FRAGMENTA AGRONOMICA 2007 (XXIV) NR 3(95)

TEORIA I PRAKTYKA ZRÓWNOWA¯ONEGOROZWOJU ROLNICTWA W KRAJACH EUROPEJSKICH

MARIUSZ FOTYMA, STANIS£AW KRASOWICZ

Instytut Uprawy Nawo¿enia i Gleboznawstwa – PIB w Pu³awach

Synopsis. Praca ma charakter przemyœleñ autorów na temat historii i teorii zrównowa¿onego rozwojurolnictwa w krajach europejskich ze szczególnym uwzglêdnieniem Polski. Impuls do tych rozwa¿añ stanowi20 rocznica wydania w Polsce futurologicznej ksi¹zki Tofflera „Trzecia fala”, której zasadnicze tezyprzypomniano we wstêpie do pracy. Autorzy uwa¿aj¹, ¿e rozwój rolnictwa da siê w pe³ny wyjaœniæ w opar-ciu o koncepcje trzech fal Tofflera. Rolnictwo pierwszej fali (agrarnej) mia³o charakter z natury zrówno-wa¿ony, ale przy bardzo niskim stopniu zaspokajania potrzeb ¿ywnoœciowych ludnoœci rolniczej i nielicznejnierolniczej. Rolnictwo trzeciej fali (postindustrialnej) zmierza w kierunku rozwoju zrównowa¿onego,opieraj¹c siê na rosn¹cej œwiadomoœci spo³ecznej i regulacjach prawnych.

S³owa kluczowe – key words: rolnictwo zrównowa¿one – sustainable agriculture, trzecia fala – third wave,Toffler, wspólna polityka rolna – common agriculture policy

WSTÊP

W latach siedemdziesi¹tych XX wieku dostrze¿ono i zdefiniowano zwi¹zki pomiêdzy rozwo-jem gospodarczym, rozwojem stosunków spo³ecznych a œrodowiskiem i zasobami naturalnymi,czego wyrazem by³a Deklaracja Konferencji Narodów Zjednoczonych w sprawie œrodowiskacz³owieka, przyjêta w Sztokholmie w 1972 roku. W jej wyniku podjêto prace nad zdefiniowa-niem tzw. rozwoju zrównowa¿onego (sustainable development) w kontekœcie politycznym,ekologicznym, ekonomicznym i spo³ecznym. Kolejnym krokiem milowym w tym zakresie by³aAgenda 21 stanowi¹ca pok³osie pierwszego szczytu „ekologicznego”, który siê odby³ pod auspi-cjami ONZ w 1992 r. w Rio de Janeiro. Pojêcie rozwoju zrównowa¿onego nie jest jednak dodzisiaj zdefiniowane w sposób jednoznaczny i ogólnie przyjêty. Najczêœciej w ró¿nych opraco-waniach i dokumentach cytuje siê definicjê zaczerpniêt¹ z raportu Komisji Brundtland „Naszawspólna przysz³oœæ”, której zmodyfikowan¹ formê przyjêto równie¿ w polskiej strategii rozwojuzrównowa¿onego [Ministerstwo Ochrony Œrodowiska 1999]. Rozwój zrównowa¿ony (sustainabledevelopment) zdefiniowano jako prawo do zaspokojenia aspiracji rozwojowych obecnej generacjibez ograniczania podobnego prawa przysz³ych pokoleñ. Z definicji tej przede wszystkim wynika,¿e rozwój gospodarczy i cywilizacyjny obecnego pokolenia nie powinien siê odbywaæ kosztemwyczerpywania zasobów nieodnawialnych i niszczenia œrodowiska. Definicja ta ma z koniecz-noœci charakter bardzo ogólny i nie przek³ada siê wprost na dzia³ania w sferze gospodarki i za-rz¹dzania. W wymiarze praktycznym, za najpilniejsze zadanie uznano wypracowanie jednolitychi mierzalnych wskaŸników stanu zrównowa¿enia gospodarki, a w kontekœcie opracowania – jejbardzo wa¿nego dzia³u jakim jest rolnictwo. WskaŸniki te powinny uwzglêdniaæ cele produkcy-jne, ekonomiczne, ekologiczne i spo³eczne. Jednoczesna realizacja tych celów sk³ada siê na po-jêcie rolnictwa zrównowa¿onego.

Teoria i praktyka zrównowa¿onego rozwoju rolnictwa w krajach europejskich 85

WSKA�NIKI OCENY STANU ZRÓWNOWA¯ENIA ROLNICTWA

Pierwszy zestaw wskaŸników dla potrzeb rolnictwa zosta³ przygotowany w koñcu ubieg³egowieku przez OECD [OECD 1999, 2001], a próbê opracowania i adaptacji takich wskaŸników dlawybranych krajów UE podjêto w 2000 r. w projekcie ELISA [ECNC 2000]. Zastosowanie tychwskaŸników w praktyce rolnictwa krajów UE-15 realizowane jest w ramach projektu IRENA[IRENA 2003]. Wstêpne oceny wykonane w projekcie IRENA opublikowane zosta³y w 2005 r.[IRENA 2005]. Dla potrzeb projektu IRENA Europejska Agencja Œrodowiska (EEA) przygoto-wa³a listê 35 wskaŸników rolnoœrodowiskowych uporz¹dkowanych wed³ug modelu D-P-R-S-I(tab. 1).

Tabela 1. WskaŸniki rolnoœrodowiskowe opracowywane w ramach projektu IRENA [IRENA 2003]dla krajów UE-15

Table 1. Agroenvironmental indexes in scope of the project IRENA( IRENA2003) for U-15 countries

Kod EEAFFA Code

WskaŸnikIndex

Dane dostarcz¹Input data from

KlasyfikacjawskaŸnika*

Type of index

IRENA01Powierzchnia objêta dop³atamirolnoœrodowiskowymi

DG Rolnictwo, KrajeCz³onkowskie

R

IRENA02Regionalne stosowanie dobrejpraktyki rolniczej

DG Rolnictwo, DG Œrodowisko,(Kraje Cz³onkowskie), Eurostat

R

IRENA03Regionalne wystêpowanie obszarów owyznaczonych celachœrodowiskowych

DG Œrodowisko, (KrajeCz³onkowskie)

R

IRENA04 Obszar objêty ochron¹ przyrody EEA/IRENA R

IRENA05.1Premia cenowa dla rolnikówprowadz¹cych produkcjê ekologiczn¹

DG Rolnictwo, instytuty badawcze R

IRENA05.2Dochód rolników prowadz¹cychprodukcjê ekologiczn¹

DG Rolnictwo (KrajeCz³onkowskie)

R

IRENA06 Szkolenie rolników Eurostat i DG Rolnictwo R

IRENA07 Obszar objêty produkcj¹ ekologiczn¹ DG Rolnictwo, Eurostat R

IRENA08 Zu¿ycie nawozów FAOSTAT, Eurostat D

IRENA09 Zu¿ycie pestycydówEurostat, Kraje Cz³onkowskie,OECD

D

IRENA10Intensywnoœæ wykorzystywania wody(do nawodnieñ)

Eurostat, CORINE Land Cover D

IRENA11 Zu¿ycie energii Eurostat, Kraje Cz³onkowskie D

IRENA12 Zmiany w u¿ytkowaniu gruntówEEA/IRENA, Eurostat, KrajeCz³onkowskie

D

IRENA13Struktura u¿ytkowaniagruntów/chowu zwierz¹t

Eurostat, Kraje Cz³onkowskie, DGRolnictwo

D

IRENA14 Praktyki zarz¹dzania gospodarstwemEurostat, DG Rolnictwo, KrajeCz³onkowskie

D

IRENA15 Intensyfikacja/Ekstensyfikacja Eurostat, DG Rolnictwo D

IRENA16 Specjalizacja/dywersyfikacja Eurostat, DG Rolnictwo D

M. Fotyma, S. Krasowicz86

cd. tabeli 1

IRENA17 MarginalizacjaDG Rolnictwo, KrajeCz³onkowskie

D

IRENA18Bilans sk³adników pokarmowychbrutto

Kraje Cz³onkowskie, przemys³ D

IRENA19 4Emisja metanu (CH ) i podtlenku

2azotu (N O)EEA/IRENA P

IRENA20 Zanieczyszczenie gleb pestycydami JRC P

IRENA21 Zanieczyszczenie wód Kraje Cz³onkowskie P

IRENA22 Zu¿ycie wody przez rolnictwo EEA/IRENA, Eurostat/OECD P

IRENA23 Erozja gleb JRC, EEA/IRENA, Eurostat P

IRENA24Zmiany u¿ytków rolnych na u¿ytkipó³naturalne lub naturalne i vice versa

EEA/IRENA, Eurostat P

IRENA25 Bioró¿norodnoœæ genetycznaFAO, DG Zdrowia i OchronyKonsumentów, KrajeCz³onkowskie

P

IRENA26 Obszary rolne cenne przyrodniczo DG Rolnictwo, EEA/IRENA P

IRENA27Produkcja energii odnawialnej(wg Ÿróde³)

Kraje Cz³onkowskie, Eurostat P

IRENA28 Bogactwo gatunkowe (np. ptaków) EEA/IRENA S

IRENA29 JakoϾ gleby JRC, EEA/IRENA, Eurostat S

IRENA30 Azotany/pestycydy w wodach EEA/IRENA, Kraje Cz³onkowskie S

IRENA31 Poziom wód gruntowych Kraje Cz³onkowskie S

IRENA32 Stan krajobrazuEurostat, EEA/IRENA, DGRolnictwo, Kraje Cz³onkowskie

S

IRENA33Wp³yw rolnictwa na siedliskai bioró¿norodnoœæ

Eurostat, DG Rolnictwo I

IRENA34.1Udzia³ rolnictwa w emisji gazówcieplarnianych

EEA/IRENA I

IRENA34.2Udzia³ rolnictwa w zanieczyszczeniuazotanami

EEA/IRENA, Eurostat/OECD I

IRENA34.3 Udzia³ rolnictwa w zu¿yciu wody EEA/IRENA, Eurostat/OECD I

IRENA35Wp³yw rolnictwa na rozmaitoœækrajobrazu

EEA/IRENA, Eurostat, DGRolnictwo

I

oznaczenia w modelu D-P-R-S-I: *

D – oznacza tzw. si³y steruj¹ce, które oddzia³uj¹ dodatnio lub ujemnie na œrodowisko, P – jest to wskaŸniksi³y presji na œrodowisko wynikaj¹cej z dzia³alnoœci cz³owieka i jest œciœle powi¹zany z produkcj¹ i kon-sumpcj¹ dóbr, R – wskaŸnik reakcji cz³owieka (spo³eczeñstwa) na zagro¿enia dla œrodowiska i gotowoœcido ich eliminowania lub naprawiania szkód, S – wskaŸnik stanu œrodowiska oraz iloœci i jakoœci jegozasobów, I – wskaŸnik si³y oddzia³ywañ powoduj¹cych zmiany w stanie œrodowiska Driving force-Pressure-State-Impact-Response* denotation in D-P-R-S-I model:D – driving force, P – pressure, R – response, S – tate, I – impact

Teoria i praktyka zrównowa¿onego rozwoju rolnictwa w krajach europejskich 87

WskaŸniki porz¹dkowane wed³ug ró¿nych modeli, w tym modelu D-P-R-S-I, maj¹ byæ stoso-wane do ró¿nych celów, dlatego koniecznym by³o ustalenie uzupe³niaj¹cych kryteriów ich wy-boru. Za kryteria takie OECD przyjê³o przydatnoœæ do oceny polityk, przydatnoœæ dla u¿ytkow-nika, poprawnoœæ analityczn¹ oraz mierzalnoœæ [OECD 1999]. Wymienione w tabeli 1 wskaŸnikiwykorzystywane s¹ przede wszystkim do oceny stopnia zrównowa¿enia rolnictwa w du¿ych ska-lach: kraju, regionu, jednostki administracyjnej. S¹ one mniej przydatne do oceny poszczególnychgospodarstw rolnych i w tym aspekcie musz¹ byæ nadal weryfikowane i uszczegó³awiane. Jakdot¹d, poszczególne wskaŸniki traktowane s¹ odrêbnie i nie wypracowano metod syntetycznegoich ujêcia nawet w obrêbie wymienionych cz³onów modelu D-P-R-S-I. Poszczególne kraje maj¹swobodê w doborze wskaŸników do oceny stopnia zrównowa¿onego gospodarowania w rol-nictwie. Dla Polski zestaw takich wskaŸników zosta³ zaproponowany przez Fabera [2007], w ra-mach prac w programie wieloletnim IUNG-PIB.

Na prze³omie lat 2007/2008 opublikowany zostanie kolejny raport dotycz¹cy postêpu w za-kresie wdra¿ania wskaŸników rolnoœrodowiskowych w krajach OECD. ZapowiedŸ tego wy-dawnictwa jest ju¿ dostêpna w Internecie [OECD 2007] ³¹cznie ze wstêpnym spisem treœci. Jakwynika z tej zapowiedzi, raport bêdzie siê dzieli³ na 4 g³ówne czêœci (rozdzia³y): 1. Ogólne trendyw stanie œrodowiska rolniczego w latach 1990-2004 (OECD trends 1990-2004 of environmentalconditions related to agriculture), 2. Postêp w opracowywaniu i wdra¿aniu wskaŸników rolno-œrodowiskowych w krajach OECD (OECD Progress in developing agri-environmental indi-cators), 3. Trendy w poszczególnych krajach OECD w stanie œrodowiska rolniczego w latach1990-2004 (Country trends 1990-2004 of environmental conditions related to agriculture),4. Wykorzystanie wskaŸników rolnoœrodowiskowych w polityce (Using agri-environmental indi-cators as a policy tools). Wstêpna wersja tego raportu jest przedstawiona w innym artykule z³o-¿onym na konferencjê PTA (autor Kelvin Harris). Autorzy tego opracowania czuj¹ siê w zwi¹zkuz tym zwolnieni z obowi¹zku przedstawiania zagadnieñ zwi¹zanych z kluczowym dla rozwojuzrównowa¿onego problemem wskaŸników rolnoœrodowiskowych.

Dalsz¹ czêœæ opracowania poœwiêcono natomiast bardziej ogólnym rozwa¿aniom nad stanemrolnictwa i perspektywami jego dalszego rozwoju w aspekcie pewnych ogólnych uwarunkowañcywilizacyjnych. Asumpt do takiego podejœcia da³a 20 rocznica ukazania siê w Polsce przek³adus³ynnej futurologicznej ksi¹¿ki Alvina Tofflera „Trzecia fala” [Toffler 1986] .

POWTÓRKA Z TOFFLERA

Polowczyk [2007] w swoim eseju pisze: „Alvin Toffler uwa¿any jest przez wielu za najwybit-niejszego futurologa prze³omu wieków i twórcê nowych koncepcji biznesu. Ksi¹¿ka („Trzeciafala”) ukaza³a siê w Polsce w 1986 r. w 5 lat po amerykañskiej premierze. Pamiêtajmy w jakimmomencie historycznym by³a pisana: koniec lat 70. Istnia³y dwa supermocarstwa USA i ZSRR,kilka lat wczeœniej œwiatem wstrz¹sn¹³ pierwszy kryzys energetyczny, a Klub Rzymski przepo-wiada³ upadek cywilizacji na Ziemi. Jeszcze nie by³o Internetu ani telefonów komórkowych,a komputery osobiste zaczê³y siê dopiero pojawiaæ w Ameryce”.

W dotychczasowej historii cywilizacji ludzkiej, obejmuj¹cej w zasadzie oko³o 10 tysiêcy lat,Toffler wyró¿nia d³ugi, kilku tysi¹cletni okres (zwany fal¹) agrarny i oko³o zaledwie 300 letni,chocia¿ nadal istniej¹cy, okres industrialny. W krajach najbardziej rozwiniêtych zaczynaj¹ siêkszta³towaæ zrêby trzeciego okresu (fali), zwanego umownie postindustrialnym. Przechodzeniez poprzedniego do kolejnego okresu wi¹za³o siê zawsze z zaburzeniami spo³ecznymi o charakte-rze rewolucyjnym, polegaj¹cymi na walce obroñców starego ze zwolennikami nowego porz¹dkucywilizacyjnego. Obrazowo Toffler okreœla to jako kolejne fale w rozwoju ludzkoœci zmywaj¹ce

M. Fotyma, S. Krasowicz88

utrwalony porz¹dek rzeczy. Wywód Tofflera jest bardzo klarowny równie¿ dziêki temu, ¿ew ka¿dym okresie wyró¿nia trzy podstawowe sfery dzia³ania cz³owieka, a wiêc technosferê,socjosferê i infosferê. Ró¿nice pomiêdzy trzema wymienionymi okresami (falami) sprowadzaj¹siê w gruncie rzeczy do ró¿nic w obrêbie ka¿dej z tych sfer, nadaj¹c im charakter specyficzny dladanego okresu.

W cywilizacji agrarnej podstaw¹ wszystkiego, a wiêc gospodarki, kultury, rodziny a¿ postruktury w³adzy by³a ziemia, a ¿ycie by³o zorganizowane w ramach i wokó³ wsi. Gospodarka,a wiêc technosfera, by³a zdecentralizowana i w ka¿dej minispo³ecznoœci (wsi) wytwarzano i kon-sumowano na miejscu wiêkszoœæ potrzebnych rzeczy, a niezbêdnej do tego energii dostarcza³apraca ¿ywa ludzi i zwierz¹t gospodarskich. Wzglêdne nadwy¿ki produktów konsumowane przezaparat w³adzy powstawa³y w wyniku kontrybucji czêœci zasobów krajowych lub rabunku zasobówcudzych. Pozycje ¿yciow¹ okreœla³o urodzenie utrwalaj¹ce podzia³ spo³eczeñstwa na klasy(kasty), a ¿ycie toczy³o siê w obrêbie wielopokoleniowej rodziny. Socjosfera by³a zatem bardzouproszczona. Infosfera obejmowa³a niewielki procent spo³eczeñstwa (w³adza, duchowieñstwo)i opiera³a siê w rzeczywistoœci wy³¹cznie na przekazie ustnym. W obrêbie cywilizacji agrarnejistnia³y oczywiœcie nadal „wyspy” cywilizacji prymitywnych opartych o zbieractwo i myœlistwo,a z drugiej strony pojawia³y siê przeb³yski cywilizacji nastêpnego etapu, który jednak nigdzie nieprzybra³ pe³nego charakteru okresu industrialnego. Prze³om nast¹pi³ dopiero w latach 1650-1750z nastaniem tzw. rewolucji przemys³owej, a wiec drugiej fali cywilizacyjnej, która do chwiliobecnej zmiot³a z wiêkszoœci powierzchni ziemi cywilizacjê agrarn¹ i bezlitoœnie zniszczy³a wy-spowe resztki cywilizacji pre-agrarnych.

Zasadnicz¹ cech¹ cywilizacji industrialnej jest rozdzielnie dwóch podstawowych sfer dzia³aniacz³owieka, to znaczy produkcji i konsumpcji. W okresie agrarnym wiêkszoœæ wytwarzanych pro-duktów i dóbr przeznaczana by³a na u¿ytek w³asny, a tylko nieznaczna ich czêœæ przechwytywanaprzez wy³¹cznie konsumuj¹c¹ czêœæ spo³eczeñstwa (w³adza, wojownicy, duchowieñstwo).W okresie industrialnym spo³eczeñstwo zaczyna siê wyraŸnie dzieliæ na producentów i konsu-mentów, czemu nie przeszkadza oczywisty fakt, ¿e jedni mog¹ byæ równoczeœnie drugimi. Tenpodzia³ znalaz³ swoje odbicie we wszystkich poprzednio wymienionych sferach dzia³ania cz³o-wieka. Technosfera charakteryzuje siê zastosowaniem na masow¹ skalê nieodnawialnych Ÿróde³energii, masow¹ skal¹ wytwarzania standardowych pocz¹tkowo produktów i zorganizowaniemsieci ich dystrybucji na rynku pieniê¿nym. Na rynku sprzedaje siê i kupuje, tu cytat z Tofflera:„nie tylko towary, ale si³ê robocz¹, idee, sztukê i dusze”. Podstaw¹ socjosfery staje siê tzw. „nu-klearna rodzina” sk³adaj¹ca siê z ojca, matki i kilkorga zaledwie dzieci. Rodzina ta pozbywaj¹csiê obci¹¿eñ zwi¹zanych z opiek¹ nad starszymi, a tak¿e dziêki upowszechnieniu szko³y i du¿ejczêœci opieki nad dzieæmi, staje siê znacznie bardziej ruchliwa i dyspozycyjna w podzielonym naproducentów i konsumentów spo³eczeñstwie. Szko³y staj¹ siê swoistymi „fabrykami dusz”,kszta³tuj¹cymi punktualnoœæ, pos³uszeñstwo i umiejêtnoœæ wykonywani standardowych czynnoœci – cechy wymaganej przez spo³eczeñstwo industrialne. Ogromne zmiany nast¹pi³y w infosferze.Dziêki wynalazkowi druku, wprowadzeniu poczty, a nastêpnie telefonu uproœci³ siê i przyspieszy³przekaz informacji pomiêdzy poszczególnymi jednostkami w spo³eczeñstwie, zastêpuj¹c dawnyprzekaz ustny. Pojawia siê równie¿ nowy rodzaj przekazu – przekaz masowy, s³u¿¹cy do prze-kazywania komunikatów masowych wielu cz³onkom spo³eczeñstwa naraz. S³u¿¹ temu nowo-czesne œrodki przekazu, od gazet poprzez radio do telewizji masowej. Œrodki przekazu masowegopozostaj¹ jednak w dyspozycji w³adzy i korporacji przemys³owo-handlowych, a przeciêtny cz³o-nek spo³eczeñstwa jest tylko biernym odbiorc¹ identycznych i standardowych w zasadzie infor-macji. Industrializm ogarn¹³ praktycznie ca³¹ kulê ziemsk¹ i wszêdzie ujawni³o siê wspólnych 6zasad charakteryzuj¹cych ten okres rozwoju cywilizacji, wnikaj¹cych zreszt¹ z podstawowej jegocechy, polegaj¹cej na rozdziale sfery produkcji i konsumpcji. S¹ to zasady: standaryzacji, specja-

Teoria i praktyka zrównowa¿onego rozwoju rolnictwa w krajach europejskich 89

lizacji, synchronizacji, koncentracji, maksymalizacji i centralizacji. Terminy te s¹ w zasadziesamo objaœniaj¹ce siê, tym niemniej warto podaæ za Tofflerem krótk¹ ich charakterystykê.Standaryzacja objê³a przede wszystkim technosferê, a wiêc masowe wytwarzanie podobnych dóbri jednakowe sposoby ich dystrybucji. Standaryzacji uleg³a jednak w okreœlonym zakresiesocjosfera (szkolnictwo, opieka medyczna itp.) i infosfera (us³ugi pocztowe, telekomunikacyjneitp.). Specjalizacja polega na podziale czynnoœci pomiêdzy grupy spo³eczne, a w ich obrêbiepomiêdzy poszczególnych pracowników. Specjalizacja doprowadzi³a do ogromnego wzrostuwydajnoœci pracy, ale jednoczeœnie do znacznego uprzedmiotowienia poszczególnych pracowni-ków, a wiêc cz³onków spo³eczeñstwa. Synchronizacja dotyczy w pierwszym rzêdzie technosfery,ale odcisnê³a swoje piêtno równie¿ na socjosferze (organizacja czasu rodziny) i infosferze (u-jednolicony w czasie przekaz informacji). Synchronizacja wi¹¿e siê nierozerwalnie z punktu-alnoœci¹, st¹d wszczepiany od dzieciñstwa jednakowy dla wszystkich rytm zagospodarowaniaczasu. Koncentracja objê³a przede wszystkim Ÿród³a energii, ale równie¿ pracê (w fabrykach,a potem w koncernach przemys³owych) i wreszcie kapita³. Z czasem koncentracja wkroczy³ado infosfery, powoduj¹c powstanie wielkich, ponadnarodowych koncernów zawiaduj¹cych ma-sowym przekazem informacji. Maksymalizacja by³a pochodn¹ standaryzacji i specjalizacji i po-lega³a na realizacji zasady „du¿e jest piêkne”. Toffler podaje jako przyk³ad kompaniê AiTdzia³aj¹c¹ w obszarze infosfery, która w 1970 r. zatrudnia³a prawie milion pracowników daj¹cutrzymanie co najmniej 3 milionom osób. By³a to liczba ludzi niemal odpowiadaj¹ca ca³ej lud-noœci Stanów Zjednoczonych Ameryki w pierwszej fazie ich powstawania. Nieub³agan¹ kon-sekwencj¹ dzia³ania piêciu omówionych zasad drugiej fali by³a zasada szósta – centralizacja.Dotyczy³a ona informacji i zarz¹dzania, a najbardziej spektakularnym przyk³adem wkraczaniacentralizacji by³o powstanie centralnych banków narodowych, a ostatnio i ponadnarodowych.

Druga fala osi¹gnê³a ju¿ swój szczyt i wed³ug Tofflera w krajach wysoko rozwiniêtychrozpoczyna siê jej powolne opadanie. Proces wkraczania trzeciej fali, a w³aœciwie jej œcieraniaz fal¹ drug¹, datuje siê na lata 60. ubieg³ego wieku. W 1972 roku ukaza³a siê s³ynna ksi¹¿ka, aw³aœciwe raport tzw. Klubu Rzymskiego pt. „The limits of growth”, przet³umaczona i wydana wPolsce w 1973 r. pod tytu³em „Granice wzrostu” [1973]. W ksi¹¿ce, której g³ównym twórc¹ i ani-matorem by³ Dennis Meadows (obecnie profesor MIT) przedstawiono komputerowe scenariuszerozwoju cywilizacji ludzkiej w okresie nastêpnych 100 lat. Wiêkszoœæ tych scenariuszy macharakter pesymistyczny i przewiduje upadek cywilizacji, a nawet zag³adê ludzkoœci na skutekstarcia dwóch przeciwstawnych procesów: wyczerpywania naturalnych zasobów surowcówi energii oraz niekontrolowanego przyrostu liczby ludzi na kuli ziemskiej. Wiêkszoœæ tychscenariuszy na szczêœcie siê nie sprawdzi³a, chocia¿ autorzy „Granic Wzrostu” podtrzymuj¹ swojatezê, ¿e „przekroczyliœmy ju¿ granice tylko jeszcze o tym nie wiemy”. Teza ta stanowi motywwiod¹cy dwóch kolejnych, nie tak ju¿ s³ynnych raportów tego zespo³u [Meadows i in. 2004], aostatnio zyska³a znaczn¹ popularnoœæ dziêki nagrodzonemu Oscarem ekologicznego filmu, firmo-wanego przez by³ego wiceprezydenta USA Al Gora pt. „The Inconvient Truth” (w Polsce „Nie-wygodna prawda”). Trzecia fala Tofflera stanowi nie w pe³ni jeszcze uœwiadomion¹ przez ogó³ludzi odpowiedŸ na zagro¿enia jakie niesie ze sob¹ fala druga. Opisuj¹c falê trzeci¹ zwan¹wstêpnie postindustrialn¹, Toffler wkracza w dziedzinê prognozowania. Prognozowanie jest sztu-k¹ trudn¹, a nawet ryzykown¹ i Daniel Bell, wybitny socjolog amerykañski, autor ksi¹¿ki „TheComing of Post-Industrial Society”, stwierdza, ¿e przysz³oœæ nie istnieje i mówienie o niej toczyste gdybanie. Autor Trzeciej fali podj¹³ jednak to ryzyko, a przedstawiona przez niego wizjatrzeciej fali, je¿eli nawet nie sprawdzi siê, to jest niew¹tpliwe bardzo inspiruj¹ca.

Podstaw¹ trzeciej fali bêdzie oparcie rozwoju cywilizacyjnego na jedynie odnawialnych „su-rowcach” jakimi s¹ twórcza wyobraŸnia ludzi i powszechny dostêp do informacji. Trzecia fala„przybierze” dlatego najpierw w infosferze, a nastêpnie opanuje socjosferê i technosferê. Bardzo

M. Fotyma, S. Krasowicz90

ju¿ widoczne przemiany w infosferze polegaj¹ na odmasowieniu œrodków przekazu i tworzeniutzw. inteligentnego œrodowiska polegaj¹cego na upowszechnieniu i powi¹zaniu w sieæ WWW komputerów oraz wielozadaniowych telefonów osobistych (komórkowych). W technosferzeupowszechniaj¹ siê energio- i materia³ooszczêdne technologie produkcji, a tak¿e odnawialneŸród³a energii, zastêpuj¹ce energiê gazu ziemnego, ropy naftowej i wêgla. Nastêpuje odwrót odstandaryzacji produkcji i dystrybucji dóbr. Centra handlowe przestaj¹ byæ dystrybucyjnymi mono-litami, a gromadz¹ pod wspólnym dachem setki sklepików oferuj¹cych produkty „przykrojonena miarê” (taylor made) poszczególnych konsumentów. Najbardziej kontrowersyjne s¹ przewi-dywane przez Tofflera zmiany w socjosferze polegaj¹ce na ponownym po³¹czeniu funkcji pro-ducenta i konsumenta w jedn¹ funkcjê tzw. prosumenta. Wi¹¿e siê to z powstawaniem „wiosekelektronicznych”, w których ludzie pracowaæ bêd¹ w domu, a wiêzi spo³eczne zmieni¹ charakterz zawodowych na osiedlowe. Pod tym wzglêdem spo³eczeñstwa trzeciej fali bêd¹ bardziejprzypomina³y spo³eczeñstwa pierwszej (agrarnej) ni¿ drugiej (industrialnej) fali cywilizacyjnej.Ta czêœæ teorii Tofflera jest zreszt¹ najbardziej krytykowana i nad jej s³usznoœci¹ zastanawia siêsam autor.

TEORIA FAL A ROLNICTWO

Toffler by³ typowym cz³owiekiem miasta i rolnictwo by³o mu, wydaje siê, dosyæ obce, na cowskazuje prawie ca³kowity brak odwo³ania w Trzeciej fali do tej dziedziny dzia³ania cz³owieka.Wielkoœæ jego wizji polega jednak i na tym, ¿e przedstawiona analiza rozwoju cywilizacji mo¿ebyæ z powodzeniem zastosowana równie¿ do rolnictwa. Kolejne fale w rolnictwie przychodzi³yjednak z pewnym opóŸnieniem, a ich si³¹ motoryczn¹ by³y wczeœniejsze zmiany w przemyœle.Pierwszy okres (fala) – agrarny, trwa³ w rolnictwie krajów europejskich jeszcze do pocz¹tku XXwieku, a w niektórych czêœciach Starego Kontynentu, do koñca II Wojny Œwiatowej. Mo¿na tot³umaczyæ relatywnie ma³ym zapotrzebowaniem na ¿ywnoœæ wobec ogromnej przewagi ludnoœciwiejskiej (polegaj¹cej na samozaopatrzeniu) i niskiej sile nabywczej ludnoœci miejskiej. Tech-nosfera opiera³a siê g³ównie na sile ¿ywej, a ówczesne wynalazki techniczne (kierat, ko³om³yñskie, ¿uraw studzienny) s³u¿y³y tylko do zwielokrotniania si³y miêœni ludzi i zwierz¹t.Z ogólnej liczby kilkudziesiêciu milionów ludzi zamieszkuj¹cych Europê na pocz¹tku XX wieku,niemal 90% stanowi³a ludnoœæ wiejska, a jeden rolnik czy raczej ch³op by³ w stanie wyprodu-kowaæ ¿ywnoœæ zaledwie dla 2 - 3 kolejnych osób. W socjosferze panowa³a wielopokoleniowai wielodzietna rodzina, realizuj¹ca swoje skromne aspiracje kulturalne i edukacyjne w obszarzejednej wsi, a co najwy¿ej gminy. Poziom edukacji by³ niski i w wielu krajach rodziny pozostawa³yw obszarze analfabetyzmu. Infosfera na wsi praktycznie nie funkcjonowa³a, czytelnictwo ksi¹¿eki prasy ogranicza³o siê do bardziej œwiat³ych jednostek, a us³ugi pocztowe praktycznie na wieœ niedociera³y. Druga fala przysz³a w rolnictwie Zachodniej Europy w pocz¹tkach XX wieku, po IWojnie Œwiatowej, ale jej „przybór” nale¿y datowaæ na pierwsze lata po II Wojnie i trzeba gowi¹zaæ z powstaniem zal¹¿ków zjednoczonej Europy. W 1957 r., a wiêc równo przed 50 laty,zosta³a powo³ana Traktatem Rzymskim Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG), która ju¿po 5 latach – w 1962 ustanowi³a Wspóln¹ Politykê Roln¹ (WPR), jedyn¹ do chwili obecnejw pe³ni jednolit¹ politykê Zjednoczonej Europy. Celami WPR by³o zapewnienie rolnikom odpo-wiedniego poziomu ¿ycia, stworzenie bezpieczeñstwa ¿ywnoœciowego ogó³owi ludnoœci i ochronadziedzictwa obszarów wiejskich. W latach 70. i 80. druga fala, industrialna „zala³a” ca³kowicierolnictwo Europy Zachodniej. Nast¹pi³y gwa³towne i zasadnicze zmiany w technosferze, socjo-sferze i infosferze, a klasyczne rolnictwo jednocz¹ce funkcje producenta i konsumenta, przesta³ow zasadzie istnieæ. W technosferze wyeliminowana zosta³a w du¿ej czêœci praca ¿ywa i jej

Teoria i praktyka zrównowa¿onego rozwoju rolnictwa w krajach europejskich 91

miejsce zajê³y coraz bardziej skomplikowane maszyny napêdzane paliwem p³ynnym. Zatrudnieniew sektorze rolniczym, ³¹cznie z leœnictwem i rybo³ówstwem, zmniejszy³o siê do oko³o 7,4 mlnzatrudnionych, co stanowi niespe³na 5% ogólnej liczby zatrudnionych. W rozwijaj¹cym siê dy-namicznie przemyœle rolno-spo¿ywczym znalaz³o zatrudnienie dalszych 3,5 miliona pracownikówto znaczy oko³o 2,5% ogó³u zatrudnionych. Na 100 mieszkañców krajów UE-15 przypada³ow 1997 r. zaledwie 2 zatrudnionych w rolnictwie i 1 zatrudniony w przemyœle rolno-spo¿ywczym.Mimo ogromnego wzrostu wydajnoœci pracy i podniesienia poziomu kwalifikacji rolników, udzia³rolnictwa w dochodzie narodowym spad³ jednak z 6% GDP w 1970 r. do 3% w roku 1986 i nie-spe³na 2% w roku 1996. Bardzo du¿e zmiany nast¹pi³y w wykorzystaniu podstawowego zasobu,a w³aœciwie œrodka produkcji rolnictwa, jakim jest ziemia. W latach 1975-1995 area³ gruntówornych w krajach UE-15 wzrós³ o 4 mln ha i o tyle¿ zmniejszy³ siê area³ u¿ytków zielonych.W uprawie na gruntach ornych zaczê³y dominowaæ pszenica i kukurydza, a tak¿e zwiêkszy³ siêarea³ roœlin str¹czkowych i oleistych. W zasadniczym stopniu zmieni³y siê socjosfera i infosferarolnictwa. Wœród rolników zacz¹³ siê upowszechniaæ model rodziny nuklearnej, w której kobietyje¿eli pracowa³y, to z regu³y poza rolnictwem, a dzieci kszta³ci³y siê i bardzo czêsto opuszcza³ygospodarstwo i wieœ. Odsetek kobiet pracuj¹cych w rolnictwie w krajach UE-15 wynosi obecniezaledwie oko³o 30%. Zmiany w infosferze doprowadzi³y do wzrostu znaczenia rolniczych orga-nizacji zawodowych, które poprzez umiejêtny lobbing zaczê³y wywieraæ du¿y wp³yw na politykêkrajów UE. Sprzyja³ temu wydatny wzrost wykszta³cenia rolników i obecnie ponad 6% ogó³u ichliczby legitymuje siê studiami wy¿szymi. Proindustrialna polityka rolna EWG, a nastêpnie UEnapêdzana by³a dotacjami do produkcji i eksportu artyku³ów rolnych. W latach 70. dotacje te po-ch³ania³y niemal 70% bud¿etu EWG, a obecnie jeszcze ponad 45% z tym, ¿e charakter ich uleg³zasadniczej zmianie. Powodzenie WPR zaczê³o siê mierzyæ k³opotliwymi wskaŸnikami ogrom-nego wzrostu nadwy¿ek artyku³ów ¿ywnoœciowych, a szczególnie ziarna zbó¿, mas³a i miêsa wo-³owego. Coraz wiêksz¹ uwagê zaczêto równie¿ zwracaæ na zagro¿enia dla œrodowiska przyrodni-czego ze strony rolnictwa industrialnego. Oznacza³o to za³amywanie siê drugiej fali w rolnictwie,którego pocz¹tek przypada na lata 90. i pocz¹tek fali trzeciej – postindustrialnej. Za cenzurêmo¿na uznaæ rok 1992, w którym traktatem z Maastricht ustanowiono Uniê Europejsk¹. W tymsamym roku nast¹pi³a pierwsza, o tak du¿ym ciê¿arze gatunkowym, reforma WPRF. Duch re-formy by³ zbie¿ny z zaleceniami odbytego w tym¿e roku szczytu „ekologicznego” w Rio deJaneiro, jakkolwiek jej autorzy kierowali siê równie¿ bardzo praktycznymi wzglêdami zmniejsze-nia nadwy¿ek produktów rolnych. Autorzy reformy wprowadzaj¹c obowi¹zek od³ogowania czêœcigruntów, zmniejszaj¹c ceny gwarantowane zbó¿ i miêsa wolowego oraz wprowadzaj¹c obowi¹zekochrony œrodowiska we wszystkich krajach cz³onkowskich, w formie programów rolnoœrodo-wiskowych, opowiedzieli siê za zrównowa¿onym rozwojem rolnictwa.

Kolejna integracja wymagañ œrodowiskowych z polityk¹ roln¹ by³a przeprowadzona w roku1999 w ramach „Agendy 2000”, która podtrzyma³a obligatoryjny charakter programów rolno-œrodowiskowych we wszystkich krajach cz³onkowskich, na zasadzie zobowi¹zañ dobrowolniepodejmowanych przez rolników. Do chwili obecnej programami rolnoœrodowiskowymi w krajachUE-15 objêto niemal 25% ogólnej powierzchni u¿ytków rolnych. Od czasu Agendy 2000 wspólnapolityka rolna przybiera coraz bardziej charakter polityki rozwoju obszarów wiejskich. Obszarywiejskie zajmuj¹ oko³o 90% ogólnego terytorium UE i s¹ zamieszkane przez ponad 50% ogó³uludnoœci, co znacznie przekracza liczbê ludnoœci zawodowo zwi¹zanych z rolnictwem. Zaczynasiê w ten sposób realizowaæ koncepcja „globalnej wioski” Tofflera. Rolnicy, obok zasadniczejfunkcji jak¹ jest produkcja surowców do produkcji ¿ywnoœci lub gotowej ¿ywnoœci zaczynaj¹spe³niaæ w coraz szerszym zakresie rolê „s³u¿by œrodowiskowej”, a wiêc staj¹ siê z nadania spo-³ecznego swego rodzaju depozytariuszami œrodowiska przyrodniczego. Rolników, poprzez okre-œlony system zachêt finansowych, zaczyna siê równie¿ czyniæ odpowiedzialnymi za zdrowie spo-

M. Fotyma, S. Krasowicz92

³eczeñstwa („zdrowa ¿ywnoœæ”, agroturystyka), a tak¿e za zaspakajanie bardziej wyrafinowanychpotrzeb ¿ywnoœciowych bogatszej jego czêœci (produkty opatrzone logo PDO lub PGI gwarantu-j¹ce ich pochodzenie i zwi¹zane z tym specyficzne cechy jakoœciowe). Szczególn¹ w tym wzglê-dzie rolê zaczyna odgrywaæ tzw. rolnictwo ekologiczne, kieruj¹ce siê zupe³nie innymi ni¿ rolnic-two industrialne zasadami organizacji i technologii produkcji. Rolnictwo to nastawione jestw wiêkszym stopniu na produkcjê gotowej ¿ywnoœci, a nie surowców do jej wytwarzania w prze-myœle rolno-spo¿ywczym i pos³uguje siê metodami uwzglêdniaj¹cymi szeroko rozumian¹ ochro-nê œrodowiska. W 2002 r. tym systemem gospodarowania objête by³y w UE-15 oko³o 4,5 mln. ha,tzn. 3,3% powierzchni u¿ytków rolnych nale¿¹cych do oko³o 150 tys. gospodarstw rolnych. W no-wych krajach UE rolnictwo ekologiczne ma nadal charakter marginalny. Prawdziwe rolnictwoekologiczne jest nie tyle sposobem produkcji, ile sposobem na ¿ycie zajmuj¹cych siê nim rolni-ków, którzy w znacznym stopniu ³¹cz¹ funkcjê producentów i konsumentów, zw³aszcza je¿eli t¹ostatni¹ funkcj¹ obejmie siê i goœci ekologicznych gospodarstw agroturystycznych.

Kolejna specyfika rolnictwa trzeciej fali polega na próbie w³¹czenia go w rozwi¹zywanieproblemów gospodarki energetycznej i zwi¹zanej z ni¹ emisji dwutlenku wêgla i innych gazówcieplarnianych. Rolnictwo europejskie w zestawieniu z przemys³em, motoryzacj¹ oraz produkcj¹energii cieplnej i elektrycznej dla obszarów miejskich jest nie znacz¹cym konsumentem energiizakumulowanej (oko³o 3,5%). Bardziej znacz¹ca jest rola rolnictwa w emisji gazów cieplarnia-

2nych, która w przeliczeniu na równowa¿niki CO stanowi ok. 10% ogólnej emisji tych gazów

2 4z obszaru Europy. Na emisjê t¹ sk³ada siê N O z gleby i nawozów mineralnych, CH z przemian

4 2 2metabolicznych zwierz¹t gospodarskich, CH i N O z nawozów naturalnych i CO z gleby, nawo-zów, produkcji zwierzêcej i zu¿ywanej energii zakumulowanej. Stosunkowo ³atwo, poprzez upo-wszechnienie tzw. dobrej praktyki rolniczej, emisja gazów cieplarnianych z rolnictwa mo¿e byæ

2 ograniczona o oko³o 8% obecnej jej iloœci (o oko³o 30 Mt CO eq @ rok ), to znaczy o wielkoœæ-1

wymagan¹ do 2012 r. przez protokó³ z Kyoto. Znacznie wiêksze mo¿liwoœci kryj¹ siê jednakw sekwestracji dwutlenku wêgla w glebie za poœrednictwem uprawianych roœlin, w³¹czaj¹c w to

2roœliny na cele energetyczne. Potencja³ wi¹zania CO na tej drodze oceniany jest na 60

2 2– 70 Mt CO eq @ rok co odpowiada ok. 20% ogólnej redukcji emisji CO za³o¿onej do 2012 r.-1

z ca³ej gospodarki UE-15. Jak wynika z powy¿szych rozwa¿añ rolnictwo krajów Europy Zachodniej by³o opóŸnione

w przyjêciu drugiej – industrialnej fali rozwoju cywilizacji, wydaje siê natomiast przodowaæw przyjêciu fali trzeciej – postindustrialnej, co by³o od pewnego czasu stymulowane wspóln¹polityk¹ roln¹. Fala trzecia w znacznie wiêkszym stopniu uwzglêdnia koncepcjê rozwoju zrówno-wa¿onego. Na tym tle warto, stale trzymaj¹c siê ogólnej koncepcji Tofflera, przeanalizowaæ spe-cyfikê rozwoju rolnictwa w krajach objêtych do koñca lat 80. gospodark¹ planow¹. Dokonanotego na przyk³adzie Polski.

ROZWÓJ ROLNICTWA W POLSCE W ŒWIETLE KONCEPCJI TOFFLERA

Polska jest uznawana za jedn¹ z enklaw rolnictwa naturalnego, posiadaj¹cego cechy charakte-rystyczne dla okresu agrarnego. Podstawowym kryterium, które wyró¿nia rolnictwo naturalne jestbrak powi¹zañ z rynkiem. Jest to cech¹ typow¹ dla fali agrarnej, zwanej czasem agrarnoœci¹.

Wed³ug Halamskiej [Dylematy… 2000] pojêcie agrarnoœci oznacza „taki stan spo³eczeñstwa,kiedy na ca³oœci jego funkcjonowania i dynamiki odciœniête jest przemo¿ne piêtno rolnictwa”.Polska wpisuje siê w specyficzn¹ historiê Europy Œrodkowej, która w okresie miêdzywojennymmia³a wyraŸnie zaznaczony charakter agrarny. By³o to konsekwencj¹ tzw. kwestii rolnej, wynika-j¹cej ze specyfiki struktury agrarnej, wzmocnionej póŸn¹ i s³ab¹ industrializacj¹, co spowodowa³o

Teoria i praktyka zrównowa¿onego rozwoju rolnictwa w krajach europejskich 93

utrzymanie na wsi i w rolnictwie ogromnej rzeszy ludzi spragnionych ziemi. Tradycyjne gospo-darstwo ch³opskie w Polsce by³o raczej form¹ bytu rodziny (modelem ¿ycia) ni¿ przedsiêbiors-twem dzia³aj¹cym dla zysku. Wiêzy rodzinne by³y bardzo silne. Wspó³czeœnie spora czêœæ pol-skich gospodarstw rolniczych traci swój naturalny charakter i przejmuje cechy charakterystycznedla firm kapitalistycznych, co wyra¿a siê miêdzy innymi w malej¹cej roli spo¿ycia naturalnego(produkcji na zaopatrzenie rodziny).

Zdaniem Wosia [2003] gospodarstwa rolnicze w Polsce s¹ silnie sprzê¿one z losami cz³onkówrodziny ch³opskiej. Uwalniaj¹ bowiem te osoby, które znajduj¹ szanse lepszego zatrudnieniai awansu poza rolnictwem. Jednoczeœnie wch³aniaj¹ z powrotem tych, którzy tê pracê z jakichœpowodów utracili. Jako struktura „plastyczna” gospodarstwa ch³opskie odegra³y istotn¹ rolê w naj-nowszej historii Polski. Potwierdzenie tej tezy przyniós³ wiek XX. Nale¿y jednak podkreœliæ, ¿efakt pozostawania ziem polskich pod rz¹dami 3 pañstw zaborczych przez 123 lata w sposóbznacz¹cy wp³yn¹³ na zró¿nicowanie polskiego rolnictwa, w tym równie¿ w aspekcie mo¿liwoœcijego zakwalifikowania do okreœlonych epok rozwoju spo³eczeñstw, a zw³aszcza ich ujednoliconejcharakterystyki. Jest on jednym z czynników decyduj¹cych o zró¿nicowanej dynamice przemiangospodarczych na ró¿nych obszarach naszego kraju.

W wieku XX w Polsce mo¿na wyodrêbniæ trzy okresy: miêdzywojenny, industrializacji(zw³aszcza lata 1946-1980) i transformacji ustrojowej (po roku 1989), które odpowiadaj¹ falomwed³ug koncepcji Tofflera [Szczepañski 1998]. Podzia³ ten obejmuje tylko pewien przedzia³rozwoju rolnictwa w Polsce i zosta³ wykorzystany do zilustrowania kilku tez, uwypuklonychw pierwszej czêœci opracowania.

W pierwszym z wymienionych okresów Polska mia³a dwumilionowe bezrobocie agrarnei niemal ca³kowity brak mo¿liwoœci jego zmniejszenia. Emigracja zarobkowa do Stanów Zjedno-czonych, sezonowe wyjazdy do prac polowych w krajach Europy Zachodniej i realizowany przezrz¹d program budowy Centralnego Okrêgu Przemys³owego, tylko w niewielkim stopniu przy-czyni³y siê do redukcji bezrobocia na wsi. W rolnictwie w zwi¹zku z tym dominowa³y technologiepracoch³onne, oparte na wykorzystaniu ¿ywej si³y poci¹gowej i pracy ludzkiej. Wy¿szy poziomtechnicznego uzbrojenia pracy charakteryzowa³ czêœæ gospodarstw obszarniczych (wielkoobszaro-wych) oraz ch³opskich, szczególnie w zachodniej czêœci Polski. Zu¿ycie œrodków produkcji po-chodzenia przemys³owego generalnie by³o niskie, ale wyraŸnie wy¿sze na terenach by³ego zaborupruskiego. W zwi¹zku z tym, ¿e migracja netto by³a bliska zeru, zasoby si³y roboczej utrzymy-wa³y siê na wysokim poziomie. Jedn¹ z konsekwencji przeludnienia agrarnego by³o rozdrobnieniegospodarstw i zwiêkszenie tzw. szachownicy gruntów. Prowadzone w okresie miêdzywojennymreformy rolne, powi¹zane z parcelacj¹ czêœci maj¹tków wielkoobszarowych nie spowodowa³yistotnej poprawy struktury agrarnej. Ponadto w tym okresie zaznacza³y siê skutki kryzysu œwiato-wego. Nie nast¹pi³y równie¿ wiêksze zmiany w infosferze i poziomie wiedzy mieszkañców wsi.Zaznaczy³ siê jednak pewien wp³yw gospodarstw wiod¹cych, m.in. objêtych systemem rachunko-woœci rolnej. Gospodarstwa te wspó³pracowa³y z izbami rolniczymi, korzysta³y te¿ ze wsparciaPañstwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego (PINGW) w Pu³awach, staj¹c siêszermierzami postêpu technologicznego w rolnictwie. Obok tego, zw³aszcza w II po³owie okresumiêdzywojennego, zaznaczy³a siê pozytywna tendencja kszta³cenia dzieci z rodzin ch³opskich,czêsto kosztem wielu wyrzeczeñ, a nawet koniecznoœci sprzeda¿y czêœci gruntów (co raczejrobiono bardzo niechêtnie). Kszta³cenie dzieci by³o wyrazem swoistej nobilitacji spo³ecznej.

Wiele pozytywnych zjawisk i tendencji w rolnictwie w okresie jego agrarnego etapu zahamo-wa³a II wojna œwiatowa, która spowodowa³a ogromne straty w potencjale produkcyjnym pol-skiego rolnictwa.

Okres realnego socjalizmu w Polsce by³, pomijaj¹c oceny polityczne, prób¹ budowania for-macji industrialnej równolegle z ci¹gle istniej¹c¹ cywilizacj¹ agrarn¹. Z tego punktu widzenia

M. Fotyma, S. Krasowicz94

decyduj¹cy by³ okres szybkiego uprzemys³awiania kraju. W latach 1946-1970 ze wsi i rolnictwaodesz³o oko³o 8 milionów ludzi. Fakt ten zmieni³ zasadniczo strukturê zatrudnienia w gospodarce,powoduj¹c wyraŸne zmniejszenie zatrudnienia w rolnictwie. G³ówn¹ drog¹ odp³ywu by³a mi-gracja osiad³a. Ca³e rodziny, b¹dŸ te¿ najbardziej prê¿ne i dynamiczne jednostki, opuszcza³y prze-ludnione gospodarstwa, szukaj¹c zatrudnienia i wy¿szych zarobków w miastach. Proces ten spo-têgowa³, uwa¿any za miarê awansu spo³ecznego, eksodus ludzi m³odych, którzy po zdobyciuœredniego lub wy¿szego wykszta³cenia znajdowali nowe zatrudnienie. Wed³ug Wosia [2003]w latach 1950-1970 kana³ami migracji osiad³ej przep³ynê³o ze wsi do miasta oko³o 5 mln osób.Obok tego nasili³o siê zjawisko migracji wahad³owej, a w strukturze spo³eczeñstwa pojawi³a siêkategoria ch³opo-robotników. Ponadto czêœæ ludzi znalaz³a siê w obszarach miejskich w zwi¹zkuze zmian¹ granic administracyjnych miast, jako jedn¹ z konsekwencji uprzemys³owienia. Wiêzirodzinne ulega³y stopniowo rozluŸnieniu. W pierwszym pokoleniu by³y one jeszcze doœæ silne,potem stawa³y siê s³absze. Czêœæ mieszkañców miast niechêtnie przyznawa³a siê do wiejskichkorzeni. Transfer zatrudnieniowy uleg³ spowolnieniu po roku 1970.

W okresie realizacji etapu industrialnego w Polsce ujawnia³y siê tak¿e specyficzne przejawyfali agrarnej. W okresie gospodarki centralnie planowanej w Polsce, ch³opi poprzez sam faktposiadania gospodarstw, stanowili odrêbn¹ grupê spo³eczn¹, ³atwo wyró¿nialn¹ w spo³eczeñstwie.Wszelkie próby pozbawienia lub ograniczenia w³asnoœci gospodarstw, miêdzy innymi w zwi¹zkuz polityk¹ forsownej kolektywizacji rolnictwa w latach 1949-1956, nasila³y zjawiska opozycyj-noœci. Polityka kolektywizacji (w jej szczytowym okresie) objê³a bezpoœrednio tylko 9-10% go-spodarstw ch³opskich. Jednak jej skutki siêga³y znacznie g³êbiej, gdy¿ praktycznie dla wszystkichgospodarstw w Polsce stanowi³a ona realne zagro¿enie.

Obszary o znacz¹cym udziale sektora uspo³ecznionego w rolnictwie by³y traktowane pre-ferencyjnie. Mia³y one w swym w³adaniu oko³o 20-25% ogólnej powierzchni u¿ytków rolnych.Sektory: pañstwowy i spó³dzielczy korzystaj¹c ze wsparcia pañstwa szybko przechodzi³y z tech-nologii opartych na ¿ywej sile poci¹gowej do technologii charakteryzuj¹cych siê wysokim stop-niem mechanizacji, ale tak¿e z regu³y wysok¹ energoch³onnoœci¹. Gospodarstwa ch³opskie napo-tyka³y ró¿nego rodzaju bariery przy zakupie ci¹gników i maszyn, które przez d³ugi okres by³yprzydzielane na zasadzie reglamentacji. Czêsto budzi³o to niezadowolenie, zw³aszcza, ¿e kryteriaprzydzia³u by³y nieprecyzyjne (np. preferencje dla zespo³ów rolników indywidualnych, gospo-darstw specjalistycznych). Zjawiska te potêgowa³ fakt, ¿e w okresie przyspieszonej industrializacjiobci¹¿enie brutto rolnictwa wynosi³o oko³o 33% jego produktu czystego, a wiêc by³o relatywniewysokie. Udzia³ rolnictwa w kosztach uprzemys³owienia kraju by³ istotny, ale nie pokrywa³ca³ych kosztów uprzemys³owienia, gdy¿ by³ pochodn¹ mo¿liwoœci produkcyjno-ekonomicznychówczesnego rolnictwa.

W epoce industrializacji w Polsce mo¿na wyodrêbniæ 2 okresy. Lata 1950-1957 charaktery-zowa³y siê relatywnie wysokim obci¹¿eniem ludnoœci ch³opskiej kosztami ogólnego rozwojugospodarczego i wysoce niekorzystnym dla wsi parytetem dochodów. Natomiast okres lat 1958-1970 przyniós³ wyrównanie tempa wzrostu, co oznacza³o, ¿e istniej¹cy wczeœniej dysparytetdochodów nie pog³êbia³ siê. W latach póŸniejszych pojawi³y siê warunki powoduj¹ce, ¿e rol-nictwo stawa³o siê beneficjentem ogólnego rozwoju gospodarczego kraju.

Specjalistyczn¹ form¹ akumulacji finansowej rolnictwa w Polsce by³y oszczêdnoœci nainwestycjach rolniczych. Woœ [2004] twierdzi, ¿e ograniczenie skali reprodukcji maj¹tku trwa³egow rolnictwie i zahamowanie (lub spowolnienie) procesów inwestycyjnych stworzy³o istotn¹rezerwê, daj¹c¹ siê wykorzystaæ w ga³êziach nierolniczych.

Miejsce rolnictwa w rozwoju gospodarczym i skala miêdzyga³êziowych transferów wartoœcidodanej s¹ historycznie zmienne. Zale¿¹ one od stadium rozwoju danego kraju (fali wg Tofflera)oraz polityki gospodarczej pañstwa wobec rolnictwa. W Polsce ta prawid³owoœæ uwidoczni³a siê

Teoria i praktyka zrównowa¿onego rozwoju rolnictwa w krajach europejskich 95

w sposób wyraŸny w epoce industrialnej. We wczesnym etapie rozwoju (I okres industrializacji)rolnictwo wspó³finansowa³o rozwój ca³ej gospodarki. Znacz¹ca czêœæ wartoœci dodanej wytwo-rzonej w rolnictwie przep³ywa³a do sektorów nierolniczych. G³ównymi sk³adnikami akumulacyj-nego wk³adu rolnictwa w ogólny rozwój gospodarczy by³y wówczas: zani¿enie poziomu cen pro-duktów rolniczych, zw³aszcza cen dostaw obowi¹zkowych, podatki, obci¹¿enia poœrednie, zbytniski poziom inwestycji rolniczych i utrzymanie niskich cen produktów ¿ywnoœciowych.

W latach póŸniejszych akumulacja finansowa z rolnictwa traci³a na znaczeniu. Oko³o roku1970 tempo wzrostu p³ac w sektorach nierolniczych i dochodów rolniczych by³o takie samo, astrumieñ œrodków p³yn¹cych do rolnictwa by³ wiêkszy ni¿ strumieñ p³yn¹cy w kierunku prze-ciwnym.

Migracja wahad³owa (istnienie grupy ch³opo-robotników) obok szeregu cech negatywnych,mia³a te¿ znaczenie pozytywne. Z uwagi na du¿¹ skalê migracji wahad³owej z dochodów poza-rolniczych oko³o roku 1970 wieœ finansowa³a ca³e inwestycje gospodarstw indywidualnych i jesz-cze uzupe³nia³a fundusz konsumpcji osobistej. W tym okresie nast¹pi³a poprawa standardu ¿yciarodzin wiejskich. Miernikami poprawy sytuacji ekonomicznej i statusu spo³ecznego sta³y siê,miêdzy innymi: motocykl, samochód, telewizor czy lodówka. Modernizacja wyposa¿enia gospo-darstw rolniczych w zakresie maszyn i urz¹dzeñ produkcyjnych napotyka³a wiele barier, byæmo¿e zwi¹zanych z realizowan¹ polityk¹ ograniczania znaczenia sektora indywidualnego w rol-nictwie (d¹¿enie do wzrostu sektora uspo³ecznionego).

Zjawiska migracji osiad³ej i dwuzawodowoœæ zaczê³y s³abn¹æ po roku 1970, kiedy wprowa-dzono szereg rozwi¹zañ socjalnych dla rolników (ubezpieczenia, bezp³atna opieka zdrowotna,zabezpieczenia spo³eczne).

Epoka industrialna spowodowa³a w Polsce szerok¹ gamê zmian w sferach: materialnej, ekono-micznej i kulturowej. Zmiany te nie zdo³a³y jednak znacz¹co pogorszyæ jakoœci œrodowiska natu-ralnego, w jakim by³a wytwarzana ¿ywnoœæ w Polsce. W naszym kraju realizowano bowiem mo-del, który ³¹czy³ umiarkowany, chocia¿ zró¿nicowany sektorowo i regionalnie, wzrost kapita³o-ch³onnoœci produkcji ze stosunkowo wysok¹ jej pracoch³onnoœci¹, co w sposób oczywisty by³okonsekwencj¹ bilansu si³y roboczej w rolnictwie.

Mimo wzrostu produkcji i d¹¿enia do obni¿ki (racjonalizacji) kosztów, zw³aszcza w II po³owieomawianej epoki, rolnictwo industrialne nie rozwi¹za³o kwestii dochodów rolniczych.

Warto podkreœliæ, ¿e mimo realizacji procesu industrializacji rolnictwa, Polska ma nadalszereg cech typowych dla epoki agrarnej, a nawet bywa okreœlana jako enklawa gospodarki na-turalnej w rolnictwie [Woœ 2004]. Z danych Powszechnego Spisu Rolnego 2002 wynika, ¿ew Polsce gospodarstwa produkuj¹ce wy³¹cznie na swoje potrzeby stanowi³y 10,6% ogólnej liczbygospodarstw. Natomiast gospodarstwa, które produkowa³y g³ównie na w³asne potrzeby, a sprze-da¿ rynkowa mia³a w nich charakter incydentalny stanowi³y blisko 26%. Z danych statystycznychwynika, ¿e s¹ to g³ównie gospodarstwa ma³e, których œredni obszar wynosi³ odpowiednio 2,74i 3,28 ha, a 47% jednostek z tej grupy nie posiada³o ¿adnych maszyn i urz¹dzeñ rolniczych.

Józwiak [2007] wykaza³, ¿e w Polsce w roku 2004 stosunkowo du¿a czêœæ formalnie istnie-j¹cych gospodarstw nie prowadzi³a produkcji rolniczej, a liczba gospodarstw funkcjonuj¹cych(czynnych) pokrywa³a siê z liczb¹ gospodarstw korzystaj¹cych z dop³at. Autor ten twierdzi, ¿eszansê na utrzymanie na rynku ma 220-230 tys. polskich gospodarstw o wielkoœci 8 i wiêcej ESU,tj. 14,8-15,5% tych, które w roku 2004 otrzyma³y dop³aty bud¿etowe. Gospodarstwa te musz¹jednak du¿o inwestowaæ by stale umacniaæ swoj¹ rynkow¹ pozycjê. Przyk³ad ten wskazuje, ¿ew Polsce wystêpuje podobna tendencja jak w krajach Europy Zachodniej, polegaj¹ca na ogra-niczaniu liczby gospodarstw, powiêkszaniu ich obszaru i zmniejszaniu zatrudnienia w rolnictwie.Jednoczeœnie prezentowane s¹ opinie o malej¹cej roli rolnictwa w gospodarce [Dylematy… 2000],na co wskazuj¹: niewielki udzia³ ludnoœci utrzymuj¹cej siê z rolnictwa, spadek zatrudnienia w

M. Fotyma, S. Krasowicz96

rolnictwie oraz zmniejszaj¹cy siê udzia³ tego dzia³u w strukturze Produktu Krajowego Brutto(PKB). Opinie te nie uwzglêdniaj¹ jednak w sposób wyraŸny faktu, ¿e Polska po roku 1989 wkro-czy³a w okres postindustrialny, chocia¿ by³ on pochodn¹ ogólnego poziomu rolnictwa. Koncepcjarozwoju zrównowa¿onego, stanowi¹ca istotê tego okresu w krajach o rozwiniêtej gospodarce, by³areakcj¹ na negatywne skutki takich zjawisk jak: koncentracja produkcji, intensyfikacja i specjali-zacja. Doprowadzi³a ona do istotnych zmian równie¿ w polskim rolnictwie.

Wiêkszoœæ znanych koncepcji rozwoju zrównowa¿onego opiera siê na za³o¿eniu, ¿e wa¿nymczynnikiem rozwoju rolnictwa jest równoczesne inwestowanie w przemyœle, gdy¿ w³aœnie tendzia³ gospodarki tworzy i oferuje miejsca pracy. Oba sektory musz¹ tworzyæ wzajemnie dla siebierynki zbytu, a przemys³ i us³ugi powinny zapewniaæ zatrudnienie dla nadwy¿ek si³y roboczejwystêpuj¹cych w rolnictwie. W Polsce ten warunek nie zosta³ spe³niony, st¹d koszty ponieœlig³ównie rolnicy, ch³opo-robotnicy oraz ich rodziny.

Na prze³omie lat osiemdziesi¹tych i dziewiêædziesi¹tych drastycznie spad³o zu¿ycie nawozówmineralnych. Najni¿szy poziom – 62,1 kg NPK @ ha osi¹gniêto w roku 1991/92. PóŸniej nast¹pi³-1

wzrost do poziomu 90-100 kg NPK @ ha . Przyczyny tego stanu mia³y charakter rynkowy. Do-1

roku 1989/90 ceny nawozów mineralnych by³y dofinansowywane z bud¿etu pañstwa. Nawo¿enieuznawano bowiem za g³ówny czynnik plonotwórczy. Relatywnie wysokie (180-190 kg NPK@ha )-1

zu¿ycie tanich nawozów mineralnych powodowa³o wzrost produkcji krajowej, w wyniku czegoimport surowców rolniczych zmniejsza³ siê. Po roku 1990 wycofano dop³aty bud¿etowe do nawo-zów mineralnych, w wyniku czego gwa³townie spad³ na nie popyt. Cena nawozów sta³a siê cen¹równowagi rynkowej i do niej dostosowa³ siê popyt.

Lata transformacji ustrojowej, uto¿samiane z okresem postindustrialnym przynios³y zmiany,które dla wielu grup spo³ecznych by³y bardzo dotkliwe. W pocz¹tkowym okresie transformacjipracê utraci³o oko³o 630 tys. ch³opo-robotników, którzy wrócili na wieœ i powiêkszyli grupê osóbbezrobotnych. Cena pracy, szczególnie nisko kwalifikowanej, gwa³townie spad³a. Ch³onnoœæ nie-rolniczych ga³êzi gospodarki na bezrobotnych ze wsi spad³a niemal do zera.

Drugim zjawiskiem wysoce niekorzystnym by³a pauperyzacja wiêkszoœci za³óg by³ych PGR.Bez pracy i œrodków pozwalaj¹cych na godziwe ¿ycie znalaz³o siê oko³o 300 tys. rodzin. Sytuacjêpogarsza fakt, ¿e dzieci z tych rodzin nie maj¹ szans na wyjœcie ze sfery biedy i degradacjispo³ecznej.

Trzeci¹ konsekwencj¹ zmian by³ spadek realnego poziomu cen produktów rolnych i dochodówz pracy w rolnictwie w granicach 55-60%.

Transformacja ustrojowa, zdaniem Wosia [2004] dokona³a siê w znacz¹cym stopniu kosztemrolników i ludnoœci wiejskiej. Œwiadcz¹ o tym nastêpuj¹ce fakty:– realnie dochody rolników zmniejszy³y siê o oko³o 60%, co ujawni³o siê istotnym spadkiem

cen produktów rolniczych, pozwalaj¹cym utrzymaæ inflacjê na niskim poziomie;– radykalnie zmniejszy³o siê zatrudnienie ludnoœci rolniczej i wiejskiej w sektorach nierolni-

czych, a stopa bezrobocia w niektórych regionach kraju siêga 30-40%;– w konsekwencji tych procesów zmniejszy³a siê rynkowa cena wiejskiej si³y roboczej, m.in.

dlatego, ¿e m³odzie¿ wiejska reprezentuje relatywnie ni¿szy poziom kwalifikacji;– firmy kapitalistyczne nadal realizuj¹ politykê redukcji zatrudnienia.

Wszelkie formy interwencjonizmu pañstwowego by³y uruchamiane dopiero po fakcie, czêstow atmosferze napiêæ spo³ecznych. Du¿a czêœæ ludnoœci rolniczej nie potrafi³a szybko dostosowaæsiê do nowych, czêsto surowych, uwarunkowañ. Propagandowe has³a typu: „Ka¿dy hektar musirodziæ”, „Ka¿dy k³os na wagê z³ota”, bêd¹ce efektami gospodarki socjalistycznej na trwa³e wpi-sa³y siê w schematy myœlowe wielu rolników i sta³y siê trudne do pogodzenia z sytuacj¹ znacz-nych nadwy¿ek niektórych produktów rolnych.

Teoria i praktyka zrównowa¿onego rozwoju rolnictwa w krajach europejskich 97

Ogó³ uwarunkowañ spo³ecznych i ekonomicznych wskazuje, ¿e etap postindustrialny w Polscepowinien byæ ukierunkowany na ni¿sz¹ kapita³och³onnoœæ produkcji, co wi¹zaæ siê bêdzie z ogra-niczeniem materia³o- i energoch³onnoœci jednostkowej. Aktualnie Wspólna Polityka Rolna UEoraz ogó³ czynników natury ekologicznej i ekonomicznej wymuszaj¹ spadek poziomu intensyw-noœci gospodarowania w rolnictwie. Bêdzie to wiêc sytuacja odmienna od wystêpuj¹cej w Polscew epoce industrialnej, obejmuj¹cej okres do roku 1989. Mimo relatywnie ni¿szej, w porównaniuz wieloma krajami, intensywnoœci rolnictwa, równie¿ w Polsce szereg dzia³añ zmierza³o dowzrostu zu¿ycia kapita³owych œrodków produkcji, w tym noœników energii, maszyn i skompliko-wanych urz¹dzeñ czyni¹cych z rolnictwa rodzaj produkcji przemys³owej. W wielu ga³êziachprodukcji, np. fermowy chów œwiñ, drobiu czy nawet byd³a rzeŸnego i mlecznego, nast¹pi³oczêœciowe oderwanie procesów wytwórczych od tradycyjnego rolnictwa i naturalnego jego za-plecza. Gospodarstwa rolnicze traci³y holistyczny charakter. Rosn¹ca intensywnoœæ gospodaro-wania by³a ukierunkowana na zaspokajanie rosn¹cego popytu na ¿ywnoœæ. Dzia³ania praktycznewspiera³a ekonomiczna teoria produkcji rolniczej, uzasadniaj¹ca decyzje o d¹¿eniu do maksymali-zacji zysku w skali makro, bez respektowania celów i uwarunkowañ globalnych i ograniczeñstawianych przez ekologiê oraz stan odnawialnych zasobów naturalnych.

Polska, podobnie jak ka¿dy kraj, ma swoj¹ specyfikê rozwoju. Wchodzi w epokê postindu-strialn¹ w zdecydowanie innej sytuacji ni¿ rozwiniête gospodarczo kraje Europy. Jest to konsek-wencj¹ faktu, ¿e polskie rolnictwo przez d³ugi okres rozwija³o siê wed³ug innego modelu ni¿ rol-nictwo krajów Zachodniej Europy. Nasze opóŸnienie, mierzone standardami technicznymi (plony,wydajnoœci jednostkowe zwierz¹t), siêga 30-40 lat. Obecnie dystans ten siê nieco zmniejszaprzede wszystkim dlatego, ¿e kraje Europy Zachodniej zaczê³y wdra¿aæ standardy zrównowa¿o-nego rozwoju. Polskie rolnictwo, obok szeregu zaniedbañ, np. zakwaszenie gleb, ma równie¿ zna-cz¹ce przewagi wzglêdne.

Opowiadaj¹c siê w sposób jednoznaczny za koncepcj¹ rozwoju zrównowa¿onego rolnictwa,Polska podjê³a siê rozwi¹zania kilku wielkich, wzajemnie uwarunkowanych i trudnych proble-mów, a mianowicie:– restrukturyzacji i modernizacji rolnictwa dla podo³ania konkurencji na rynku w warunkach

niskiego popytu, nadmiaru zasobów pracy, braku œrodków na inwestycje oraz istniej¹cychograniczeñ bud¿etowych;

– zmiany struktury zawodowej ludnoœci wiejskiej w warunkach blokady migracji do miast, na-silonej konkurencji zagranicznej, ni¿szej efektywnoœci kapita³u na terenach wiejskich, nie-dorozwoju infrastruktury, braku kapita³u;

– podniesienia poziomu oœwiaty rolniczej i œwiadomoœci ekologicznej.Wed³ug Hunka [Dylematy… 2000] obni¿aj¹ca siê w sumie spo³eczno-ekonomiczna ranga

produkcji rolnej wymusza na rolnictwie zmianê filozofii jego rozwoju, przechodzenie od maksy-malizowania wzrostu iloœciowego do maksymalizowania jakoœci uzyskiwanych produktów orazposzerzania funkcji rolnictwa w ochronie œrodowiska, krajobrazu wiejskiego i rolniczego. Szcze-gólnym wyrazem tego procesu mo¿e byæ zarysowuj¹cy siê ruch rolnictwa ekologicznego i pro-dukcji zdrowej ¿ywnoœci. Warto podkreœliæ, i¿ rolnictwo zorientowane na jakoœæ produkcji, za-sadniczo ró¿ni siê od rolnictwa maksymalizuj¹cego jej iloœæ, tak¿e w wymiarze etycznym, opiera-j¹cym siê na zaufaniu do producenta, które staje siê wa¿nym parametrem gospodarowania rol-niczego.

Równoczeœnie, wraz z obni¿aj¹c¹ siê spo³eczno-ekonomiczn¹ ocen¹ produkcji rolnej, mamydo czynienia ze zjawiskiem w pewnym sensie przeciwstawnym, które mo¿na by okreœliæ mianemrenesansu wsi, regionów rolniczych, tj. z kapitalizacj¹ i rozwojem gospodarki obszarów wiejskich.Równoczeœnie wielop³aszczyznowy kryzys wielkich skupisk miejskich, charakterystyczny indy-widualizm ludzi wspó³czesnej epoki, nowe wyobra¿enia o wartoœciach i zmiany struktury œwiado-

M. Fotyma, S. Krasowicz98

Tab

ela

2.

Up

rosz

czon

a ch

arak

tery

sty

ka

roln

ictw

a w

Po

lsce

w X

X w

iek

u z

uw

zglê

dn

ien

iem

eta

pó

w (

fal)

ro

zwo

ju w

g T

off

lera

Ta

ble

2.

Ch

ara

cter

isti

c o

f th

e d

evel

op

men

t o

f a

gri

cult

ure

in

Po

lan

d i

n X

X c

entu

ry w

ith

rec

og

nit

ion

of

Tof

fler

’s s

tag

es (

wa

ves)

Eta

py

(fa

le)

rozw

oju

Sta

ges

(w

ave

s)o

f d

evel

op

men

t

Wa¿

nie

jsze

cec

hy c

har

akte

ryst

ycz

ne

sfer

– M

ore

im

po

rta

nt

fea

ture

s o

f sp

her

es

tech

no

sfer

ate

chn

osp

her

eso

cjos

fera

socj

osp

her

ein

fosf

era

info

sph

ere

Ag

rarn

y d

o 1

95

0A

gra

ria

n t

ill

19

50

tech

no

log

ie p

raco

ch³o

nn

e z

wy

ko

rzy

sta-

nie

m ¿

yw

ej s

i³y

po

ci¹g

ow

ej,

nis

ka

inte

n-

syw

noœ

æ pr

od

ukcj

i, g

³ód

zie

mi,

do

min

acja

roln

ictw

a n

atu

raln

ego

– p

rod

uk

cja

nasa

mo

zao

pat

rzen

ie,

nis

ki

sto

pie

ñp

rzet

wo

rzen

ia p

rod

uk

tów

ro

lnic

zych

wy

sok

i u

dzi

a³ l

ud

no

œci

roln

icze

j i

wie

jsk

iej,

prz

elu

dni

enie

ag

rarn

e, w

ielo

po

ko

len

iow

oϾ

rod

zin

roln

iczy

ch, s

ilne

wiê

zy r

odz

inn

e,sz

acu

nek

dla

tra

dyc

ji

s³ab

o r

ozw

iniê

ta, d

u¿a

rol

a tr

ady

cji

i p

rzek

azu

ust

neg

o,

ten

den

cje

do

wzr

ost

u z

nac

zen

ia i

nfor

mac

ji (

nau

ka,

dora

dzt

wo

), w

iado

mo

œci

nab

yw

ane

za p

oœr

edn

ictw

em r

adia

i p

rasy

Indu

stri

aln

y 19

50

-198

9In

du

stri

al

19

50

-19

89

sub

sty

tucj

a si

³y ¿

yw

ej p

rzez

mec

han

iczn

¹,w

zro

st i

nte

nsy

wn

oœc

i p

rod

uk

cji

(naw

ozy

,œr

odk

i o

chro

ny

ro

œlin

), p

refe

ren

cje

dla

sek

tora

usp

o³e

czn

ion

ego

, zm

nie

jsze

nie

zaso

bów

zie

mi,

ek

on

om

ia n

ied

ob

oru

,m

aksy

mal

izac

ja p

rod

uk

cji

jak

o p

rio

ryte

tw

ro

lnic

twie

mig

racj

a lu

dn

oœc

i w

iejs

kiej

do

mia

sta,

awan

s sp

o³e

czny

, sel

ekcj

a n

egat

yw

na

pra

cuj¹

cych

w r

oln

ictw

ie, r

osn

¹ce

za-

inte

reso

wan

ie z

dob

yw

anie

m w

yk

szta

³cen

ia,

dy

spar

yte

t d

och

od

ów

, st

op

nio

we

rozl

uŸn

ian

ie w

iêzi

ro

dzi

nny

ch,

zmia

na

mo

del

u r

od

zin

y,

od

cho

dze

nie

od

wie

lutr

adyc

ji

sto

pn

iow

y, z

ró¿n

ico

wan

y ro

zwó

j(t

elew

izja

, p

rasa

), r

ozsz

erze

nie

zakr

esu

dor

adzt

wa,

g³ó

wn

iete

chn

olo

gic

zneg

o, n

isk

i po

zio

mw

ied

zy i

œw

iad

om

oœc

i ek

olo

gic

znej

Po

stin

du

stri

aln

y p

o1

98

9P

osti

nd

ustr

ial

aft

er 1

98

9

zmia

na p

rio

ryte

tów

gos

po

dar

ow

ania

(zam

iast

mak

sym

aliz

acji

op

tym

aliz

acja

),ro

zwó

j zr

ów

no

wa¿

on

y,

ekst

ensy

fika

cja

pro

du

kcj

i p

o 1

989

r.,

sta

bil

izac

ja p

lon

ów

,zm

niej

szen

ie p

og

³ow

ia b

yd

³a i

ow

iec,

up

rosz

czen

ia w

pro

du

kcj

i ro

œlin

nej

,n

adm

iar

pro

du

kcj

i, w

y³¹

czan

ie g

run

tów

zp

rod

uk

cji,

zai

nte

reso

wan

ie r

ó¿n

ym

i sy

ste-

mam

i g

osp

od

aro

wan

ia

znac

z¹cy

sp

adek

zat

rud

nie

nia

w r

oln

ictw

ie(t

ak¿e

ist

nie

nie

bez

robo

cia)

, re

laty

wn

ien

i¿sz

y p

ozi

om

wy

ksz

ta³c

enia

i m

ob

iln

oœc

ilu

dn

oœc

i w

iejs

kie

j, p

rzys

pie

szen

ie w

ym

ian

yp

oko

leñ

w r

oln

ictw

ie,

du¿

e zn

acze

nie

wsp

arci

a so

cjal

neg

o a

w o

stat

nic

h l

atac

hd

op³

at,

po

szu

kiw

anie

pra

cy z

a g

ran

ic¹,

pró

by

wy

ko

rzy

stan

ia w

ielo

fun

kcy

jno

œci

ob

-sz

aró

w w

iejs

kic

h,

wzr

ost

œw

iad

om

oœc

iek

olo

gicz

nej

, tro

ska

o b

ezp

iecz

eñst

wo

¿yw

no

œcio

we

inte

nsy

wny

roz

wó

j sf

ery

in

form

acji

(ko

mp

uter

y, p

ote

m I

nte

rnet

, tel

efo

nia

kom

órk

ow

a, t

elew

izja

), m

alej

¹ce

zna-

czen

ie p

rzek

azu

ust

neg

o,

ewo

lucj

ado

rad

ztw

a ro

lnic

zeg

o o

d t

ech

no-

log

iczn

ego

do

ek

on

om

iczn

o-

org

aniz

acy

jneg

o

�ró

d³o

: o

prac

ow

anie

w³a

sne

Teoria i praktyka zrównowa¿onego rozwoju rolnictwa w krajach europejskich 99

moœci ludzi, ³¹cznie z nowymi technikami informacyjnymi i komunikacyjnymi, podnosz¹ rangêwsi i regionów niezurbanizowanych. Spektakularnym wyrazem tego procesu staje siê wystêpuj¹cecoraz czêœciej odwrócenie kierunku migracji: nie tyle ze wsi do miasta, lecz z miasta na wieœ.

Rewolucyjne przemiany w infosferze (Internet, telefony komórkowe, powszechnoœæ posia-dania samochodu) sprzyjaj¹ wielofunkcyjnemu rozwojowi obszarów wiejskich w Polsce, stano-wi¹cych oko³o 93% powierzchni kraju, a zamieszka³ych przez oko³o 40% ludnoœci. Mo¿na powie-dzieæ, ¿e rozwój infosfery spowodowa³, i¿ polska wieœ przechodzi obecnie kolejn¹ ewolucjê odwsi zdominowanej przez rolnictwo (funkcja produkcyjna, ¿ywicielska) do wsi wielofunkcyjnej.Rozwój wsi wielofunkcyjnej wymaga tworzenia miejsc pracy. Praktyczne wdra¿anie tego po-mys³u napotyka barierê, poniewa¿ kapita³ nie garnie siê do terenów wiejskich. Sami mieszkañcypolskiej wsi nie maj¹ ani kapita³u ani niezbêdnej wiedzy i doœwiadczenia do prowadzenia biznesuniezwi¹zanego z rolnictwem. Rozwój niektórych us³ug dla miejscowej ludnoœci napotyka ostr¹barierê dochodowo-popytow¹.

W tej czêœci opracowania uwzglêdniono tylko niektóre, zdaniem autorów, najwa¿niejsze cechyposzczególnych etapów rozwoju rolnictwa w Polsce w XX wieku, odnosz¹c je do fal stanowi¹-cych istotê koncepcji Tofflera.

Przez pryzmat wyodrêbnionych okresów (fal) widaæ, ¿e pozycja rolnictwa w gospodarcezmienia siê wyraŸnie. Kurczenie siê rolnictwa i jego udzia³u w tworzeniu dochodu narodowego(poni¿ej 3%) nie oznacza, ¿e maleje jego rola w rozwoju ca³ej gospodarki. Nie maleje równie¿zatrudnienie w sektorze gospodarki ¿ywnoœciowej, lecz zmienia siê jego struktura. Od rolnictwaodpadaj¹ coraz to nowe dziedziny dzia³alnoœci produkcyjnej i ró¿ne procesy wytwórcze. Znaczn¹czêœæ czynnoœci tradycyjnie wykonywanych w przedsiêbiorstwie rolnym przejmuj¹ inne, poza-rolnicze dzia³y i ga³êzie, w efekcie czego zmniejsza siê sfera dzia³alnoœci czysto rolniczej (tech-nosfera). Wzrasta znaczenie socjosfery, w której kszta³towaniu istotn¹ rolê odgrywaj¹ pañstwoi UE. Szczególnego znaczenia nabiera infosfera, bez sprawnego funkcjonowania której trudnomówiæ o funkcjonowaniu rolnictwa na etapie postindustrialnym, zorientowanym na realizacjêkoncepcji rozwoju zrównowa¿onego. Uproszczon¹ charakterystykê rozwoju rolnictwa w Polscez uwzglêdnieniem etapów (fal) i trzech podstawowych sfer przedstawiono w tabeli 2.

Generalnie mo¿na stwierdziæ, ¿e analiza rozwoju rolnictwa w Polsce, przedstawiona w zarysie,potwierdza przydatnoœæ koncepcji Tofflera do analizy rozwoju rolnictwa w krajach, które realizo-wa³y industrialn¹ falê rozwoju cywilizacji w warunkach gospodarki planowej. Jest to bowiemocena oparta na analizie technosfery, socjosfery i infosfery. Przyk³ad Polski wskazuje, ¿e krajektóre przesz³y etap gospodarki centralnie planowanej, musz¹ rozpoczynaæ etap postindustrialnyprzy koniecznoœci przezwyciê¿ania szeregu barier i zaniedbañ oraz rozwi¹zywania problemówstrukturalnych w rolnictwie. Wskazuje to, ¿e model rozwoju zrównowa¿onego powinien uwzglêd-niaæ specyfikê rolnictwa w kraju, który ogarnia nowa fala cywilizacji ludzkiej.

PODSUMOWANIE

W opracowaniu przedstawiono ogólne rozwa¿ania nad stanem rolnictwa i perspektywami jegodalszego rozwoju w krajach europejskich. Problemy te rozpatrywano przez pryzmat ogólnychuwarunkowañ cywilizacyjnych, charakterystycznych dla trzech okresów zwanych falami. Stwier-dzono, ¿e ka¿da z fal rozwojowych (okresów) charakteryzowa³a siê zró¿nicowaniem specyfikitrzech podstawowych sfer dzia³ania cz³owieka, tj. technosfery, socjosfery i infosfery. Zró¿nico-wanie to stanowi³o pochodn¹ poziomu rozwoju spo³eczeñstwa, ale tak¿e ogólnych uwarunkowañekonomicznych. Przyk³ad polskiego rolnictwa wskazuje, ¿e praktyczna realizacja koncepcji roz-woju zrównowa¿onego powinna byæ oparta, a w³aœciwie poprzedzona wieloaspektow¹ analiz¹

M. Fotyma, S. Krasowicz100

trzech sfer, które s¹ wyznacznikami realnoœci wdra¿anej koncepcji. One decyduj¹ bowiem o rze-czywistym poziomie zrównowa¿enia rolnictwa, ocenianego za pomoc¹ szerokiego zestawuwskaŸników równowagi. Nale¿y te¿ podkreœliæ, ¿e uwzglêdnienie trzech sfer daje podstawy dospojrzenia kompleksowego i obiektywizuje ocenê. Jest to tak¿e swoist¹ prób¹ praktycznej ocenyrolnictwa w aspekcie podanej na wstêpie ogólnej definicji rozwoju zrównowa¿onego.

PIŒMIENNICTWO

1. Dylematy polityki rolnej. Integracja polskiej wsi i rolnictwa z UE. 2000. Praca zb. pod red. T. Hunka.FAPA: 272.

2. ECNC. 2000. ELISA. Environmental indicators for sustainable agriculture. http://www.ecnc.nl/doc/projects/elisa.html.

3. Faber, A. 2007. Przegl¹d wskaŸników rolnosrodowiskowych zalecanych do stosowania w oceniezrównowa¿onego gospodarowania w rolnictwie. Studia i Raporty IUNG-PIB. 5: 9–24

4. Function indicators and indexes. 2004. The Driving force-Pressure-State-Impact-Response (DPSIR)model. esl.jrc.it/envind/theory/handb_03.htm.

5. Granice wzrostu. 1973. Praca zb. pod red. D. L. Meadows. PWE: 2086. IRENA 2003. indicators. http://themes.eea.eu.int/IMS_IRENA/Topics/IRENA/indicators.7. IRENA 2005. indicator fact sheets. http://eea.eionet.eu.int/Public/irc/eionetcircle/irena/library8. Józwiak, W. 2007. Kondycja ekonomiczna i perspektywy rozwoju ró¿nych grup gospodarstw rolniczych

w Polsce. Wspó³czesne uwarunkowanie organizacji produkcji w gospodarstwach rolniczych. Materia³ykonferencji IUNG ,12-13.07 Pu³awy: 19–22.

9. Meadows, D. H., Rangers, J., Meadows, D. L. 2004. Limits of Growth. The 30-Year Update: 368.10. Ministerstwo Ochrony Œrodowiska. 1999. Strategia zrównowa¿onego rozwoju Polski do 2025 roku.

http://www.mos.gov.pl/1materialy_informacyjne/raporty_opracowania/strategia/indexl html11. OECD. 1999. Environmental indicators for agriculture. V. 2: Issues and design. Proc. „The York Work-

shop”: 216.12. OECD. 2001. Environmental indicators for agriculture. V. 3: Methods and results. Executive summary:

54.13. OECD. 2007. Environmental indicators for agriculture. Vol. 4. http://www.oecd.org/agr/env/

indicators.htm14. Polowczyk, J. 2007. Trzecia fala, czyli jak Alvin Toffler przewidzia³ moherowe berety. Polityka 12:

40–43.15. Szczepañski, M. 1998. Polska modernizacja miedzy industrializmem a ponowoczesnoœci¹ i socjologicz-

na analiza przemian spo³eczno-gospodarczych. Praca zbiorowa pod redakcja S. Partyckiego. Ryneka rozwój spo³eczny. Wyd. UMCS Lublin: 543–553.

16. Toffler, Al. 1986. Trzecia fala. PIW: 51417. Woœ, A. 2003. Polityka rolniczo-œrodowiskowa i nowe szanse rolnictwa. IERiG¯: 49.18. Woœ, A. 2004. W poszukiwaniu modelu rozwoju polskiego rolnictwa. IERiG¯: 163.

M. FOTYMA, S. KRASOWICZ

THEORY AND PRACTICE OF SUSTAINABLE AGRICULTURE IN EUROPE

Summary

In the paper the development of agriculture in Europe, with special reference to Poland in the light of“third wave” Toffler’s theory was presented. The paper was inspired by 20. anniversary of publishing inPoland the Toffler’s book under this title. For a long time, practically to the end of the II nd World War

Teoria i praktyka zrównowa¿onego rozwoju rolnictwa w krajach europejskich 101

agriculture in Europe developed slowly in the area of 1st wave (agrarian). In the techno sphere agriculturewas dependent on the man’s and animal’s power , the level of production was extremely low, farmers orrather peasants used to live in many-generations families mostly self dependent and with very low accessto the information. This type of agriculture was indeed sustainable but at the cost of low food productionand the heavy disparity of peasant’s income. The industrialization of agriculture (IIed wave) in WesternEurope has started after the War within the scope of common agriculture policy CAP. Agriculture throughheavy subsidy was provided with energy of fuel, technical and chemical production means and the necessaryknow-how. The number of farmers diminished dramatically and 1 farmer could produce food for severaltenth of non-farmer’s population members. The production of food increased dramatically which led to theheavy surplus of several food products and industrialization processes exerted negative impact on theenvironment. This type of agriculture could hardly be called a sustainable one. From the beginning of 21century the third wave is flooding over the agriculture which under the pressure of new CAP regulation isgoing to be more environmentally and socially oriented, eg. more sustainable.

The development of agriculture in Poland followed similar way but with some differences resulting fromsocialist system forced upon our country. The first wave (agrarian system) persisted in Poland much longerthen in Western Europe due to burdened this sector with the task of industry development and countryrestoration after the devastating War. Only in early 60ties industry started to pay its tribute to agriculturewhich began its raise on the II wave thanks to better scissors index and flow of production means. Thisprocess of industrialization runs for several decades practically until today. However it was broken due toeconomical transformation in the years 1989-1990 when several hundred thousands of double employedpeasant-workers lost jobs and were forced to come back to their very small farm holdings. The former state-farms workers went through the difficult time losing jobs as well and being left without any support. Thenew era for agriculture has started after joining the UE and with implementation of CAP to Poland. Thisspeeded up again the industrialization of agriculture and simultaneously superimposed it to the processescharacteristic for the IIIed wave of civilization development. Hopefully in few years polish agriculture willfollow the path of sustainable development like agriculture in other UE countries.

Prof. dr hab. Mariusz Fotyma

Zak³ad ¯ywienia Roœlin i Nawo¿enia IUNG-PIBCzartoryskich 8, 24-100 Pu³awyfot@iung.pulawy.pl