Alvin i Heidi Toffler - Budowa Nowej Cywilizacji Polityka Trzeciej Fali (1995)

5/11/2018 Alvin i Heidi Toffler - Budowa Nowej Cywilizacji Polityka Trzeciej Fali (1995) - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/alvin-i-heidi-toffler-budowa-nowej-cywilizacji-polityka-trzeciej-fali-1995 1/107



ALVIN i HEIDI TOFFLER BUDOWA NOWEJ

CYWILIZACJI

Polityka trzeciej fali

Przedmowa

NewtGingrich

Przekład

Jerzy Łoziński

Zysk i Ska Wydawnictwo



Tytuł oryginałuCREATING A NEW CIVILIZATION The Politics of the Third

WaveCopyright © 1995 by Alvin and Heidi Toffler

Al rights reserved Licensed by: Turner Publishing, Inc.Copyright © 1996 for the Polish translation by Zysk i Ska

Wydawnictwo s.c.,Poznań

Grateful acknowledgment is made to the following forpermission to reprint previously published material: The Third

Wave by Heidi and Alvin Toffler. © 1980 by Alvin Toffler.Reprinted by permission of Bantam Books; Powershift by AlvinToffler. © 1990 by Alvin and Heidi Toffler. Reprinted by

permission of Bantam Books; War and AntiWar by Alvin andHeidi Toffler. © 1993 by Alvin and Heidi Toffler. Reprinted by

permission of Little Brown and Company.

RedaktorZdzisław Wiese

Wydanie I

ISBN 8371501021

Zysk i Ska Wydawnictwo s.c.ul. Wielka l O, 61 774 Poznań

tel. 532751, 532767, tel./fax 526326

Printed in Germany by ElsnerdruckBerlin



SPIS TREŚCI

Przedmowa 7

Wstęp: Przygotowanie do wieku XXI 11

1. Walna bitwa 17Rewolucyjna przesłanka 18. Grzbiet fali 19. Fale przyszłości 21

2. Konflikt cywilizacji 25

Konflikt podstawowy 27. Odwrót od społeczeństwa masowego 293. Uniwersalny substytut 33Alchemia informacji 34. Wiedza kontra kapitał 36

4. W jaki sposób tworzymy bogactwo 39Czynniki wytwórcze 40. Nieuchwytne wartości 40. Koniec masowości41. Praca 42. Innowacje 43. Skala produkcji 43. Organizacja 44.Systemy integracji 44. Infrastruktura 45. Przyspieszenie 45

5. Materializm jurny 47Nowy sens bezrobocia 49. RóŜnorodność pracy umysłowej 52. Niskiezintelektualizowanie kontra wysokie 54. Ideologia niskiegozintelektualizowania 56. Ideologia wysokiego zintelektualizowania 57

6. Dziejowa kraksa: socjalizm i przyszłość 61Maszyna przedcybernetyczna 62. Paradoks własności 64. Ile śrub zlewym gwintem? 67. Śmietnik historii 68

7. Kolizja elektoratów 70Rzecznicy przeszłości 71. Jutrzejszy elektorat 76

8. Trzecia fala: podstawowe problemy 81 ^Czy chodzi o coś w rodzaju fabryki? 81. Czy chodzi o wzmocnieniemasowości społeczeństwa? 82. Ile jest jajek w koszyku? 83.Masywność czy wirtualność? 84. Czy chodzi o wzmocnienie domu? 85

9. Demokracja XXI wieku 88Potęga mniejszości 91. Demokracja na pół bezpośrednia 95. Podziałdecyzji 99. Rozbudowują ce się elity 102. Twórcza powinność 104



7

PRZEDMOWA

Ameryka przeŜywa obecnie splot kryzysów, z jakim nie zetknęłasię jeszcze od chwili swych narodzin. W kryzysie znalazła się instytucja rodziny, system ochrony zdrowia, organizacjiprzestrzeni, system wartości, a nade wszystko systempolityczny, który praktycznie rzecz biorą c, utracił zaufanie ludzi.Dlaczego kryzysy te - a takŜe mnogość innych - pojawiły się niemal w tym momencie naszych dziejów? CzyŜby zapowiadałyone ostateczny upadek Ameryki? CzyŜbyśmy właśnie stanęli u

kresu historii?Na kartach tej ksiąŜki przedstawimy je inaczej. Kryzysy, którenawiedziły Amerykę, nie są konsekwencją jej poraŜki, leczwcześniejszych sukcesów. Nie doszliśmy do końca historii, leczprehistorii.Od roku 1970, kiedy w ksiąŜce Szok przyszłościwypracowaliśmy pojęcie „ogólnego kryzysu społeczeństwaindustrialnego", gałęzie przemysłu, których symbolem jestkomin fabryczny, przestały zatrudniać wielkie rzeszerobotników. Zgodnie z wyraŜonymi w naszej pracy prognozami,rozpadła się dawna struktura rodziny, mass media utraciły swójmasowy charakter, radykalnie zmieniły się wartości i style Ŝycia.Ameryka zdecydowanie zmieniła swoje oblicze.To wyjaśnia dlaczego nieskuteczne są dawne kategorie analizypolitycznej. Takie terminy jak prawica, lewica, liberalizm czy

konserwatyzm utraciły tradycyjne znaczenia. W dzisiejszej Rosjikomunistów określamy mianem konserwatystów, reformatorówzaś uznajemy za radykałów. W Stanach Zjednoczonychekonomiczni liberałowie mogą być społecznymikonserwatystami



8

i vice versa. Lewicowy Ralph Nader jednoczy się z prawicowymPatem Buchananem, aby wspólnie przeciwstawiać się NAFTA(Północnoamerykańskiemu Zrzeszeniu Wolnego Handlu).Jednak bardziej znaczą ca i zadziwiają ca jest coraz większautrata władzy przez takie formalne ciała polityczne jak Kongres,Biały Dom, agencje rzą dowe i partie na rzecz powstają cychspontanicznie i powią zanych ze sobą grup oraz mediów.Wszystkich tych ogromnych przemian w amerykańskim Ŝyciupolitycznym nie moŜna wyjaśnić jedynie w kategoriachpolitycznych, zwią zane są one bowiem z równie głębokimiprzekształceniami w Ŝyciu rodzinnym, ekonomii, technologii,

kulturze i wartościach. Aby odnaleźć się w tym okresiebłyskawicznych przemian, utraty złudzeń i niemal bratobójczegokonfliktu społecznego, trzeba wypracować koherentną wizję XXIwieku, której zarysy usiłujemy przedstawić w niniejszej ksiąŜce.Na gruncie tego ogólnego nastawienia podjąć moŜna konkretnedziałania, które wpłyną na postać większych jeszcze przemianw przyszłości, dzięki czemu będziemy nimi kierować, zamiaststawać się tylko ich ofiarami.Nader często się zdarza, Ŝe kiedy autorzy wprowadzają donowej ksiąŜki fragmenty utworów wcześniejszych, powstajecałość złoŜona z elementów nie powią zanych, nie mają cych zesobą nic wspólnego. Nie odnosi się to jednak do tej ksiąŜki.Rozdziały pierwszy i dziewią ty były wcześniej opublikowane wroku 1980 w ksiąŜce Trzecia fala. Rozdziały drugi i czwartyzostały wzięte z naszej najnowszej pracy War and AntiWar

(Wojna i antywojna), która ukazała się w roku 1993. Rozdziałytrzeci, pią ty i szósty pochodzą z tekstu Powershift (Przejęciewładzy) z roku 1990. W postaci tu prezentowanej fragmenty tezostały właściwie powtórzone, a niewielkie modyfikacjezapewnić miały logiczną spójność. Natomiast rozdziały siódmy iósmy zostają przedstawione po raz pierwszy.ChociaŜ w duŜej mierze cytujemy swoje dawniejsze teksty, niechodziło nam o stworzenie antologii. Jest to raczej zupełnienowa całość. Zawdzięczamy to temu, Ŝe prace nasze,



9

koncentrują c się za kaŜdym razem na pewnej grupiezagadnień, odwołują się zarazem do przemyślanych wizji tego,w jaki sposób przyspieszać przemiany społeczne i polityczne.KsiąŜka ta byłaby przeto czymś w rodzaju wstępu: dawałabyklucz do zrozumienia kompleksu naszych utworów.Do pracy tej zainspirował nas Jeffrey A. Eisenach,przewodniczą cy waszyngtońskiej Progress & FreedomFoundation, przekonany o politycznej potrzebie syntezy.Dostrzegał on, Ŝe Amerykanie w ogóle, a ich polityczniprzywódcy w szczególności mają tendencję do traktowaniakaŜdego nagłówka w gazecie, kaŜdej wiadomości telewizyjnej,

kaŜdej batalii w Kongresie i kaŜdej rewolucji technologicznej jako zdarzeń oddzielnych i niezaleŜnych. Jego zdaniemskończył się czas polityki opartej na działaniach odruchowych.Biorą c to pod uwagę, zaproponował nam napisanie poniŜszegotekstu.To miejsce jest odpowiednie, by podziękować mu za tę płodną sugestię. Chcieliśmy takŜe wyrazić wdzięczność za wielką pomoc edytorską ze strony doktora Alberta S. Hansera zProgress & Freedom Foundation, który przejrzał naszewcześniejsze prace i starannie wybrał ich fragmenty, jakrównieŜ Ericowi Michaelowi, który zaopiekował się stroną redakcyjną .Mamy nadzieję, Ŝe nasza ksiąŜka pomoŜe czytelnikom wfundamentalnym przewartościowaniu ich poglą dów, któregowymaga rodzą ca się cywilizacja dnia jutrzejszego.

Sierpie ń 1994 Alvin Toffler i Heidi Toffler



11

WSTĘP

Przygotowanie do wieku XXI

Lata dziewięćdziesią te zapoczą tkowały falę przemianustrojowych i politycznych o historycznym znaczeniu.Począ wszy od rozpadu imperium sowieckiego, zawalenia się ukształtowanej po drugiej wojnie struktury politycznej Włoch,eliminacji w wyborach z 1993 roku kanadyjskiej partii rzą dzą cej(która ze stu pięćdziesięciu trzech miejsc w parlamencie

zachowała tylko dwa), dramatycznej poraŜki japońskiej PartiiLiberalnoDemokratycznej po czterdziestu latach monopoluwładzy (i narodziny nowego ruchu reformatorskiego), dopojawienia się w Stanach Zjednoczonych Rossa Perota i ruchuUnited We Stand.Politycy, felietoniści i akademicy wszyscy wydają się zaskoczeni skalą przemian. W sposób nieunikniony do głosudochodzi przede wszystkim Ŝal i dezorientacja tych, którzyutracili władzę. Agonia przeszłości przyćmiewa nadzieję, którą niesie przyszłość. W odniesieniu do Renesansu to znane od latzjawisko wspaniale ukazał Huizinga w Jesieni średniowiecza.To co nam, patrzą cym wstecz, wydaje się cudownym,pasjonują cym okresem innowacji, Ŝyją cym ówcześnieukazywało się jako straszliwy rozpad istnieją cego porzą dku.Podobnie wyglą dał upadek konfiicjańskich Chin w połowie XIX

stulecia. Uznawany był raczej za przeraŜają cy rozkład ładu istabilności, niŜ za zapowiedź wejścia w epokę bardziej twórczą i mniej skrępowaną .Alvin i Heidi Tofflerowie pomagają nam umieścić dzisiejszychaos wydarzeń w ramach dynamicznej i fascynują cej wizjiprzyszłości. Od ćwierć wieku mówią i piszą o przyszłości. Tytułich pierwszej pracy, Szok przyszło ści , stał się obiegowym



12

określeniem dotyczą cym skali i dramatyzmu przemian, któreprzeŜywamy. (Był to bestseller większy w Japonii niŜ w USA, jeśli liczbę sprzedanych egzemplarzy odnieść do populacjipotencjalnych czytelników.) Szok przyszłości zwrócił uwagę naprzyspieszenie i mnoŜnikowy mechanizm zmian, które zewszą dzaskakują ludzi i najczęściej powodują dezorientację jednostek,wspólnot, ciał politycznych i Ŝycia gospodarczego. Nawet gdybybyła to jedyna wypowiedź Tofflerów, juŜ dzięki niej znaleźlibysię w gronie waŜnych interpretatorów sytuacji człowiekawspółczesnego. Tymczasem kolejna praca, Trzecia fala,stanowiła jeszcze waŜniejszy przyczynek do rozumienia

naszych czasów.W Trzeciej fali Tofflerowie od obserwacji przeszli doprzedstawienia prognostycznej wizji. Na rewolucję informatyczną spojrzeli w perspektywie dziejowej, porównują c ją z dwoma przełomami o podobnej wadze: rewolucją rolniczą iprzemysłową . Czujemy, pisali, napór trzeciej fali dziejowychprzemian, za sprawą której uczestniczymy w procesie narodzinnowej cywilizacji.Tofflerowie słusznie uznali, Ŝe przepływ i wymiana informacjistały się naczelnym czynnikiem wytwórczości i władzyczłowieka. Gdziekolwiek spojrzymy: na światowe rynkifinansowe, całodobowe przekazywanie na cały świat informacjivia CNN, biologiczną rewolucję oraz jej skutki dla ochronyzdrowia i produkcji rolniczej, wszędzie widzimy, jak rewolucjainformatyczna zmienia rytm, strukturę i treść naszego Ŝycia.

Dzięki ukazaniu sensu tej przemiany, Trzecia fala wywarławielki wpływ na strategię poczynań wodzów gospodarki ipolityki poza Stanami Zjednoczonymi, w Chinach, Japonii,Singapurze i innych dynamicznie rozwijają cych się regionach,gdzie połoŜono nacisk na najnowszą technikę i informację.Praca ta nie pozostała bez echa takŜe w USA i wielu strategówgospodarczych zaczęło przekształcać podległe im organizacjetak, aby przygotować je do nadejścia XXI wieku.Znakomitym przykładem moŜe tu być generał Donn Stany,przełoŜony TRADOC (Dowództwa Szkolenia i Doktryny



13

Wojennej Armii Lą dowej USA), który w począ tku latosiemdziesią tych przeczytawszy Trzecią falę uznał, ŜeTofflerowie dokonali rzetelnej analizy przyszłości. Obojeautorów zostało więc zaproszonych do kwatery TRADOC wFort Monroe, gdzie wizję formułowaną w Trzeciej faliskonfrontowali z pomysłami strategów wojskowych, co zostałowspaniale opisane w niedawnej ksiąŜce War and AntiWar(Wojna i antywojna). Dobrze wiem, jak wielki wpływ miałprzedstawiony w Trzeciej fali obraz rewolucji informatycznej nakształtowanie się doktryny wojennej w latach 19791982, gdyŜ jako młody kongresman wiele czasu spędziłem z generałami

Starrym i Morellim (obecnie na emeryturze) przy konstruowaniutego, co przybrało ostatecznie nazwę modelu bitwypowietrznolą dowej.Istotą nowej koncepcji wojennej stał się system bardziejelastyczny, dynamiczny i zdecentralizowany, oparty nawymianie informacji; system, który wykorzystuje lokalne,bezpośrednio zwią zane z polem bitwy zasoby i odwołuje się dodecyzji znakomicie wyszkolonych, w duŜym stopniuniezaleŜnych dowódców.W roku 1991 świat po raz pierwszy ujrzał starcie militarnegosystemu trzeciej fali z przestarzałą machiną wojskową drugiejfali. Pustynna burza doprowadziła do jednostronnegozniszczenia sił irackich przez Amerykanów i ich sojuszników wduŜej mierze z tej prostej racji, Ŝe systemy trzeciej fali ukazałyswą nieporównaną wyŜszość. Zbudowane na modłę drugiej fali,

skomplikowane systemy obrony przeciwlotniczej okazały się bezuŜyteczne w obliczu niewidocznych maszyn trzeciej fali.Solidnie okopane armie drugiej fali zostały wymanewrowane iunicestwione, kiedy przyszło im stawić czoło komputerowymsystemom namiaru i logistyki. Efekt był równie druzgocą cy jak wroku 1898, kiedy naprzeciwko siebie stanęły siły pierwszej faliMahdiego z Omdurmanu i angloegipskie wojska drugiej fali.ChociaŜ jednak tak oczywiste jest to, Ŝe dzieje się coś zasadniczo nowego w polityce, ekonomii, sferze militarnej icałym Ŝyciu społecznym, w dalszym cią gu zdecydowanie zbytmałą



14

wagę przywią zuje się do znaczenia wizji Tofflerów. Większość amerykańskich polityków, reporterów i recenzentów niedostrzegła wniosków, które płyną z Trzeciej fali, a bardzoniewielu jest takich, którzy pojęciu trzeciej fali gotowi bylibynadać nośność polityczną . To właśnie ów brak szerokiej,tofflerowskiej wizji sprawił, Ŝe nasza polityka ugrzęzła wefrustracji, negatywizmie, cynizmie i zniechęceniu. Kontrastpomiędzy przemianami świata jako całości a stagnacją Ŝyciapolitycznego stanowi zagroŜenie dla naszego systemuspołecznego. Jeśli nie liczyć koncepcji trzeciej fali, nigdzie niewidać prób zrozumienia, ską d bierze się zniechęcenie i

rozgoryczenie, które, jak się wydaje, opanowały polityków iadministracje rzą dowe w całym uprzemysłowionym świecie. Niepowstał język, w którym moŜna by wyrazić nękają ce nasproblemy, nie ma wizji odsłaniają cej kształt przyszłości, kuktórej zmierzamy, nie istnieje program, który miałby na celuprzyspieszenie i ułatwienie przejścia do nowej epoki.Nie jest to bynajmniej nowy problem. Na począ tku latsiedemdziesią tych zaczą łem współpracować z Tofflerami nadkoncepcją , jak to nazwaliśmy, demokracji antycypują cej. Byłemwtedy świeŜo upieczonym wykładowcą na West Georgia StateCollege. Szczególnie fascynowało mnie połą czenie spojrzeniahistorycznego i wybiegają cego w przyszłość, które stanowiistotę polityki w jej najlepszym wydaniu. Od ponad dwudziestulat zabiegamy wspólnie o politykę świadomą przyszłościowychhoryzontów i staramy się pozyskać jak najwięcej ludzi dla

myślenia, które ułatwi Ameryce przejście od najwyraźniejumierają cej cywilizacji drugiej fali do cywilizacji trzeciej fali. Tanowa postać świata, która nas czeka, zarysowuje się juŜ, cią gle jednak jeszcze niewyraźnie i w sposób nie do końca dla naszrozumiały.Usiłowania te przyniosły znacznie więcej rozczarowań iznacznie mniej efektów, niŜ spodziewałem się dwadziesięciolecia temu. NiezaleŜnie jednak od poraŜek, próby tetrzeba kontynuować, albowiem ustrój polityczny trzeciej fali makluczowe znaczenie dla przyszłości wolności i Ameryki. Jestemwprawdzie przywódcą republikanów w Kongresie, nie uwaŜam jednak by



15

republikanie czy Kongres mieli monopol na rozwią zywanieproblemów i przystosowywanie Ameryki do rewolucji trzeciejfali, rewolucji informatycznej. Burmistrze z ramieniademokratów, jak na przykład Norą uist w Milwaukee czy Rendelw Filadelfii dokonują prawdziwego przełomu w Ŝyciuobywatelskim. Niektóre z przedsięwzięć wiceprezydenta Goremają cych na celu usprawnienie administracji zmierzają wdobrym kierunku (chociaŜ podejmowane są doraźnie iniekonsekwentnie). Przede wszystkim chodzi o to, Ŝe wielkaprzemiana rozgrywa się juŜ na co dzień w sektorze prywatnymza sprawą przedsiębiorców i obywateli, którzy dokonują

wynalazków i znaj duj ą nowatorskie rozwią zania, w czymbiurokracja nie jest w stanie im przeszkodzić. Głównym przetozadaniem tej ksiąŜki jest zachęcenie czytelników, abyzaczerpnęli oddechu, wzięli rozbieg i sami zaczęli współtworzyć cywilizację trzeciej fali. Jestem pewien, Ŝe kiedy zagłębicie się w rozwaŜania autorów, podkreślicie partie najbardziej dla wasistotne, rozejrzycie się wokół siebie za pokrewnymi duszami iwspólnie podejmiecie działania na małą zrazu skalę, za kilka latbędziecie zdumieni, jak wiele udało się osią gnąć.

Newt Gingrich



17

ROZDZIAŁ PIERWSZY

WALNA BITWA

Na naszych oczach, w naszym Ŝyciu rodzi się nowa cywilizacja,a ślepcy usiłują ją uśmiercić. Ta nowa cywilizacja niesie zesobą nowy styl Ŝycia rodzinnego, zmiany w sposobie pracy,odnoszenia się do siebie i Ŝycia, nowy kształt Ŝyciagospodarczego, nowe konflikty polityczne, a przede wszystkim:nową świadomość. Ludzkość, która stanęła w obliczu

najgłębszego w swoich dziejach przewrotu społecznego inajśmielszej twórczej przebudowy, oczekuje teraz wielkiegoskoku kwantowego. ChociaŜ dostrzegamy tego, uczestniczymyw budowie od podstaw zdecydowanie nowej cywilizacji. Towłaśnie mamy na myśli, kiedy mówimy o trzeciej fali.Do czasów obecnych ludzkość przeŜyła dwie wielkie faleprzemian, z których kaŜda unicestwiła dawne kultury icywilizacje, a na ich miejsce wprowadziła sposób Ŝycia, którybyłby niepojęty dla ludzi, którzy Ŝyli wcześniej. Pierwsza fala -rewolucja rolnicza - rozcią gnęła się na tysią ce lat. Druga fala, wtrakcie której powstała cywilizacja przemysłowa, trwała ledwietrzysta lat. Dzisiaj przemiany są jeszcze bardziej gwałtowne,dlatego nie sposób wykluczyć, Ŝe trzecia fala przetoczy się przez dzieje w cią gu kilku dziesięcioleci. Dlatego my wszyscy,którzy zamieszkujemy dziś Ziemię, odczujemy na co dzień impet trzeciej fali.Nowy styl Ŝycia, który przynosi trzecia fala, za podstawę mieć będzie zróŜnicowane i odnawialne źródła energii. Nowe metodyprodukcji, które do lamusa odeślą większość produkcjitaśmowej i nowy typ rodziny, która nie będzie miała charakteru



18

zamkniętej w sobie komórki. Pojawią się nowe instytucje, którebędzie moŜna nazwać elektroniczną wioską . Radykalnieprzekształcone zostaną szkoły i formy współdziałania. Rodzą casię cywilizacja spisuje dla nas nowy kodeks zachowań. Usuniestandaryzację, synchronizację i centralizację, usuniekoncentrację energii, pieniędzy i władzy. Ta nowa cywilizacjama swoją własną wizję świata, swoje własne podejście doczasu, przestrzeni, logiki i przyczynowości. Ma teŜ swojewłasne zasady polityki przyszłości.

Rewolucyjna przesłanka

ywe pośród nas są dwa wyraźnie odmienne sposoby myśleniao przyszłości. Większość ludzi, jeśli w ogóle się nad nią zastanawia, uwaŜa, Ŝe świat, który znają , trwać będzie po wiekiwieków. Osobom takim trudno jest sobie wyobrazić zdecydowaną odmianę własnego Ŝycia, a co dopiero mówić ozupełnie nowej cywilizacji. Dostrzegają one, oczywiście, Ŝerzeczy się zmieniają , na jakiejś osobliwej zasadzie przyjmują jednak, Ŝe transformacje te jakoś ominą ich samych, nienaruszają c dobrze znanej struktury Ŝycia gospodarczego ipolitycznego. Z ufnością oczekują od przyszłości, Ŝe będziekontynuować teraźniejszość.Jednak najnowsze wydarzenia powaŜnie nadszarpnęły tenobraz przyszłości. Popularność zaczęła przeto zdobywać wizjabardziej ponura. Wielu ludzi, wykarmionych na codziennej porcji

tragicznych wiadomości, katastroficznych filmów orazzłowieszczych scenariuszy, które snują szacowni autorzy,doszło do wniosku, Ŝe nie ma co mówić o przyszłości ludzkiejspołeczności, albowiem nie będzie Ŝadnej przyszłości. Ichzdaniem od Armageddonu dzieli nas kilka chwil. Ziemia gna wkierunku ostatecznej zagłady.U podstaw wszystkiego, o czym tu mówimy, leŜy pewnezałoŜenie, które nazywamy rewolucyjną przesłanką .Przyjmujemy oto, Ŝe chociaŜ najbliŜsze dziesięciolecia mogą być pełne zawieruch, wstrzą sów, moŜe nawet aktówzorganizowanej



19

przemocy, to jednak nie dojdzie do samounicestwienialudzkości. Uznajemy, Ŝe gwałtowne przemiany, których jesteśmy świadkami, nie są chaotyczne, lecz układają się wpewien spójny i dają cy się odczytać wzorzec, i Ŝe co więcej,przemiany te mają charakter kumulatywny, przyczyniają się więc do wielkiej transformacji, której podlega nasze Ŝycie,praca, rozrywka i myślenie. To wszystko czyni moŜliwą pomyślną i obiecują cą przyszłość. Mówią c krótko, wszystkienasze tezy wynikają z przesłanki, Ŝe oto rozgrywa się globalnarewolucja, wielki przeskok kwantowy. Innymi słowy, z przesłankitej wynika, Ŝe jesteśmy ostatnią generacją starej cywilizacji, a

zarazem pierwszym pokoleniem cywilizacji nowej. Dlatego wielenaszych osobistych lęków, niejasności i uczuć zagubienia rodzisię z konfliktu, który rozgrywa się w nas samych i w instytucjachnaszego Ŝycia. Jest to konflikt pomiędzy umierają cą cywilizacją drugiej fali a wynurzają cą się cywilizacją , która domaga się dlasiebie miejsca.Jeśli raz to zrozumiemy, wtedy wiele z bezsensownych napierwszy rzut oka wydarzeń ukaŜe swą głęboką treść. Zaczną odsłaniać się zarysy wielkiego wzorca przemian. Wraz z tymwalka o przetrwanie okazuje się moŜliwa i godna zachodu.Krótko mówią c, rewolucyjna przesłanka wyzwala nasz intelekt iwolę.

Grzbiet fali

Nasze podejście śmiało moŜna nazwać „badaniem grzbietufali". Polega ono na obserwacji dziejów jako cią guwzbierają cych przemian i stawia pytanie, w jakim kierunkuniesie ludzi grzbiet kaŜdej takiej fali. Koncentrujemy się nie tylena wą tkach cią głości historycznej (ską diną d bardzo waŜnych),ile na elementach niecią głości, na innowacjach i przełomach.Odnajduje zasadnicze wzorce przemian, pytają c zarazem, w jaki sposób ludzie mogą na nie oddziaływać.Wychodzimy od bardzo prostej obserwacji stwierdzają cej, Ŝepojawienie się Ŝycia osiadłego i rolnictwa było pierwszympunktem zwrotnym w społecznym rozwoju ludzkości, drugi zaś



20

punkt przełomowy stanowiła rewolucja przemysłowa. Niechaj jednak czytelnika nie zwiedzie słowo punkt; owe przemiany niemiały charakteru jednorazowych, dają cych się wyraźniezlokalizować wydarzeń, lecz przypominały właśnie wzbierają cą falę, która toczy się z właściwą sobie prędkością .Zanim nastą piła pierwsza fala przemian, ludzie Ŝyli na ogół wmałych, często wędrownych grupach, które utrzymywały się dzięki zbieractwu, łowieniu ryb, polowaniu i pasterstwu. Jakieś dziesięć tysięcy lat temu rozpoczęła się rewolucja rolnicza ipowoli obejmowała swym zasięgiem całą planetę, dają cpoczą tek wioskom, osadom, uprawie roli i nowemu trybowi

Ŝycia. Owa pierwsza fala nie opadła jeszcze całkiem pod koniecsiedemnastego stulecia, kiedy w Europie rozpoczęła się rewolucja przemysłowa, dają c począ tek drugiej fali przemian wskali całego globu. Ten nowy proces ze znacznie większą gwałtownością ogarną ł narody i kontynenty. Teraz dwaoddzielne i wyraźnie odmienne procesy zmian przetaczały się przez Ziemię z róŜną szybkością .Dzisiaj pierwsza fala osią gnęła juŜ właściwie swój kres. JuŜ tylko niewielkie wspólnoty plemienne w Ameryce Południowejczy PapuiNowej Gwinei pozostają jeszcze nie tknięte przezrewolucję rolniczą . Jeśli nie liczyć tych niewielkich obszarów,moŜna powiedzieć, Ŝe siła pierwszej fali wyczerpała się.Tymczasem druga fala, w kilka krótkich stulecizrewolucjonizowawszy Ŝycie w Europie, Ameryce Północnej ikilku innych miejscach globu, toczy się dalej i widzimy, jak wiele

krajów - dotą d zdecydowanie rolniczych - z zapałem budujeszosy, stalownie, zakłady samochodowe, fabryki tekstylne izakłady spoŜywcze. Cią gle Ŝywy jest pęd do industrializacji.Drugiej fali daleko jeszcze do wyczerpania swojej siły.ChociaŜ jednak proces ten cią gle jest w toku, obserwujemy juŜ począ tki innego, jeszcze bardziej istotnego procesu. Kiedybowiem industrializacja osią gała swój szczyt w dekadach podrugiej wojnie światowej, zaczęła się wznosić trzecia fala, któranie dostrzegana wprawdzie zbyt wyraźnie, odmieniaławszystko, czego dotknęła. Wiele krajów odczuwa zatem napórdwóch,



21

a nawet trzech fal przemian, o odmiennym charakterze, tempieposuwania się i odmiennej sile.W naszych rozwaŜaniach przyjmiemy, Ŝe pierwsza falarozpoczęła się około roku 8000 p.n.e. i niepodzielniedominowała na świecie aŜ do lat 16501750 n.e. Wtedypierwszeństwo wzięła druga fala. Teraz zrodzona przez nią cywilizacja przemysłowa zapanowała w świecie, ale takŜe i onaweszła w fazę przesilenia. W Stanach Zjednoczonych okres tenrozpoczą ł się około roku 1955, kiedy po raz pierwszypracownicy administracyjni przewyŜszyli liczebnie robotników.To owa dekada była teŜ świadkiem coraz szerszego

wykorzystywania komputerów, komunikacji lotniczej, pojawieniasię pigułki antykoncepcyjnej oraz wielu innych brzemiennych wskutki innowacji. To właśnie wtedy zaczęła wzbierać w USAtrzecia fala. Nieco później zaczęła się pojawiać takŜe w Ŝyciuinnych państw uprzemysłowionych. Dzisiaj wszystkiespołeczności, które wykorzystują najnowszą technikę, są wstrzą sane przez konflikty trzeciej fali z przestarzałymi,zaskorupiałymi instytucjami drugiej fali.Kiedy się to zrozumie, wtedy mniej tajemnicze stają się konfliktyspołeczne i polityczne, pośród których przyszło nam Ŝyć.

Fale przyszłości

Kiedy w jakimś społeczeństwie dominuje jedna fala przemian,niezbyt trudno jest wykryć wzorzec jego przyszłego rozwoju.

Pisarze, artyści, dziennikarze i inni odkrywaj ą „faleprzyszłości". W dziewiętnastowiecznej Europie wielu myślicieli,przemysłowców, polityków i zwykłych ludzi miało jasny izasadniczo słuszny obraz przyszłości. Wyczuwali, Ŝe dziejezmierzają w kierunku ostatecznego triumfu industrializacji nadnie korzystają cym z maszyn rolnictwem i dość dokładniepotrafili przewidzieć wiele zmian, które niosła ze sobą drugafala: potęŜniejsze technologie, większe miasta, szybszakomunikacja, powszechne szkolnictwo i inne.Ta jasność wizji miała bezpośrednie efekty polityczne. Partie



22

i ruchy polityczne ścierały się ze sobą , nie tracą c z oczuprzyszłości. Siły bronią ce interesów przedindustrialnegorolnictwa organizowały się do obrony przed „wielkim biznesem",„szefami zwią zkowymi" i „grzesznymi miastami". Robotnicy imenedŜerowie usiłowali zdobyć kontrolę nad głównymidźwigniami rodzą cego się społeczeństwa przemysłowego.Mniejszości etniczne i rasowe określały swe interesy wkategoriach udziału w nowym świecie i domagały się miejscpracy, dostępu do stanowisk kierowniczych, lepszych mieszkań,lepszych płac i powszechnej edukacji. Owa industrialna wizjamiała teŜ swoje efekty psychologiczne. Wspólny obraz

przyszłości określał równieŜ wybory Ŝyciowe, sprawiał, Ŝe jednostki myślały nie tylko o tym, kim lub czym były, lecz kimmogą się stać. Dlatego nawet podczas największego zamętuprzemian społecznych ludzie mieli poczucie pewnej stabilności iswojej toŜsamości.Kiedy natomiast przez społeczność przetaczają się dwie lubnawet trzy wielkie fale przemian i Ŝadna z nich wyraźnie niedominuje, obraz przyszłości jest popękany. Nadzwyczaj trudnestaje się wtedy uchwycenie sensu zmian i konfliktów. Kolizjagrzbietów fal rodzi kotłowaninę, w której ścierają się róŜneprą dy, powstają wiry i lokalne obszary bezruchu, przesłaniają cegłębsze i istotniejsze nurty dziejowe. W Stanach Zjednoczonych- i w wielu innych krajach - zderzenie drugiej i trzeciej faliprzynosi w efekcie społeczne napięcia, groźne konflikty izadziwiają ce nowe postawy polityczne, które burzą

dotychczasowe podziały klasowe, rasowe, płciowe i partyjne.BezuŜyteczne stają się tradycyjne słowniki polityczne i bardzotrudno jest teraz odróŜnić zwolenników postępu odreakcjonistów, przyjaciół od wrogów. Znikają dawne polaryzacjei pękają stare koalicje. Ów chaos w Ŝyciu politycznym przekładasię na dezintegrację ludzkich osobowości. Psychoterapeuci inajróŜniejsi guru robią kokosowe interesy; pacjenci błą kają się bezradnie pośród rywalizują cych dobroczyńców. Ratunkuszukają w najdziwaczniejszych kultach religijnych i na sabatachczarownic albo teŜ uciekają w patologiczną izolację,przeświadczeni, iŜ rzeczywistość



23

jest absurdalna, szalona, bezsensowna. Niewykluczone,Ŝe w jakimś globalnym, kosmicznym ujęciu Ŝycie jest bezsensowne,z tego jednak nie wynika, Ŝe codzienne wydarzenia nie układają się w Ŝaden rozsą dny wzorzec. Tymczasem, jeśli nauczymy się odróŜniać przemiany, które niesie trzecia fala, od tych, którezwią zane są z odpływają cą drugą falą , moŜna dostrzec utajonyład.To z racji kolizji owych fal widzimy jak oto krzyŜują się i ścierają odmienne prą dy w sferze pracy, Ŝycia rodzinnego, postawseksualnych i jednostkowej moralności. RóŜnice te przejawiają się w stylu Ŝycia i postawach politycznych, albowiem w Ŝyciu

osobistym i publicznym większość obywateli bogatych krajów toalbo ludzie drugiej fali, którzy starają się podtrzymać obumierają cy porzą dek, albo ludzie trzeciej fali, którzy budują jutro radykalnie odmienne, albo teŜ niepewną mieszaninę jednego i drugiego. Konflikt pomiędzy ugrupowaniami drugiej itrzeciej fali decyduje w istocie o najpowaŜniejszym napięciupolitycznym we współczesnej społeczności. Jak zobaczymydalej, najwaŜniejsze jest nie to, kto panuje nad ostatnimi dniamispołeczeństwa industrialnego, lecz to, kto kształtuje nową cywilizację, która w niebywałym tempie dojrzewa, aby zająć miejsce tamtej. Po jednej stronie mamy przeto bojownikówprzemysłowej przeszłości, po drugiej coraz liczniejsze milionytych, którzy pojmują , iŜ najbardziej palą cych problemów nie dasię juŜ rozstrzygnąć w ramach porzą dku industrialnego.Wydana zatem została walna bitwa o kształt przyszłości. ycie

polityczne wszystkich narodów jest juŜ teraz elektryzowaneprzez owo starcie pomiędzy zestarzałymi interesami drugiej falia rzecznikami trzeciej fali. Nawet w krajachnieuprzemysłowionych nadpłynięcie trzeciej fali gwałtownieprzekształciło fronty wszystkich dotychczasowych bataliispołecznych. Dawny spór pomiędzy interesami - nierzadkowręcz feudalnymi - grup rolniczych a elitami industrialnymi -kapitalistycznymi czy socjalistycznymi - nabiera nowego sensuz uwagi na to, Ŝe sam industrializm juŜ się przeŜył. Czy teraz,kiedy wznosi się trzecia fala, gwałtowne uprzemysłowienie



24

oznacza wyzwolenie się od neokolonializmu i ubóstwa, czy teŜ,wprost przeciwnie, decyduje o stałym uzaleŜnieniu?Tylko wtedy, kiedy świadomi jesteśmy tego niesłychanieistotnego i rozległego kontekstu współczesnych wydarzeń,potrafimy wskazać priorytety, ustalić hierarchię zagadnień,określić rozsą dne strategie, dzięki którym moŜemy kontrolować przemiany w naszym Ŝyciu. Samo zrozumienie faktu, iŜ ototoczy się zaŜarta walka pomiędzy tymi, którzy chcą zachować industrializm, a tymi, którzy chcą go zmienić, staje się narzędziem przekształcania świata. Aby jednak z niegoskorzystać, trzeba umieć odróŜniać te zmiany, które stanowią

tylko przedłuŜenie dawnej cywilizacji przemysłowej, od tych,które są zapowiedzią nowej cywilizacji. Mówią c krótko, musimyrozumieć jednocześnie dawny i nowy porzą dek, przemysłowysystem drugiej fali, w którym się urodziliśmy, i cywilizację trzeciej fali, w której zaczynamy Ŝyć my i nasze dzieci.



25

ROZDZIAŁ DRUGI

KONFLIKT CYWILIZACJI

Ludzie z opóźnieniem zaczęli zdawać sobie sprawę, Ŝecywilizacja industrialna zbliŜa się do kresu. Jej schyłek -widoczny juŜ w roku 1970, kiedy w Szoku przyszłości pisaliśmyo „ogólnym kryzysie industrializmu" - niesie ze sobą groźbę nierzadszych, ale liczniejszych wojen i to wojen nowego typu.PoniewaŜ wielkie transformacje społeczne nigdy nie mogą się

obyć bez konfliktów, uwaŜamy, Ŝe ujęcie dziejów jako falprzemian jest bardziej dynamiczne i mówią ce więcej oddywagacji na temat przejścia do postmodernizmu. Fale są nieustannie w ruchu, a kiedy zderzają się, powstaje w efekciewiele potęŜnych, a zarazem niezgodnych prą dów. Kolizja falhistorycznych oznacza konflikt cywilizacji, wiedza o tympozwala zaś ze zrozumieniem spojrzeć na wiele współczesnychzdarzeń, które ską diną d wydają się bezsensowne i chaotyczne.Gdy konflikty będziemy ujmować w kategoriach fal przemian,wtedy nie powiemy, Ŝe główny konflikt dzisiaj toczy się pomiędzy światem islamu a Zachodem, ani Ŝe jest to starcie„Zachodu z resztą świata" jak sugeruje Samuel Huntington. AniAmeryka nie chyli się ku upadkowi, jak głosi Paul Kennedy, aninie stanęliśmy w obliczu „końca historii", który ogłosił FrancisFukuyama. Najgłębsze znaczenie ekonomiczne i strategiczne

ma zbliŜają cy się podział świata na trzy wyraźnie odmienne ipotencjalnie wrogie wobec siebie cywilizacje, których granic niemoŜna określić, odwołują c się do tradycyjnych definicji.Cywilizacja pierwszej fali była i jest nierozerwalnie zwią zana zziemią . Bez względu na to, w jakiej postaci występuje, jakiego



26

języka uŜywają Ŝyją cy w jej ramach ludzie, jakie są ichprzekonania religijne, jest ona wytworem rewolucji rolniczej.Jeszcze dzisiaj całe rzesze ludzkie Ŝyją i umierają , zmagają csię z nieurodzajną glebą , którą uprawiają tak jak przedstuleciami ich przodkowie.Co do począ tków cywilizacji drugiej fali toczą się spory.Niemniej dla wielkiej liczby ludzi Ŝycie zaczęło się zmieniać wsposób wyraźny i istotny dopiero jakieś trzysta lat temu. Wtedynarodziła się koncepcja Newtona, to wtedy na szerszą skalę zaczęto stosować maszynę parową , to wtedy zaczęły wyrastać pierwsze fabryki w Wielkiej Brytanii, Francji i Włoszech, chłopi

zaś zaczęli się przenosić do miast. Pomiędzy ludźmi zaczynałysię szerzyć nowe idee: postępu, praw jednostki, teoria umowyspołecznej Rousseau, przekonanie o potrzebie oddzieleniakościoła od państwa, a takŜe poglą d, iŜ władcy winni być wybierani przez naród, nie zaś rzą dzić mocą boŜych wyroków.Wiele z tych przemian wynikało z rozwoju nowego sposobutworzenia bogactwa: produkcji fabrycznej. Nie trzeba byłoczekać, Ŝeby poszczególne elementy zaczęły układać się wzespoloną całość: masowa produkcja, masowa konsumpcja,masowa edukacja, masowe środki komunikacji łą czyły się ściśleze sobą , a dla ich potrzeb powstawały wyspecjalizowaneinstytucje: szkoły, ugrupowania ekonomiczne, partie polityczne.Zmieniła się takŜe struktura rodziny i w miejsce duŜegodomostwa, w którym Ŝyje wspólnie kilka pokoleń, pojawiła się niewielka komórka rodzinna charakterystyczna dla

społeczeństwa przemysłowego. Ludziom, którzy bezpośredniodoświadczali owych przeobraŜeń, wydawało się z pewnością ,Ŝe świat wpadł w chaotyczne konwulsje, niemniej wszystkie teprzemiany ściśle się ze sobą wią zały. Były tylko kolejnymiszczeblami w pełnym rozwoju świata modernistycznego, wkształtowaniu się masowego społeczeństwa przemysłowego,które zrodziła cywilizacja drugiej fali. Nawet gdyby komuś w tymkontekście słowo „cywilizacja" wydało się nazbyt pompatyczne,to trudno znaleźć inne, równie pojemne, które obejmowałobysprawy tak odmienne jak technika, Ŝycie



27

rodzinne, religia, kultura, polityka, gospodarka, strukturaspołeczna, hierarchie władzy, wartości, etyka seksualna iepistemologia. Kiedy naraz zmienia się tak wiele róŜnychelementów, mamy do czynienia nie z powolnymprzekształcaniem jednych form w inne, lecz z transformacją ,której produktem jest nie nowe społeczeństwo, lecz właśniezupełnie nowa cywilizacja. Owa nowa cywilizacja z impetemwkroczyła w dzieje Europy Zachodniej, na kaŜdym krokunapotykają c zaŜarty opór.

Konflikt podstawowy

W kaŜdym kraju, który wkraczał na drogę uprzemysłowienia,wybuchały zacięte, często bardzo krwawe walki pomiędzyrzecznikami drugiej fali, ludźmi przemysłu i handlu arzecznikami pierwszej fali, właścicielami ziemskimi częstozjednoczonymi z Kościołem, który teŜ posiadał wielkie mają tkiziemskie. Wielkie rzesze chłopów zostały wygnane ze wsi, by jako siła robocza zasilić „szatańskie młyny": fabryki, którewyrastały jak grzyby po deszczu.Wraz z tym jak kolizja pierwszej i drugiej fali stawała się konfliktem podstawowym, mnoŜyły się strajki i niepokoje, wojnydomowe i powstania narodowe. To przekładanie się centralnego napięcia społecznego na mnogość sytuacjizapalnych moŜemy obserwować w kaŜdymuprzemysławiają cym się kraju. W Stanach Zjednoczonych

trzeba było straszliwej wojny secesyjnej, aby interesyindustrialno-handlowej Północy wzięły górę nad rolniczymielitami Południa. Ledwie kilka lat później w Japonii dochodzi dorewolucji Meiji, w wyniku której znowu modernizatorzy drugiejfali zwycięŜają tradycjonalistów pierwszej.Rozprzestrzeniają ca się cywilizacja drugiej fali z jejnowatorskim sposobem mnoŜenia bogactwa zachwiała systemstosunków między państwami, ale takŜe spowodowała ogromneprzesunięcia w strukturach władzy. Cywilizacja przemysłowa,produkt wielkiej mnogości przemian drugiej fali, najbardziej



28

zakorzeniała się na północnych wybrzeŜach ogromnegobasenu Atlantyku. Uprzemysłowienie wielkich potęg tegoregionu zrodziło potrzebę nowych, odległych rynków i źródełtanich surowców, dlatego teŜ rzuciły się one w wir wojenkolonialnych, w wyniku których podporzą dkowały sobieazjatyckie oraz afrykańskie państwa i plemiona, w znacznejczęści Ŝyją ce jeszcze w strukturach zrodzonych przez pierwszą falę. Znowu przeto konfliktem podstawowym było starcieprzemysłowych potęg drugiej fali z rolniczymi siłami pierwszejfali. Tym razem jednak dokonywało się ono w skali globalnej, a jego skutki w duŜej mierze zadecydowały o kształcie świata

współczesnego i wytyczyły fronty większości wojen.Oczywiście, tak jak przez całe tysią clecia, dalej toczyły się walkimiędzy plemionami i społecznościami rolniczymi, znaczenie ich jednak było juŜ teraz niewielkie, a nader często w efekciewykrwawienia się obu stron, padały one jeszcze łatwiejszymłupem kolonizacyjnych sił cywilizacji industrialnej. Tak naprzykład stało się w południowej Afryce, gdzie na skutekzaŜartych wojen plemiennych Cecil Rhodes i jego uzbrojeniagenci podporzą dkowali sobie ogromne terytoria. TakŜe i wcałej reszcie świata mnóstwo na pozór nie powią zanych wojenbyło w istocie wyrazem podstawowego konfliktu, w którymścierały się ostatecznie nie państwa, lecz rywalizują cecywilizacje. Do największych i najbardziej morderczych wojendochodziło między krajami uprzemysłowionymi, takimi jakNiemcy i Wielka Brytania, które zmagały się o dominację nad

światem, podczas gdy ludom Ŝyją cym jeszcze na grzbieciepierwszej fali z góry juŜ wyznaczona była rola drugoplanowa ipodporzą dkowana. Ostatecznie doszło do nader wyraźnegopodziału świata. Era industrialna przeciwstawiła cywilizacjidrugiej fali mnogość zniewolonych kolonii pierwszej fali. Wielu znas wzrastało w tym właśnie świecie dwóch cywilizacji, gdzienie ulegało najmniejszej wą tpliwości, która wiedzie prym.Dzisiaj owe linie podziału układają się odmiennie. Szybkozmierzamy w kierunku zupełnie nowego układu zaleŜności, wramach którego świat podzielony będzie nie między dwie, lecztrzy



29

rywalizują ce cywilizacje; jedną , cią gle symbolizowaną przezmotykę; drugą , której symbolem jest taśma produkcyjna, itrzecią , której uosobieniem jest komputer.W owym trójdzielnym świecie sektor pierwszej fali dostarczaproduktów rolniczych i surowców, sektor drugiej fali jestźródłemtaniej siły roboczej oraz produkcji masowej, natomiastintensywnie rozwijają cy się sektor trzeciej fali dominację swą zawdzięcza nowym sposobom pozyskiwania i wykorzystywaniawiedzy. Narody trzeciej fali sprzedaj ą światu informacje iinnowacje, kulturę wyrafinowaną i masową , zaawansowanetechnologie, oprogramowanie komputerów, edukację,

umiejętności, opiekę medyczną oraz mnogość róŜnorakichusług. Na ich liście znaleźć się moŜe takŜe ochrona wojskowa,która korzystać będzie z elitarnych sił zbrojnych trzeciej fali. (Ztaką właśnie ochroną Kuwejtu i Arabii Saudyjskiej wysokorozwinięte państwa wystą piły podczas wojny w Zatoce.)

Odwrót od społeczeństwa masowego

Druga fala stworzyła społeczeństwa masowe, których wymaga ipotrzebuje produkcja masowa. W krajach trzeciej fali, którychgospodarka odwołuje się przede wszystkim do zasobówumysłowych, produkcja masowa (którą śmiało moŜna by uznać ze cechę charakterystyczną społeczeństw industrialnych) stajesię przeŜytkiem. Współczesna wytwórczość odchodzi odzunifikowanych przedsięwzięć na wielką skalę, gdyŜ teraz jej

strategią stają się krótkie serie produktów dostosowanych dościśle określonych potrzeb. Masowy marketing ustępuje miejscasegmentacji rynku i wybiórczym akcjom promocyjnymodpowiadają cym zmianom w produkcji. Wielkie kolosy eryindustrialnej padają z powodu inercji pod własnym cięŜarem.DoŜywają swych dni zwią zki zawodowe w sektorach produkcjimasowej, masowe środki przekazu przestają być właśniemasowe, gdyŜ wielkie sieci informacyjne napotykają groźną konkurencję ze strony lokalnych i wyspecjalizowanychwspółzawodników. Zmienia się takŜe i przestaje



30

dominować wzorzec Ŝycia rodzinnego: niewielka komórkarodzinna, która była ongiś formą wzorcową , ginie powoli wnatłoku innych rozwią zań, takich jak rodziny z jednym tylko zrodziców, pary ponownie wstępują ce w zwią zki małŜeńskie,rodziny bezdzietne czy osoby samotne. Radykalnej przemianieulega przeto cała struktura społeczna wraz z tym, jakhomogeniczne społeczeństwa drugiej fali zastępowane są przez heterogeniczną cywilizację trzeciej fali. Masowość stajesię znakiem przeszłości. Z kolei jednak złoŜoność nowychukładów domaga się zwiększonej wymiany informacji pomiędzyposzczególnymi jednostkami Ŝycia społecznego: spółkami,

agencjami rzą dowymi, szpitalami, zrzeszeniami, a takŜepojedynczymi ludźmi. W ten sposób jeszcze bardziej pogłębiasię zapotrzebowanie na komputery, sieci telekomunikacyjne iinformatyczne oraz nowe formy porozumiewania się. W efekcietych dąŜeń nieustannie przyspiesza się rytm zmiantechnologicznych, zawierania najróŜniejszego typu transakcjioraz Ŝycia codziennego. Gospodarka trzeciej fali działa w takimtempie, Ŝe Ŝyją cy w dawnych warunkach dostawcy z trudemmogą nadąŜyć za jej zapotrzebowaniami. Na dodatek, w corazwiększym stopniu informacja staje się substytutem surowców,siły roboczej i innych zasobów. Kraje pierwszej i drugiej falicoraz bardziej przypominają rynki zbytu potęg trzeciej fali, którewspółpracują przede wszystkim między sobą . Ostatecznietechnika oparta na wielkim kapitale informacyjnym przejmiewiele zadań, które dziś realizowane są przez kraje o taniej sile

roboczej, a zadania te będą wykonywane szybciej, lepiej itaniej. Mówią c inaczej, przemiany, o których mówimy, groŜą zerwaniem istnieją cych więzi ekonomicznych pomiędzyświatem bogactwa i biedy.NiemoŜliwe jest całkowite wygaśnięcie tych powią zań. Nie dasię tak uszczelnić granic świata trzeciej fali, aby nieprzedostawały się przez nie efekty skaŜenia środowiska,choroby i imigranci. Bogate narody nie mogłyby przeŜyć, gdybynędzarze wydali im wojnę ekologiczną , w której efekciezniszczeniu musiałoby ulec wszystko. Z tej przyczyny napięciepomiędzy



31

cywilizacją trzeciej fali a dwiema starszymi formami cywilizacjibędzie wzrastać, a owa nowa forma Ŝycia społecznegonajpewniej walczyć będzie o uzyskanie podobnej globalnejdominacji, jaką modernizatorzy drugiej fali uzyskali w minionychstuleciach nad tradycjonalistami fali pierwszej. Wystarczyzrozumieć, Ŝe mamy do czynienia z konfliktem cywilizacji, abydojrzeć ukryty sens w róŜnych zdumiewają cych na pozórzjawiskach, jak na przykład współczesny rozkwitnacjonalizmów. Nacjonalizm jest ideologią państwanarodowego, które samo zrodziło się w efekcie rewolucjiprzemysłowej. Kiedy więc społeczności pierwszej fali, rolnicze

w swej istocie, zaczynają się uprzemysławiać lub chcą industrializacji, odwołują się do haseł niezaleŜności narodowej.Dawne sowieckie republiki, jak Ukraina, Estonia czy Gruzja, zpasją dąŜą do uniezaleŜnienia i zabiegają o wczorajsze oznakinowoczesności: własną flagę, armię, walutę, czyli to, cookreślało państwa narodowe w epoce drugiej fali. W świeciewysoko rozwiniętej techniki z trudem pojmuje się motywyultranacjonalizmu. Rozbuchany patriotyzm wydaje się zdumiewają cy i przywodzi na myśl Freedonię z Kaczej zupybraci Marx wykpiwają cej dąŜenia do wyniesienia narodu nadwszystkie inne wartości. Z kolei nacjonaliści nie potrafią pojąć,w jaki sposób moŜna się godzić na pogwałcenie przez innychuświęconej niepodległości. Niemniej globalizacja, którejdomaga się gospodarka trzeciej fali, nieustannie kruszynarodową suwerenność, tak drogą sercu nacjonalistów.

Ekonomiczne przeobraŜenia trzeciej fali sprawiają , Ŝe trzebaprzystać na rezygnację z części niezaleŜności i zaakceptować ekonomiczne i kulturowe oddziaływania z zewną trz. Stą d teŜ widzimy, jak poeci i intelektualiści w zacofanych ekonomicznieregionach oddają się pisaniu narodowych hymnów, podczasgdy poeci i intelektualiści państw trzeciej fali opiewają „światbez granic" i „świadomość planetarną ". W obliczu takzdecydowanie róŜnych potrzeb dwóch zdecydowanieodmiennych cywilizacji pojawić się mogą sprzeczności, któremogą doprowadzić w niedalekiej przyszłości do niesłychaniekrwawych konfliktów.



32

Jeśli ów podział świata nie na dwie, lecz na trzy części niewydaje się dziś jeszcze nazbyt oczywisty, to wynika z faktu, Ŝeprzejście od opartej na sile gospodarki drugiej fali do opartej nazasobach umysłowych gospodarki trzeciej fali nigdzie jeszczenie dotarło do końca. Nawet w Stanach Zjednoczonych, Japoniii Europie wojna domowa pomiędzy elitami drugiej i trzeciej falinie doczekała się jeszcze rozstrzygnięcia. Cią gle jeszcze trwają instytucje i sektory produkcyjne drugiej fali i nie utraciły władzyzwią zane z nią polityczne grupy nacisku. Ta mieszaninaelementów drugiej i trzeciej fali ma w przypadku kaŜdego zwysoko rozwiniętych krajów swoją własną specyfikę, niemniej

ogólna trajektoria rozwojowa jest całkiem klarowna. W ogólnymwspółzawodnictwie zwycięŜą te kraje, które przeobraŜeń trzeciej fali dokonają przy najmniejszych wewnętrznychniepokojach i kosztach społecznych. Wielkie historyczneprzejście od świata dwudzielnego do trójdzielnego doprowadzido walk między społecznościami o zapewnienie sobienajkorzystniejszego usytuowania w nowym układzie władzy. Upodstaw zaś tych monumentalnych politycznych transformacjileŜy przemiana roli, znaczenia i natury wiedzy.



33

ROZDZIAŁ TRZECI

UNIWERSALNY SUBSTYTUT

KaŜdy z czytelników tej ksiąŜki rozporzą dza pewną umiejętnością , która moŜe wydawać się tak oczywista, iŜ zpewnym zdziwieniem uświadamiamy sobie, Ŝe nasi przodkowienie potrafili czytać. Nie byli głupcami, ani ignorantami, jednakbyli analfabetami. Zresztą nie potrafili nie tylko czytać: nie umieliteŜ przeprowadzać najprostszych obliczeń. Ci, którzy

rozporzą dzali taką umiejętnością , wydawali się niebezpieczni.Zdaje się, Ŝe to św. Augustyn ostrzegał chrześcijan, abytrzymali się z dala od ludzi znają cych tajniki dodawania iodejmowania, ci bowiem „zawarli pakt z diabłem". Dopiero wtysią c lat po Augustynie widzimy, jak rachmistrze wprowadzają swoich uczniów w tajniki tego, co uznane jest za nieodzowne wkarierze zawodowej. Wiele umiejętności, które współcześniewydają się oczywiste w Ŝyciu codziennym, jest skumulowanymproduktem rozwoju kulturalnego trwają cego przez wieki itysią clecia. Dzisiaj ludzie interesu na całym świecie są najczęściej nieświadomymi dziedzicami wiedzy, która rozwijałasię w Chinach, Indiach, pośród Arabów, fenickich kupców, atakŜe wśród ludzi Zachodu. Kolejne pokolenia przyswajałysobie te wiadomości, przekazywały dalej i stopnioworozbudowywały.

Podstawą wszystkich systemów ekonomicznych jest wiedza, awszelkie przedsięwzięcia gospodarcze zaleŜą od jej społeczniezgromadzonych zasobów. Ekonomiści i przedsiębiorcynajczęściej pomijają ten składnik w swoich rachunkachkosztów, w przeciwieństwie do kapitału, siły roboczej i ziemi.Tymczasem ten właśnie element staje się dziś najwaŜniejszy zewszystkich.



34

Współcześnie Ŝyjemy w jednym z tych przełomowychmomentów dziejowych, kiedy cała struktura ludzkiej wiedzy drŜyw podstawach, gdyŜ padają dawne granice. Dzisiaj niegromadzimy juŜ tylko faktów. Wraz z tym, jak przebudowujemydziś strukturę przedsiębiorstw i całych działów gospodarki,dokonujemy teŜ totalnego przekształcenia produkcji i dystrybucjiwiedzy oraz symboli, które słuŜą do jej przekazywania.Co to właściwie znaczy? OtóŜ znaczy tyle, Ŝe tworzymy nowesieci upowszechniania wiedzy... w zaskakują cy sposób łą czymyze sobą pojęcia... budujemy zdumiewają ce hierachieoddziaływania... krzewimy nowe teorie, hipotezy i wyobraŜenia,

dla których przesłankami są nowe załoŜenia, języki, kody isystemy logiczne. Jeszcze waŜniejsze jest to, Ŝe na mnóstwosposobów kojarzymy dane, łą czą c je z wielorakimi kontekstami iw ten sposób tworzymy z nich informację, jej fragmenty zaś wbudowujemy w coraz rozleglejsze modele i uporzą dkowanekonstrukcje. Nie zawsze jest to wiedza powszechnie uznana iwypowiadana. Gdy mówimy tutaj o wiedzy, mamy na myślitakŜe przeświadczenia nie do końca uświadamiane, odwołują cesię do przesłanek, które same oparte są na przesłankach,fragmentarycznych modelach, nie zauwaŜanych analogiach.Mamy na myśli całość złoŜoną nie tylko z logicznych i na pozórbeznamiętnych danych, ale takŜe z emocji, wyobraŜeń iprzeczuć. To ów ogromny wstrzą s w społecznym fundamenciewiedzy, a nie komputerowy szok czy wpływ pienią dza, tłumaczynarodziny super-symbolicznej ekonomiki trzeciej fali.

Alchemia informacji

Zmiany w społecznym systemie wiedzy są na ogół natychmiastprzekładane na język przedsięwzięć ekonomicznych. Towłaśnie system w i e d z y jest dla współczesnych firmśrodowiskiem bardziej nawet istotnym niŜ system bankowy,polityczny i energetyczny. Obok oczywistego faktu, Ŝe bez języka, kultury,



35

danych, informacji nie mogłoby się narodzić Ŝadneprzedsięwzięcie, ogromne znaczenie ma to, Ŝe najbardziejwszechstronnym ze wszystkich zasobów, które pozwalają tworzyć bogactwo, jest wiedza.

Zastanówmy się dla przykładu nad masową produkcją drugiejfali. W większości tradycyjnych fabryk kaŜda zmiana produktubyła niezwykle kosztowna. Trzeba było zatrudnić budowniczychnowych narzędzi i maszyn, specjalistów od organizacji cykluprodukcyjnego oraz wielu innych ekspertów. W trakcie zaś zmiany profilu produkcji maszyny stały bezczynnie, a

zamroŜony w nich kapitał nie przynosił zysków. To dlatego jednostkowe koszty wytwarzania zmniejszały się wraz zwydłuŜaniem serii identycznych produktów, co dało począ tekteorii ekonomii skali. Tymczasem nowe technologie stawiają nagłowie teorie, które powstały w epoce drugiej fali. Produkcjatraci charakter masowy; wytwory i usługi dostosowują się dospecyficznych zamówień i potrzeb. Współczesne technikiprodukcyjne, korzystają ce ze sterowania komputerowego,niskim kosztem umoŜliwiają nieograniczoną niemalróŜnorodność efektów. Dzięki informatyce koszt wielorakościredukowany jest do zera, co oznacza kres ekonomii skali.Sprawa przedstawia się podobnie, kiedy ocenić ją od stronymateriałów. Tokarka zaopatrzona w niewielki programkomputerowy potrafi wyciąć z tego samego kawałka stali więcejelementów niŜ najsprawniejsi ludzcy operatorzy. Dzięki

miniaturyzacji powstają rzeczy mniejsze i lŜejsze, co międzyinnymi prowadzi do obniŜenia kosztów magazynowania itransportu, a te ostatnie są na dodatek powaŜnie zmniejszanedzięki optymalizacji przewozów. Dostawy w systemie just-in-time - czyli lepsza informacja - oznaczają oszczędności natransporcie. Za sprawą współczesnej wiedzy powstają nieznane dotą d materiały, poczynają c od powłok samolotowych, ana nowych gatunkach roślin i szczepach bakteryjnych kończą c.Zwiększa to moŜliwość korzystania z nowych, mniejkosztownych surowców. Dlatego teŜ



36

nie ma przesady w stwierdzeniu, Ŝe informacja jest substytutemzasobów materiałowych i transportowych, dzięki niej bowiemradykalnie moŜna zoptymalizować ich wykorzystanie.Podobnie rzecz przedstawia się z energią . Najdobitniejszymtego dowodem są rewolucyjne osią gnięcia w dziedzinienadprzewodnictwa, które pozwalają na niebywałezredukowanie ilości energii zuŜywanej na jednostkowy wyrób.Wiedza pozwala jednak oszczędzać nie tylko materiały, środkitransportu i energię, ale równieŜ czas. Jest on jednym znajwaŜniejszych zasobów, chociaŜ nigdzie nie znajdzie się go wrachunku kosztów powstają cym w przedsiębiorstwach drugiej

fali. Tam jednak, gdzie dokonują ce się zmiany pozwalają naoszczędność czasu - dzięki szybszej komunikacji bą dź sprawniejszej dostawie - nader często decyduje on o zysku albostracie.Wiedza pozwala równieŜ oszczędzać i zdobywać przestrzeń.Oddział transportowy General Electrics zajmuje się międzyinnymi produkcją lokomotyw. Kiedy dla potrzeb łą czności zdostawcami wykorzystano zaawansowane systemyinformatyczne, czas wykorzystania zapasów udało się skrócić dwunastokrotnie, przestrzeń magazynową zaś zredukować ocały jeden akr.Oszczędność kosztów daleko wykracza poza miniaturyzację produktów i ograniczenia powierzchni składowania. Nowetechniki porozumiewania się, które wykorzystują moŜliwościkomputerów i innych urzą dzeń, pozwalają lokalizować zakłady

poza zatłoczonymi centrami miejskimi, co równieŜ wpływa naobniŜenie kosztów energii i transportu.

Wiedza kontra kapitał

Tak wiele napisano o zastępowaniu ludzkiej pracy przezskomputeryzowane systemy, Ŝe często zapomina się o tym, iŜ stają się one takŜe substytutami kapitału. W istocie, wiedza iinformacja na dłuŜszą metę stanowią dla potęg finansowych owiele większe zagroŜenie niŜ organizacje pracownicze czyantykapitalistyczne partie polityczne. Jednym z istotnych



37

efektów rewolucji informatycznej jest to, iŜ relatywnie rzeczbiorą c, zmniejsza ona nakłady kapitału na jednostkowy produkt,co z pewnością jest czynnikiem rewolucyjnym w ustrojukapitalistycznym. Nie ma rzeczy, która byłaby bardziejradykalna.Yittorio Merloni jest sześćdziesięciojednoletnim włoskimbusinessmanem. Dziesięć procent wszystkich sprzedawanychw Europie pralek, lodówek i innych sprzętów gospodarstwadomowego wytwarzanych jest przez przedsiębiorstwa naleŜą cedo Merloniego, którego głównymi konkurentami są szwedzkiElectrolux i holenderski Philips. Jak powiada Merloni: „Obecnie

potrzeba mniej kapitana na wytworzenie tej samej rzeczy idlatego biedniejsze kraje mogą osią gać większe korzyści z tegosamego kapitału niŜ pięć czy dziesięć lat temu". Powodem jestto - tłumaczy Merloni - Ŝe technologie oparte na najnowszejwiedzy i osią gnięciach informatyki pozwalają na sprawniejszewytwarzanie zmywarek do naczyń, kuchenek i odkurzaczy.Szybka i natychmiastowa informacja pozwala na zredukowaniekosztownych zapasów. Dzięki szybszemu reagowaniuwytwórców na zapotrzebowanie rynku, a takŜe dzięki skróceniuserii produkcyjnych, bardzo powaŜnie moŜna zmniejszyć ilość leŜą cych w magazynach surowców, półproduktów orazgotowych wyrobów. W jednym z przypadków Merloniemu udałosię zmniejszyć koszty magazynowe aŜ o sześćdziesią t procent.Przykład Merloniego jest powielany wszędzie: w StanachZjednoczonych, Japonii i Niemczech, gdzie moŜliwa dzięki

komputerowej informacji dostawa bezpośrednio na zamówieniepozwala rezygnować z uciąŜliwego i kosztownego składowania.UmoŜliwia to nie tylko lepsze, bardziej efektywne wykorzystanieprzestrzeni magazynowej, ale równieŜ obniŜa stawki podatków iubezpieczeń. ChociaŜ więc wstępny koszt komputerów,oprogramowania i sieci łą czności jest sam w sobie wysoki, to jednak szybko okazuje się, Ŝe dla utrzymania produkcji na tymsamym poziomie potrzeba teraz mniej kapitału.Michael Milken, prawdziwy specjalista jeśli chodzi o problemyinwestycji, zamkną ł całą kwestię w siedmiu słowach:



38

„Kapitał pienięŜny zastępowany jest przez kapitał ludzki". Skorowięc wiedza zmniejsza zapotrzebowanie na surowce, siłę roboczą , czas, przestrzeń, kapitał i inne czynniki produkcyjne,to śmiało moŜna ją nazwać uniwersalnym substytutem:kluczowym zasobem rozwiniętej gospodarki. To zaś sprawia, Ŝeniepomiernie wzrasta jej wartość.



39

ROZDZIAŁ CZWARTY

W JAKI SPOSÓB TWORZYMY BOGACTWO

W roku 1956 przywódca ZSRR Nikita Chruszczow oznajmiłchełpliwie: „Pogrzebiemy was". Miał na myśli to, Ŝe komunizmw najbliŜszych latach całkowicie pogrąŜy gospodarczokapitalizm. Między wierszami kryła się teŜ pogróŜka zwycięstwamilitarnego. Słowa Chruszczowa odbiły się w świecie głośnymechem.

Wtedy niewielu ludzi miało niejasne chociaŜby podejrzenia, w jakim stopniu rewolucja w zachodnim systemie tworzeniabogactwa zmieni układ sił militarnych, radykalnieprzekształcają c przy tym naturę samych działań wojennych. Nietylko Chruszczow, ale takŜe i większość Amerykanów nieuświadamiała sobie, Ŝe rok 1956 był pierwszym rokiem, wktórym liczba urzędników i osób zatrudnionych w sferze usługprzewyŜszyła w Stanach Zjednoczonych liczbę robotnikówfabrycznych, co było pierwszą oznaką , iŜ ekonomika drugiej faliwchodzi w fazę schyłkową , a rodzi się nowa gospodarkatrzeciej fali.Aby zrozumieć sens niezwykłych przemian, które nastą piły odtego czasu, a takŜe bardziej jeszcze dramatycznychprzeobraŜeń, które nas czekają , musimy zająć się terazgłównymi cechami owej nowej ekonomiki trzeciej fali. Trzeba

będzie przy tym powtórzyć niektóre z wygłoszonych juŜ stwierdzeń. Rzecz jednak w tym, Ŝe rozwaŜane poniŜej kwestiestanowią klucz nie tylko do efektywności przedsięwzięć gospodarczych i ich konkurencyjności, ale równieŜ do ekonomiipolitycznej XXI wieku.



40

Czynniki wytwórcze

O ile głównymi czynnikami wytwórczymi w ekonomice drugiejfali były ziemia, siła robocza, surowce i kapitał, o tyle głównymzasobem ekonomiki trzeciej fali jest wiedza. Termin ten trzeba jednak potraktować na tyle szeroko, aby obją ł informację,obrazy, symbole, kulturę, ideologię i wartości.Jak widzieliśmy juŜ wcześniej, odpowiedni zasób danych iinformacji pozwala zredukować nakład innych czynników, którepotrzebne są do wytwarzania bogactw. Cią gle jednak wiedzanie jest powszechnie rozpoznawana jako „uniwersalny

substytut". Większość ekonomistów i strategów gospodarczychboczy się na to pojęcie, gdyŜ z trudem poddaje się onokwantyfikacji.Tym, co decyduje o rewolucyjności ekonomiki trzeciej fali, jestfakt, Ŝe o ile ziemia, siła robocza, surowce, a takŜe kapitałuznać trzeba za ograniczone zasoby, o tyle wiedza jestbogactwem niewyczerpywalnym. W przeciwieństwie do piecahutniczego czy taśmy produkcyjnej wiedza moŜe być wykorzystywana jednocześnie przez róŜnych uŜytkowników,którzy na dodatek poŜytkują c ją , mogą się przyczyniać do jejpomnoŜenia. Z tej przyczyny teorie ekonomiczne drugiej fali,które odwołują się do ograniczonych, wyczerpywalnychzasobów, nie stosują się do gospodarki trzeciej fali.

Nieuchwytne wartości

Wartość firm niesionych przez drugą falę określić moŜna napodstawie ich trwałego dobytku: budynków, maszyn, akcji,zapasów, natomiast wartość skutecznych firm, które rodzitrzecia fala, w coraz większym stopniu zwią zana jest z ichstrategiczną i operacyjną umiejętnością pozyskiwania,tworzenia, dystrybucji oraz stosowania wiedzy. Prawdziwawartość takich korporacji jak Compaq, Kodak, Hitachi czySimens w o wiele większym stopniu opiera się na pomysłach,wizjach i informacjach, które mają w głowach ich pracownicy,oraz na posiadanych przez te



41

firmy bazach danych i patentach, niŜ na liczbie cięŜarówek, liniiprodukcyjnych i innych elementów fizycznego dobytku. Kapitałtych firm w coraz większym stopniu staje się nienamacalny idlatego z punktu widzenia drugiej fali nieuchwytny.

Koniec masowości

Wraz z tym jak współczesne przedsiębiorstwa instalują systemy, które dzięki skutecznemu wykorzystaniu informacji, anader często i robotyzacji, zdolne są do stałej i mało kosztownejzmiany profilu produkcji, kończy się czas produkcji masowej,

tak charakterystycznej dla gospodarki drugiej fali. Dziękiwykorzystaniu owych „giętkich technologii" moŜliwe staje się takie zróŜnicowanie propozycji dla konsumentów, Ŝe wsklepach Wal-Mart moŜna wybierać spośród stu dziesięciutysięcy towarów o najróŜniejszych rozmiarach, modelach ikolorach. Sam Wal-Mart naleŜy jednak do masowych kolosówhandlowych, a rynek masowy rozpada się na silniezróŜnicowane sektory, gdyŜ dzięki doskonalszej informacjikupcy lepiej mogą rozpoznawać zróŜnicowane potrzebyklientów i odpowiednio do nich kształtować mikro-rynki.Wyspecjalizowane sklepy, butiki, system zakupów zapośrednictwem telewizji, sieci komputerowych, bezpośredniejdostawy pocztowej: wszystko to róŜnicuje i wzbogaca sposoby,dzięki którym producenci dostarczać mogą swoje produktyklientom na rynku, który jest w coraz mniejszym stopniu

masowy. Kiedy pisaliśmy Szok przyszłości, najwięksi handlowiwizjonerzy zaczynali rozprawiać o segmentacji rynku. Dziś uwaga skupia się juŜ nie na segmentach, lecz na niszach czywręcz pojedynczych konsumentach.PoniewaŜ równolegle rozwija się proces, w którym masowegocharakteru wyzbywają się takŜe środki przekazu, więc takŜe ireklama koncentruje się na coraz mniejszych niszachrynkowych. Temu rozpadowi masowej publiczności towarzyszykryzys potęŜnych ongiś sieci telewizyjnych, takich jak ABC,CBS i NBC i to w czasie gdy Tele-Communications Inc. zDenver



42

proponuje sieć z włókien optycznych, która potrafi pomieścić pięćset działają cych jednocześnie, interaktywnych kanałówtelewizyjnych. JakaŜ to moŜliwość bezpośredniego dotarcia doklienta! To jednoczesne wyzbycie się masowego charakteruprzez produkcję, dystrybucję i łą czność rewolucjonizuje całą gospodarkę, decydują c ojej radykalnej heterogeniczności.

Praca

Zdecydowanemu przeobraŜeniu ulega równieŜ sama praca. Wświecie drugiej fali chodziło przede wszystkim o nisko

wykwalifikowaną siłę roboczą , którą moŜna było przenosić z jednych stanowisk na inne. Tymczasem w epoce trzeciej faliwymagania, jeśli chodzi o kwalifikacje, wzrastają tak ogromnie,Ŝe coraz trudniej jest mówić o moŜliwości zastępowania jednychpracowników innymi.Siła fizyczna jest z istoty swej anonimowa, dlatego teŜ miejsce jednego nisko wykwalifikowanego robotnika bez trudu i niskimkosztem moŜe zająć inny. Tymczasem w ekonomice trzeciej faliwymaga się tak ściśle określonych umiejętności, Ŝe wyszukanieodpowiedniej osoby staje się coraz trudniejsze i coraz bardziejkosztowne. Dozorcy, którego zwalniają z przedsiębiorstwazbrojeniowego, w podjęciu zbliŜonej pracy w szkole czy firmieubezpieczeniowej przeszkodzić moŜe tylko konkurencja zestrony innych kandydatów. Tymczasem umiejętności inŜynieraelektronika, który całe lata spędził przy budowie satelitów, nie

muszą być przydatne w konsorcjum, które zajmuje się ochroną środowiska. Ginekolog nie będzie potrafił przeprowadzić operacji mózgu. ZawęŜenie specjalizacji i wzrost wymagań dotyczą cych ściśle określonych umiejętności bardzo ograniczauniwersalność siły roboczej.W rozwiniętej ekonomice proporcjonalnie coraz większa rolaprzypada pracy pośredniej, nie zaś bezpośredniej. Przez pracę bezpośrednią albo produkcyjną , tradycyjnie rozumiano tę, którawykonywana na stanowisku, bezpośrednio zwią zana jest zpowstawaniem



43

produktu. To właśnie dzięki pracownikom produkcyjnympowstawała wartość dodana, do czego wszyscy inni -pracownicy nieprodukcyjni - przyczyniali się tylko pośrednio.Takie rozróŜnienie staje się dziś coraz bardziej niejasne, jakoŜe w powstaniu wytworu coraz większy udział - i to nawet wsamej hali produkcyjnej - mają osoby zwią zane z nadzorem iprojektowaniem, a wartość w co najmniej tym samym stopniupowstaje dzięki sile fizycznej, jak i dzięki poczynaniom, które się bez niej obywają .

Innowacje

Gdy Japonia i Europa zaczęły gospodarczo odŜywać po drugiejwojnie światowej, zwiększała się teŜ ich konkurencyjność wobec przedsiębiorstw amerykańskich, co zmusiło te ostatniedo nieustannej pogoni za innowacjami: nowymi produktami,technologiami, procesami produkcyjnymi, marketingiem ifinansowaniem. W amerykańskich supermarketach co miesią cpojawia się około tysią ca nowych produktów. Zanim komputer zprocesorem 486 zastą pił model 386, gotowy juŜ był procesor586. W tej sytuacji najbardziej rzutkie firmy zdecydowaniezachęcają swoich pracowników, aby zgłaszali się z nowymi,choćby najbardziej nieszablonowymi, obrazoburczymipomysłami.

Skala produkcji

Zmniejsza się wielkość jednostek produkcyjnych. Miniaturyzacjiulegają nie tylko wyroby, ale takŜe i same poczynaniawytwórcze. Miejsce rzeszy robotników wykonują cych tę samą pracę fizyczną zajmują niewielkie, wyspecjalizowane zespoły.Rozpadają się molochy wytwórcze, stale zaś wzrasta liczbamałych firm. Dla IBM, który zatrudnia trzysta siedemdziesią ttysięcy pracowników, ogromnym wyzwaniem są tysią ceniewielkich, rozsianych po całym świecie producentów. AbyprzeŜyć, kolos musiał zredukować zatrudnienie, a takŜepodzielić się na trzynaście zróŜnicowanych produkcyjnie części.



44

W świecie trzeciej fali korzyści płyną ce z wielkiej skali produkcjizostają unicestwione przez straty wynikają ce z zawiłościstruktury. Im bardziej skomplikowana konstrukcja firmy, tymmniej prawa ręka wie o poczynaniach lewej. Pojawiają ce się szczeliny i pęknięcia powodują coraz większe straty, którezjadają zyski płyną ce z produkcji masowej. Do lamusa odchodzihasło, Ŝe większe jest lepsze.

Organizacja

Aby przystosować się do dynamicznych przemian,

przedsiębiorstwa pospiesznie zmieniają strukturybiurokratyczne, które powstały w warunkach drugiej fali. Firmy zepoki industrialnej miały bardzo podobną piramidalną ,monolityczną i biurokratyczną organizację. Współczesneprzemiany na rynku, w technologiach i w upodobaniachkonsumentów dokonują się tak szybko, Ŝe biurokratycznauniformizacja staje się tylko przeszkodą . Zaczyna się przetoposzukiwać zupełnie nowych form organizacyjnych. Obecnie naprzykład wielką popularnością pośród ekspertów do sprawzarzą dzania cieszy się taka przebudowa firm, aby ich strukturadostosowana była do procesów produkcyjnych, nie zaś dorynku czy specjalności pracowniczych. Widzimy przeto jakbliźniacze struktury ustępują miejsca powstają cym doraźniezespołom i grupom, wspólnym przedsięwzięciom i konsorcjom,bardzo często ponadpaństwowym, których celem jest realizacja

pewnego konkretnego zamierzenia. Przy nieustannych iradykalnych zmianach rynku, mniejsze znaczenie zaczynaodgrywać pozycja, a znacznie większe - elastyczność izdolność manewru.

Systemy integracji

Coraz większa złoŜoność problemów gospodarczych wymagacoraz bardziej subtelnych form integracji i zarzą dzania. Niechprzykładem typowej sytuacji będzie Nabisco, wielka firmaspoŜywcza, która codziennie wystawić musi ponad pięćsetzamówień na setki tysięcy produktów dostarczanych zczterdziestu dziewięciu zakładów i trzynastu hurtowni, azarazem odbyć około trzydziestu tysięcy promocyjnych spotkań z klientami. Kierowanie tak skomplikowaną całością wymaga



45

nowych form zarzą dzania i niezwykle sprawnych powią zań integracyjnych. To z kolei czyni koniecznym nasycanie całejorganizacji coraz większą ilością informacji.

Infrastruktura

Aby zapewnić swobodny przepływ składników i produktów,skoordynować dostawy, uzgodnić poczynania inŜynierów ispecjalistów od zbytu, informować pracowników zajmują cychsię planowaniem i rozwojem o potrzebach działówprodukcyjnych, a nade wszystko: aby zapewnić kierownictwu

wierny i wyraźny obraz tego, co dzieje się w firmie i z firmą ,wydaje się miliardy dolarów na najnowocześniejsze sieci, któregromadzą , przetwarzają i przesyłają informacje. Ogromnastruktura elektroniczna, nader często korzystają ca z połą czeń satelitarnych, wiąŜe rozrzucone po świecie firmy, przy czym ztych samych sieci korzystają teŜ na ogół dostawcy i odbiorcy.Powstaje cała struktura sieci róŜnych rozmiarów i zasięgów.Japonia przeznaczy dwieście pięćdziesią t miliardów dolarów nastworzenie w najbliŜszym ćwierćwieczu lepszych i szybszychsieci; Biały Dom zaangaŜował się w kontrowersyjny plan„autostrady informacyjnej". Cokolwiek moŜna są dzić o tym czyinnym konkretnym rozwią zaniu, nie ulega wą tpliwości, Ŝeelektroniczna magistrala informacyjna będzie podstawową infrastrukturą trzeciej fali.

Przyspieszenie

Zmiany te, nakładają c się na siebie i wzajemnie warunkują c,zwiększają jeszcze szybkość poczynań i uzgodnień. Ekonomikawielkiej skali wypierana jest przez ekonomikę tempa. Wymogi



46

konkurencyjne są tak ostre, a wymagana szybkość reakcji takwielka, Ŝe dawne hasło: „Czas to pienią dz" zastą pić trzebanowym: „KaŜda następna chwila jest warta więcej od tej, która ją poprzedza".To właśnie czas staje się czynnikiem najbardziej krytycznym, oczym świadczy rozwój dostaw just-in-time, z ominięciemmagazynu, czy teŜ naciski na skracanie procedur decyzyjnych.Powolne, stateczne, dokonują ce się krok po krokurozwią zywanie problemów zastępowane jest przez „strategiesymultaniczne", zaś treścią współzawodnictwa coraz częściejstaje się sam czas. Du-Wayne Peterson, jeden z

zarzą dzają cych Merrill Lynch, wyraził to w słowach: „Pienią dzeporuszają się z szybkością światła. Informacja musi rozchodzić się jeszcze szybciej".Omówione wyŜej podstawowe cechy ekonomiki trzeciej fali,wraz z ogromną mnogością innych, bardziej szczegółowych,decydują o gigantycznej przemianie, jeśli chodzi o wytwarzaniebogactwa. Przestawienie się Stanów Zjednoczonych, Japonii iEuropy na ten nowy system cią gle jeszcze trwa. Niemniej juŜ teraz moŜna powiedzieć, Ŝe jest to najwaŜniejsze wydarzenie wświatowej gospodarce od czasu, gdy rewolucja przemysłowapokryła cały glob siecią fabryk. Ta ogromna transformacjadziejowa, która tempo swe znacznie przyspieszyła juŜ w latachsiedemdziesią tych, w latach dziewięćdziesią tych jest juŜ znacznie bardziej rozwinięta. Niestety, ekonomiczne myślenieAmerykanów pozostaje jeszcze w tyle za owym procesem.



47

ROZDZIAŁ PIĄ TY

MATERIALIZM JURNY

Kiedy w Białym Domu urzędował jeszcze Ronald Reagan,pewnego dnia w Jadalni Rodzinnej przy stole zebrała się grupka osób dyskutują cych o przyszłości Ameryki. Do ośmiorgaznanych futurologów i prezydenta dołą czyli wiceprezydent oraztrzech bezpośrednich doradców Reagana, wśród którychznajdował się takŜe Donald Regan, świeŜo mianowany szef

kancelarii.Spotkanie rozpoczęło się od stwierdzenia, Ŝe chociaŜ futurologowie róŜnią się w ocenie wielu kwestii techniczych,politycznych i społecznych, to jednak zgodnie uznają , iŜ gospodarka znajduje się w trakcie głębokiej transformacji.Natychmiast wtrą cił się Donald Regan: „Więc waszym zdaniemodtą d juŜ wszyscy zajmiemy się tylko strzyŜeniem włosów isprzedaŜą hamburgerów? Czy Stany Zjednoczone nigdy juŜ niebędą wielką potęgą produkcyjną ?"Prezydent i wiceprezydent spojrzeli pytają co po zebranych.Większość męŜczyzn siedzą cych przy stole wydawała się zdziwiona bezpośredniością i ostrością ataku. Wtedy HeidiToffler odparła spokojnie: „USA dalej będą wielką potęgą produkcyjną , tyle Ŝe zmniejszy się udział osób pracują cych wfabrykach". Później, pokazują c róŜnicę pomiędzy tradycyjnymi

sposobami produkcji a ówczesnymi metodami wytwarzaniakomputerów Macintosh, Toffler zwróciła takŜe uwagę na to, ŜeStany Zjednoczone naleŜą do grona największych na świecieproducentów Ŝywności, chociaŜ tylko dwa procent zdolnych dopracy zatrudnionych jest w rolnictwie. W istocie przez cały wiekXIX im bardziej



48

malało statystyczne znaczenie grupy pracują cych na farmach,tym większą - nie zaś mniejszą - potęgą rolniczą stawały się Stany Zjednoczone. Dlaczego nie miałoby być podobnie zprodukcją przemysłową ?Jest rzeczą zastanawiają cą , Ŝe niezaleŜnie od wahań w górę iw dół, liczba osób zatrudnionych w przemyśle amerykańskim wroku 1988 jest niemal taka sama jak w roku 1968 i wynosiodrobinę ponad dziewiętnaście milionów. Nie zmienił się teŜ wtym okresie udział przemyski w całkowitym produkcienarodowym, natomiast pracownicy przemysłowi stanowią dziś znacznie mniejszą część ludności czynnej zawodowo niŜ

dwadzieścia lat temu. Widać teŜ wyraźnie, jakie będą perspektywy: zatrudnieni w fabrykach stanowić będą corazmniejszy fragment ogółu pracują cych, z jednej bowiem stronynieustannie wzrasta ludność USA i liczba osób w wiekuprodukcyjnym, z drugiej zaś - w latach osiemdziesią tychwiększość amerykańskich przedsiębiorstw przemysłowychautomatyzowała się i przechodziła bardzo powaŜne przemianyorganizacyjne. Jeśli zgodnie z niektórymi ocenami w cią gunajbliŜszej dekady w USA będzie powstawać dziesięć tysięcynowych miejsc pracy dziennie, tylko bardzo nieliczne spośródnich pojawią się w sektorze przemysłowym. Podobny proceszmienia obecnie gospodarkę Japonii i Europy. Jednak wciąŜ jeszcze często z ust marnych kierowników amerykańskich firm,przywódców karleją cych zwią zków zawodowych, ekonomistów ihistoryków usłyszeć moŜna słowa bardzo podobne do tych,

których uŜył Donald Regan. Owa obrona wielkiego przemyskiwyrasta z przekonania, Ŝe przejście od pracy fizycznej do usługi pracy umysłowej jest w pewien sposób szkodliwe dlagospodarki i Ŝe drobną przedsiębiorczość z uwagi na liczbę zatrudnionych naleŜy uznać za rodzaj „upustu zdrowej krwi".Jest to sposób myślenia, który przywodzi na myślosiemnastowiecznych fizjokratów francuskich, którzy z zasadywrodzy ekonomice przemysłowej, za jedyną prawdziwiewytwórczą gałąź uznawali rolnictwo.



49

Nowy sens bezrobocia

Wiele lamentów nad spadkiem" przemysłu wyrasta z nostalgiiza światem drugiej fali oraz odwołuje się do całkowicie juŜ przestarzałych pojęć bogactwa, produkcji i bezrobocia.Poczynają c od lat sześćdziesią tych, dokonuje się rozległy,dramatyczny i nieodwracalny proces przechodzenia odcharakterystycznej dla drugiej fali pracy fizycznej do zwią zanejz trzecią falą działalności w sferze usług i symboli. Dziś wStanach Zjednoczonych w ten rodzaj poczynań zaangaŜowanych jest ponad trzy czwarte zdolnych do pracy

Amerykanów. Ta wielka przemiana znajduje nader znamiennywyraz w zadziwiają cym fakcie, Ŝe światowy eksport usług i„własności intelektualnej" jest dziś równy łą cznemu eksportowiproduktów elektronicznych i samochodów lub łą cznemueksportowi Ŝywności i paliw.Autorzy niniejszej ksiąŜki oraz inni futurologowie juŜ w latachsześćdziesią tych zapowiadali dokonanie się takiej ogromnejtransformacji, poniewaŜ jednak powszechnie zlekcewaŜono tewczesne ostrzeŜenia, zmiana dokonała się z gwałtownością iburzliwością , których moŜna było uniknąć. Nastą piły masowezwolnienia z pracy, pojawiły się bankructwa i poraŜki, gdyŜ ciwszyscy, którzy ocią gali się z instalacją komputerów, robotów isystemów informacyjnych, a takŜe z przebudową niewydolnychstruktur, nie potrafili dotrzymać kroku bardziej rzutkim rywalom.Wielu winą za swe niepowodzenia obarczało zagraniczną

konkurencję, zbyt wysokie lub zbyt niskie oprocentowanie wbankach, uciąŜliwe regulacje prawne i tysią ce innychczynników.Niektóre z tych elementów rzeczywiście wpływały mniej lubbardziej niekorzystnie na sytuację gospodarczą , przedewszystkim jednak winą za bolesność przemian naleŜy obarczać arogancję wielkich kolosów przemysłowych: producentówsamochodów, stalowni, stoczni, wielkich producentówodzieŜowych, które od dawna dominowały w Ŝyciugospodarczym. Za ową menedŜerską butę płacić przyszłoosobom, które mają niewielki



50

wpływ na industrialne zacofanie, a zarazem są najbardziejbezbronne: robotnikom.Z faktu, Ŝe łą czna liczba zatrudnionych w fabrykach jest w roku1988 taka sama jak dwadzieścia lat wcześniej, nie naleŜywnosić, Ŝe ludzie uprzednio zwolnieni powrócili potem doswoich zajęć. Wraz z tym, jak rozprzestrzeniały się technologietrzeciej fali, takŜe korporacje wielkoprzemysłowe zaczęłypotrzebować pracowników zupełnie nowego typu.Stare fabryki drugiej fali zatrudniały robotników, których łatwobyło zastą pić innymi. Natomiast przedsięwzięcia trzeciej faliwymagają umiejętności coraz bardziej wyspecjalizowanych, co

sprawia, Ŝe ludzi nimi dysponują cych trudno jest zastą pić, tozaś w zupełnie nowym świetle stawia problem bezrobocia. Wfabrycznych społecznościach drugiej fali, zastrzyk w postacikapitałów inwestycyjnych czy zakupów konsumenckich mógłoŜywić gospodarkę i rodzić nowe miejsca pracy. Jeśli było,powiedzmy, dwa miliony bezrobotnych, to w zasadzie problempolegał na tym, Ŝeby za pomocą bodźców ekonomicznychstworzyć dwa miliony nowych stanowisk. PoniewaŜ kwalifikacjedo zajęć produkcyjnych były nieskomplikowane i moŜna się byłoich nauczyć w cią gu kilku godzin, więc kaŜdy niemal bezrobotnynadawał się do kaŜdej niemal pracy.Zupełnie inaczej przedstawia się sprawa we współczesnejsuper-symbolicznej gospodarce. Dlatego nie bardzo wiadomo,co zrobić z wielką częścią bezrobotnych, a tradycyjne środkizaradcze, autorstwa Keynesa i monetarystów, okazują się tutaj

nieskuteczne. W obliczu Wielkiego Kryzysu John MaynardKeynes zalecał jako lekarstwo deficyt budŜetowy: wydatkirzą dowe płynęły do kieszeni konsumentów, ci zwiększali swojezakupy, większy zaś popyt skłaniał przedsiębiorców dorozszerzania produkcji i zatrudniania nowych pracowników.Dzięki temu znikało bezrobocie. Monetaryści z kolei zalecaj ą manewrowanie stawkami procentowymi i podaŜą pienią dza,aby w ten sposób zgodnie z potrzebami regulować siłę nabywczą ludności.W warunkach dzisiejszej globalnej ekonomiki wlewaniepieniędzy



51

do kieszeni konsumentów moŜe pozostać bez Ŝadnego wpływuna wewnętrzną sytuację gospodarczą , jeśli strumień pienią dzapopłynie za granicę. Jeśli Amerykanin kupuje nowy telewizorczy odtwarzacz płyt kompaktowych, po prostu wysyła dolary doJaponii, Korei czy Malezji i nie przybywa przez to w krajuŜadnego nowego miejsca pracy.Jednak błą d dawnych strategii polega jeszcze na czymś innym:uparcie koncentrują się one na obiegu pienią dza, nie zaś nawiedzy. Tymczasem dzisiaj nie moŜna juŜ zredukować bezrobocia przez samo tylko stworzenie nowych miejsc pracy,cały problem nie daje się bowiem rozwią zać czysto liczbowo.

Bezrobocie nabrało obecnie charakteru jakościowego, a nieilościowego. Ludzie pozostawieni bez pracy rozpaczliwiepotrzebują pieniędzy, aby mogli wyŜyć oni sami oraz ichrodziny. Z ekonomicznego, psychologicznego i moralnegopunktu widzenia wskazane jest, aby społeczeństwo niepozostawiało ich samym sobie. Jednak w super-symbolicznejgospodarce efektywna strategia walki z bezrobociem wmniejszym stopniu musi polegać na alokacji bogactwa, a wznacznie większym na alokacji wiedzy. PoniewaŜ coraz rzadziejbędzie moŜna znaleźć zajęcie w tradycyjnie pojmowanymprzemyśle, trzeba ludzi przygotowywać poprzez szkolenia,ćwiczenia praktyczne i obserwacje uczestniczą ce do podjęciapracy w coraz szybciej rozwijają cej się sferze usług. MoŜna tuwspomnieć o opiece nad tworzą cymi coraz liczniejszą grupę ludźmi w podeszłym wieku, opiece nad dziećmi, słuŜbie

zdrowia, ochronie własności, a takŜe zapewnieniubezpieczeństwa, rozrywce, turystyce i mnóstwie innychdziedzin. Do tego potrzebne jest jednak traktowanie pracy wszeroko rozumianym sektorze usług z taką samą powagą itakim samym szacunkiem jak pracy w fabryce, nie zaś zbywanie jej pogardliwymi wzmiankami o „fryzjerach isprzedawcach hamburgerów". McDonald's - przy całym dlaniego szacunku - nie moŜe występować jako symbolreprezentują cy ogromną róŜnorodność zajęć, która odnauczania, poprzez słuŜbę gromadzenia informacji, sięga aŜ doszpitalnego ośrodka radiologicznego. Jeśli zaś płace wusługach są cią gle



52

niskie, to trzeba zatroszczyć się o wzrost efektywności tychzajęć, a takŜe o nowe formy obrony interesów ludzizatrudnionych w tej sferze. Zwią zki zawodowe, które powstały,aby walczyć o sprawy robotników wielkoprzemysłowych, muszą się zdecydowanie przekształcić albo ustą pić miejscaorganizacjom nowego typu, bardziej dostosowanym docharakteru gospodarki super-symbolicznej. Aby przetrwać,muszą zacząć wspierać takie rozwią zania jak praca w domu,ruchomy czas pracy i wspólne rozwią zywanie zadań, nie zaś zaŜarcie się im sprzeciwiać.Mówią c krótko, powstanie ekonomiki super-symbolicznej

wymaga od nas przemyślenia problemu bezrobocia od samychpodstaw. Tyle Ŝe wystą pienie przeciw zastarzałym przesłankom jest zarazem wystą pieniem przeciw tym, którzy czerpią z nichkorzyści. Tworzony przez trzecią falę system wytwarzaniabogactwa zagraŜa przeto utrwalonym układom władzy iwpływów w korporacjach, zwią zkach zawodowych iadministracji rzą dowej.

RóŜnorodność pracy umysłowej

W warunkach ekonomiki super-symbolicznej przestarzałe stajesię nie tylko dawne pojęcie bezrobocia, ale w ogóle pracy. Abyurobić sobie nowe, trzeba dokonać jeszcze bardziejradykalnych zmian w naszym słowniku.Zacznijmy od tego, Ŝe tradycyjny podział gospodarki na

rolnictwo, przemysł i usługi więcej zaciemnia niŜ wyjaśnia.Gwałtowne zmiany zachodzą ce w świecie sprawiają , Ŝerozmywają się podziały ongiś wyraziste i klarowne. Zamiastwięc trzymać się starych klasyfikacji, zapytajmy lepiej, czymludzie zajmują się w konkretnych firmach, aby wytworzyć bogactwo, a wtedy okaŜe się, iŜ we wszystkich tych trzechsektorach praca w coraz większym stopniu polega naprzetwarzaniu symboli, jest przeto pracą umysłową .Farmerzy wyliczają dziś na komputerach, jakie trzeba będziezrobić zasiewy; pracownicy stalowni czuwają przy konsoletach



53

i monitorach; bankierzy na przenośnych komputerach modelują rynki finansowe. W tej sytuacji zupełnie bez znaczenia jest, czyekonomiści wpiszą te poczynania do rubryki rolnictwo, przemysłczy usługi. BezuŜyteczne stają się dawne określenia zawodów.Niewiele w istocie nam to mówi, kiedy dowiadujemy się, Ŝe ktoś jest magazynierem, tokarzem czy agentem handlowym. O wielelepiej jest grupować pracowników wedle tego, jak wiele z ichczynności polega na przetwarzaniu symboli, zupełnieniezaleŜnie od kwestii, czy czynności owe wykonują wmagazynie, cięŜarówce, fabryce, szpitalu czy urzędzie. Wgrupie pracowników umysłowych znajdą się badacz naukowy,

analityk finansów, programista komputerowy, ale takŜe naprzykład archiwista. Dlaczego archiwista znalazł się oboknaukowca? GdyŜ ich praca - ską diną d nader róŜna i toczą ca się na róŜnych poziomach abstrakcji - polega na przekazywaniuinformacji i ich mnoŜeniu. Jest to działalność dotyczą cacałkowicie sfery symboli. Do pracowników umysłowychprzyjdzie jednak zaliczyć takŜe najróŜniejsze przypadki„mieszane", to znaczy takie zajęcia, przy których uŜywa się wprawdzie siły fizycznej, ale zarazem korzysta się teŜ zinformacji. Dzisiaj nawet ludzie zajmują cy się przyjmowaniem,segregowaniem, wysyłaniem i dostarczaniem przesyłekekspresowych muszą na co dzień korzystać z komputera. Wnowoczesnej fabryce robotnikowi obsługują cemu maszynę niemogą być obce arkana informatyki. Recepcjonista hotelowy,pielęgniarka i wiele, wiele innych osób o zbliŜonych zawodach,

wiele czasu spędzają wprawdzie wśród ludzi, zarazem jednaktworzą , gromadzą i rozprowadzają informacje. Mechanicysamochodowi na stacjach remontowych Forda mają jak dawniejzabrudzone smarem ręce, ale muszą teŜ umieć korzystać zkomputerów Hewlett-Packard, które pozwalają im na szybkiezlokalizowanie usterki, a takŜe zapewniają dostęp do setekmegabitów rysunków i danych technicznych zarejestrowanychna CD-ROMach. Program pyta o uszkodzenie samochodu, anastępnie udostępnia Ŝą dane informacje, ale takŜe podsuwasugestie i opracowuje kolejność czynności naprawczych. Czyten, kto



54

w ten sposób konsultuje się z komputerem, jest mechanikiemczy pracownikiem umysłowym?Zanikają teŜ bezpowrotnie te zajęcia, które mają charakterczysto fizyczny. Im mniej jest pracy ręcznej, tym bardziej kurczysię proletariat, jego miejsce zaś zajmuje intelektuariat, czymoŜe ściślej: wraz z rozwojem super-symbolicznej ekonomikiproletariat przekształca się w intelektuariat. Kiedy współcześniechcemy scharakteryzować czyjąś pracę, kluczowe stają się następują ce pytania: Jak wielką jej część stanowi przetwarzanieinformacji? Jak wielka jej część ma charakter rutynowy,powtarzalny? Na jakim poziomie abstrakcji się rozgrywa? Jaki

dostęp ma pracownik do centralnego banku danych i systemuinformacyjnego kierownictwa? Jak wielka jest autonomia iodpowiedzialność?

Niskie zintelektualizowanie kontra wysokie

Tak powaŜne przemiany nie mogą dokonywać się bez walki, a jeśli chcemy przewidzieć, kto w niej wygra, kto zaś poniesieporaŜkę, poŜyteczne moŜe się okazać spojrzenie na róŜneprzedsiębiorstwa właśnie z punktu widzenia pracy umysłowej.Spróbujmy je przeto klasyfikować nie ze względu na to, czydziałają w przemyśle, rolnictwie czy w usługach, lecz z uwagina rzeczywisty charakter wykonywanej w nich pracy.CSX, na przykład, jest firmą , która zajmuje się komunikacją kolejową we wschodniej części USA, a takŜe prowadzi jeden z

największych na świecie systemów kontenerowych w Ŝegludzeoceanicznej. Niemniej CSX uwaŜa, Ŝe w coraz większymstopniu przedmiotem jej poczynań jest informacja. Alex Mandl zCSX ujmuje to tak: „Coraz większą część naszej oferty zajmują usługi informacyjne. Nie wystarczy juŜ sama dostawa towarów.Konsumenci domagają się informacji. Chcą wiedzieć, kiedy ichtowary zostaną umieszczone w kontenerach i z nichwyładowane, gdzie będą w jakiej chwili, chcą znać ceny, opłatycelne i mnóstwo innych szczegółów. Nasze poczynania karmią się informacją i są z nią ściśle zwią zane". Znaczy to tyle, Ŝepośród



55

pracowników CSX coraz więcej jest takich, których zajęcia mają charakter umysłowy czy głównie umysłowy.Dlatego teŜ bylibyśmy skłonni z grubsza podzielić przedsiębiorstwa na wysoko, średnio i niskozintelektualizowane. Niektóre firmy i niektóre typy potrzebują większej ilości informacji od innych, i dlatego, podobnie jak jednostkowe zajęcia, moŜna je uszeregować zgodnie z ilością istopniem skomplikowania wykonywanej w nich pracyumysłowej.W przedsiębiorstwach nisko zintelektualizowanych pracę umysłową wykonuje kilka osób ulokowanych na szczycie,

reszcie zaś zatrudnionych pozostawiona jest praca fizyczna czyteŜ taka, która nie wymaga Ŝadnego wysiłku myślowego.Działanie takich firm opiera się na przeświadczeniu, Ŝepracownicy są ignorantami albo teŜ Ŝe ich wiedza nie jestistotna dla produkcji. Nawet w sektorach wysokozintelektualizowanych moŜna znaleźć jeszcze zajęcia niewymagają ce Ŝadnych kwalifikacji, ogłupiają ce, które ze swychwykonawców czynią trybiki wielkiej maszyny. Takie jednakpróby obstawania przy metodach, które zalecał Frederick Taylorw począ tkach naszego stulecia, są juŜ tylko reliktamibezmyślnej przeszłości, nie zaś elementami przyszłościprzepojonej myśleniem. Czynności monotonne i tak proste, ŜemoŜna je wykonywać bez Ŝadnego wysiłku umysłowego,prędzej czy później zostaną przekazane robotom. Gospodarka jest w trakcie przestawiania się na produkcję trzeciej fali, a

wszystkie firmy muszą gruntownie zastanowić się nadznaczeniem wiedzy. Najbardziej rzutkie z tych, które działają wsektorach wysoko zintelektualizowanych, juŜ to zrobiły iodpowiednio zreorganizowały swoje poczynania. Ich działanieopiera się na przekonaniu, Ŝe efektywność i zyski będą gwałtownie rosnąć, gdy do minimum zredukuje się ilość pracybezmyślnej (albo teŜ przekaŜe się ją automatom), domaksimum zaś wykorzysta potencjał intelektualny pracowników.Celem jest zbudowanie lepiej opłacanego, ale za to mniejszegoi bardziej sprawnego zespołu pracowników.W dziedzinach średnio zintelektualizowanych, w których



56

cią gle sporą rolę odgrywa praca fizyczna, obserwujemy, jakwzrasta rola informacji i pracy umysłowej. Firmy wysokozintelektualizowane nie są bynajmniej instytucjamicharytatywnymi. ChociaŜ praca w nich jest mniej wyczerpują cafizycznie i przebiega w znacznie wygodniejszych warunkach, toprzecieŜ wymagania, jakie się tutaj stawia zatrudnionym, są znacznie wyŜsze. Oczekuje się od nich, Ŝe w pracywykorzystywać będą nie tylko swe zdolności umysłowe, aletakŜe uczucia, intuicję i wyobraźnię. To dlatego krytycy zeszkoły Marcusego podnoszą larum, Ŝe oto pojawiła się bardziejzłowroga niŜ dotą d forma wyzysku.

Ideologia niskiego zintelektualizowania

W nisko zintelektualizowanych ekonomikach przemysłowychmają tek mierzyło się po prostu ilością posiadanych dóbr, ichwytwarzanie zaś uznawano za zasadniczy cel gospodarki. Zkolei działania w sferze symboli i usług, poniewaŜ nie przynosiłymaterialnych efektów były traktowane lekcewaŜą co jakonieproduktywne. Wytwarzanie przedmiotów - samochodów,odbiorników radiowych i telewizyjnych, traktorów - uznawanebyło za czynność dowodzą cą siły i pręŜności gospodarki, wktórej z lubością posługiwano się takimi słowami jak konkretny,praktyczny czy realistyczny. O wytwarzaniu wiedzy czywymianie informacji mówiono z kolei pogardliwie, iŜ jest to tylkorobota papierkowa. Postawa taka miała mnóstwo zwykle nie

dotrzeganych konsekwencji. Produkcja, działalność wytwórcza,miała rodzić się ze skojarzenia materialnych surowców, maszyni mięśni... O wartości firmy decydował jej mają tek rzeczowy...Narodowe bogactwo rodziło się z nadwyŜki w wymianie dóbrmaterialnych... Znaczenie usług polegało jedynie nausprawnianiu procesów rzeczowych... Edukacja oznaczałastratę czasu, jeśli nie słuŜyła przygotowaniu do konkretnegozawodu... Badania naukowe, to zawracanie głowy... Wiedzahumanistyczna nie pomagała w interesach, a nawet w nichprzeszkadzała. Mówią c krótko, liczyło się to, co przeliczalne.



57

Postawa taka nie ograniczała się jednak tylko do kapitalizmu i jego Babbittów, jako Ŝe dominowała takŜe w świeciekomunistycznym. Marksistowscy ekonomiści wiele musieli się napocić, Ŝeby umieścić gdzieś w swoich schematach pracę umysłową , zaś realizm socjalistyczny w tysięcznych odmianachsportretował szczęśliwych robotników, którzy w styluSchwarzeneggera pręŜą muskuły na tle kół zębatych, kominówfabrycznych i lokomotyw parowych. Gloryfikacja proletariatu,teza, Ŝe to on jest siłą napędową dziejowych przemian,wyrastała w istocie z przesłanek ideologii niskiegozintelektualizowania. W ten sposób nie powstawały bynajmniej

tylko luźne opinie, przeświadczenia i zachowania. Wprostprzeciwnie, tworzył się zwarty system samoodtwarzania isamouzasadnienia, ideologiczny system jurnego i triumfalnegomaterializmu. Ów jurny materializm był w istocie ideologią masowej produkcji przemysłowej drugiej fali. Kiedyś miał onniewą tpliwie swoje racje i swój sens. Dzisiaj, kiedy prawdziwawartość większości produktów wiąŜe się z ilością zawartej wnich wiedzy, ideologia taka jest reakcyjna i głupia. KaŜdy kraj,który z rozmysłem wybiera drogę jurnego materializmu, skazujesam siebie na rolę Bangladeszu dwudziestego pierwszegostulecia.

Ideologia wysokiego zintelektualizowania

Firmy, instytucje i ludzie, którzy juŜ mocno się zaangaŜowali w

ekonomikę trzeciej fali nie stworzyli jeszcze własnej ideologii,niemniej zaczynają się juŜ pojawiać jej zasadnicze elementy.Zapowiedzi tej nowej ideologii moŜna znaleźć w cią gleniedocenianych pracach takich pisarzy jak Eugene Loebl, któryprzez jedenaście lat spędzonych w czechosłowackim więzieniugruntownie przemyślał podstawy ekonomiki marksistowskiej izachodniej; Henry K.H. Woo z Hongkongu, który badał„niewidoczne wymiary bogactwa"; Orio Giarini z Genewy, któryw rozwaŜaniach nad usługami w przyszłości odwołuje się dopojęć ryzyka i nieoznaczoności, czy Amerykanin WalterWeisskopf,



58

który zastanawia się nad znaczeniem nierównowagi w rozwojugospodarczym.Nauki przyrodnicze zastanawiają się dziś, jak róŜne układyzachowują się w warunkach zakłóceń, w jaki sposób z chaosuwyłania się porzą dek i jak rozbudowane systemy wznoszą się na wyŜszy stopień zróŜnicowania. Są to kwestie niesłychaniepodobne do tych, z którymi mamy do czynienia wewspółczesnej ekonomii i Ŝyciu gospodarczym. Podręcznikizarzą dzania mówią o „karmieniu się chaosem". Ekonomiści nanowo odkrywają pracę Josepha Schumpetera, który mówił o„twórczej destrukcji" jako warunku rozwoju. W bezliku

bankructw, zmian właścicieli, reorganizacji, wspólnychprzedsięwzięć, efektownych startów współczesna gospodarka jest bez porównania bardziej zróŜnicowana, dynamiczna izłoŜona niŜ stateczna ekonomika produkcji fabrycznej. Ówprzeskok na wyŜszy szczebel zróŜnicowania, szybkości ikomplikacji wymaga teŜ przejścia do wyŜszych, bardziejwyszukanych form integracji, a temu z kolei musi towarzyszyć owiele doskonalsze przetwarzanie wiedzy. Wzorują c się nakoncepcji siedemnastowiecznego myśliciela Kartezjusza,kultura industrializmu ceniła tych ludzi, którzy potrafili rozkładać problemy na najdrobniejsze elementy składowe. W ekonomiiefektem takiego analitycznego podejścia jest traktowanieprocesu produkcyjnego jako cią gu niezaleŜnych poczynań.Tymczasem model produkcji, który rodzi się w warunkachekonomiki super-symbolicznej, jest zdecydowanie odmienny.

Mamy tu do czynienia z postawą systemową , integrują cą , którakaŜe widzieć produkcję jako zespół czynności jednoczesnych izsyntetyzowanych. adna z części tego procesu nie jest wsobie zamknięta i nie moŜe być rozpatrywana niezaleŜnie odinnych. Zaczynamy dostrzegać, Ŝe w gruncie rzeczy działalność fabryki nie ogranicza się tylko do produkcji. We współczesnychmodelach działania firmy zostaj ą rozcią gnięte daleko pozaczynności czysto wytwórcze, czego przejawem są chociaŜbynaprawy gwarancyjne czy serwis usług, które zapewniają swoim nabywcom wytwórcy komputerów. Niedługo teŜ powszechnie będzie się rozwaŜać takie



59

kwestie, jak przyjazne dla środowiska pozbycie się zuŜytychproduktów, co sprawi, Ŝe wytwórcy będą musieli na innychzasadach oprzeć projektowanie nowych modeli, rachunekkosztów, metody produkcyjne i wiele, wiele innych elementów.Jeszcze bardziej rozszerzy się skala usług poprodukcyjnych,które jeszcze większą rolę będą odgrywać w mają tku firmy. Wefekcie, pojęcie produkcji rozszerzy się tak, aby obejmować wszystkie te funkcje. Wszystkie, a nie tylko te, które pojawiają się juŜ po powstaniu wyrobu. Firmy muszą zatroszczyć się oszkolenie swoich pracowników, opiekę nad ich dziećmi i innecodzienne ułatwienia. Niezadowolonego, przygnębionego

robotnika fizycznego moŜna było uznawać za tak czy inaczej„produktywnego". Tam, gdzie chodzi o poczynania w sferzesymboli, zadowoleni pracownicy są bardziej twórczy, problemich uŜyteczności zatem zaczyna się dla firmy długo przed ichprzyjazdem do pracy. Ludziom starej daty takie rozszerzonepojęcie produkcji moŜe się wydawać dziwaczne i nonsensowne.Jest ono natomiast zupełnie naturalne dla kierowników nowegotypu, którzy przywykli do myślenia systemowego, nie zaś rozwią zywania zagadnień krok po kroku. Produkcja okazuje się przeto procesem o wiele bardziej rozległym i wszechstronnym,niŜ są dzili ekonomiści i ideologowie gospodarki niskiegozintelektualizowania. Z kaŜdym kolejnym dniem widać, jakcoraz powszechniej ucieleśnieniem i źródłem wartości staje się wiedza, a nie tani mozół, symbole i surowce.Takie gruntowne przewartościowanie opinii na temat wartości

podwaŜa wszystkie fundamentalne załoŜenia teorii wolnegorynku, marksizmu i jurnego materializmu. NiezaleŜnie od tego,czy materializm ów będzie głosił, Ŝe wartość rodzi się w pocierobotniczej harówki, czy teŜ Ŝe wytwarza ją dziarskiprzedsiębiorca kapitalistyczny. W obu przypadkach jest to fałszszkodliwy i politycznie, i ekonomicznie. Zgodnie z poglą daminowej ekonomii, do powstania wartości przyczyniają się sekretarka i bankowiec, sprzedawca i księgowy, programista ispecjalista od telekomunikacji. Więcej nawet: przyczynia się doniej klient.



60

Wartość rodzi się w zbiorowym wysiłku, nie zaś w kolejnych,odizolowanych posunięciach.Temu wzrostowi znaczenia pracy umysłowej w Ŝaden sposóbnie potrafią zaszkodzić panikarskie artykuły, które przedstawiać będą straszliwe konsekwencje zaniku przemysłowychfundamentów i wyszydzać pojęcie gospodarki informacyjnej.Nie powstrzymają one takŜe narodzin nowego poglą du napowstawanie wartości. Na naszych bowiem oczach nakładają się na siebie i wzmacniają zmiany niesione przez trzecią falę:przekształcaniu się produkcji towarzyszą przeobraŜeniakapitana i pienią dza. Wszystko to razem prowadzi do powstania

rewolucyjnie nowego systemu tworzenia bogactwa na Ziemi.



61

ROZDZIAŁ SZÓSTY

DZIEJOWA KRAKSA: SOCJALIZM I PRZYSZŁOŚĆ

Dramatyczna śmierć państwowego socjalizmu w EuropieWschodniej, jego krwawa agonia od Bukaresztu przez Baku poPekin, nie jest czymś przypadkowym. Socjalizm zderzył się zprzyszłością . Rzą dy socjalistyczne upadły nie za sprawą spisków CIA, okrąŜenia przez kapitalizm czy zewnętrznychrestrykcji. Komunistycze rzą dy w Europie Wschodniej zaczęły

się walić jak domki z klocków, ledwie tylko Moskwa dała dozrozumienia, Ŝe nie będzie juŜ więcej wysyłała swoich wojsk,aby bronić tych reŜimów przed ich obywatelami. Jednak kryzysustroju socjalistycznego w ZSRR, Chinach i we wszystkichinnych krajach ma o wiele głębsze podstawy. Podobnie jakwynalezienie przez Gutenberga w połowie XV wieku ruchomejczcionki umoŜliwiło rozprzestrzenianie się reformacjiprotestanckiej, tak pojawienie się w drugiej połowie XX wiekukomputera i nowych środków łą czności podminowało władzę Moskwy nad umysłami w krajach, które podbiła lub sobiepodporzą dkowała. Marksistowscy ekonomiści (podobnie jakbardzo wielu rzeczników klasycznej ekonomii politycznej)traktowali pracowników umysłowych z lekcewaŜeniem jakonieproduktywnych. Tymczasem najprawdopodobniej to bardziejoni niŜ jakakolwiek inna grupa stali się w połowie lat

sześćdziesią tych dla ekonomiki Zachodu tym, czym adrenalina jest dla układu krwionośnego. Dzisiaj, przy cią głym trwaniunierozwią zalnych ponoć sprzeczności, wysoko zaawansowanetechnologicznie kraje Zachodu daleko wyprzedziły



62

pod względem ekonomicznym całą resztę świata. To kapitalizmkorzystają cy z komputera, nie zaś fabryczny socjalizmzrealizował zapowiadany przez Marksa skok jakościowy.Podczas gdy w krajach Zachodu dokonywała się prawdziwarewolucja, państwa socjalistyczne tworzyły blok prawdziwiereakcyjny, w którym władza naleŜała do starców gorą cowierzą cych w ideologię dziewiętnastego wieku. Pierwszymsowieckim przywódcą , który zrozumiał ten fakt, był MichaiłGorbaczow. W roku 1989, trzydzieści lat po tym, jak zaczą ł się wyłaniać nowy system tworzenia bogactwa, Gorbaczowoznajmił w jednym z przemówień: „Jako jedni z ostatnich

uświadomiliśmy sobie, Ŝe w wieku informatyki najcenniejsza jest wiedza".Marks sformułował klasyczną definicję sytuacji rewolucyjnej.Pojawia się ona wtedy, gdy „społeczne stosunki produkcji" (czylistosunki własności i nadzoru) przeszkadzają w dalszym rozwoju„sił wytwórczych" (z grubsza rzecz biorą c: technologii). Formułata znakomicie opisuje kryzys światowego socjalizmu: tak jakfeudalne stosunki społeczne hamowały ongiś rozwój przemyski,tak współczesne socjalistyczne stosunki produkcji zupełnie niepozwalały krajom socjalistycznym skorzystać z nowegosystemu tworzenia bogactwa, który za przesłanki makomputery, łą czność, a nade wszystko: otwarty obieginformacji. Zasadniczym przeto błędem wielkiego eksperymentuXX wieku, którym był państwowy socjalizm, były przestarzałepoglą dy na znaczenie wiedzy.

Maszyna przedcybernetyczna

Państwowy socjalizm, z nielicznymi wyją tkami, nie prowadził dodobrobytu, równości i wolności, lecz do systemu jednopartyjnego, potęŜnej biurokracji, wszechobecnej tajnejpolicji, państwowej kontroli nad publikatorami, ograniczeń irepresji w sferze wolności intelektualnej oraz artystycznej.Pomińmy kwestię oceanów krwi, którą trzeba było rozlać, abyutrzymać ustrój przy Ŝyciu; dla nas waŜne jest tutaj to, Ŝe kaŜdyz elementów



63

tego systemu słuŜył nie tylko organizowaniu mas ludzkich, aletakŜe organizowaniu, kanalizowaniu i kontroli wiedzy.Jednopartyjny ustrój ma na celu panowanie nad komunikacją polityczną , poniewaŜ jednak nie istnieją Ŝadne rywalizują ce siłypolityczne, więc ograniczony zostaje przepływ informacjipolitycznej przez społeczeństwo, blokują się pętle sprzęŜeniazwrotnego, a w efekcie ludzie u władzy przestaj ą zdawać sobiesprawę ze złoŜoności problemów, z którymi mają się uporać.Kiedy z dołu do góry płyną - i to tylko limitowanymi kanałami -bardzo wą sko określone informacje, z góry zaś spływają polecenia, wykrywanie błędów i ich naprawa stają się ogromnie

trudne. W istocie, w krajach socjalistycznych informacjadopływają ca do rzą dzą cych oparta była w wielkim stopniu naprzekłamaniach i półprawdach, jako Ŝe przekazywanieniepomyślnych wiadomości bywało ryzykowne. Tak więcdecyzja o budowie systemu jednopartyjnego jest jednocześniedecyzją o wiedzy i informacji.Wszechwładna biurokracja, która w socjalizmie kontrolowaławszystkie sfery Ŝycia, takŜe ograniczała przepływ informacji,albowiem wtłaczała je do gotowych rubryk, a komunikowaniesię ograniczała do „oficjalnych kanałów", zarazem delegalizują corganizacje i kanały nieformalne. Do tego samego celu słuŜyły:aparat policyjny, państwowa kontrola środków łą czności,zamykanie ust intelektualistom i dławienie swobody wypowiedziartystycznej. Za wszystkimi tymi kwestiami kryje się jednapodstawowa przesłanka: arogancka pewność, Ŝe ludzie

pełnią cy władzę - funkcjonariusze partyjni lub urzędnicypaństwowi - powinni decydować o tym, co inni mogą wiedzieć.Te cechy charakterystyczne dla wszystkich państw socjalizmupaństwowego gwarantowały idiotyzmy ekonomiczne, a byłyefektem zastosowania do społeczeństwa i Ŝycia społecznegoprzed-cybernetycznego pojęcia maszyny. Maszyny drugiej faliobchodziły się najczęściej bez jakichkolwiek elementówsprzęŜenia zwrotnego. Włą czało sieje do sieci, uruchamiałosilnik, one zaś zaczynały działać bez względu na to, co pozatym działo się dookoła.Natomiast trzecia fala przynosi maszyny inteligentne,zaopatrzone



64

w czujniki, które wchłaniają informację z otoczenia, wykrywają zmiany i do nich dostosowują funkcjonowanie całości. Maszynyte dokonują samoregulacji i jest to rewolucyjna zmianatechniczna.Tymczasem teoretycy marksistowscy ugrzęźli w industrialnejprzeszłości, co znalazło swój wyraz takŜe w ich słowniku. Dlamarksistowskich socjologów walka klasowa była lokomotywą historii, a zasadniczym jej celem było przejęcie machinypaństwowej. PoniewaŜ samo społeczeństwo uznawano zamaszynę, więc głównym problemem politycznym wydawało się takie jej wyregulowanie, aby produkowała dobrobyt i wolność.

Lenin, przeją wszy w 1917 roku władzę w Rosji, zostałNaczelnym Mechanikiem. Ten bystry intelektualista pojmowałwprawdzie znaczenie idei, był jednak przekonany, Ŝe produkcję symboli - i sam umysł - moŜna zaprogramować. Marks pisał owolności, Lenin natomiast przez przejęcie władzy postanowiłsterować wiedzą . Dlatego domagał się, aby sztuka, kultura,nauka, dziennikarstwo, wszelka w ogóle działalność w sferzesymboli, były słuŜebne wobec generalnego planu społecznego.Z czasem wszystkie gałęzie nauki zostaną schludniezorganizowane w ramach akademii, z wydziałami i rangamiurzędniczymi, a wszystko poddane ścisłemu nadzorowi partii ipaństwa. Pracownicy kulturalni będą zatrudniani w instytucjachdoglą danych przez Ministerstwo Kultury. Wydawnictwa, stacjeradiowe, stacje telewizyjne naleŜeć będą wyłą cznie do państwa.Sama wiedza została przeto z czasem uczyniona częścią

machiny państwowej. Takie bazują ce na ograniczeniachpodejście do wiedzy utrudniało rozwój nawet niskozintelektualizowanej gospodarki fabrycznej, natomiast zupełniego uniemoŜliwia w epoce komputera.

Paradoks własności

Powstają cy w warunkach trzeciej fali system tworzeniabogactwa stanowi zaprzeczenie trzech podstawowychpewników socjalistycznej wizji społeczeństwa. Zacznijmy odwłasności.Od samych swych począ tków socjalizm winą za ubóstwo,depresje ekonomiczne, bezrobocie i wszystkie pozostałegrzechy industrializmu obciąŜał prywatną własność środkówprodukcji. Wszystkie te negatywy zniknąć miały dzięki przejęciu



65

przez robotników fabryk na własność: za pośrednictwempaństwa lub kolektywów. Kiedy to nastą pi, wszystko stanie się proste. Miejsce zabójczej konkurencji zajmie racjonalneplanowanie. Produkować będzie się nie dla zysku, lecz dlapoŜytku konsumentów. Rozumnie będzie się wykorzystywać społeczny potencjał, aby zagwarantować nieustanny rozwój. Poraz pierwszy w dziejach ziści się sen o powszechnymdobrobycie.W XIX wieku, kiedy formułowano tę wizję, mogło się wydawać,Ŝe odzwierciedla najnowsze ustalenia nauki. Marksiści z dumą powiadali o sobie, Ŝe opuścili krainę mglistych utopii i wstą pili

na twardy grunt naukowego socjalizmu. Utopiści śnili osamorzą dnych wspólnotach wiejskich. Naukowi socjaliściwiedzieli juŜ, Ŝe w warunkach rozwijają cego się społeczeństwaprzemysłowego są to pomysły niepraktyczne. Utopiści wrodzaju Charlesa Fouriera spoglą dali w kierunku rolniczejprzeszłości. Naukowi socjaliści wpatrywali się w industrialną przyszłość. ChociaŜ potem socjaliści mieli eksperymentować zkomunami, spółdzielniami i samorzą dami robotniczymi, to jednak w całym socjalistycznym świecie dominowałapaństwowa forma własności. To państwo, nie zaś robotnicy,czerpało korzyści z rewolucji socjalistycznej.Socjalizm nie spełnił swych obietnic radykalnego polepszeniamaterialnych warunków Ŝycia. Kiedy po rewolucji stopa Ŝyciowaw Zwią zku Radzieckim spadła, odpowiedzialność za toskładano - częściowo słusznie - na pierwszą wojnę światową i

kontrrewolucję. Potem niedostatki tłumaczono oblęŜeniemkapitalistycznym, jeszcze później - drugą wojną światową .Tymczasem nawet w czterdzieści lat po wojnie brakowało wMoskwie takich rarytasów jak kawa czy pomarańcze. Rzecz jednak osobliwa, Ŝe chociaŜ znacznie juŜ ubyło ortodoksyjnychsocjalistów, cią gle słyszy się ich na całym świecie, jak wzywają do nacjonalizacji



66

przemysłu i finansów. Od Brazylii i Peru po Afrykę Południową ,włą cznie nawet z uprzemysłowionymi państwami Zachodu,wszędzie ostali się wierni wyznawcy, którzy na przekórwszelkim świadectwom historycznym własność publiczną uznają za postępową i głośno sprzeciwiają się wszelkimpróbom prywatyzacji sektorów państwowych. To prawda, Ŝenader zliberalizowana gospodarka światowa, bezkrytyczniewychwalana przez wielkie, ponadnarodowe korporacje, jestdosyć niestabilna. Jest teŜ niestety prawdą , Ŝe samaliberalizacja gospodarki nie powoduje automatycznej poprawylosu biednych. Z drugiej jednak strony niepodwaŜalne dowody

świadczą o tym, Ŝe państwowe przedsiębiorstwa wyzyskują pracowników, niszczą środowisko i nacią gają społeczeństwo conajmniej równie efektywnie jak firmy prywatne. Wiele z nichstaje się gniazdami nieefektywności, korupcji i chciwości. Ichnieudolność bardzo często staje się bodźcem do rozkwituczarnego rynku, który zawsze stanowi zagroŜenie dla trwałościpaństwa. Jednak na prawdziwą ironię zakrawa fakt, Ŝe zamiastzgodnie z obietnicami przodować w technicznym itechnologicznym postępie, znacjonalizowane przedsiębiorstwasą najczęściej najbardziej zachowawcze: najbardziejzbiurokratyzowane, najwolniej się reorganizują ce, najmniejchętne, aby dostosować się do zmiany potrzeb konsumentów,najbardziej oporne, gdy chodzi o informowanie obywateli,ostatnie w kolejce do nowinek technicznych.Przez ponad stulecie socjaliści oraz zwolennicy kapitalizmu

toczyli zaŜartą walkę w imię powszechnej bą dź prywatnejwłasności. Stawką w tym starciu bywało nierzadko ludzkieŜycie. Tymczasem Ŝadna ze stron nawet nie przypuściła, iŜ powstanie nowego sytemu tworzenia wartości niemal wszystkieich argumenty uczyni przestarzałymi. Tak się właśnie stało,albowiem najwaŜniejsza dziś postać własności jestnienamacalna. Jest super-symboliczna, a stanowi ją wiedza. Tę samą wiedzę wielu ludzi moŜe jednocześnie wykorzystywać dotworzenia bogactwa i pomnaŜania samej wiedzy. Wprzeciwieństwie zaś do fabryk i pól wiedza jestniewyczerpywalna.



67

Ile śrub z lewym gwintem?

Drugim z filarów katedry socjalizmu było centralne planowanie.Rozumne planowanie przez centrum decyzyjne miało zastą pić chaos gospodarki rynkowej, koncentrują c społeczne zasoby wkluczowych sektorach i przyspieszają c w ten sposób rozwójtechnologiczny. Tyle Ŝe centralne planowanie wymaga wiedzy,a juŜ w latach dwudziestych obecnego stulecia austriackiekonomista Ludwig von Mises wykazał, Ŝe właśnie brak wiedzyczy, jak on to określił, problem rachunkowy stanowi piętę achillesową socjalizmu. Ile butów i jakich rozmiarów powinna

wytwarzać fabryka w Irkucku? Ile potrzebujemy śrub z lewymgwintem albo arkuszy papieru w kratkę? Jaką ustalić relację cen pomiędzy karburatorami a kartoflami? Ile złotych, rubli czy jenów naleŜy zainwestować w kaŜde z dziesią tków tysięcystanowisk, linii produkcyjnych i zakładów?Całe pokolenia sumiennych planistów socjalistycznych zmagałysię desperacko z podobnymi pytaniami. Potrzebowali corazwięcej danych i otrzymywali coraz więcej kłamstw. Dyrektorzybowiem nie kwapili się z informacjami o zawaleniu zadań planowych, faszerowali więc biurokratów łgarstwami. Przybraku sygnałów rynkowych dostarczanych przez podaŜ i popyt,ekonomiści usiłowali szacować gospodarkę wroboczogodzinach i liczyć rzeczy raczej na sztuki, niŜ wyraŜać je w pienią dzu; szukali pomocy w modelach ekonometrycznych;chwytali się analizy nakładów i wyników. Nic jednak nie

pomagało. Im więcej gromadzili informacji, tym bardziejrozpadała się gospodarka. Całe trzy czwarte wieku po rosyjskiejrewolucji prawdziwym symbolem ZSRR były nie sierp i młot, alekolejki przed sklepami.Dzisiaj wszystkie kraje socjalistyczne i postsocjalistycznewprowadzać chcą gospodarkę rynkową . RóŜne są strategieoraz próby stworzenia „siatki bezpieczeństwa" dla zwalnianychpracowników, ale niemal uniwersalnym uznaniem cieszy się prawda, Ŝe kiedy podaŜ i popyt określają ceny (przynajmniej wpewnym zakresie), uzyskana zostaje informacja, której



68

brakowało centralnemu planiście, gdyŜ to ceny wyraźniewskazują , co jest, a co nie jest potrzebne.Niemniej w całej tej dyskusji nad nieodzownymi sygnałamiekonomiści przeoczają niesłychanie waŜną rzecz: Ŝewprowadzanie zmiany zakłada fundamentalną zmianę wstrukturze kanałów komunikacyjnych, te zaś powodują ogromnetransformacje w układzie władzy. NajwaŜniejsza róŜnicapomiędzy gospodarką centralnie planowaną a gospodarką rynkową polega na tym, Ŝe w pierwszej informacja przepływapionowo, podczas gdy w drugiej o wiele więcej informacjiprzemieszcza się poziomo i po przeką tnych, gdyŜ na kaŜdym

szczeblu następuje jej wymiana pomiędzy nabywcami isprzedawcami. Zmiana ta stanowi zagroŜenie nie tylko dlabiurokratów w ministerstwach i najwyŜszych instytucjach, aletakŜe dla wielomilionowej rzeszy minibiurokratów, dla których jedynym źródłem władzy była kontrola nad kanałamiinformacyjnymi. Nowe metody tworzenia bogactwa wymagają tak wiele wiedzy, tak róŜnorodnej informacji, tak bogatych formkomunikacji, Ŝe absolutnie niemoŜliwe jest ich uzyskanie przycentralnym planowaniu gospodarki. Tak oto powstanieekonomiki super-symbolicznej burzy drugi z filarówsocjalistycznej ortodoksji.

Śmietnik historii

Trzecim z owych kruszą cych się filarów socjalizmu jest jego

całkowita koncentracja na sprzęcie i przedmiotach materialnychoraz pogarda dla rolnictwa i pracy umysłowej.Po roku 1917 w ZSRR brakło kapitału, aby budować stalownie,tamy i fabryki samochodów. Przywódcy sowieccy ukuli przetoteorię „socjalistycznej akumulacji pierwotnej", którą ostateczniesformułował E. A. PrieobraŜenskij. Głosiła ona, Ŝe koniecznykapitał wycisnąć trzeba z chłopów, obniŜają c standard ich Ŝyciado egzystencjalnego minimum i odbierają c wszystkie nadwyŜki.Zebrane w ten sposób środki posłuŜyć miały budowieprzemysłu cięŜkiego. W efekcie rolnictwo stało się miejscem



69

klęski wszystkich gospodarek socjalistycznych, w którychstrategię drugiej fali realizowano kosztem ludzi fali pierwszej.Oprócz tego w socjalizmie nader często poniewierano tymi,którzy trudnili się usługami i pracą umysłową . PoniewaŜ celemsocjalizmu była wszędzie burzliwa industrializacja, pod niebiosawychwalana była praca fizyczna, czemu towarzyszyło skupieniewszystkich zainteresowań na produkcji, nie zaś na spoŜyciu, nawytwarzaniu dóbr produkcyjnych, nie zaś konsumpcyjnych.Ortodoksyjni marksiści głosili z reguły materiał i styczną tezę, Ŝeidee, informacje, sztuka, kultura, prawo, ogółem wszystkienienamacalne produkty umysłu składają się na nadbudowę,

która nałoŜona jest na ekonomiczną bazę Ŝycia społecznego.ChociaŜ zgadzano się, Ŝe istnieje między nimi jakiś rodzajsprzęŜenia zwrotnego, to jednak baza określała nadbudowę,nie zaś odwrotnie. Głosicieli odmiennych w tym względziepoglą dów określano mianem idealistów, który to epitet bywałczasami nader niebezpieczny. Dla marksistów sprzęt iprzedmiot były waŜniejsze od teorii i symbolu; rewolucjakomputerowa pokazuje nam dzisiaj, Ŝe jest odwrotnie. Jeśli wogóle zdecydować się na tego typu stwierdzenia, to raczejnaleŜałoby powiedzieć, iŜ to informacja określa Ŝyciegospodarcze, nie zaś odwrotnie.Społeczeństwa nie są jednak ani maszynami, ani komputerami;nie sposób zredukować ich do bazy i nadbudowy, sprzętu ioprogramowania. Trzeba raczej powiedzieć, Ŝe są całościamizłoŜonymi z wielkiej mnogości elementów, które łą czą zawiłe i

liczne pętle sprzęŜenia zwrotnego, co tworzy niesłychanieskomplikowany układ wzajemnego oddziaływania. Im bardziejwzrasta złoŜoność tych całości, tym większa staje się rolawiedzy, która zapewnia moŜliwość ekonomicznego iekologicznego trwania.Tak przeto świat socjalistyczny okazał się kompletnie nieprzygotowany do nadejścia ekonomiki trzeciej fali, którejpodstawowy surowiec jest w istocie niewidzialny, nienamacalny.Zderzenie się socjalizmu z wymogami przyszłości doprowadziłodo dziejowej kraksy.



70

ROZDZIAŁ SIÓDMY

KOLIZJA ELEKTORATÓW

Nieskończona jest lista problemów, przed którymi staje naszespołeczeństwo. Otacza nas zapach śmiertelnej zgnilizny, któryroztacza wokół siebie umierają ca cywilizacja industrialna;widzimy, jak na skutek nieefektywności i korupcji jedna podrugiej walą się najróŜniejsze szacowne instytucje.Powszechne i dręczą ce staje się poczucie potrzeby

radykalnych zmian. Pojawiają się tysią ce inicjatyw, z którychkaŜda twierdzi, Ŝe jest fundamentalna i rewolucyjna.Tymczasem nowe ustawy, regulacje, plany i przedsięwzięcia,które miały za zadanie rozwią zać trudności, powracają do nasniczym bumerang i pogarszają sytuację oraz przyczyniają się do pogłębienia uczucia, Ŝe nic juŜ nie da się zrobić.W takiej sytuacji pojawia się niesłychanie groźna dla kaŜdejdemokracji tęsknota za „zbawcą na białym koniu". Jeśli mysami nie wykaŜemy śmiałości i wyobraźni, takŜe naszacywilizacja znaleźć się moŜe na „śmietniku historii".Publikatory niezmiennie pokazują amerykańskie Ŝyciepolityczne jako cią g nieprzerwanych zmagań dwóchgladiatorów: partii demokratycznej i republikańskiej.Tymczasem przeciętni Amerykanie stopniowo zaczynają odczuwać znuŜenie i irytację dziennikarzami i politykami. Coraz

więcej ludzi partyjne zmagania uwaŜa za rodzaj maskarady:kosztownej, nierzetelnej i nieuczciwej. Coraz częściej pojawiasię pytanie: „Czy to kto wygra ma jakieś znaczenie?"Odpowiedź brzmi: „Tak!", ale jej racje są zupełnie inne od tych,którymi się nas faszeruje.W roku 1980 pisaliśmy w Trzeciej fali: „NajwaŜniejszymwspółcześnie wydarzeniem politycznym jest pojawienie się na



71

naszych oczach dwóch wrogich obozów: tego, który zwią zany jest z cywilizacją drugiej fali i tego, który jest rzecznikiemtrzeciej fali. Pierwszy za wszelką cenę stara się ochronić podstawowe instytucje masowego społeczeństwaindustrialnego: społeczną komórkę rodziny, system masowejedukacji, wielkie korporacje, masowe zwią zki zawodowe,scentralizowane państwo narodowe oraz ustrój rzą dówpseudoprzedstawicielskich.Obóz przeciwny uwaŜa, Ŝe Ŝaden z palą cych problemówwspółczesności, poczynają c od kwestii energii, wojen i nędzy, ana zagroŜeniu ekologicznym i rozpadzie Ŝycia rodzinnego

kończą c, nie moŜe znaleźć rozwią zania w ramach cywilizacjiprzemysłowej. Granica pomiędzy dwoma obozami nie jestostra. Większość z nas jest wewnętrznie rozdarta, wyznają coba przekonania naraz. Cią gle jeszcze codzienne wydarzeniawydają się nam mroczne i zagadkowe. Na dodatek, w kaŜdymstronnictwie widzimy wiele grup, z których kaŜda ma na uwadze jedynie swój wą sko określony interes i nie zabiega o Ŝadną bardziej uniwersalną wizję. adna ze stron nie ma monopolu namoralność: ludzie szlachetni i uczciwi znajdują się po obustronach. Tak czy owak, róŜnice pomiędzy tymi dwiemapolitycznymi formacjami są ogromne".

Rzecznicy przeszłości

Fakt, Ŝe nawet dzisiaj nie dostrzega się powszechnie istotności

tego starcia, daje się wyjaśnić tym, iŜ prasa koncentruje się wrzeczywistości na tradycyjnych konfliktach politycznych, któresą walką grup drugiej fali o resztki starego systemu. Jakkolwiek jednak zaŜarte byłyby ich boje, grupy te natychmiast zwierają szeregi, kiedy pojawiają się inicjatywy wyrastają ce z duchatrzeciej fali. To właśnie dlatego w roku 1984 (a więc trzy lataprzed tym, jak jego Ŝycie prywatne stało się politycznymproblemem), kiedy Gary Hart ubiegał się o nominację prezydencką z ramienia Partii Demokratów i wygrał prawyboryw New Hampshire pod hasłem nowego myślenia, wiernikategoriom



72

drugiej fali baronowie Partii Demokratycznej zjednoczyli się idokonali wyboru statecznego, bezpiecznego rzecznika drugiejfali, jakim był Walter Mondale. To właśnie dlatego w czasach jeszcze nam bliŜszych zwolennicy Nadera i Buchananawspólnie zwalczają NAFTA. To właśnie dlatego, gdy w roku1991 Kongres decydował o rozdziale funduszy nainfrastrukturę, sto pięćdziesią t miliardów dolarów przeznaczonezostało na szosy, autostrady, mosty i likwidację wybojów - cozagwarantowało zyski konsorcjom drugiej fali i pracę dladziałaczy zwią zkowych spod jej znaku - podczas gdy nabudowę autostrady elektronicznej wydzielono marny jeden

miliard dolarów. Nikt nie będzie polemizował z tym, Ŝe potrzebanam autostrad i mostów, ale naleŜą one do infrastrukturydrugiej fali, podczas gdy sieci cyfrowe stanowią serceinfrastruktury trzeciej fali. Nie chodzi nam tutaj o problem, czyrzą d powinien subsydiować sieci informacyjne, lecz o widoczną dysproporcję sił w Waszyngtonie: wyraźnie na korzyść drugiej,a na niekorzyść trzeciej fali. Z racji owej dysproporcjiwiceprezydent Gore - który jedną nogą stoi w obozierzeczników cywilizacji super-symbolicznej - pomimo wszystkichwysiłków nie zdołał zreorganizować administracji rzą dowejzgodnie z wymogami trzeciej fali. Scentralizowana biurokracja jest jedną z naczelnych form społeczeństw drugiej fali. Wczasach, gdy współzawodnictwo zmusza największe korporacjedo rozpaczliwych prób pozbycia się własnego garbuurzędniczego i poszukiwania zgodnych z potrzebami trzeciej fali

form zarzą dzania, agencjom rzą dowym, wspieranym przezprotesty urzędniczych zwią zków zawodowych, udało się oprzeć wszelkim próbom odmiany i zachować dawną nieruchawą postać, strukturę wytworzoną i umocnioną przez cywilizację drugiej fali. Elity drugiej fali walczą o zachowanie przeszłości,gdyŜ to dzięki dawnym zasadom doszły do znaczenia ibogactwa, którym zagraŜają wszelkie reformatorskie pomysły.Nie chodzi jednak tylko o elity. Miliony Amerykanów,naleŜą cych do warstw biednych i do klasy średniej takŜeprzeciwstawiają się transformacjom trzeciej fali, albowiem Ŝywią - często niebezpodstawne - obawy, Ŝe



73

utracą pracę, a pozostawieni samym sobie będą skazani nastoczenie się na społeczne dno.Wszelako aby pojąć ogromną , bezwładną potęgę sił drugiej faliw Ameryce, trzeba zwrócić uwagę nie tylko na stare przemysłyfabryczne, ich robotników i działaczy zwią zkowych. Sektorydrugiej fali wspierane są przez te grupy z Wall Street, które jeobsługują , a takŜe przez tych wszystkich intelektualistów inauczycieli akademickich, którzy otrzymują gaŜe, stypendiabą dź fundusze badawcze od róŜnorakich instytucji zwią zanychz cywilizacją industrialną . Ich zadaniem jest dobór korzystnychdla tej cywilizacji danych oraz wykuwanie ideologicznych

argumentów i sloganów głoszą cych - na przykład - Ŝe sektoryusług i przetwarzania informacji są nieproduktywne, Ŝesymbolem wszystkich zajęć usługowych jest budka zhamburgerami, czy Ŝe zdrowym ją drem gospodarki jestprzemysł fabryczny. Trudno się dziwić, Ŝe pod takimzmasowanym ostrzałem obie partie polityczne ucieleśniają myślenie w kategoriach drugiej fali. Nadzieja, jaką demokracipokładają w biurokracji i rozwią zaniach centralistycznych, gdychodzi o takie problemy jak chociaŜby kryzys ubezpieczeń leczniczych, wyrasta bezpośrednio z industrialnych teoriiefektywności. Jeśli nie liczyć pojedynczych polityków, takich jakwiceprezydent Gore, który rozumie znaczenie najnowszejtechniki i pełnił przez pewien czas funkcję współprzewodniczą cego komitetu kongresowego do badań nadprzyszłością , demokraci tak silnie uzaleŜnieni są od swoich

oŜywianych duchem drugiej fali popleczników w przemyśle,zwią zkach zawodowych i urzędach, Ŝe jako partia są wogromnym stopniu bezradni wobec wyzwań XXI wieku. Czybyłby to Hart w latach osiemdziesią tych, czy Gore wdziewięćdziesią tych, najwaŜniejsze odłamy elektoratu PartiiDemokratycznej uniemoŜliwiają jej podjęcie działań zgodnych ztym, co mówią najbardziej postępowi przywódcy. Pośróddemokratów niezmiennie dominuje urzędnicza wizja świata. Wsytuacji, gdy demokraci nie potrafią stać się partią przyszłości(jaką kiedyś rzeczywiście stanowili), otwiera się szansa przedich adwersarzami. Republikanie, którzy mają



74

mniejsze poparcie w starych, przemysłowych stanachpółnocnowschodnich, mogliby zająć pozycję rzeczników trzeciejfali, chociaŜ jest rzeczą charakterystyczną , Ŝe dwaj ich ostatniprezydenci zmarnowali tę sposobność. Ostatecznie, takŜe irepublikanie odruchowo trzymają się retoryki drugiej fali. Mają oni zasadniczo rację, kiedy nastają na rozluźnienie gorsetówprawnych, w sferze gospodarki potrzeba teraz jak największejelastyczności i mobilności, aby sprostać wymogom konkurencji.Mają oni takŜe rację, kiedy nastają na prywatyzację przedsięwzięć państwowych, gdyŜ państwo z racjizasadniczego braku kompetencji na ogół źle przeprowadza

swoje zamierzenia. Mają oni równieŜ rację, kiedy nawołują , abyrobić jak największy uŜytek z dynamizmu i twórczej wyobraźni,których wyzwalaniu sprzyja gospodarka rynkowa. PrzecieŜ takŜe i oni pozostają niewolnikami ekonomiki drugiej fali. Dlaprzykładu, nawet ci wolnorynkowi ekonomiści, którzy są wyroczniami dla republikanów, nie potrafili, jak na razie, pojąć nowej roli wiedzy i jej niewyczerpywalności. TakŜe republikaniezwią zani są z pewnymi przemysłowymi dinozaurami drugiej fali,a w konsekwencji ulegają wpływowi ich zwią zkowców, grupnacisku i „okrą głych stołów". Co więcej, republikanienajwyraźniej lekcewaŜą skalę społecznych przemieszczeń,które muszą wyniknąć z przeobraŜeń tak ogromnych jak te,które niesie ze sobą trzecia fala. Dla przykładu, skoro pewneumiejętności z dnia na dzień stają się przestarzałe, duŜa grupaludzi z klasy średniej, włą cznie z wysoko wyszkolonymi

specjalistami, moŜe nagle znaleźć się bez pracy. Wyrazistymtego przykładem mogą być naukowcy i inŜynierowie zkalifornijskich firm zbrojeniowych. Jeśli hasło wolnego rynku ikropelkowego spływania dobrobytu w dół traktować jakteologiczne dogmaty, przestają one być skutecznymirozwią zaniami. Partia otwarta na przyszłość powinna uprzedzać o zbliŜają cych się problemach i proponować antycypują cezmiany. ZałóŜmy przykładowo, Ŝe dzisiejsza rewolucja wśrodkach przekazu okaŜe się niesłychanie zyskowna dlarodzą cej się ekonomiki trzeciej fali, zarazem jednak z uwagi nazakupy przy pomocy telewizji i inne



75

usługi elektroniczne, ogromnie zredukowana moŜe zostać liczba stanowisk sprzedawców i pomocników, które tradycyjniebyły miejscem startu dla młodych ludzi o niewielkichkwalifikacjach. Jeśli wolny rynek i demokracja mają przetrwać nawałnicę ogromnych przemian, polityka musi nabrać charakteru antycypują cego i prewencyjnego. JuŜ teraz trzebawzywać nasze partie polityczne, aby myślały w perspektywiesięgają cej dalej niŜ najbliŜsze wybory. Jest to bardzo trudne iniewdzięczne zadanie.Jednak zamiast tego obie partie podtrzymują wśród swychwyborców nostalgię za przeszłością . Demokraci jeszcze do

niedawna rozprawiali na temat reindustrializacji i przywróceniaamerykańskiemu przemysłowi potęgi z lat pięćdziesią tych, comusiałoby oznaczać niemoŜliwy powrót do ekonomiki produkcjimasowej. Republikanie z kolei tęsknie rozwodzą się nadtradycyjną kulturą i dawnymi wartościami, jak gdyby moŜna byłopowrócić do moralności lat pięćdziesią tych, epoki, która nieznała jeszcze powszechnej telewizji, pigułki antykoncepcyjnej,taniej komunikacji samolotowej, satelitów i komputerówosobistych. Z jednej strony marzenia o River Rouge, z drugiejsny o Ozzie i Harriet. Religijny odłam Partii Republikańskiej,wzywają c do powrotu do tradycyjnych zasad, oskarŜa liberałów,humanistów i demokratów o spowodowanie upadku moralnego.Zupełnie nie potrafią c dostrzec, Ŝe kryzys naszego systemuwartości jest odzwierciedleniem znacznie rozleglejszegokryzysu całej cywilizacji drugiej fali, i to nie tylko w Stanach

Zjednoczonych. Zamiast pytać, jak zadbać o prawość,moralność i demokrację w Ameryce trzeciej fali, przywódcytradycjonalistów chcieliby wrócić do przeszłości. Zamiastzastanowić się, jak chronić wartości w społeczeństwie, wktórym walą się struktury masowości, oni raczej chcielibyuczynić z Amerykanów jedną , niezróŜnicowaną , ale za topotęŜną masę.Istotna róŜnica pomiędzy obu partiami polega jednak na tym, Ŝeo ile nostalgiczni piewcy drugiej fali stanowią najwaŜniejszą część elektoratu demokratów, o tyle ich odpowiednicy urepublikanów znaleźli się na hałaśliwych marginesach, cosprawia, Ŝe



76

centrum partii, gdyby starczyło mu wyobraźni i odwagi, mogłobywziąć się za bary z przyszłością . To właśnie, na razie bezspecjalnych sukcesów, usiłuje unaocznić swojej partii NewtGingrich, odpowiedzialny w Izbie Reprezentantów za dyscyplinę pośród republikanów. Jeśli jego próby się powiodą , demokracina długo mogą się znaleźć na politycznym bocznym torze. LeeAtwater był w roku 1980 jednym z najwaŜniejszych politycznychdoradców prezydenta Reagana, potem towarzyszyłprezydentowi Bushowi w codziennym bieganiu i organizowałmu kampanię wyborczą . Wkrótce po elekcji Reagana, Atwaterrozprowadził pośród urzędników Białego Domu egzemplarze

naszej ksiąŜki Trzecia fala. Poinformował nas o tym, a w cią gunastępnych lat zdarzały się okazje do wymiany poglą dów idyskusji. Ostatni raz widzieliśmy się z Atwaterem w roku 1989,niedługo przed jego śmiercią . Podczas tej ostatniej kolacjipowiedzieliśmy, Ŝe naszym zdaniem prawdziwymnieszczęściem dla kraju jest to, iŜ demokraci nie mają Ŝadnejpozytywnej wizji Stanów Zjednoczonych trzeciej fali. Leeprzytakną ł, ale ku naszemu zdziwieniu szybko dodał: „Nie mają jej równieŜ republikanie". adna z partii, powiedział, nie mapozytywnego obrazu przyszłości i „dlatego kampanie wyborczemają przede wszystkim charakter negatywny". Cała Amerykacierpi z powodu krótkowzroczności obu partii.

Jutrzejszy elektorat

Jakkolwiek jednak potęŜne byłyby siły drugiej fali, w przyszłościmuszą one osłabnąć. U progu rewolucji przemysłowej siłypierwszej fali dominowały w Ŝyciu społecznym i politycznym.Wydawało się, Ŝe elity ziemiańskie zawsze będą górą . Jednaktak się nie stało. Gdyby nie utraciły one swoich wpływów,rewolucji przemysłowej nie udałoby się zmienić oblicza świata.Dzisiaj świat znowu znalazł się w procesie wielkiej przemiany, aAmerykanie w przytłaczają cej większości nie są ani farmerami,ani robotnikami fabrycznymi, lecz w ten czy inny sposób



77

zwią zani są z pracą umysłową . W Stanach Zjednoczonychobecnie najszybciej się rozwijają i mają największe znaczeniete gałęzie wytwórczości, które szeroko wykorzystują informację.Sektory trzeciej fali nie ograniczają się bynajmniej doproducentów komputerów, firm elektronicznych czyzaczynają cych dopiero raczkować przedsięwzięć biotechnicznych. Tak naprawdę rzeczników trzeciej faliznajdziemy w kaŜdej gałęzi gospodarki, gdyŜ w kaŜdej z nichznajdują się firmy nowoczesne, potrafią ce korzystać zdobrodziejstw rewolucji informacyjnej. Naturalni zwolennicynowych przemian, to ludzie zatrudnieni w coraz bardziej

nasycają cej się informacją sferze usług, wszędzie tam, gdziepraca umysłowa dominuje nad fizyczną : w finansach,programowaniu, rozrywce, mediach, opiece zdrowotnej,doradztwie, szkoleniu, edukacji i mnóstwie innych sfer. Ciwłaśnie ludzie niedługo będą stanowić w USA najpowaŜniejszą grupę wyborców. W przeciwieństwie do mas, które tworzyłarewolucja drugiej fali, rodzą cy się elektorat trzeciej fali jest silniezróŜnicowany. Składają się na niego jednostki, które bardzosobie cenią odmienność i niezaleŜność. Z racji owejheterogeniczności brak im politycznej świadomości i o wieletrudniej ich zjednoczyć niŜ dawne rzesze wyborców. Tak więcelektorat trzeciej fali musi dopiero stworzyć swą ideologię polityczną i kategorie pojęciowe. Nie uzyskuje stałego wsparciaz kręgów akademickich. RóŜne jego stowarzyszenia oraz grupynacisku w Waszyngtonie są nader świeŜej daty i dlatego słabo

ze sobą powią zane. Jedynym wyją tkiem jest tu NAFTA. Kiedyzwolennicy drugiej fali ponieśli poraŜkę, ów nowy elektorat nieodniósł Ŝadnego znaczą cego zwycięstwa w sferze legislacyjnej.Niemniej istnieje pewna liczba kwestii, co do których ówpowstają cy dopiero elektorat moŜe się zgodzić. Po pierwsze:oswobodzenie. Oswobodzenie od wszystkich starych regułdrugiej fali, od wszystkich starych podatków, regulacji i ustaw,które słuŜyć mają tylko baronom wielkiego przemysłu ibiurokratom. Wszystkie one były zapewne zasadne w czasach,gdy przemysł drugiej fali stanowił serce gospodarkiamerykańskiej, dziś jednak



78

jest juŜ tylko przeszkodą na drodze trzeciej fali przemian. Dlaprzykładu, stawki podatkowych odliczeń amortyzacyjnych,wywalczone przez grupy nacisku zwią zane ze starymprzemysłem fabrycznym, zakładają długotrwałość maszyn iproduktów, podczas gdy w gałęziach nowoczesnychtechnologii, a zwłaszcza w branŜy komputerowej, narzędzia iwytwory tracą uŜyteczność w przecią gu miesięcy, a nawettygodni. Przyjęte rozwią zanie jest niekorzystne dla tych, którzykorzystają ze zdobyczy techniki. Podobnie teŜ potrą ceniapodatkowe z tytułu badań rozwojowych faworyzują wielkie,stare korporacje, nie zaś młode, dynamiczne firmy, które

stanowią trzon sektorów trzeciej fali. Sposób, w jaki regulacjepodatkowe traktują mają tek nienamacalny, sprawia, Ŝe firma zduŜą liczbą przestarzałych maszyn do szycia zostaniepotraktowana łaskawiej niŜ wytwarzają ca oprogramowaniefirma, w której stosunkowo niewiele jest materialnych dóbr.(Nawet normy rachunkowości, ustalane nie przez rzą d, leczprzez Financial Accounting Board, faworyzują inwestowanie wsprzęt, nie zaś w informację, ludzką wiedzę i inne składnikimają tku niematerialnego, tak istotnego dla przedsiębiorstwtrzeciej fali.) Zmiana tych wszystkich ustaleń wymaga stoczenianajpierw zaciekłej walki ze stronnikami drugiej fali, którzyczerpią korzyści z obecnej sytuacji.Firmy trzeciej fali mają pewne cechy charakterystyczne. Naogół są młode, zarówno jeśli chodzi o czas ich powstania, jak iwiek pracowników. Zespoły pracownicze są najczęściej

niewielkie w zestawieniu ze swymi odpowiednikami wkorporacjach drugiej fali. Znacznie powyŜej przeciętnej krajowejkształtują się ich inwestycje w badania rozwojowe, szkolenie,edukację i osobowość pracowników. Zaciekła konkurencjazmusza je do nieustannego wprowadzania innowacji, cooznacza szybkie cykle produkcyjne, a takŜe gwałtowną wymianę personelu, narzędzi i procedur zarzą dzania. Ichgłówny mają tek stanowi wiedza zgromadzona w głowachpracowników. Czy moŜna oczekiwać, Ŝe firmy te i całe gałęziewytwórcze będą chciały dostosować się do reguł gry, którekarzą je za te właśnie cechy?



79

CzyŜ nie wyglą da to tak, jak gdyby do walki z wyzwaniamiprzyszłości krępowano Ameryce ręce na plecach? Ogromnaliczba przedsięwzięć trzeciej fali wiąŜe się ze świadczeniemniesłychanie rozbudowanych i cią gle zmieniają cych się usług.CzyŜ zatem zamiast ubolewać nad rozwojem tego sektora,atakować go za niską produktywność, niskie płace i marneosią gnięcia, nie naleŜałoby zdecydowanie go wesprzeć, aprzynajmniej oswobodzić z dawnych kajdan? StanomZjednoczonym potrzeba nie mniej, lecz więcej osóbzajmują cych się usługami, aby podwyŜszyć stopę Ŝyciową całego narodu. Dzięki rozwojowi tego sektora pojawi się

moŜliwość pracy dla kaŜdego: przy naprawie sprzętuelektronicznego, usuwaniu odpadów, produkcji ekologicznejŜywności, opiece nad osobami starszymi, w policji, straŜypoŜarnej a takŜe - co jest sprawą ogromnie waŜną - przy opiecenad dziećmi, która staje się coraz większym kłopotem wmilionach rodzin, w których pracuje oboje małŜonków. Politykagospodarcza trzeciej fali powinna polegać nie na typowaniuzwycięzców i przegranych, lecz na usuwaniu wszystkich tychprzeszkód, które ograniczają moŜliwość profesjonalizacji irozbudowy sfery usług. Dzięki temu zaś rozwojowi ŜycieAmerykanów stanie się mniej bezosobowe, frustrują ce idenerwują ce. Z przykrością trzeba stwierdzić, Ŝe Ŝadna z partiipolitycznych nie zaczęła jeszcze myśleć w ten sposób.ChociaŜ politycznie niedojrzały, niemniej elektorat trzeciej falikaŜdego dnia wzbiera na sile, co znajduje wyraz poza oficjalną

areną Ŝycia politycznego, albowiem Ŝadna z partii nieuświadomiła sobie dotą d istnienia tej grupy wyborców. Wefekcie to ludzie trzeciej fali napływają w szeregi corazliczniejszych i coraz potęŜniejszych nieformalnych organizacji,które powstają jak kraj długi i szeroki. To oni stanowią większość elektronicznych kół towarzyskich, które zawią zują się w Internecie. To właśnie oni przede wszystkim wzięli się zadestrukcję masowego przekazu drugiej fali i tworzenie ichinteraktywnych konkurentów. Tradycyjni politycy partyjni, którzybędą ignorować takie zjawiska, zostaną odrzuceni na margines, jak ci posłowie angielskiego



80

parlamentu w XIX wieku, którzy są dzili, Ŝe ich wiejskie okręgi,fikcyjne i dlatego zwane „zgniłymi", zapewnią im wieczystyspokój oraz błogostan.Siły trzeciej fali w Ameryce muszą dopiero znaleźć reprezentanta, a partia polityczna, która się nim stanie,zdominuje przyszłość USA. Wtedy z ruin ostatkówdwudziestego stulecia wyłoni się nowa, zupełnie inna Ameryka.



81

ROZDZIAŁ ÓSMY

TRZECIA FALA: PODSTAWOWE PROBLEMY

Kiedy rozgrywają się wokół nas potęŜne przemiany, którewymagaj ą błyskawicznych reakcji, nader często mamypoczucie, jakbyśmy ze wszystkich sił zmagali się z potęŜnym,nieposkromionym przypływem. Niestety, wiele razy nie jest towcale złudzenie. Tymczasem gdybyśmy wzorem zręcznegosurfisty wykorzystali impet fali, bez próŜnych wysiłków

znaleźlibyśmy się o wiele dalej. Trzecia fala, którą tutajopisujemy, mogłaby ponieść Amerykę ku lepszej, bardziejzgodnej, prawej i demokratycznej przyszłości. Będzie to jednakmoŜliwe dopiero wtedy, kiedy nauczymy się rozróŜniać pomiędzy ekonomiką , polityką oraz poczynaniami społecznymidrugiej i trzeciej fali. Ta nieumiejętność dokonania owegokrytycznego rozróŜnienia sprawia, Ŝe wiele innowacjiprzeprowadzanych w najlepszej wierze tylko pogarsza stanrzeczy. yjemy w epoce boli porodowych nowej cywilizacji,której instytucje jeszcze się nie uformowały. Podstawową umiejętnością polityków i czynnych politycznie obywateli, którzychcą postępować sensownie, jest więc dziś zdolność dooddzielenia tych propozycji, które mają na celu utrzymanie przyŜyciu obumierają cego systemu drugiej fali, od tych, które mają ułatwić narodziny nowej cywilizacji trzeciej fali.

Oto kilka porad.

Czy chodzi o coś w rodzaju fabryki?

Fabryka stała się jednym z podstawowych symbolispołeczeństwa



82

industrialnego, a nawet więcej: stała się modelem większościinstytucji powstałych w warunkach drugiej fali. Widzieliśmy juŜ jednak, Ŝe czas fabryk się kończy, albowiem stanowią oneucieleśnienie takich zasad jak standaryzacja, centralizacja,maksymalizacja, koncentracja i biurokratyzacja. Wytwórczość trzeciej fali opiera się na innych zasadach, a rozwija się wmiejscach mało podobnych do fabryk. Coraz więcej produktówtrzeciej fali rodzi się w domach, urzędach, samochodach czysamolotach.Najłatwiejszym sposobem na ustalenie, czy jakaś inicjatywa -obojętne, w Kongresie czy w korporacji - naleŜy do świata

drugiej fali, jest zadanie sobie pytania, czy nie odwołuje się onado modelu fabryki. Przykładowo więc, amerykańskie szkołycią gle poczynają sobie jak fabryki, w których surowiec(uczniowie) poddawany jest standardowej obróbce orazrutynowej kontroli. Ilekroć przeto spotykamy się z jakąś inicjatywą edukacyjną , wystarczy zapytać: Czy jej celem jestusprawnienie działania fabryki, czy teŜ zamierza ona uwolnić się od systemu fabrycznego, aby zastą pić go kształceniembardziej zindywidualizowanym, bardziej dostosowanym doosobowości uczniów? Podobne pytania stawiać trzeba tam,gdzie chodzi o ochronę zdrowia, zasiłki społeczne czyreorganizację biurokracji federalnej. Ameryce potrzebne są nowe instytucje, których podstawą są modelepostbiurokratyczne, postfabryczne. Propozycji, których intencją jest usprawnienie bą dź rozbudowanie poczynań fabrycznych

moŜe być bardzo duŜo, niemniej zawsze będą mieć ze sobą coś wspólnego: nie będą naleŜały do cywilizacji trzeciej fali.

Czy chodzi o wzmocnienie masowości społeczeństwa?

Ludzie, którzy kierowali fabrykami w siłowej ekonomiceprzeszłości, cenili sobie wielkie rzesze przewidywalnych,wymiennych, nie zadają cych zbędnych pytań robotników. Wrazzaś z tym, jak całe społeczeństwo było poddawane masowejprodukcji, masowej dystrybucji, masowej edukacji, masowemuprzekazowi i masowej rozrywce, takŜe ono samo stawało się masowe.



83

W gospodarce trzeciej fali poszukiwani i cenieni będą innegotypu pracownicy: myślą cy, krytyczni, twórczy i gotowi dopodjęcia ryzyka. Takich ludzi nie moŜna dowolnie zastępować,gdyŜ o ich wartości decyduje indywidualność (która nie jestbynajmniej tym samym co indywidualizm postępowań). Nowazintelektualizowana gospodarka rodzi społeczne odmienności.Skomputeryzowana, dostosowana do wymagań klientaprodukcja umoŜliwia niezwykłe materialne zróŜnicowanie stylówŜycia. Zajrzyjcie tylko do najbliŜszego sklepu Wal-Mart z jegostu dziesięcioma tysią cami artykułów. Porównajcie liczbę odmian kawy oferowanych przez Starbucks z tym, co moŜna

było dostać w USA ledwie kilka lat temu. Nie chodzi jednaktylko o zmianę przedmiotów. O wiele waŜniejsze jest to, Ŝe podwpływem trzeciej fali masowy charakter tracą kultura, wartości imoralność. Nowego typu media wnoszą do kultury ogromniezróŜnicowane i często konkurencyjne informacje. Pojawiło się nie tylko wiele nowych form pracy, ale takŜe wypoczynku, dziełsztuki, działań politycznych, a nawet systemów religijnych. Wwieloetnicznej zaś Ameryce mamy teraz znacznie więcej niŜ dawniej róŜnych grup narodowościowych, językowych irasowych. Bojownicy drugiej fali pragną zachować lubprzywrócić społeczeństwo masowe. Zwolennicy trzeciej falizastanawiają się nad tym, jak z korzyścią dla nas spoŜytkować utratę charakteru masowego przez zasadnicze elementy Ŝyciaspołecznego.

Ile jest jajek w koszyku?

ZróŜnicowanie i złoŜoność społeczeństwa trzeciej falirozsadzają scentralizowane organizacje. Koncentracja władzyna samym szczycie była i cią gle jeszcze jestcharakterystycznym dla drugiej fali sposobem zmagania się zproblemami. ChociaŜ centralizacja bywa niekiedy poŜyteczna,to jednak jej przerosty sprawiają , Ŝe zbyt wiele decyzyjnych jajek zostaje włoŜonych do koszyka jednej kwoki. W efekciedecydenci znajdują się w stanie permanentnego przeciąŜenia.W Waszyngtonie Kongres i Biały



84

Dom na wyścigi usiłuj ą podejmować zbyt wiele decyzji natemat zbyt wielu raptownie zmieniają cych się iskomplikowanych rzeczy, o których politycy mają corazmniejsze pojęcie. Natomiast organizacje trzeciej fali usiłują moŜliwie jak najwięcej decyzji przekazać w dół i na peryferie.Kierownicy scedują prawo podejmowania decyzji naszeregowych pracowników nie z racji altruizmu czy w imię wzniosłych ideałów, lecz z tego prostego powodu, Ŝe ludzie nadole mają częściej znacznie lepsze informacje i znacznieszybciej potrafią reagować na zagroŜenia oraz wykorzystywać okazje niŜ zasiadają ce w gabinetach szychy.

Rozkładanie jaj do róŜnych koszyków, aby zatrudnić kilkakokoszek nie jest oczywiście nowym pomysłem, a jednak jest jednym z tych, których ludzie drugiej fali nie mogą ścierpieć.

Masywność czy wirtualność?

Organizacje drugiej fali przejmują na siebie z czasem corazwięcej funkcji i obrastają tłuszczem. Organizacje trzeciej falizamiast dodawać sobie funkcji, redukują ich liczbę i dzięki temustają się smuklejsze i bardziej zwinne. U progu ery lodowcowejmają zdecydowaną przewagę nad dinozaurami. Te pierwszenie mogą przeciwstawić się pokusie integracji poziomej: jeślichcesz produkować samochody, to musisz wydobyć rudę,dostarczyć ją do huty, wytopić stal i tę dostarczyć do fabryki aut.Natomiast przedsiębiorstwa trzeciej fali moŜliwie jak najwięcej

zadań zlecają na zewną trz, czasami niniejszym i bardziejwyspecjalizowanym firmom, czy wręcz pojedynczymwykonawcom, którzy potrafią uporać się z danym problememszybciej, lepiej i taniej. Wielkość przedsiębiorstwa jest więc zrozmysłem zredukowana do granic moŜliwości, jego personelzminimalizowany, zadania realizowane w róŜnych miejscach, cosprawia, Ŝe sama instytucja staje się, jak to nazwał OliverWilliamson z Berkeley, „centrum kontraktowym". Charles Handyz London Business School dowodzi, Ŝe owe „mikroskopijne,niemal niewidzialne organizacje" stanowią „sól współczesnegoświata". ChociaŜ wielu z nas



85

nie ma z nimi bezpośredniego kontaktu, to jednak im właśniebędziemy sprzedawali swoje usługi i to od nich „zaleŜeć będziedobrobyt naszych społeczeństw". Handy i Williamson nie są bynajmniej jedynymi, którzy podkreślają , Ŝe owa radykalnienowa rola organizacji wirtualnych stała się moŜliwa dziękitechnikom informacyjnym i łą cznościowym trzeciej fali.Heidi Toffler, współautorka tej ksiąŜki i wszystkich prac, które tuwykorzystano, wprowadziła bardzo waŜne pojęcie pokrewności;chodzi o to, Ŝe sektor prywatny i sektor publiczny muszą dosiebie przystawać w określonym stopniu, jeśli nie mają nawzajem się zadusić. Dziś sektor prywatny gna do przodu z

szybkością naddźwiękową . Sektor publiczny nawet jeszcze niezaczą ł ładować bagaŜy na pokład samolotu.Ilekroć przeto ocenić macie wartość jakiegoś pomysłu czyprogramu politycznego, tylekroć sprawdźcie, kto za nimi stoi:rzecznicy form masywnych i opasłych czy teŜ wirtualnych, anatychmiast otrzymacie odpowiedź, czy chodzi opodtrzymywanie na siłę dogorywają cych molochów przeszłościczy o narodziny pręŜnych organizmów przyszłości.

Czy chodzi o wzmocnienie domu?

Przed rewolucją przemysłową rodziny były duŜe, a Ŝyciekoncentrowało się wokół wspólnego domu. Tutaj się pracowało,tutaj pielęgnowało chorego, tutaj wychowywało się dzieci. Tobyło miejsce rodzinnych rozrywek i opieki nad starszymi. W

społecznościach pierwszej fali duŜe, rozbudowane rodzinystanowiły centrum społecznego uniwersum. Upadek rodziny jako potęŜnej instytucji nie zaczą ł się ani od doktora Spocka,ani od „Playboya": zapoczą tkowała go rewolucja przemysłowa,która odebrała rodzinie większość jej dawnych funkcji. Pracaprzeniosła się do fabryki lub urzędu. Chorzy wędrowali doszpitala, dzieci do szkoły, narzeczeni do kina. Osoby wiekoweumieszczano w domach dla starców. Kiedy wszystkie te funkcjeulokowały się na zewną trz, pozostała juŜ tylko „komórkarodzinna", w mniejszym



86

stopniu spajana przez czynności członków, a w większym przezo wiele bardziej nietrwałe więzi psychiczne.Trzecia fala przywraca znaczenie rodzinie i domowi, znowuwiąŜą c je z wieloma utraconymi funkcjami, które ongiś odgrywały centralną rolę w Ŝyciu społecznym. Ocenia się, Ŝeokoło trzydzieści milionów Amerykanów przynajmniej część swej pracy wykonuje dziś w domu, korzystają c z pomocykomputerów, faksów i innych technologii trzeciej fali. Wielurodziców skłania się dziś do uczenia dzieci w domu, aleprawdziwa rewolucja nastą pi dopiero wtedy, gdy do domowegoprocesu edukacyjnego włą czą się komputery i telewizja. A co

będzie z chorymi? Wiele z czynności medycznych, któredawniej wykonywano tylko w szpitalu lub gabinecie lekarskim,dziś z powodzeniem moŜna spełniać w domu. Wszystkie tegotypu zmiany zwiastują nie spadek, lecz zwiększenie się rolidomu i rodziny, ale rodziny występują cej w róŜnorodnychformach: komórkowej, wielopokoleniowej, tworzonej przez ludzi,których małŜeństwa wcześniej się rozpadły, rodziny bezdzietne,powiększają ce się natychmiast lub odkładają ce decyzję opotomstwie do odpowiedniej chwili. Te zróŜnicowane postacieŜycia rodzinnego odzwierciedlają róŜnorodność ekonomiczną ikulturową społeczeństw, które wyzbywać się będą swegomasowego charakteru.Jest paradoksem, Ŝe wielu obrońców „wartości rodzinnych"nieświadomie przeciwstawia się umocnieniu rodziny, gdyŜ nawołują c do powrotu modelu rodziny komórkowej, usiłują

bronić rozwią zania, które okazywało się skuteczne w czasachdrugiej fali, ale dziś jest juŜ przestarzałe. Jeśli naprawdę chcemy wesprzeć rodzinę, a dom znowu uczynić instytucją okluczowym znaczeniu, przestańmy zajmować się kwestiamimarginalnymi, a opowiedzmy się za zróŜnicowaniem ipowrotem w domowe pielesze wielu waŜnych funkcji Ŝyciowych,co, oczywiście, sprawi, Ŝe rodzice baczniej będą musieliprzyglą dać się dzieciom.



87

Ameryka jest miejscem, w którym najczęściej świta przyszłość, jeśli więc nawet w bólach przeŜywamy walenie się dawnychinstytucji, to jesteśmy takŜe pionierami nowej cywilizacji, a tooznacza Ŝycie w stanie wielkiej niepewności. Czekają nasczasy nierównowagi i niepokojów. W takich czasach nikt niezna ostatecznej i jedynej odpowiedzi na pytanie o cel, doktórego zmierzamy, czy nawet o kierunek. Musimy wyszukiwać drogę i nie wolno nam zostawić z tyłu Ŝadnej grupy, gdy tak wemgle tworzymy przyszłość. Tych kilka wymienionych powyŜejkwestii powinno pomóc tam, gdzie chodzi o odróŜnienie politykizakorzenionej w przeszłości drugiej fali od tej, która pomaga

torować drogę dla trzeciej fali. Zarazem ilekroć formułuje się pewne kryteria, natychmiast pojawia się niebezpieczeństwo, Ŝektoś będzie chciał je traktować z mechaniczną dosłownością , achodzi przecieŜ o podejście zupełnie przeciwne. Wyrozumiałość dla błędów, wieloznaczności, a przede wszystkimróŜnorodności, wspierana przez poczucie humoru i umiejętność widzenia wszystkiego we właściwych proporcjach - oto cotrzeba wziąć ze sobą na zdumiewają cą wyprawę w nowetysią clecie. Gotujcie się do podróŜy, która moŜe się okazać najbardziej fascynują cą w naszych dziejach.



88

ROZDZIAŁ DZIEWIĄ TY

DEMOKRACJA XXI WIEKU

Do Ojców i Matek Stanów Zjednoczonych Ameryki! Jeste ście rewolucjonistami, którzy odeszli. M ęŜ czy ź ni i kobiety,chłopi, kupcy, rzemie ślnicy, adwokaci, drukarze, dziennikarze,sklepikarze i Ŝ ołnierze: to wy stworzyli ście razem nowy naród na odległych wybrze Ŝ ach Ameryki. Było po śród was owych pi ęć dziesi ęciu pi ęciu, którzy zeszli si ę, aby w upalne lato 1787

roku stworzy ć w Filadelfii zdumiewaj ący dokument zwany Konstytucj ą Stanów Zjednoczonych. Wsłuchuj ąc si ę w odległe d ź wi ęki dnia jutrzejszego rozumieli ście, Ŝ e oto umiera jedna cywilizacja, a rodzi si ę druga. Dokument ten, uzupełniony w roku 1791 o Kart ę Praw, jest jednym z najwi ększych osi ągni ęć w ludzkich dziejach. Wiemy, Ŝ e w pewnym sensie został wam narzucony, został na was wymuszony przebojow ą fal ą wydarze ń; obawiali ście si ę rychłego upadku rz ądów, które dalej odwoływałyby si ę do przebrzmiałych zasad i skostniałych struktur.Wasze zasady daj ą nam sił ę po dzi ś dzie ń, podobnie jak niezliczonym rzeszom ludzi na całym świecie. S ą takie fragmenty u Jeffersona i Paine 'a, których pi ękno i doniosło ść sprawiaj ą Ŝ e nie potrafimy ich czyta ć bez łez w oczach.Dzi ękujemy wam, dawni rewolucjoni ści, za to, Ŝ e umo Ŝ liwili ście

nam, ameryka ńskim obywatelom, Ŝ ycie pod rz ądami prawa, a nie ludzi. Szczególnie wdzi ęczni jeste śmy za Kart ę Praw, która pozwoliła nam my śle ć i wypowiada ć rzeczy niepopularne,chocia Ŝ by nawet były głupie czy bł ędne; tak Ŝ e niniejsze słowa piszemy bez strachu przed jakimikolwiek szykanami. Wła śnie z tego wzgl ędu, Ŝ e Ŝ yli ście pomi ędzy dwiema cywilizacjami,starym światem rolniczym



89

oraz przyszłym światem przemysłu, którego zapowiedzi wła śnie zacz ęły si ę pojawia ć , dobrze rozumieli ście, Ŝ e tak Ŝ e urz ądzenia polityczne maj ą swój rytm wzrastania i starzenia si ę.Zrozumieliby ście, dlaczego nawet Konstytucja Stanów Zjednoczonych wymaga ponownego przemy ślenia i zmian: nie po to, aby przycina ć bud Ŝ et federalny czy te Ŝ przeformułowa ć t ę czy inn ą zasad ę, lecz po to, by rozszerzy ć Kart ę Praw, bior ąc pod uwag ę zagro Ŝ enia dla wolno ści, których ongi ś nie sposób było sobie wyobrazi ć . Chodzi nam o zupełnie nowy system rz ądzenia, który umo Ŝ liwiłby rozumne i demokratyczne decyzje,konieczne, aby na grzbiecie trzeciej fali Ameryka bezpiecznie

wpłyn ęła w XXI stulecie.Nie mamy gotowego projektu przyszłej konstytucji. Nie dowierzamy tym, którzy chełpi ą si ę posiadaniem odpowiedzi,podczas gdy my dopiero usiłujemy formułowa ć pytania.Nadeszła jednak pora, aby przedstawi ć sobie zupełnie nowe alternatywy, aby w dyskusji, debacie, sporach od podstaw zaprojektowa ć budowl ę jutrzejszej demokracji.Z pewno ści ą zrozumieliby ście t ę potrzeb ę. To przecie Ŝ jeden z was - Jefferson - sformułował roztropn ą uwag ę: „ S ą ludzie,którzy spogl ądaj ą na konstytucj ę z nabo Ŝ n ą czci ą zupełnie jakby była Ark ą Przemierza, nazbyt świ ęt ą aby wolno było j ą tkn ąć . Ludziom ubiegłych wieków przyznaj ą m ądro ść wr ęcz nadludzk ą skoro zakładaj ą Ŝ e w niczym nie mo Ŝ na ulepszy ć ich dokona ń... Nie nawołujemy bynajmniej do cz ęstych i nieprzemy ślanych zmian praw i konstytucji... wiemy jednak Ŝ e, i Ŝ

ustawy oraz instytucje musz ą by ć zgodne z post ępami ludzkiego umysłu... Skoro wraz ze zmian ą warunków, dokonuje si ę nowych odkry ć , pojawiaj ą si ę nowe prawdy oraz odmieniaj ą opinie, tak Ŝ e i instytucje musz ą si ę rozwija ć i dotrzymywa ć kroku czasowi".Za t ę m ądro ść jeste śmy ogromnie wdzi ęczni Thomasowi Jejfersonowi, jednemu z twórców ustroju, który tak długo dobrze nam słu Ŝ ył, a który teraz, zgodnie ze swym losem, musi obumrze ć i ust ąpi ć miejsca nast ępnemu.

Alvin Toffler i Heidi Toffler



90

Taki list wyobraziliśmy sobie... Z pewnością w wielu krajachznaleźliby się ludzie, którzy skłonni byliby dać wyraz podobnymuczuciom. Anachroniczność dzisiejszych ustrojów nie jestwszak naszym wyłą cznym odkryciem i nie jest to bynamniejchoroba, która dotknęła jedynie Amerykę.Budowa cywilizacji trzeciej fali na szczą tkach instytucji drugiejfali wymaga bowiem zaprowadzenia nowych, bardziejadekwatnych porzą dków politycznych w wielu krajach naraz.Jest to straszliwie trudne, ale konieczne zadanie, któregoogrom sprawia, Ŝe będzie z pewnością rozwią zywane przezcałe dekady. Wedle wszelkiego prawdopodobieństwa

nieodzowna będzie radykalna przebudowa Kongresu StanówZjednoczonych, Izby Gmin i Izby Lordów Wielkiej Brytanii,Parlamentu Francji, Bundestagu Niemiec, rosyjskiej Dumy,ogromnych ministerstw i zaskorupiałych systemówurzędniczych róŜnych narodów. Konieczna będzie zmianakonstytucji i są downictwa, konieczne będzie, mówią c krótko,radykalne przeobraŜenie większości tego nieruchawego i corazbardziej bezpłodnego systemu, który tworzą współczesne rzą dyprzedstawicielskie.Owa fala politycznych przewrotów nie zatrzyma się bynajmniejna szczeblu narodów. W cią gu nadchodzą cych dekad całaświatowa machina prawna, od Organizacji NarodówZjednoczonych począ wszy, a na radzie miejskiej czy gminnejskończywszy, stanie wobec potęŜnieją cej i nieodpartej potrzebyprzeobraŜenia.

Wszystkie stare struktury muszą zostać całkowicie zastą pionenie dlatego, Ŝe są one całkowicie złe, czy dlatego, Ŝe są kontrolowane przez tę czy inną klasę lub grupę, ale dlatego, Ŝesą niewydolne i zupełnie nie pasują do radykalnie zmienionejrzeczywistości.Aby zbudować od podstaw sprawne systemy rzą dzenia - cobędzie, być moŜe, najwaŜniejszym zadaniem politycznymnaszego Ŝycia - będziemy musieli pozbyć się nagromadzonych izaskorupiałych form myślowych drugiej fali, a problemy Ŝyciapolitycznego przyjdzie nam przeformułować w zgodzie z trzema



91

podstawowymi zasadami. Niewykluczone, Ŝe to one staną się pryncypiami jutrzejszych ustrojów trzeciej fali.

Potęga mniejszości

Pierwsza z heretyckich zasad trzeciej fali w sferze polityki głosipotęgę mniejszości. Zasada większości, podstawowa reguła,która legitymizowała instytucje drugiej fali, jest coraz wyraźniejanachroniczna. To mniejszości będą zyskiwały na znaczeniu iustrój polityczny musi znaleźć sposób na odzwierciedlenie tegofaktu.

WyraŜają c poglą dy swego pokolenia rewolucjonistów, Jeffersontwierdził, Ŝe rzą d musi postępować „w całkowitej zgodzie zdecyzjami większości". W chwili, kiedy te słowa byływypowiadane, Stany Zjednoczone i Europa stały u progu epokidrugiej fali: dopiero rozpoczynały długi pochód, który miał nadać im ostatecznie charakter masowych społeczeństwindustrialnych. Zasada: „większość decyduje" znakomicieodpowiadała potrzebom tych społeczeństw. Istnieją ca obecniemasowa demokracja politycznie odzwierciedla masową produkcję, masową konsumpcję, masową edukację, masową komunikację. Widzieliśmy juŜ jednak, Ŝe zarazem zaczynamywykraczać poza industrializm, Ŝycie społeczne zaś w szybkimtempie traci charakter masowy. W efekcie widzimy, jak coraztrudniejsze jest zmobilizowanie większości, czy chociaŜbyzmontowanie rzą dowej koalicji. Walter Dean Burnham, politolog

z Massachusetts Institute of Technology, wyznaje: „Nie widzę dziś w Stanach Zjednoczonych Ŝadnej kwestii, wokół którejmogłaby się zorganizować pozytywna większość".Miejsce społeczeństwa o wyraźnej budowie warstwowej, wktórym zawsze istniała moŜliwość, by któreś z kilku wielkichugrupowań połą czyły się, tworzą c większość, zajmujewspólnota złoŜona z tysięcznych często doraźnych mniejszości,które w nieustannym wirze przemian tworzą zmieniają ce się układy relacji i napięć, z rzadka tylko mogą c dojść do zgodnejdecyzji w kluczowych



92

kwestiach. Nadpływają ca trzecia fala podmywa przeto sameprawne podstawy większości funkcjonują cych dziś rzą dów.Trzecia fala niesie teŜ ze sobą wyzwanie wobec naszychkonwencjonalnych przeświadczeń w sprawie zwią zku, któryłą czy zasadę większości ze sprawiedliwością społeczną . Wcywilizacji drugiej fali walka o ustanowienie zasady większościmiała charakter humanistyczny i wyzwalają cy, ma go zresztą nadal w krajach, które cią gle jeszcze są w trakcieuprzemysłowienia, jak chociaŜby Afryka Południowa. Wspołeczeństwach drugiej fali panowanie reguły większościniemal zawsze oznaczało uczciwsze potraktowanie mas

biedoty, bowiem stanowiły one większość.Wszelako w krajach wstrzą sanych przemianami trzeciej falirzecz ma się dokładnie odwrotnie. Ludzie prawdziwie biedniwcale nie muszą być w większości. W bardzo wielu krajach oni iwszystkie inne grupy stanowią mniejszość. Dzieje się tak nietylko z zasadą większości, która przestaje być postrzegana jakoźródło uprawnień decyzyjnych; w społeczeństwach porywanychprzez trzecią falę wcale nie musi ona mieć charakteruhumanitarnego czy demokratycznego.Ideologowie drugiej fali aŜ do znudzenia biadają nad rozpademspołeczeństwa masowego. W powstają cym zróŜnicowaniu niepotrafią dostrzec okazji do rozwoju ludzkiego, a wprostprzeciwnie - pomstują na fragmentaryzację, bałkanizację,wywodzą c ów proces heterogenizacji ze wzrastają cegosobkostwa mniejszości. W wywodach takich skutek pomylony

zostaje z przyczyną . Aktywizacja mniejszości nie jestbynajmniej skutkiem nagłej epidemii egoizmu; to potrzebynowego systemu produkcji są w części odpowiedzialne zakształtowanie się społeczeństwa bardziej zróŜnicowanego,wieloaspektowego i otwartego. Mamy do wyboru: albo moŜemywystą pić do walki z róŜnorodnością , stają c się w ten sposóbobrońcami ostatnich politycznych redut drugiej fali, albozaakceptować zróŜnicowanie jako niezbywalną cechę światawspółczesnego i do niej dostosowywać rozwią zania polityczne.Jednak pierwszą z tych strategii moŜna zrealizować



93

tylko przy uŜyciu środków totalitarnych, w efekcie uzyskują c jedynie ekonomiczną i kulturową stagnację; druga strategiawspomaga rozwój społeczny i prowadzi do demokracjiXXI wieku, której podstawą będą mniejszości.Myślenie o demokracji w kategoriach trzeciej fali wymagaodrzucenia fałszywej, a budzą cej lęk przesłanki, Ŝe bogatszaróŜnorodność automatycznie prowadzi do wzrostu napięć ikonfliktów społecznych. Tymczasem słuszność moŜe być postronie tezy przeciwstawnej. Po pierwsze, społeczne konfliktysą nie tylko nieuniknione, ale w pewnych granicach równieŜ poŜą dane. Po drugie, jeśli, powiedzmy, stu męŜczyzn ubiega

się zaciekle o tę samą brą zową bransoletę, najpewniej będą musieli stoczyć walkę. Jeśli jednak kaŜdy z tej setki zabiega oco innego, o wiele bardziej niŜ walka popłatne są dla nichumowa, współpraca i jakiś system symbiozy. Jeśli tylkozaistnieją odpowiednie społeczne warunki, zróŜnicowanieprowadzić moŜe do bezpieczeństwa społecznego i stabilności.Brak odpowiednich instytucji politycznych sprawia, Ŝe konfliktmiędzy mniejszościami bez potrzeby nabiera charakteru wręczbrutalnego. Właśnie brak owych instytucji decyduje obezkompromisowości mniejszości. To właśnie brak owychinstytucji coraz bardziej utrudnia znalezienie jakiejkolwiekwiększości.Odpowiedzią na te problemy nie moŜe być zduszenieodmienności czy oskarŜanie mniejszości o egoizm (zupełnie jakgdyby obecne elity i ich orędownicy nie postępowali w sposób

sobkowski). Odpowiedzią musi być wyobraŜenie sobie takichrozwią zań, które uprawniałyby i wykorzystywałyheterogeniczność instytucji, które wraŜliwe będą nadynamicznie się przekształcają ce potrzeby zmiennych i stalepą czkują cych mniejszości. Przyszli historycy będą moŜe nanasze dzisiejsze mechanizmy głosowania i poszukiwaniawiększości spoglą dać jak na archaiczne rytuały ludzi, którzyporozumiewają się w sposób nader prymitywny. Atoli w pełnymniebezpieczeństw świecie współczesnym nie moŜemy sobiepozwolić na to, by całą władzę oddać w przypadkowe ręce, niemoŜemy zlekcewaŜyć głosu opinii



94

publicznej, jakkolwiek byłby on nikły i niewyraźny w ramachsystemów większościowych, niepodobna byśmy pozwolilidrobnym mniejszościom tyranizować swymi decyzjamiwszystkie inne grupy. Właśnie dlatego musimy radykalnieprzekształcić prostackie metody drugiej fali, które po dziś dzień słuŜą do kreowania rzekomej większości. Potrzebne nam są nowe pomysły przeznaczone dla demokracji mniejszości;pomysły, które pomogą ujawniać odmienności, nie zaś maskować je przy uŜyciu siły czy za sprawą fałszywychwiększości montowanych dzięki komplikowaniu procedurgłosowania i zasad ustalania wyników. Mówią c krótko, musimy

tak zmodyfikować cały system, aby wzmocnić rolę rozproszonych mniejszości, i umoŜliwić im wykreowanierzetelnej większości.W społecznościach drugiej fali wybory jako wyraz głosu ogółubyły dla elit rzą dzą cych waŜnym mechanizmem sprzęŜeniazwrotnego. Kiedy większość przestawała akceptować istnieją cewarunki i odzwierciedliło się to w głosach co najmniejpięćdziesięciu jeden procent wyborców, elity rzą dzą ce musiaływymienić partie u władzy, zmienić koalicje, programy polityczneczy teŜ dokonać jakichś innych zmian. Nawet w masowychspołeczeństwach dnia wczorajszego, owa zasadapięćdziesięciu jeden procent stanowiła instrument toporny,czysto ilościowy. Wyznaczanie większości na mocy decyzjiwyborców niczego w istocie nam nie mówi o jakości ludzkichpoglą dów. MoŜemy się w ten sposób dowiedzieć, jak wielu ludzi

w danym momencie chce X, ale nie będziemy wiedzieli nic otym jak bardzo. Zupełnie juŜ nie wiadomo, co byliby gotowiofiarować za X, co jest informacją o kluczowym znaczeniu wspołecznościach zbudowanych z mniejszości. Podobnie teŜ mechanizm wyborczy nie potrafi przekazać ostrzeŜenia, Ŝe jakaś mniejszość czuje się tak zagroŜona, albo Ŝe jakaś kwestia jest dla niej w takim stopniu sprawą Ŝycia lub śmierci, iŜ poglą dom owej mniejszości naleŜy się większa niŜ normalnieuwaga.Owe dobrze znane niedostatki zasady większości byłytolerowane w społeczeństwach masowych z tej między innymiracji,



95

Ŝe mniejszościom brak było z reguły siły, która pozwoliłabystawić czoło funkcjonują cemu systemowi. W dzisiejszymspołeczeństwie, w którym powstały niesłychanie bogatesystemy połą czeń, w którym jednocześnie wszyscy naleŜymydo grup mniejszościowych, nie jest to juŜ prawdą . W odartym zmasowości społeczeństwie trzeciej fali systemy sprzęŜeń zwrotnych pochodzą ce z industrialnej przeszłości stają się całkowicie niewydolne, co sprawia, Ŝe z takich form jak wyboryczy badania opinii publicznej trzeba będzie korzystać nazupełnie nowe sposoby. Na szczęście technologie trzeciej falitorują drogę demokracji trzeciej fali. W zdumiewają co nowym

kontekście raz jeszcze stawiają one na porzą dku dnia kwestie,które zaprzą tały twórców Stanów Zjednoczonych dwieście lattemu. Owe technologie umoŜliwiają pojawienie się nowych,dotą d nierzeczywistych form demokracji.

Demokracja na pół bezpośrednia

Drugim kamieniem węgielnym jutrzejszego ustroju politycznegomusi stać się zasada „demokracji na pół bezpośredniej", któraoznaczać będzie, Ŝe zamiast zdawania się na reprezentantówbędziemy w większym stopniu reprezentować sami siebie.Połą czenie tych dwóch rozwią zań daje właśnie demokrację napół bezpośrednią .Widzieliśmy juŜ, Ŝe rozpadnięcie się jednogłośnej, wspólnejopinii podwaŜa samo pojęcie reprezentacji. Jeśli po powrocie

od urn ginie teŜ jedność wyborców, to kogo właściwiereprezentuje poseł? Z drugiej zaś strony, członkowie ciałprawodawczych w coraz większym stopniu polegać muszą nazawodowych urzędnikach i odwoływać się do pomocyekspertów z zewną trz. W Wielkiej Brytanii członkowieparlamentu z racji braku kompetencji w poszczególnychsprawach notorycznie okazują się bezsilni wobec biurokracji zWhitehall, co sprawia, Ŝe władza w duŜej mierze naleŜy donieobieralnych urzędników.W Stanach Zjednoczonych Kongres postanowił zrównowaŜyć



96

wpływy władzy wykonawczej, ale w efekcie stworzył tylkowłasną biurokrację: Kongresowe Biuro BudŜetowe, BiuroRzeczoznawców Technicznych i wiele innych agencji orazinstytucji doradczych, przenoszą c w ten sposób problem zzewną trz na sam Kapitol. Nasi wybieralni reprezentanci wiedzą coraz mniej o wielu kwestiach, które przychodzi im rozstrzygać,muszą więc w coraz większym stopniu polegać na opinii innych.Nasi przedstawiciele przestali juŜ nawet reprezentować samychsiebie.RóŜnego typu zgromadzenia ustawodawcze teoretycznie miałyteŜ być miejscami, w których dochodziłoby do pogodzenia

konkurencyjnych Ŝą dań róŜnych mniejszości. Przedstawicielemieli w ich imieniu dobijać kompromisowych targów. Przydzisiejszych topornych narzędziach politycznych rodem z epokidrugiej fali, Ŝaden z posłów nie jest w stanie dotrzeć doniezliczonych grupek, których interesy ma reprezentować, a cóŜ dopiero mówić o efektywnej obronie ich interesów. Wszystkowyglą da tym gorzej, im bardziej ugina się pod cięŜarem pracKongres w USA, Bundestag w Niemczech czy Storting wNorwegii. To pozwala zrozumieć, ską d bierze się bezkompromisowość grup nacisku, które zawią zują się wokół jednej, konkretnej sprawy. Nie widzą c moŜliwościwyrafinowanych uzgodnień czy targów, grupy te ani myślą wchodzić w jakiekolwiek ugody z istnieją cym systemem. Wefekcie upada takŜe teoria rzą du przedstawicielskiego jakonajwyŜszego mediatora.

Załamanie się systemu negocjacji, paraliŜ instytucjiprzedstawicielskich oznaczają , Ŝe w długim okresie wiele zdecyzji, które obecnie podejmowane są przez niewielką liczbę pseudoreprezentantów, będzie musiało być przekazanychsamym wyborcom. Skoro wybierani przez nas rozjemcy niepotrafią zawierać umów w naszym imieniu, musimy to robić sami. Jeśli prawa przez nich stanowione coraz bardziejodbiegają od naszych potrzeb i nie dają im wyrazu, to musimysprawy przejąć we własne ręce, do tego jednak potrzeba namnowych instytucji i nowych technologii.Rewolucjoniści drugiej fali, którzy zaprojektowali najwaŜniejsze



97

dzisiaj instytucje, dobrze orientowali się w moŜliwościachdemokracji bezpośredniej: znali doświadczenia rad miejskich zNowej Anglii i organicznego formowania się wspólnej opinii wniewielkich grupach. Większe jednak wydawały się wówczasograniczenia takiej formy demokracji. McCauley, Rood iJohnson, którzy wystą pili z propozycją wprowadzenia w USAinstytucji referendum ogólnonarodowego piszą : „W «TheFederalist» podnoszono dwa zastrzeŜenia wobec takiegorozwią zania. Po pierwsze, bezzwłocznie przekłada ono na językpolityki doraźne i emocjonalne reakcje publiczne. Po drugie,istnieją ce podówczas środki łą czności czyniły pomysł

niemoŜliwym do zrealizowania".Problemy te nie straciły na znaczeniu. Czy sfrustrowana ipodekscytowana publiczność amerykańska głosowałaby wpołowie lat sześćdziesią tych za zrzuceniem na Hanoi bombynuklearnej czy teŜ przeciw? Czy ludzie w NiemczechZachodnich oburzeni na terrorystów z grupy Baader-Meinhofopowiedzieliby się za stworzeniem obozów dla organizatorówzamachów i ich zwolenników? Jakiemu stanowisku daliby wyrazKanadyjczycy w plebiscycie na temat Quebecu w tydzień poprzejęciu władzy przez Renę Levesque'a? Przyjmuje się, Ŝewybierani przedstawiciele reagować będą w sposób mniejemocjonalny i bardziej rozwaŜny niŜ ich elektorat.Niemniej z problemem nadmiernie emocjonalnych reakcjimoŜna starać się uporać na róŜne sposoby: ogłaszają creferendum z pewnym opóźnieniem, które pozwoliłoby na

ochłonięcie nastrojów, albo teŜ przeprowadzają c powtórnegłosowanie dla potwierdzenia rozstrzygnięcia, które zapadło wpierwszym. MoŜna sobie poradzić takŜe z innymizastrzeŜeniami. Dawne ograniczenia, jeśli chodzi o charakterśrodków łą czności, nie stanowią juŜ przeszkody dla rozwijaniaform demokracji bezpośredniej. Wspaniałe osią gnięciawspółczesnej techniki komputerowej otwierają zawrotne wręczmoŜliwości, jeśli chodzi o powszechny udział obywateli wpodejmowaniu decyzji politycznych.Kilka lat temu mogliśmy odnotować historyczne wydarzenie:



98

pierwsze na świecie elektroniczne posiedzenie wspólnotymieszkańców, które przeprowadzono w mieście Columbus wOhio przy uŜyciu sieci telewizji kablowej Qube. Dzięki owemusystemowi łą czności interakcyjnej, mieszkańcy małychprzedmieść Columbus uczestniczyli w decyzjach dotyczą cychprzyszłości miasta. Siedzieli u siebie w domach, a przyciskają cguziki natychmiast wypowiadali się w takich sprawach jakprzeznaczenie róŜnych obszarów miejskich, przepisybudowlane czy budowa autostrady. Ich moŜliwości nieograniczały się tylko do głosowania tak-nie, kanałem fonicznymmogli bowiem dawać wyraz bardziej złoŜonym opiniom,

chociaŜby monitują c prowadzą cego, aby przeszedł juŜ donastępnego punktu programu. Była to pierwsza i bardzo jeszczenieporadna zapowiedź przyszłych moŜliwości, jakie otworzą się przed demokracją bezpośrednią . Za sprawą coraz bardziejzaawansowanych komputerów, satelitów, telefonów, łą czykablowych, wyrafinowanych technik badania opinii publicznej iwielu, wielu innych narzędzi, wykształcony obywatel moŜe poraz pierwszy w dziejach uczestniczyć samodzielnie w tworzeniupolitycznych decyzji. Nie chodzi tu o rozstrzyganie alternatyw,wybór typu alboalbo. Nie chodzi o zastą pienie obecnegosystemu elektronicznymi zgromadzeniami miasteczkowymi, oczym mętnie wspominał Ross Perot. Potrzebne i moŜliwe są bardziej wyszukane i elastyczne procedury i z całą pewnością nie chodzi o konflikt demokracji pośredniej i bezpośredniej,opierają cej się na przedstawicielach obywateli i na nich

samych. Z pewnością zostanie wymyślonych wiele formuł, którepozwolą na połą czenie obu postaci demokracji. JuŜ terazczłonkowie Kongresu i najróŜniejszych innych ciałustawodawczych tworzą własne komisje problemowe,aczkolwiek sami wyborcy w Ŝaden sposób nie mogą zmusić swoich reprezentantów, aby powołali robocze zespoły dla sprawzaniedbywanych czy wysoce kontrowersyjnych. Dlaczego by jednak nie umoŜliwić tego wyborcom, poprzez uznanieobligują cej mocy petycji?Nie upieramy się przy tej propozycji ani przy Ŝadnym innym



99

konkretnym rozwią zaniu, albowiem w tej chwili najwaŜniejsze jest, aby postawić pewien generalny problem: jest moŜliwa całamnogość sposobów uelastycznienia i zdemokratyzowaniaustroju, który jest dziś bliski zapaści, gdyŜ bardzo niewiele osóbczuje, Ŝe ma w nim swoich przedstawicieli. Musimy wystą pić zkolein myślowych, które zostały wyciśnięte w cią gu ostatnichtrzystu lat. Niepodobna juŜ, byśmy rozstrzygali swoje problemyprzy uŜyciu ideologii, modeli i rachitycznych struktur, którenaleŜą do przeszłości drugiej fali.GroŜą one trudnymi do przewidzenia konsekwencjami, dlategowszelkie tego typu innowacje muszą najpierw zostać dokładnie

wypróbowane w wersji lokalnej, zanim zastosuje sieje wglobalnej skali. Cokolwiek moŜemy są dzić o tej czy innejszczegółowej propozycji, dawne wą tpliwości pod adresemdemokracji bezpośredniej tracą na sile dokładnie wtedy, gdycoraz silniej wysuwane są zastrzeŜenia wobec ustrój ówprzedstawicielskich. Dziwaczna, czy nawet niebezpieczna przypierwszym wejrzeniu, demokracja na pół bezpośrednia jestzapewne ideą umiarkowaną , która dopomoŜe wzaprojektowaniu sprawnych instytucji dnia jutrzejszego.

Podział decyzji

Przekazanie w ramach ustroju większej siły mniejszościom orazpozwolenie obywatelom na to, aby bardziej bezpośredniouczestniczyli w rzą dach, to waŜne przedsięwzięcia, ale i one są

rozwią zaniami tylko czą stkowymi. Trzecia z Ŝywotnych zasadpolityki przyszłości będzie musiała przeciwstawić się pichceniudecyzji politycznych w jednym rondlu, w imię przeniesienia ichw sfery, których dotyczą . Nie wystarczy sama wymianaprzywódców; nieodzowny jest takŜe podział decyzji.Niektórych problemów nie daje się rozwią zać na szczeblulokalnym, inne są nie do rozstrzygnięcia na szczebluogólnokrajowym, jeszcze inne wymagają działań podejmowanych jednocześnie na wielu szczeblach. Co więcej,miejsce, w którym



100

rozstrzygają się losy danej kwestii, nie pozostaje stałe, leczzmienia się w czasie. Aby usunąć dzisiejsze zatory decyzyjne,które powstają z racji przeciąŜenia instytucji, trzeba decyzjerozczłonkowywać, części składowe czynić problemem bardziejpowszechnej rozwagi, a miejsce dokonywania wyborudostosowywać do charakteru zagadnienia.Dzisiejsze rozwią zania polityczne stanowią jawne pogwałcenietej zasady. Problemy poprzenosiły się w bardzo róŜne miejsca,ale władza decyzyjna jest bez porównania bardziej nieruchawa.Zdecydowanie zbyt wiele rozstrzygnięć podejmowanych jest naszczeblu centralnym, a struktura instytucji jest najbardziej

zawiła i pełna organizacyjnych ornamentów na poziomiepaństwowym. Niedostateczna liczba decyzji zapada naszczeblu ponadnarodowym i potrzebne do tego celu strukturysą dopiero w powijakach; podobnie jest teŜ z kwestiami, któreregulowane są na poziomach lokalnych: w skali stanów,hrabstw, miast, grup społecznych, które powstają nie wedlekryterium geograficznego.Jeśli chodzi o ów poziom ponadpaństwowy, jesteśmy dziś politycznie równie niedojrzali i zacofani, jak byliśmy na poziomiepaństwowym trzysta lat temu, kiedy rozpoczynała się rewolucjaprzemysłowa. Tymczasem przez przeniesienie decyzji naszczebel wyŜszy od państwa narodowego nie tylko otwiera się moŜliwość skutecznego uporania się z problemami, którenaleŜą współcześnie do najtrudniejszych i najbardziejzapalnych, ale zarazem odciąŜa zablokowane centra

państwowe. Podział decyzji jest rozwią zaniem o bardzoistotnym znaczeniu. Niemniej przeniesienie części decyzji nawyŜszy szczebel jest rozwią zaniem dopiero części problemu,gdyŜ równie oczywista jest konieczność manewru wprzeciwnym kierunku, w wyniku którego znaczna część rozstrzygnięć podejmowana by była na szczeblach niŜszych odcentrum państwowego.Znowu nie chodzi tutaj o sytuację antynomiczną ; o wybórmiędzy absolutną decentralizacją a absolutną centralizacją .Problemem jest inne rozmieszczenie praw do podejmowaniadecyzji



101

w systemie, który tak przesadnie akcentował centralizację, Ŝecentrum jest paraliŜowane przez coraz obficiej napływają ceinformacje. Polityczna decentralizacja sama przez się niegwarantuje demokracji: moŜliwe są przypadki bardzodokuczliwej tyranii lokalnej, a lokalni politycy bywają o wielebardziej skorumpowani niŜ ich odpowiednicy na niwiepaństwowej. Co więcej, całkiem często przeniesienie uprawnień decyzyjnych na niŜsze szczeble ma charakter pozorny i słuŜy wistocie interesom centrum. Tak czy owak, niezaleŜnie od tychwszystkich zagroŜeń, to jedno nie ulega wą tpliwości, Ŝe nie udasię przywrócić sprawności i skuteczności bardzo wielu

instytucjom rzą dowym bez podziału centralnej władzy. CięŜarproblemów decyzyjnych trzeba zmniejszyć przez jegorozczłonkowanie i przeniesienie znacznej części na niŜszepoziomy.Nie chodzi tutaj o nawoływania romantycznych anarchistów, byprzywrócić gminną demokrację, ani teŜ gniew zamoŜnychpodatników, którzy chcieliby zredukować system świadczeń dlaubogich. Chodzi tu o prosty fakt, Ŝe kaŜda polityczna struktura -nawet jeśli wyposaŜona jest w rozbudowaną sieć komputerową - moŜe zawsze przetworzyć i zuŜytkować tylko określoną ilość informacji, moŜe uporać się tylko z określoną liczbą decyzji ookreślonym charakterze, obecne zaś instytucje rzą dowebezradnie uginają się pod brzemieniem wyraźnie dla nich zbytwielkim.Na dodatek prawdą jest, Ŝe instytucje rzą dowe muszą

przystawać do struktury gospodarki, systemu informacyjnego ido wielu innych cech Ŝycia społecznego. Jesteśmy dziś świadkami zasadniczej decentralizacji i regionalizacji produkcjioraz przedsięwzięć gospodarczych. Nie jest wykluczone, Ŝepodstawową jednostką przestaje być gospodarka w skalipaństwa.Podkreślaliśmy juŜ wcześniej, Ŝe widzimy oto, jak pojawia się ogromna wielość wytwarzają cych rozliczne powią zaniapodukładów w ramach gospodarki kaŜdego narodu. Wprzypadku korporacji dostrzegamy dąŜenia nie tylko dowewnętrznego rozczłonkowania, ale takŜe do geograficznejdecentralizacji.Wszystko to jest w znacznej mierze odzwierciedleniem



102

ogromnego przeobraŜenia w przepływie informacji przezspołeczeństwo. Wraz z tym jak słabnie potęga centralnych sieciprzekazu, dokonuje się wskazywana przez nas wcześniejredukcja masowego charakteru komunikacji w obrębiespołeczeństwa. MnoŜą się sieci kablowe, systemykomputerowe, układy prywatnej poczty elektronicznej,informacja wędruje między uŜytkownikami zarejestrowana nakasetach, a wszystko to są składniki wielkiego procesudecentralizacji.Nie jest przeto moŜliwe, aby wyzbywanie się owych formmasowych przez poczynania gospodarcze, komunikacyjne oraz

przez wiele innych waŜnych społecznie sfer nie wymusiłowcześniej lub później decentralizacji takŜe w obszarze decyzjipolitycznych. To zaś nie moŜe się ograniczyć do czystokosmetycznych ulepszeń w istnieją cych instytucjachpolitycznych. Będą toczone wielkie batalie o kontrolę nadbudŜetem, podatkami, ziemią , energią i innymi zasobami.Podział uprawnień decyzyjnych nie będzie łatwy jest jednaknieunikniony w krajach, w których nastą pił przerost centralizmu.

Rozbudowują ce się elity

Pojęcie „bagaŜu decyzyjnego" jest bardzo waŜne dlazrozumienia problemów demokracji. KaŜda społeczność, abyfunkcjonować, wymaga pewnej liczby decyzji politycznych oodpowiednim charakterze. W istocie, kaŜde społeczeństwo ma

sobie właściwą strukturę decyzyjną . Im liczniejsze,zróŜnicowane, częste i skomplikowane są decyzje koniecznedla jego działania, tym większy jest „bagaŜ decyzyjny". Sposób,w jaki ów bagaŜ jest dzielony, określa stopień demokratyzacjidanego społeczeństwa.W społecznościach preindustrialnych, gdzie podział pracy miałcharakter szczą tkowy, a zmiany dokonywały się nad wyrazpowoli, liczba niezbędnych decyzji politycznych czyadministracyjnych była minimalna, a w efekcie niewielki teŜ byłich bagaŜ decyzyjny. Małe, niezbyt wykształcone,niewyspecjalizowane elity feudalne czy monarchiczne mogły zlepszym lub gorszym



103

skutkiem polegać na sobie samych, z nikim nie dzielą cbrzemienia decyzji.Demokracja w naszym dzisiejszym rozumieniu pojawia się dopiero wtedy, gdy bagaŜ decyzyjny nabrzmiewa tak bardzo, Ŝestare elity nie potrafią się z nim uporać. Druga fala przyniosła zesobą rozbudowany handel, znacznie głębszy podział pracy, atakŜe wydźwignęła społeczeństwa na zupełnie nowy poziomskomplikowania i w ten sposób spowodowała tego samegorodzaju implozję decyzyjną , którą wiedzie dziś ze sobą trzeciafala. Zdolności decyzyjne starych elit okazały się niewystarczają ce i trzeba było nowych elit i subelit, aby uporały

się z bagaŜem decyzji. W tym zaś celu trzeba byłozaprojektować rewolucyjne instytucje polityczne.Wraz z tym, jak rozwijało się i dalej komplikowałospołeczeństwo industrialne, elity odpowiedzialne za jegointegrację - „technicy władzy" - nieustannie potrzebowałyzastrzyku świeŜej krwi, aby podołać bagaŜowi informacyjnemu.Był to niewidoczny, a zarazem nieunikniony proces, dziękiktóremu klasa średnia coraz silniej była wcią gana na arenę polityczną . To owa potrzeba skutecznych decyzji politycznychprowadzi do łamania systemu przywilejów, wytwarzają c corazwięcej nisz, które wypełniać trzeba z niŜszych poziomówhierarchii społecznej.Jest to być moŜe uproszczony obraz Ŝycia społecznego,niemniej poucza nas on, Ŝe zakres demokracji mniej zaleŜy oddzieł kultury, Marksowskich klas, odwagi wojennej, zdolności

retorycznych czy politycznej woli, a bardziej jest zaleŜny odcharakteru bagaŜu decyzyjnego, który dźwiga danespołeczeństwo. Im bardziej wzrasta ów bagaŜ, tym bardziejwymusi on ostatecznie demokratyczne uczestnictwo wrozstrzygnięciach. Kiedy wzrasta ów bagaŜ, wtedy problemdemokracji przestaje być kwestią chęci czy niechęci, a staje się sprawą konieczności, gdyŜ bez demokratycznych rozwią zań ustrój społeczny nie moŜe sobie poradzić.Z uwag tych wynika sugestia, Ŝe najprawdopodobniejstanęliśmy u progu nowego obszaru demokracji. ChociaŜ brzemię



104

decyzyjne przytłacza dziś prezydentów, premierów i radyministrów, to zarazem - po raz pierwszy od począ tków rewolucjiprzemysłowej - otwiera przed nami fascynują ce perspektywyradykalnie nowego uczestniczenia w sferze polityki. Potrzebanowych instytucji politycznych towarzyszy potrzebie nowychform Ŝycia rodzinnego, edukacji i organizacji wspólnotowych.Potrzeba ta ma głębokie korzenie w poszukiwaniu nowychźródeł energii, nowych technologii i nowych sposobówprodukcji. Odzwierciedla ona przewrót w systemie komunikacjimiędzyludzkiej i zwią zana jest z potrzebą nowegoukształtowania relacji ze światem nieindustrialnym. Mówią c

krótko, chodzi tu o polityczny odblask tych wszystkichkumulatywnych zmian, które dokonują się naraz w mnogościinnych sfer. Jeśli nie widzi się tych powią zań, nie moŜna pojąć sensu wydarzeń, o których kaŜdego dnia powiadamiają nasnagłówki gazet. Gdyby usiłować sprowadzić współczesnekonflikty polityczne do wspólnego mianownika, to nie chodzibynajmniej o walkę bogaczy z biedotą , waŜniaków zniewaŜnymi, nie chodzi o starcie grup etnicznych czy nawetkapitalistycznej wizji świata z wizją socjalistyczną .NajwaŜniejsza walka rozgrywa się dziś pomiędzy tymi, którzychcą wspierać i utrwalać społeczność industrialną , a tymi,którzy chcą poza nią wykroczyć.

Twórcza powinność

Zadaniem jednych pokoleń staje się tworzenie cywilizacji,zadaniem innych ich ochrona. Generacje, które rozpoczęłydrugą falę, zostały przez warunki zmuszone do działań twórczych. Ludzie typu Monteskiusza, Milla, Madisona musielidopiero wymyślić większość tych form, które my dzisiajtraktujemy jako oczywiste i stałe. PoniewaŜ znaleźli się pomiędzy dwiema cywilizacjami, byli skazani na wyobraźnię.We wszystkich sferach Ŝycia społecznego: w rodzinach,szkołach, firmach, kościołach, w systemie energetycznym isystemie łą czności stajemy w obliczu konieczności stworzenianowych form trzeciej fali. Tak samo



105

zaczyna dziać się z milionami ludzi w wielu krajach. Nigdzie jednak anachroniczność nie jest bardziej jawna i bardziejniebezpieczna niŜ w sferze Ŝycia politycznego, nigdzie teŜ niema większego niedostatku wyobraźni, rzutkości i gotowości doprzygotowania przyszłych zmian. Nawet ludzie olśniewają coinnowacyjni w miejscu swojej pracy - biurze prawniczym,laboratorium, kuchni, klasie szkolnej, magazynie - drętwieją nasamą wzmiankę o tym, Ŝe nasza konstytucja i politycznestruktury są przedawnione i wymagają radykalnej przebudowy.Wizja głębokich politycznych transformacji, ze wszystkimi tegoniebezpieczeństwami, okazuje się tak przeraŜają ca, Ŝe obecny

stan rzeczy, ską diną d surrealistyczny i zniewalają cy, naglewydaje się najlepszym na świecie rozwią zaniem.Z drugiej strony mamy w kaŜdym społeczeństwie grupkę pseudorewolucjonistów, którzy głęboko zakorzenieni w ideologiidrugiej fali, Ŝadnej propozycji nie traktują jako wystarczają coradykalnej: mamy przeto dyluwialnych marksistów,anarchoromantyków, fanatyków prawicowych, rasistowskichdemagogów, religijnych zelotów, gabinetowych buntowników ibogobojnych terrorystów, którzy śnią o totalitarnych technokraciach, średniowiecznych utopiach czy państwach teokratycznych.Nawet wtedy, kiedy w wielkim pędzie wkraczamy w nową epokę dziejową , oni dalej hołubią swoje marzenia, rodem z poŜółkłychkart niegdysiejszych traktatów politycznych. Tym jednak, coczeka nas jako efekt zaostrzają cego się podstawowego starcia,nie jest spełnienie którejkolwiek z dawnych rewolucyjnych wizji:

ani awangardowa partia nie będzie obalać rzą dzą cych elit wimieniu zacofanych mas, ani nie dojdzie do Ŝadnegospontanicznego, oczyszczają cego przewrotu masowego, którywyzwolić miały akty terroryzmu. Nowe polityczne strukturycywilizacji trzeciej fali nie narodzą się w jednym, gwałtownymzrywie, lecz pojawią się w wyniku tysięcznych innowacji ikonfliktów, które na róŜnych szczeblach i w róŜnych miejscachrozgrywać się będą przez całe dekady.Wcale to nie wyklucza moŜliwości uŜycia przemocy w drodze



106

do dnia jutrzejszego. Przejście od cywilizacji pierwszej fali docywilizacji fali drugiej jest krwawym dramatem pełnym wojen,rebelii, głodu, wymuszonych migracji, zamachów stanu iokrucieństw. Dzisiaj, gdy stawka jest wyŜsza, czas krótszy iwiększe przyspieszenie, niebezpieczeństwa są jeszczewiększe. Wiele zaleŜy od zręczności i inteligencji obecnych elit,subelit i superelit. Gdyby miały się okazać równiekrótkowzroczne, wyzbyte wyobraźni i sparaliŜowane strachem jak większość panują cych grup w przeszłości, zwiększy to tylkoryzyko przemocy i gwałtownego unicestwienia samych elit. Jeślinatomiast, przeciwnie, dadzą się one nieść trzeciej fali, jeśli

zrozumiej ą potrzebę rozszerzenia formuły demokracji, wtedymogą same włą czyć się w proces budowania nowej cywilizacji, jak zrobiły to najmą drzejsze z elit pierwszej fali, które potrafiłydostrzec nadchodzenie społeczeństwa industrialnego,zbudowanego na technice i potrafiły współdziałać w jegotworzeniu.Warunki zmieniają się w zaleŜności od kraju, ale nigdy dotą dnie było tak wielu dobrze wykształconych ludzi, którychzbiorowym oręŜem jest niebywale rozbudowana wiedza. Nigdydotą d nie było tak liczne grono osób Ŝyją cych w dostatku, którybyć moŜe niepewny i budzą cy róŜne problemy, jest jednakwystarczają cy, by dać im czas i zapał do obywatelskich troskoraz działań. Nigdy dotą d nie było tak wielkich rzesz, któremogą podróŜować, zapoznawać się z innymi kulturami i uczyć się od nich. Nade wszystko zaś: nigdy dotą d tak wielu nie miało

do zyskania tak wiele, gdyby koniecznym i głębokimprzemianom zapewnić spokojny przebieg. Elity, chociaŜbynajbardziej wykształcone, same z siebie nie stworzą nowejcywilizacji. Do tego potrzeba będzie energii całego narodu,która jest juŜ dostępna i tylko trzeba pomóc jej się wyzwolić.Powiemy więcej: jeśli zwłaszcza my, Ŝyją cy w krajach onajwyŜej rozwiniętej technice, za jasny i wyraźny cel obierzemysobie stworzenie zupełnie nowych instytucji, konstytucji iustrojów, damy ujście nie tylko energii, ale takŜe czemuś więcej: zbiorowej wyobraźni. Im wcześniej zaczniemyprojektować alternatywne rozwią zania



107

polityczne, których podstawą będą trzy omówione wyŜej zasady- siła mniejszości, demokracja na pół bezpośrednia, podziałdecyzji - tym większe mamy szansę na pokojowe przemiany. Topróby ich blokowania, a nie one same, groŜą zaburzeniami iniepokojami. To wynikają ce z zaślepienia usiłowania, by bronić tego, co anachroniczne, rodzą niebezpieczeństwo rozlewu krwi.Wynika z tego, Ŝe aby uniknąć wstrzą sów i przemocy, juŜ terazmusimy się zająć problemem przestarzałej struktury politycznejwspółczesnego świata. Kwestia ta musi stać się przedmiotemzainteresowania nie tylko specjalistów: konstytucjonalistów,ekspertów od prawa wyborczego, polityków, ale takŜe opinii

publicznej: stowarzyszeń, zwią zków zawodowych, kościołów,organizacji kobiecych, grup etnicznych i rasowych, naukowców,gospodyń domowych i biznesmenów.Po pierwsze, trzeba zainicjować moŜliwie jak najszerszą debatę w sprawie potrzeby nowego systemu politycznego, który byłbydostrojony do wymagań trzeciej fali. Potrzebne będą konferencje, programy telewizyjne, konkursy, ćwiczeniasymulacyjne, fingowane konstytuanty, aby uzyskać jaknajwięcej świeŜych pomysłów, jak najszerzej wyzwolić odwagę myślenia na temat politycznej przebudowy. Trzeba będzie dotego uŜyć najnowocześniejszych środków, od satelitów ikomputerów po kasety wideo i interakcyjną telewizję.Nikt nie wie dokładnie, co niesie ze sobą przyszłość ani conajlepiej będzie słuŜyć społeczeństwu trzeciej fali. Nie naleŜywyobraŜać sobie jakiejś jednej masowej reorganizacji czy jednej

rewolucyjnej i totalnej przemiany, która zostałaby podyktowanaod góry. Myśleć trzeba o tysią cach świadomych,zdecentralizowanych eksperymentów. W nich nowe modelerozstrzygnięć politycznych wypróbowane zostaną naszczeblach lokalnych i regionalnych, zanim wykorzysta się je napłaszczyźnie państwowej i ponadpaństwowej. Zarazem jednak juŜ teraz trzeba zacząć pozyskiwać zwolenników takicheksperymentów w skali narodowej i międzynarodowej. Zpowszechnego dziś zniechęcenia, gniewu i rozgoryczenia wstosunku do rzą dów drugiej fali



108

demagodzy mogą wykrzesać ogień fanatycznego poparcia dlarzą dów autorytarnych, ale moŜna je teŜ wykorzystać na rzeczdemokratycznej transformacji świata.Gdyby udało się uruchomić wielki proces edukacyjny -dokonywane naraz w wielu krajach antycypują ce wprawki wnowej demokracji - wtedy zostałoby zaŜegnaneniebezpieczeństwo totalitarne. Całe miliony ludzi trzebaprzygotować do przyszłych przemieszczeń i groźnychkryzysów, jednocześnie wywierają c presję na istnieją ceinstytucje polityczne, aby te szybciej poddały się nieuniknionymzmianom.

Przy wielkim oddolnym parciu nie moŜna zbyt wiele obiecywać sobie po dzisiejszych nominalnych przywódcach; prezydenci ipremierzy, senatorzy i członkowie władz partyjnych wwiększości nie będą palić się do tego, by kwestionować zasadyfunkcjonowania tych właśnie instytucji, które jakkolwiekzacofane, zapewniają im pienią dze, prestiŜ i władzę, aprzynajmniej jej pozór. Zdarzą się z pewnością nielicznidalekowzroczni politycy, którzy przyłą czą się do walki oprzebudowę w imię przyszłości, większość jednak reagować będzie dopiero wtedy, gdy nie uda się juŜ lekcewaŜyć zewnętrznych nacisków lub gdy kryzys będzie juŜ takzaawansowany i bliski konwulsyjnych wstrzą sów, Ŝe niezobaczą juŜ Ŝadnej innej moŜliwości. Odpowiedzialność zazmiany spoczywa zatem na nas i właśnie od siebie musimyzacząć, gdyŜ to siebie musimy nauczyć tego, by nie odwracać

się odruchowo z lękiem od wszystkiego co nowe, zaskakują ce,pozornie ekstrawaganckie. Oznaczać to będzie wydanie walkiwszystkim tępicielom idei, którzy kaŜdą nową sugestię bezzwłocznie usiłują ukatrupić jako niepraktyczną i iluzoryczną ,bronią c w ten sposób tego, co dziś praktyczne i rzeczywiste,chociaŜ zarazem jakŜe często absurdalne, zniewalają ce iniefunkcjonalne. Oznaczać to będzie przeto walkę o wolność wypowiedzi, o prawo do głoszenia pomysłów nawet najbardziejheretyckich.Ów proces wielkiej przebudowy zainicjować trzeba teraz, zanimdalsza dezintegracja systemów politycznych sprawi, Ŝe na



109

ulice wypełzną siły tyranii i nie uda się juŜ przejść do demokracjiXXI wieku drogą pokój ową . Jeśli zaczniemy juŜ teraz, takŜe imy wraz ze swoimi dziećmi weźmiemy udział w fascynują cymprzeobraŜaniu nie tylko zmurszałych struktur politycznych, alewręcz całej cywilizacji. Podobnie jak niegdysiejsi rewolucjoniści,takŜe i my zdani jesteśmy na twórcze myślenie.



110

KILKA INFORMACJI O AUTORACH

Prace Alvina i Heidi Tofflerów przez „Washington Post" zostałyokreślone jako wspaniałe, przez „Wall Street Journal" jako błyskotliwe ielektryzują ce, przez „Business Week" jako niezwykle nowatorskie,podobnie zostały przyjęte przez krytyków w innych krajach. Wydane wmilionach egzemplarzy w ponad trzydziestu językach, publicznie lubprywatnie cytowane były przez takie postacie ze świata polityki jakRichard Nixon, Yasuhiro Nakasone czy Michaił Gorbaczow. KiedyTrzecią falę opublikowano w Chinach, została natychmiastzaatakowana jako rozsiewacz „duchowej zgnilizny Zachodu" i wycofanaz obiegu. Kiedy jednak po wystą pieniu Deng Xiaopinga ponownie

zezwolono na jej sprzedaŜ, znalazła się na drugim miejscu chińskiejlisty bestsellerów. Stała się biblią ruchu demokratycznego, a kiedy zestanowiska przewodniczą cego partii komunistycznej usuwano aoZiyanga, który wykazał zbyt wiele zrozumienia dla studentówdemonstrują cych na placu Tienanmen, jednym z argumentów stało się

jego spotkanie z Tofflerami.ChociaŜ oboje bronią się przed słowem „przepowiednie", argumentują c,Ŝe nikt nie moŜe znać przyszłości, jest zarazem prawdą , Ŝe udało im się z wyprzedzeniem - czasami o kilka dziesięcioleci - opisać wielezdarzeń, które potem wstrzą sały światem. Mówili więc o komputerach,o upadku ZSRR, zjednoczeniu Niemiec, rozpadzie rodziny komórkowej,klonowaniu i kontroli urodzin, o nowych formach organizacjiantybiurokratycznych, mnoŜeniu się nisz rynkowych i niszkomunikacyjnych, o rozwoju aliansów politycznych na rzecz jednej,konkretnej sprawy, o grupach nieformalnych i zainteresowaniudemokracją elektroniczną .Główne prace Alvina i Heidi Tofflerów - Szok przyszłości, Trzecia fala i

Powershift (Przejęcie władzy) - tworzą trylogię, która prezentuje spójnymodel rodzą cej się gospodarki i wyłaniają cego się społeczeństwa.W ostatniej ksiąŜce, War and AntiWar (Wojna i antywojna),wypracowanym wcześniej metodom analizy poddają współczesneproblemy wojny i pokoju.Jeśli ta czy inna ksiąŜka państwa Tofflerów zainteresowała Was,bardzo chcielibyśmy się o tym dowiedzieć, szczególnie gdyby nasunęłysię Wam pomysły, jak przyspieszyć nadejście w Ameryce trzeciej fali.Wszelkie uwagi prosimy przesyłać pod adresem:

The Progress & Freedom Foundation1250 H Street N W, Suitę 550Washington, DC 20005Tel: 202/4842312Fax: 202/4849326Poczta elektroniczna: [email protected]

Alvin i Heidi Toffler - Budowa Nowej Cywilizacji Polityka Trzeciej Fali (1995)

Documents

Transcript of Alvin i Heidi Toffler - Budowa Nowej Cywilizacji Polityka Trzeciej Fali (1995)