrowej wysokości trzcinami, tunelami z drzew, wystającymi korzeniami drzew. Szlak prowadzi do wsi Chruściele, skąd obok jez. Szarek wspina się na mocno pofałdowane tereny pokryte niewielkim kompleksem leśnym. Dalej ciągnie się przez Tracze, Mostołty, Zdedy do jez. Zdeckiego. Zmierzając w kierunku północno-wschodnim, biegnie przez lasy rosnące nad brzegiem jez. Lipinskiego do Kłus. Następnie brzegiem jez. Krotoszyn do Ogródka, w którym znajduje się muzeum im. Michała Kajki. Brzegiem jez. Rostki, przez mocno pofałdowany teren, należy wędrować do Skomacka Wielkiego i dalej w kierunku jez. Orzysz. Nad jego brzegiem, w okolicy okrągłego grodziska jaćwieskiego, szlak ma swój koniec.

17 Kubryń R. 2005. Tamże.

14

Szlak Mazur Garbatych − prowadzi przez Ełk – Siedliska – Straduny − Malinówkę − Stare Juchy – Szczecinowe – Garłówko – Połom – Olecko − Czerwony Dwór do Gołdapi. Trasa liczy 135 km i wymaga bardzo dobrej sprawności fizycznej i wcześniejszego przygotowania, by bez większego wysiłku pokonać codziennie ok. 27 km. Jest to najdłuższy pieszy szlak Poj. Ełckiego, który prowadzi przez tereny dawniej zamieszkałe przez Prusów i Jaćwingów. Przed wyruszeniem na szlak warto zapoznać się z historią tej ziemi, by docenić jej walory architektoniczne i przyrodnicze18. Szlak biegnie nad brzegami jezior w otoczeniu rozległych kompleksów leśnych i zmierza w kierunku dziewiczej Puszczy Boreckiej, znajdującej się jakby z boku od uczęszczanych szlaków turystycznych; stąd jej specyficzny urok. Nie ma tu wygodnych schronisk bądź kwater zapewniających wygody przyjeżdżającym turystom. Jest tu natomiast wspaniały las (85% to drzewa iglaste), jest niezapomniany urok ciszy, są ostępy leśne pełne zwierzyny ( dziki, jelenie, łosie żubry, wilki, rysie). Na trasie widoczne są malownicze jeziora, lasy Puszczy Boreckiej i najwyższe w tej części Polski wzniesienia (Garb Szeski − 309 m n p. m.). Szlak Tatarski – o długości 19 km, bierze początek w Ełku i biegnie w kierunku południowym do Prostek. Prowadzi przez urozmaicony teren połączony z bogactwem runa leśnego i wielu jezior. Szlak ten jest chętnie odwiedzany przez turystów amatorów. Nazwa szlaku nawiązuje do bitwy pod Prostkami w 1656 r19. Szlak biegnie trasą Ełk – Szyba -–Tatarska Góra – Chochołki – Ostrykół – Prostki – Bogusze. Podejmowane są także inicjatywy na rzecz wytyczenie szlaków do rajdów konnych między stadninami i miejscami na popas i odpoczynek. Atrakcją mogą być także trasy wycieczkowe małymi obiektami latającymi, w oparciu o istniejące lądowiska w Giżach i Jeziorowskich. Przelot małym obiektem jest niezapomnianym przeżyciem z możliwością zwiedzania Eko Szlaku Łaźnej Strugi z lotu ptaka.

1.1.3. Wioski tematyczne Na terenie subregionu Łaźnej Strugi znajdują się cztery wsie tematyczne, które powstały w 2012 r., w ramach projektu realizowanego przez Stowarzyszenie Agroturystyczne "Mazurska Kraina" w partnerstwie z samorządami gmin Świętajno, Kowale Oleckie, Wieliczki, Olecko i Stare Juchy, dofinansowanego ze środków Funduszu Inicjatyw Obywatelskich. Znajdujące się na Eko Szlaku Łaźnej Strugi wsie tematyczne, to: Giże20 – „Mleczna wieś Giże” W 2005 r. we wsi Giże, gmina Świętajno, z inicjatywy mieszkańców podjęto działania zmierzające do utworzenia wsi tematycznej. Istotne znaczenie w wyborze kierunku wiodącego odegrała specyfika wsi, w której większość gospodarstw zajmuje się chowem i hodowlą bydła mlecznego. Wieś jest w czołówce w zakresie produkcji mleka w subregionie EGO. Do tworzenia wsi tematycznej wykorzystany został przede wszystkim potencjał społeczny wsi i entuzjazm oraz zaangażowanie sołtysa. Mieszkańcy wsi podejmują szereg wspólnych przedsięwzięć o charakterze społecznym, takich jak: − współpraca w podnoszeniu standardów i poziomu produkcji mleka - zarejestrowano w KRS grupę

producentów mleka, − utworzenie komitetu zwodociągowania wsi, efektem tego jest całkowite zwodociągowanie wsi, niezbędne

przy produkcji mleka, − przejęcie od samorządu gminnego budynku po byłej szkole i utworzenie Wiejskiego Centrum Inicjatyw, − współorganizacja, w partnerstwie z innymi podmiotami, cyklicznej imprezy pod nazwą Na Wójtowej Roli,

18 od XIV w. aż do XVII stulecie miała tu miejsce intensywna ekspansja ludności polskiej początkowo z Ziemi Chełmińskiej i Pomorza, a później z Mazowsza i Podlasia. Element polski, zawsze obecny na tej ziemi w XIX w. został poddany germanizacji. Z germanizacją tych terenów wiąże się też stale wzrastający ruch na rzecz ochrony języka polskiego i odrębności narodowej w stosunku do Niemców. 19 z tymi wydarzeniami związane są nazwy Gościniec Tatarski − droga biegnąca z Prostek do Ełku oraz Tatarska Góra pod Ełkiem, gdzie Tatarzy przetrzymywali mężczyzn wziętych do niewoli. Jedna z legend mówi o odbiciu tychże mężczyzn pod osłoną nocy przez dzielne niewiasty. 20 to wieś chłopska czynszowa, założona w 1553 r. przez Wojtka i Stanisława - braci pochodzących z Giż w starostwie ełckim. Kupili oni 4 włóki sołeckie, a na 40 założyli wieś między Dudkami a gospodarstwem sołtysa Zajdy. Przedwojenna jej nazwa to Giesen, w której zachował się rdzeń nazwiska założycieli.

15

− przeniesienie do wsi siedziby Stowarzyszenia Agroturystycznego Mazurska Kraina, której prezesem jest sołtys,

− powołanie do życia Stowarzyszenia Koło Giżowskich Bab, − organizacja cyklicznej imprezy Święto Mleka i Spotkaniń Agroturystycznych. Pierwszym działaniem w ramach wsi tematycznej było zainicjowanie corocznej imprezy promującej wieś i wszystko co z mlekiem związane - Powiatowe Święto Mleka. Następnie zrealizowano szereg projektów, efektem których było wykreowanie produktów „Mlecznej wsi” i zaprezentowanie się na zewnątrz. Wartością dodaną tych działań jest zawarcie z różnego rodzaju podmiotami zewnętrznymi umów partnerskich na rzecz tworzenia i funkcjonowania Mlecznej wsi Giże. Realizatorem tych projektów były organizacje społeczne z Giż, a w szczególności Stowarzyszenie Agroturystyczne Mazurska Kraina. Stowarzyszenie Mazurska Kraina realizowała też projekt w ramach rozwoju ekonomii społecznej, w wyniku którego powstała sieć wsi tematycznych EGO pod wspólną nazwą Wsie cudu natury21. Oferta jako przygotowali mieszkańcy Giż dla turystów, to: a) Przejażdżki zaprzęgiem konnym „mlecznym szlakiem” między pięcioma gospodarstwami, a w tych gospodarstwach realizacja różnych programów pobytu pn.:

Gdzie mieszka krowa? Ekologiczna produkcja mleka. Od cielęcia do krowy. Czym się żywi krowa? Skąd się bierze mleko? Ubijanie masła. Poczęstunek produktami mlecznymi.

b) „Mleczna” gra terenowa i dawne zabawy podwórkowe c) Biesiady w wiacie nad stawem, grill d) Mleczny tor sprawnościowy e) Warsztaty mlecznych produktów kulinarnych, tj. obwarzanki giżanki We wsi odbywa się corocznie w okresie letnim Święto Mleka. W organizacji znajduje się inicjatywa pod nazwą Szlak mleka i natury oraz powstaje Izba Muzealna Mlecznej Wsi Giże. Przez wieś przepływa rzeczka Giżanka – dalej rzeka Połomka – dopływ Łaźnej Strugi i znajdują się tutaj: wzgórza widokowe, Orzechowskie bagno, nasyp i wiadukty po kolejce wąskotorowej, stary cmentarz. Wieś jest liderem w sieci wsi tematycznych EGO - „Wsi cudu natury”. We wsi działa Stowarzyszenie Agroturystyczne ,,Mazurska Kraina” i Stowarzyszenie „Koło Giżowskich Bab”

Fot. 1.5. Mleczna wieś Giże (fot. Janusz Hendzel)

21 W skład sieci weszły wsie: Kukowo z gminy Olecko - Wieś na glinianych kopytach, Małe Olecko z gminy Wieliczki - Wieś nad wodami, Monety z gminy Kowale Oleckie - Wieś dobrej monety, Stożne z gminy Kowale Oleckie - Żwirowa wieś, Sokółki z gminy Kowale Oleckie - Sokola wieś, Zawady Ełckie z gminy Stare Juchy - Wieś stwora z jeziora, Jurki z gminy Świętajno - Wieś nie tylko rybia, Kije z gminy Świętajno - Wieś nie tylko leśna.

16

Jurki22 – „Wieś nie tylko rybia" Ta mała wieś, w której zamieszkuje ok. 30 osób znajduje się w gminie Świętajno w powiecie oleckim. We wsi nie ma gospodarstw nastawionych na intensywną produkcje rolniczą. Dominują tu gospodarstwa posiadające stawy rybne i specjalizujące się w hodowli ryb. Pozostałe gospodarstwa hodują w małych ilościach drób i zwierzęta gospodarskie. Są tutaj uprawiane warzywa, kwiaty i niezbędne do prowadzenia gospodarstwa domowego uprawy. Atrybutem Jurek jest sąsiedztwo dużego kompleksu leśnego. Wieś oddalona jest od Łaźnej Strugi o ok. 15 km, mimo tej znacznej odległości Jurki z Łaźną Strugą można połączyć szlakiem pieszym/rowerowy po nasypach kolei wąskotorowej.

Fot. 1.6. Wieś nie tylko rybia Jurki (fot. Janusz Hendzel, Paweł Wilk)

Kije – „Wieś nie tylko leśna” Wieś liczy ok. 25 mieszkańców. Przylega ona bezpośrednio do Łaźnej Strugi i kompleksu leśnego. Z lasem większość mieszkańców była związana pod względem ekonomicznym. Las to miejsce pracy oraz pozyskania owoców runa leśnego. Rolnicy prowadzą małe gospodarstwa rolne o zróżnicowanej produkcji. Specyfiką wsi jest zachowana prawie w całości architektura pruskiej wsi tak zwanej ulicówki. Mieszkańcy wsi nie czerpią korzyści z tytułu sąsiedztwa Łaźnej Strugi.

Fot. 1.7. Wieś nie tylko leśna Kije (fot. Janusz Hendzel, Paweł Wilk) 22 wieś została założona w 1560 r. na prawie chełmińskim na 50 włókach. Zasadźcą był Jurek Kowalewski (od jego imienia pochodzi nazwa wsi), pochodzący z Miluk w starostwie ełckim, który nabył pięć włók boru na sołectwo i zobowiązał się osiedlić osadników. W dokumentach pojawiają się określenia wsi:v Jurken, Jurgken, Jurcken, w okresie od 1938 r. do końca wojny przyjęto urzędową nazwę wsi Jürgen.

17

Zawady Ełckie – „Wieś stwora jeziora” Zawady Ełckie to wieś położona w gminie Stare Juchy, w centralnym punkcie Zielonych Płuc Polski. We wsi funkcjonuje Stowarzyszenie Mieszkańców i Przyjaciół Wsi Zawady Ełckie "Mukszty", którego misją jest Działania na rzecz poprawy i rozwoju infrastruktury wsi, na rzecz rozwoju dzieci i młodzieży, działalność charytatywna, ochrona dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego, działania na rzecz rozwoju sprawności fizycznej dzieci i młodzieży, a także organizacja imprez sportowo-rekreacyjnych. Położenie wsi stwarza szerokie możliwości rozwoju turystycznego. Leży ona między jeziorami Łaśmiady i Zawadzkie, przylega do Łaźnej Strugi i jej ujścia do jez. Łaśmiady, a także przylega do kompleksów leśnych. Wieś zmienia charakter z wsi rolniczej na turystyczną. Mieszkańcy wsi podejmują wiele inicjatyw społecznych. Z inicjatywy mieszkańców wybudowano most na rzece Łaźna Struga. Wieś brała udział w konkursie Aktywna wieś Warmii i Mazur i została w nim nagrodzona. W ramach działania Odnowa Wsi programu Leader miejscowe stowarzyszenie ,,Mukszty” wybudowało świetlicę wiejską. Nazwa tematyczna wsi wzięła się z legendy o stworze Mukszta (z jeziora Mukszty) Prowadzone działania mieszkańców polegają na: − Inicjowaniu i wspieraniu działań na rzecz społeczno-gospodarczego rozwoju obszaru wiejskiego wsi i

sołectwa Zawady Ełckie, w szczególności w zakresie aktywizacji lokalnej i rozwoju infrastruktury wsi. − Organizowaniu i promowaniu rekreacji przy wykorzystaniu miejsc już istniejących i spełniających takie

wymogi: plaża miejska, boisko, przystań kajakowa. W ramach działań wsi tematycznej mieszkańcy organizują warsztaty kulinarne, imprezy sportowe wykorzystując do tego plażę wiejską i nową świetlicę. Wieś należy do sieci wsi tematycznych EGO – „Wsi cudu natury”

Fot. 1.8. Wieś stwora z jeziora Zawady Ełckie (fot. Marek Wojcieszek)

18

Fot. 1.9. Rzeka Łaźna Struga w pobliżu wsi Zawady Ełckie (fot. Marek Wojcieszek)

Ryc. 1.2. Opracowany w ramach prowadzonych warsztatów projekt

Stwora z jeziora – Mukszty (proj. wykonała Monika Dąbkowska)

Na objętym analizą obszarze są również miejscowości, których mieszkańcy podjęli inicjatywy na rzecz stworzenia oferty wsi tematycznej i są to:

− Orzechowo - działa tutaj prężna grupa mieszkańców związanych ze Stowarzyszeniem na rzecz rozwoju wsi Orzechowo "Kokosy",

− Stare Juchy - przymierzające się do miana centrum Jaćwieskiego.

19

Tym poczynaniom przyglądają się mieszkańcy innych wsi z obszaru Eko Szlaku, szukając pomysłów na wykorzystanie swojej aktywności społecznej, a także pomysłów na nowe źródła zarobkowania. Potencjał służący rozwojowi funkcji turystycznej można znaleźć wśród mieszkańców takich miejscowości, jak: Nowa Wieś Ełcka, Barany, Szarejki, Ełk, Oracze, Płociczno, Straduny, Chojniak, Stare Juchy, Gorło Szczecinowo, Połom, Kije. Nowa Wieś Ełcka z prężnie działającym Stowarzyszeniem MOST, poszukującym inspiracji w czterech mostach leżących w obrębie wsi, jak i w dawnej tradycji "Dąbrowy" i artystów kultywujących umiejętność gry na cymbałach, nieczynnym młynem wodnym obok malowniczych wysp na rzece.

Fot. 1.10. Widok na młyn i wyspę na rzece Ełk w Nowej Wsi Ełckiej – zakończenie szlaku wodnego -

Eko Szlaku Łaźnej Strugi (fot. Paweł Wilk) Barany położone wśród lasów przy ujściu rzeki Ełk z jez. Ełckiego, ze Stowarzyszeniem Wieś Barany jest dla nas najważniejsza. Miejsce biwakowe w agroturystyce „U Wojtka”. Nowa świetlica wiejska z wyposażeniem rekreacyjnym. Lokalne produkty u „Agaty”;

Fot. 1.11. Wieś Barany z „wiejską plażą” nad rzeką Ełk (fot. Paweł Wilk)

20

Szarejki z obiektami agroturystycznymi, w tym "Farmą Mazurską" z ciekawą propozycją edukacyjno-rekreacyjną życia wiejskiego, z malowniczym jez. Szarek i wzgórzem widokowym Bunelka;

Fot. 1.12. Szarejki – agroturystyka „Farma Mazurska” warsztaty dla dzieci (fot. Marta Elsner) Miasto Ełk z rozwijającą się bazą rekreacyjną nie tylko na malowniczej promenadzie nad jez. Ełk. Znajduje się tutaj Wieża Ciśnień z Muzeum kropelki wody, muzeum Ełckiej Kolejki Wąskotorowej, na której oprócz atrakcji związanych z kolejnictwem i możliwością przejazdu do Sypitek znajdziemy skansen pszczelarstwa oraz pracownie artystów nieprofesjonalnych tworzących i prowadzących warsztaty. Muzeum Historyczne Ełku, secesyjną zabudowę centrum

Fot. 1.13. Ełk - Międzyszkolny Ośrodek Sportowy przystań ze sprzętem wodnym. Miejsce biwakowe na szlaku. Baza wypadowa na atrakcje Ełku. (fot. Paweł Wilk)

21

Fot. 1.14. Ełk - promenada nad jeziorem - jedna z wielu restauracji i pubów -

z wypożyczalnią rowerów i sprzętu pływającego (fot. Paweł Wilk)

Fot. 1.15. Ełk – wieża ciśnień z muzeum kropelki wody.(fot. Paweł Wilk)

22

Oracze z funkcjonującym stowarzyszeniem, z Karczmą Mazurską serwującą ekologiczne i tradycyjne mazurskie specjały, z agroturystyką "Pod kasztanami" (organizacja kuligów i przejażdżek w zaprzęgu;

Fot. 1.16.Oracze – Karczma Mazurska. (fot. Paweł Wilk)

Płociczno z bazą kilku gospodarstw agroturystycznych i z miejscem iwentowym (Agroturystyka Młynek z tradycyjnym wypiekiem chleba i warsztatami tradycyjnych kulinariów). Straduny z bazą w postaci Gminnego Ośrodka Kultury kultywującego tradycje mazurskie (zespół folklorystyczny Stradunianki i Jarzebiny, cymbaliści), ale także z bazą turystyczną przedsiebiorstwa DRYF;

Fot. 1.17. Straduny – pole biwakowe i baza wypożyczalni DRYF. ( fot. Paweł Wilk)

23

Chojniak - typowe osiedle popegeerowskie ze swoimi problemami, ale i rozwijającym działalność Stowarzyszeniem Przyjaciół Chojniaka "ODNOWA";

Fot. 1.18. Gazetka ścienna Stowarzyszenia Przyjaciół Chojniaka ( fot. Marek Wojcieszek)

Stare Juchy - miejscowość gminna rozwijająca się pod względem turystycznym w oparciu o historyczne motywy jaćwieskie, z corocznym Piknikiem Jaćwieskim, wieżą widokową, pensjonatami i agroturystyką, z warsztatami budownictwa z gliny i uprawami zapomnianych roślin; Gorło - z agroturystyką i istniejącą tutaj kilkudziesięcioarową winnicą; Szczecinowo - ze zorganizowaną i aktywną grupą gospodyń wiejskich; Połom - z polami biwakowymi i gawędziarzem oprowadzającym po leśnych ścieżkach (jeziorka dystroficzne, wypiętrzenia czoła moreny); Kije - z agroturystyka i warsztatami rękodzieła. W sąsiedztwie jezior znajdujących się na Eko Szlaku znajduje się wiele małych miejscowości, takich jak np. Malinówka, Piaski, czy Sajzy, gdzie istnieje baza pensjonatowa, agroturystyczna i biwakowa.

Fot. 1.19. Piaski pensjonat Stara Szkoła –przykład wykorzystania budynku gospodarczego na cele turystyczne.

(fot. Paweł Wilk)

24

1.1.4. Baza obiektów i sprzętu turystycznego Ważniejsze obiekty zabytkowe

Zabytki gminy Świętajno23: − kościół pw. Matki Boskiej Częstochowskiej w Cichym pochodzący z XVI w., przebudowany w I połowie

XVIII w. z gotyckim ołtarzem pochodzącym z XVI w., tryptykiem św. Agnieszki, − kościół pw. Matki Bożej Szkaplerznej w Świętajnie, − pałac w Dunajku, czyli zabytkowy zespół dworski, − dworek w Kijach z II połowy XIX w., − parki dworskie w Rogowszczyźnie i w Cichym, − kurhan Jaćwingów z pozostałościami po zamczysku w okolicy jeziora Stopki w Dybowie, − Cmentarze wiejskie z czasów Prus Wschodnich, − Nasyp byłej kolei wąskotorowej łączącej Świętajno z Oleckiem, z zachowanymi mostami i wiaduktami, − Nasyp byłej kolei szerokotorowej Olecko – Kruklanki.

Zabytki w gminie Stare Juchy24: − kościół w Grabniku z 1565 r. − kościół parafialny we wsi Stare Juchy z XVI w. z ołtarzem skrzydłowym z 1591 r., ośmioboczną amboną z

1574 r., organami barokowymi z 1772 r., dzwonami z 1664 r. − chata Mazurska w Starych Juchach z XIX w., z trzysłupowymi podcieniami. − legendarny głaz narzutowy w Starych Juchach, który jest pomnikiem przyrody25. − budynek dawnej szkoły polskiej w Starych Juchach z XVIII w., − zespół dworski z II połowy XIX w. w Starych Juchach (dwór, domek ogrodnika, obora, spichlerz, gorzelnia,

młyn). − nieopodal wsi Stare Juchy, 700 m w kierunku wsi Zelki, znajduje się punkt widokowy na Dużej Górze.

Warto też wybrać się na przeciwległy brzeg jez. Jędzelewo, na Piaskową Górę, skąd rozpościera się wspaniała panorama, z widocznością do kilkunastu kilometrów.

Zabytki Ełku: − kościół pw. Najświętszego Serca Jezusowego z lat 1847-50, z charakterystyczną wieżą wzorowaną na

budowlach krzyżackich. − katedra pw. Św. Wojciecha Biskupa i Męczennika z XIX w., z zachowanymi cennymi rzeźbami

późnogotyckimi i barokowymi − Muzeum Zabytków Kolejnictwa − Wieża Ciśnień z 1895 r. z Muzeum „Kropli Wody”. − Muzeum Historyczne w Ełku – ul. Małeckich 3, WWW.mhe-elk.pl − cerkiew prawosławna pw. Św. Apostołów Piotra i Pawła z 1958 r. − Kościół Chrześcijan Babtystów z 1908 r. − zabudowa centrum Ełku - kamienice z XIX i XX w., w tym secesyjne zabytkowe kamienice przy ulicy

Wojska Polskiego, Mickiewicza oraz Armii Krajowej.

23 opracowano na podstawie strony www: it.mragowo.pl/atrakcje-turystyczne-ziemi-oleckiej 24 opracowano na podstawie strony www: it.mragowo.pl/atrakcje-turystyczne-ziemi-elckiej. 25 legenda głosi, że głaz był za czasów plemienia Jaćwingów miejscem kultu i służył pogańskim plemionom za ołtarz ofiarny. Na nim kapłani składali krwawe ofiary swoim bóstwom. Nazwa pochodzi podobno właśnie od ściekającej krwi-juchy.

25

− pozostałości XIV w. zamku krzyżackiego na półwyspie jez. Ełckiego26. − Ełcka Kolej Wąskotorowa, uznana za cenny zabytek techniki27. Podróż przebiega w sąsiedztwie jez.:

Selmęt Wielki, Nieciecz, Skomętno. Podróż kolejką odbywa się pociągiem w stylu retro z zabytkowymi wagonami.

Zabytki w gminie Ełk: − kościół w Stradunach z XVI w. − kościół w Bajtkowie z zespołem folwarcznym z 1895 r. − młyn wodny w Nowej Wsi Ełckiej z 1925 r. i w Stradunach − cmentarz wojenny żołnierzy niemieckich z I i II wojny światowej w Bartoszach.

W załączniku nr 1.2. zamieszczono szczegółowe wykazy: − podmiotów istotnych do funkcjonowania EKO SZLAKU – ŁAŹNA STRUGA, − funkcjonujących w obszarze Eko Szlaku podmiotów społecznych (Stowarzyszeń, Klubów Sportowych,

Parafii, itp.), − punktów świadczenia usług, a także infrastruktury turystycznej i około turystycznej, − kwater wiejskich i agroturystycznych, bazy gastronomicznej, restauracji i barów, − gruntów do przeznaczenia pod publiczną infrastrukturę turystyczną (wiaty, miejsca odpoczynku,

zagospodarowane plaże, pomosty, grile, itp.), infrastrukturę towarzyszącą zintegrowanej sieci szlaków turystycznych w regionie EGO(powiaty: Ełcki, gołdapski, olecki),

− miejsc świadczenia usług i urządzeń infrastruktury turystycznej w gminie Stare Juchy, a także w powiecie ełckim,

− bazy turystycznej Miasta Ełk i innych gmin powiatu, − wypożyczalni sprzętu turystycznego.

26 zamek, pierwotnie drewniany, został wybudowany przez Ulricha von Jungingena w latach 1398-1406. W XIX w. obiekt ten przebudowano na więzienie dla kobiet. 27 linia jednotorowa została wybudowana w latach 1910-1917. Szerokość torów wnosi 750 mm, długość całkowita to 48 km. Trasa przebiega od stacji Ełk Wąskotorowa do stacji Turowo. Istnieje odgałęzienie w Laskach Małych długości 10 km, do stacji Zawady Tworki nad jeziorem Rajgrodzkim.

26

1.2. Analiza SWOT28 W zaprezentowanej macierzy SWOT zebrano najbardziej wyraziste zagadnienia wynikające z przeprowadzonego badania i konsultacji społecznych oraz debat. Zgodnie z metodyką w analizie SWOT ujęto zdarzenia i zjawiska o wyraźnym „zabarwieniu”, czyli ewidentnie silne i słabe strony analizowanego środowiska (otoczenia instytucjonalnego, walorów krajobrazu subregionu Eko Szlaku) oraz szanse i zagrożenia o dużym prawdopodobieństwie wystąpienia i sile oddziaływania. Pominięto natomiast zjawiska niewyraziste, w umiarkowany sposób mające wpływ na rozwój Eko Szlaku Łaźnej Strugi. Na tej podstawie zespół ekspercki mógł ustalić listę zagrożeń i sposobów zapobiegania im, a także sformułować cele strategii ich osiągnięcia. Silne strony 1. Doświadczenie i skuteczność osób działających w lokalnych organizacjach we współpracy z samorządami

i ludnością. 2. Dotychczasowe, duże zaangażowanie samorządów lokalnych w promocję przedsięwzięcia organizacji

szlaków turystycznych. 3. Zaufanie ludności do najtańszych i wydajnych form komunikacji (prasa lokalna, Internet). 4. Długa lista walorów przyrodniczych i kulturowych obszaru, interesujące obiekty architektury i infrastruktury

oraz obiekty bazy turystycznej, a także istniejąca sieć wiosek tematycznych. 5. Wysoka ocena wśród społeczności lokalnej atrakcyjności szlaków wodnych i lądowych (pieszych i

rowerowych). 6. Ciekawe, chociaż nieliczne, produkty regionalne (dominują kartacze, sękacze, ale jest wino i nalewka,

potrawy rybne, wędliny regionalne, etc.). 7. Duże emocjonalne zaangażowanie mieszkańców w działania na rzecz promocji obszaru jako miejsca

atrakcji turystycznej – w subregionie Łaźnej Strugi istnieje pewien klimat do zawiązania Partnerstwa Łaźnej Strugi ukierunkowanego na wdrożenie przedmiotowej strategii, wynikającej z realizowanego projektu.

Słabe strony 1. Osoby o niskich kwalifikacjach i wykształceniu, zamieszkujące peryferyjnie położone miejscowościach

mają utrudniony dostęp do Internetu i nie akceptują jego jako kanału komunikacji. 2. „Krótka” lista atrakcji związanych z aktywnością mieszkańców (lokalne potrawy, folklor, produkty

regionalne itp.). 3. Krótka lista potencjalnych wykonawców projektów związanych z wdrażaniem Strategii Rozwoju Eko

Szlaku Łaźnej Strugi.

Szanse 1. Konsumpcyjny sposób życia współczesnej młodzieży (potencjalny adresat oferty turystycznej) – kobiety i

młodzież to najwyżej akceptowane w regionie grupy społeczne. 2. Działania Urzędu Marszałkowskiego w Olsztynie ukierunkowane na dalsze wykorzystanie sukcesu

promocyjnego Mazur w konkursie „7 wonders”. 3. Realizacja strategii powiatów ełckiego i oleckiego opartych na wizji rozwoju „zielonej turystyki”. 4. Szlak Wielkich Jezior Mazurskich – sprawna i szybka realizacja projektu. 5. Kontynuacja sprawnego korzystania z funduszy i grantów pomocowych. 6. Dalszy pomyślny rozwój współpracy pomiędzy samorządami i organizacjami pozarządowymi. 28 podstawą opracowania były wyniki badań przeprowadzonych przez Pana Jerzego Kawę wśród lokalnej społeczności, z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety.

27

Zagrożenia 1. Promocja Wielkich Jezior Mazurskich może przyćmić okoliczne atrakcje. 2. Ludność subregionu Łaźnej Strugi deklaruje, pomimo dobrych przykładów, niski poziom pielęgnacji

folkloru, lokalnych potraw, produktów, co w przypadku potwierdzenia może utrudnić opracowywanie i wdrażanie strategii.

3. Brak szybkich efektów wdrażania programu może zniechęcić mieszkańców do współpracy i wysiłku. 4. Pomimo wysokiej samooceny wypowiedzi sugerują, że baza turystyczna (szczególnie nad wodą) wydaje

się uboga i słabej jakości, co może nawet po pierwszych sukcesach zniechęcić do uczestniczenia w imprezach, a nieliczni wskazywani wykonawcy mogą okazać się niedostatecznie kompetentni dla rozwoju usług i imprez turystycznych w regionie.

Analiza zagrożeń i możliwości przeciwdziałania tym zagrożeniom

Lp. Zagrożenie Możliwy sposób przeciwdziałania (zapobiegania zanim się ujawnią)

1. Promocja Wielkich Jezior Mazurskich może przyćmić okoliczne atrakcje.

1. Współpraca z organizatorami promocji Wielkich Jezior Mazurskich 2. Komunikat własnej promocji nawiązujący do Wielkich Jezior i

sposobu ich promowania. 3. Szukanie odmienności, które mogą turyście sugerować zupełnie

inne atrakcje. 2.

Ludność regionu Łaźnej Strugi deklaruje, pomimo dobrych przykładów, niski poziom pielęgnacji folkloru, lokalnych potraw, produktów, co może utrudnić opracowywanie i wdrażanie strategii.

1. Programy lokalne rozwijające zainteresowania oraz szkolące z programu wiosek tematycznych i przedsiębiorczości we współpracy z samorządem, NGO, szkołami itp.

2. Powołanie (lub rozwój istniejących) instytucji/ fundacji/akademii folkloru lokalnego (jednej lub wielu)

3. Powołanie partnerstwa obejmującego wszystkie wiodące instytucje i osoby związane z tematyką Eko Szlaku Łaźnej Strugi

3. Brak szybkich efektów wdrażania programu może

zniechęcić mieszkańców do współpracy i wysiłku

1. Kontynuacja badań w szerszym zakresie, z uwzględnieniem badań jakościowych, wyprzedzających badania ilościowe.

2. Kontynuacja konsultacji społecznych i ewaluacja każdego realizowanego projektu także w tym zakresie.

4.

Pomimo wysokiej samooceny wypowiedzi sugerują, że:

- baza turystyczna wydaje się uboga, co może nawet po pierwszych sukcesach zniechęcić do uczestniczenia w imprezach.

- nieliczni wskazywani wykonawcy mogą okazać się niedostatecznie kompetentni dla rozwoju usług i imprez turystycznych w subregionie.

1. Budowa strategii, a następnie audyt bazy i kadry (opracowanie i drożenie profili kompetencyjnych i jakościowych dla bazy i kadry).

2. Kolejne projekty powinny zmierzać do stopniowego wzbogacania kadry, oferty i bazy (zgodnie z przyjętą strategią), również poprzez szkolenia.

3. Współpraca z instytucjami szkoleniowymi, doradczymi i inwestorskimi.

Źródło: analizy przeprowadził J. Kawa.