Aktywnosc spoleczna osob_starszych

2. AKTYWNO SPOECZNA OSB STARSZYCH W KONTEKCIE PERCEPCJI POLAKW DIAGNOZA SPOECZNA 2013 RAPORT TEMATYCZNY AUTORZY: JANUSZ CZAPISKI PIOTR BDOWSKI WARSZAWA 2014

3. Zawarte w tej publikacji pogldy i konkluzje wyraaj opinie autorw i nie musz odzwierciedla ocjal- nego stanowiska Ministerstwa Pracy i Polityki Spoecznej. Publikacja zostaa opracowana w ramach projektu systemowego realizowanego przez Centrum Rozwo- ju Zasobw Ludzkich pn. Diagnoza spoeczna 20092013, zainicjowanego przez Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz (Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej). Projekt okadki: Brygida Grodzicka Opracowanie graczne i korekta: Brygida Grodzicka, Joanna ychowicz-Pokulniewicz Skad: Joanna ychowicz-Pokulniewicz Druk i oprawa: Drukarnia Braci Grodzickich Sp.J. 05-500 Piaseczno, ul. Geodetw 47A www.dbg.com.pl c Copyright by Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej and Centrum Rozwoju Zasobw Ludzkich ISBN 978-83-61638-75-9 Publikacja bezpatna Nakad 1000 egz. Publikacja wspnansowana ze rodkw Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego

4. Merytoryczne opracowanie projektu badawczego Rada Monitoringu Spoecznego w skadzie: dr Dominik Batorski, UW dr hab. Janusz Czapiski, prof. UW i WSFiZ (przewodniczcy) prof. dr hab. Janusz Grzelak, UW mgr Teresa Kamiska, Instytut PRO PUBLICO BONO prof. dr hab. Irena E. Kotowska, SGH mgr Wiesaw agodziski, GUS (sekretarz) prof. dr hab. Tomasz Panek, SGH (wiceprzewodniczcy) prof. dr hab. Antoni Suek, UW prof. dr hab. Tadeusz Szumlicz, SGH Autorzy raportu dr hab. Janusz Czapiski prof. dr hab. Piotr Bdowski Badanie Diagnoza Spoeczna, mimo i nansowane zarwno z pienidzy publicznych, w obecnej edycji w ramach Programu Operacyjnego Kapita Ludzkiego (ze rodkw EFS), grantu badawczego Narodo- wego Centrum Nauki i ze rodkw Narodowego Banku Polskiego, jak i z pienidzy prywatnych, ma w caoci charakter publiczny. Patronat medialny Tygodnik , Radio TOK FM Realizator bada Polskie Towarzystwo Statystyczne Obsuga organizacyjna i nansowa bada: Biuro Bada i Analiz Statystycznych Polskiego Towarzystwa Statystycznego oraz Wysza Szkoa Finansw i Zarzdzania w Warszawie Ankieterzy: GUS Komplet materiaw (raporty, kwestionariusze i bazy danych) Diagnozy Spoecznej pobra mona z: www.diagnoza.com

5. Spis treci Wprowadzenie 7 Rozdzia 1. Spoeczno-demograczna charakterystyka osb starszych 9 1.1. Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1.2. Trzeci i czwarty wiek jako wyznaczniki poziomu aktywnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 1.3. Osoby starsze wedug miejsca zamieszkania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 1.4. Materialne warunki ycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 1.4.1. Wysoko i rda dochodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 1.4.2. Warunki mieszkaniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 1.4.3. Zasobno materialna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 1.5. Sytuacja rodzinna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 1.6. Wyksztacenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 1.7. Seniorzy na rynku pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 1.8. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Rozdzia 2. Charakterystyka zdrowotna osb starszych 33 2.1. Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 2.2. Natenie symptomw chorobowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 2.3. Depresja psychiczna i dobrostan psychiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 2.4. Niepenosprawno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 2.5. Zakres i koszty korzystania z systemu ochrony zdrowia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 2.6. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Rozdzia 3. Psychologiczna charakterystyka osb starszych 51 3.1. Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 3.2. Postawy spoeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 3.3. System wartoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 3.4. Religijno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 3.5. Stosunek do nowoczesnych technologii komunikacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 3.6. Motywacja, samoocena i nadzieja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 3.7. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Rozdzia 4. Aktywno spoeczna i przynaleno organizacyjna osb starszych 65 4.1. Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 4.2. Formy aktywnoci spoecznej osb starszych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 4.3. Aktywno nieformalna na rzecz rodziny i spoecznoci lokalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 4.4. Aktywno formalna seniorzy w organizacjach pozarzdowych i politycznych . . . . . . . . . . . . 68 4.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 5

6. Aktywno spoeczna osb starszych Rozdzia 5. Kapita spoeczny osb starszych 73 5.1. Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 5.2. Sieci spoeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 5.3. Dbao o dobro wsplne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 5.4. Zaufanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 5.5. Stosunek do demokracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 5.6. Partnerzy w budowaniu kapitau spoecznego seniorw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 5.7. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Rozdzia 6. Jako ycia osb starszych 85 6.1. Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 6.2. Czstkowe wymiary jakoci ycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 6.3. Oglny wskanik jakoci ycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 6.4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Wnioski i rekomendacje dla polityki spoecznej 91 Literatura 93 Spis rysunkw 95 Spis tabel 99 6

7. Wprowadzenie Z uwagi na stosowanie w literaturze i dokumentach pastwowych oraz w danych statystycznych rnych granic staroci, zdecydowalimy si zastosowa najszersze podejcie, umoliwiajce identykacj najpeniejszego zakresu zagadnie zwizanych ze staroci. Przyjlimy w zwizku z tym wiek 60 lat jako moment pocztkowy tego okresu w yciu czowieka. W wielu badaniach odwoujemy si do zrnicowania staroci, wyrniajc jej dwa etapy: III i IV wiek1. W zwizku z tym wyrnilimy 4 picioletnie przedziay wieku respondentw zaliczanych do tzw. III wieku (6064 lata, 6569 lat, 7074 lata i 7579 lat) oraz zdecydowalimy si caociowo analizowa sytuacj osb zaliczanych do IV wieku (80 lat i wicej). Inne stosowane kryteria analizy odnosz si do pci i kategorii miejsca zamieszkania. Oba s wane z punktu widzenia oceny sytuacji seniorw oraz ze wzgldu na rnice wystpujce midzy poziomem rozwoju infrastruktury spoecznej midzy miastem a wsi, a take midzy mniejszymi miastami (charak- teryzujcymi si na og wystpowaniem silniejszych wizi spoecznych) a duymi orodkami miejskimi, gdzie wizi spoeczne mog okaza si sabsze, ale na og wyszy jest poziom rozwoju infrastruktury socjalnej i usugowej. Na poziom aktywnoci osb starszych wpywaj w duym stopniu stan zdrowia oraz sytuacja rodzinna. Stan zdrowia moe determinowa moliwoci angaowania si w dziaania na rzecz spoecznoci, natomiast rodzina moe okaza si alternatyw w stosunku do aktywnoci spoecznej. Bardzo wan zmienn okazuje si wyksztacenie osb starszych, ktrego poziom w istotny sposb wpywa na opinie i wybory seniorw. Celem opracowania jest identykacja czynnikw modykujcych zachowania seniorw, okrelenie rozmiarw ich aktywnoci na rzecz spoeczestwa i rodowiska lokalnego, potrzeb oraz oczekiwa co do rnych form aktywnoci spoecznej oraz ustalenie tych elementw sytuacji yciowej, ktre w najwikszym stopniu wpywaj na te aktywnoci. W tym celu wykorzystano przede wszystkim wyniki badania Diagnoza Spoeczna 2013, ale dodatkowo rwnie wnioski pochodzce z innych bada empirycznych i opracowa naukowych oraz w rozdziale na temat niepenosprawnoci z Diagnozy Spoecznej 2009. 1 Zob. np. analizy zaprezentowane w czciach medycznej i spoecznej raportu Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia si ludzi w Polsce, red. M. Mossakowska, A. Wicek, P. Bdowski, Termedia, Pozna 2012. 7

8. 1. Spoeczno-demograczna charakterystyka osb starszych 1.1. Wstp Struktura prby czonkw gospodarstw domowych i indywidualnych respondentw w wieku 60 i wicej lat w edycji Diagnozy Spoecznej z 2013 r. jest wedug wieku, pci, miejsca zamieszkania i innych cech spoeczno-demogracznych reprezentatywna dla populacji. W prbie gospodarstw domowych odsetek osb w wieku 60 i wicej lat wynis 20,9%, w tym wrd mczyzn 17,6% a wrd kobiet 24%; by wic dokadnie taki, jak w caej populacji Polakw. Ogem 59,3% czonkw badanych gospodarstw domowych w grupie wieku 60+ stanowiy kobiety i wraz z przechodzeniem do wyszych grup wieku udzia ten ulega zwikszeniu (z 53,7% w grupie 6064 lata do 66,7% w grupie 80 i wicej lat). Jest to konsekwencj obserwowanej powszechnie feminizacji staroci, wyraajcej si wzrastajcym w miar przechodzenia do kolejnych grup wieku odsetkiem kobiet wrd osb starszych, co jest spowodowane nadumieralnoci mczyzn w niszych grupach wieku. Udzia seniorw w wieku 60 i wicej lat w prbie respondentw indywidualnych1 wynis nieco wicej, bo 25,0% (w tym wrd mczyzn 21,3% i wrd kobiet 28,4%), ale struktura tej podprby ze wzgldu na pe i wiek odpowiada z pewn nadreprezentacj kobiet strukturze populacji. Szczegy na ten temat zawieraj tabele 1.1 i 1.2. Tabela 1.1. Czonkowie gospodarstw domowych wedug grup wieku i pci Wiek (w latach) Wyszczeglnienie do 59 6064 6569 7074 7579 80+ Ogem liczebno 14558 1128 666 453 453 421 17679 Mczyni pe (%) 82,3% 6,4% 3,8% 2,6% 2,6% 2,4% 100,0% wiek (%) 50,3% 46,3% 41,7% 38,9% 37,8% 33,3% 48,3% liczebno 14410 1309 930 712 745 844 18950 Kobiety pe (%) 76,0% 6,9% 4,9% 3,8% 3,9% 4,5% 100,0% wiek (%) 49,7% 53,7% 58,3% 61,1% 62,2% 66,7% 51,7% liczebno 28968 2437 1596 1165 1198 1265 36629 Ogem pe (%) 79,1% 6,7% 4,4% 3,2% 3,3% 3,5% 100,0% wiek (%) 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 1 Respondentami indywidualnymi, czyli osobami wypeniajcymi kwestionariusz indywidualny, byli czonkowie badanych gospodarstw domowych, ktrzy ukoczyli 16 rok ycia. 9

9. Aktywno spoeczna osb starszych Tabela 1.2. Respondenci indywidualni wedug grup wieku i pci Wiek (w latach) Wyszczeglnienie do 59 6064 6569 7074 7579 80+ Ogem liczebno 9847 973 576 381 389 352 12518 Mczyni pe (%) 78,7% 7,8% 4,6% 3,0% 3,1% 2,8% 100,0% wiek (%) 50,0% 46,5% 41,2% 38,0% 37,5% 33,9% 47,7% liczebno 9843 1121 821 622 647 687 13741 Kobiety pe (%) 71,6% 8,2% 6,0% 4,5% 4,7% 5,0% 100,0% wiek (%) 50,0% 53,5% 58,8% 62,0% 62,5% 66,1% 52,3% liczebno 19690 2094 1397 1003 1036 1039 26259 Ogem pe (%) 75,0% 8,0% 5,3% 3,8% 3,9% 4,0% 100,0% wiek (%) 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 1.2. Trzeci i czwarty wiek jako wyznaczniki poziomu aktywnoci Wyduajcy si okres staroci w yciu czowieka przynosi coraz wiksze wewntrzne zrnicowanie tego etapu w yciu czowieka. Pocztkowo rnice w jakoci i stylu ycia midzy etapem poprzedzajcym staro a jej pocztkiem s mao zauwaalne, ale z czasem ulegaj nasileniu, prowadzc w efekcie do coraz powszechniej stosowanego rozrnienia midzy tzw. trzecim a czwartym wiekiem. W literaturze mwi si niekiedy o tzw. modych starszych i starych starszych (Young Old i Old Old), a niekiedy wyrnia si dodatkowo okres dugowiecznoci (Oldest Old). Granica midzy III a IV wiekiem bya pocztkowo lokowana na poziomie 75 lat, ale zmiany w skali aktywnoci i sprawnoci coraz starszych osb, a take w stanie zdrowia seniorw uprawniaj do tego, by przesun t granice na 80. rok ycia. Taki pogld utrwala si w literaturze2. W dalszej czci raportu podjta zostanie prba wykazania na przykadzie danych dotyczcych r- nych form i rozmiarw aktywnoci spoecznej seniorw, oceny ich stanu zdrowia, poziomu aktywnoci zycznej i innych cech, i granica 80 lat ycia czowieka powinna by brana pod uwag w planowaniu i realizacji dziaa w zakresie polityki spoecznej i zdrowotnej w Polsce. Przejcie do okresu IV wieku wyznaczone jest przez spadajcy poziom sprawnoci organizmu i bardziej ograniczone moliwoci funkcjonowania czowieka w przestrzeni spoecznej. O ile w przypadku osb zaliczanych do grupy III wieku nie wystpuj jeszcze radykalne zmiany w zakresie stanu zdrowia, dobrostanu psychicznego czy sytuacji rodzinnej, o tyle czynniki te w coraz wikszym stopniu ograniczaj moliwoci samodzielnego funkcjonowania osb w IV wieku, a to z kolei odbija si na skali zaangaowania w rne formy aktywnoci spoecznej. 1.3. Osoby starsze wedug miejsca zamieszkania Struktur respondentw wedug klasy miejscowoci zamieszkania przedstawia tabela 1.3. Jak wynika z zamieszczonych w niej danych, rozkad czstoci poszczeglnych grup wieku seniorw jest w poszczeglnych klasach miejscowoci do rwnomierny i nie ma podstaw, by twierdzi, e jaka klasa miejscowoci na przykad mae miasta czy wsie jest specjalnie naraona na proces demogracznego starzenia si mieszkacw. Respondenci zostali zapytani o stopie zadowolenia z miejscowoci, w ktrej mieszkaj, oraz o akceptacj decyzji i dziaa miejscowych wadz. Na wykresach 1.1 i 1.2 pokazana zostaa struktura udzielonych odpowiedzi. Niezadowolonych jest tylko okoo 5 do 9% (ok. dwukrotnie mniej ni wrd modszych respondentw), co wskazuje prawdopodobnie nie tylko na przyzwyczajenie do miejsca wynikajce z faktu 2 Aspekty medyczne. . . , poz. cyt. 10

10. Aktywno spoeczna osb starszych Tabela 1.3. Procent respondentw indywidualnych wedug grup wieku i kategorii miejsca zamieszkania Grupy wieku Kategoria miejsca zamieszkania 6064 6569 7074 7579 80+ Ogem Miasta o liczbie mieszkacw 500+ tys. 12,4 11,5 11,0 13,0 12,4 12,1 Miasta o liczbie mieszkacw 200500 tys. 10,1 10,2 9,1 10,5 9,9 10,0 Miasta o liczbie mieszkacw 100200 tys. 8,3 7,1 7,8 7,2 10,3 8,1 Miasta o liczbie mieszkacw 20100 tys. 20,4 23,1 21,6 19,7 19,4 20,9 Miasta o liczbie mieszkacw poniej 20 tys. 14,9 12,5 10,8 12,7 10,9 12,8 Wie 33,9 35,6 39,8 36,8 37,0 36,1 na og dugotrwaego zamieszkiwania, ale i na akceptacj starszych mieszkacw dla dziaa podej- mowanych przez wadze samorzdowe. Istotnie wrd seniorw odsetek osb niezadowolonych z decyzji i dziaania miejscowych wadz jest znaczco niszy ni w grupie modszych respondentw (p < 0,001). Wykres 1.1. Procent respondentw w wieku 60 i wicej lat wedug pci i zadowolenia z miejscowoci, w ktrej mieszkaj Wykres 1.2. Procent respondentw w wieku 60 i wicej lat wedug pci i odpowiedzi na pytanie, jak czsto denerwoway ich decyzje i dziaania miejscowych wadz 11

11. Aktywno spoeczna osb starszych Warto przy tym zwrci uwag na fakt, e dziaania lokalnych wadz rzadziej denerwuj kobiety ni mczyzn (wykres 1.2). Czynnikiem istotnie wpywajcym na struktur ocen jest poziom wyksztacenia (p < 0,001). O ile jednak wraz ze wzrostem poziomu wyksztacenia ronie odsetek osb bardzo zadowolonych z miejscowoci zamieszkania z 8% w grupie osb z wyksztaceniem podstawowym do 17% wrd osb z wyksztaceniem wyszym i pomaturalnym, o tyle spada odsetek osb akceptujcych decyzje i dziaania miejscowych wadz (odpowiednio z 57 do 37%). Osoby zadowolone z miejscowoci zamieszkania zdecydowanie czciej angauj si w dziaania na rzecz spoecznoci lokalnej (wykres 1.3) i czciej take akceptuj decyzje i dziaania miejscowych wadz (wykres 1.4). Wykres 1.3. Procent respondentw w wieku 60 i wicej lat angaujcych si w dziaania na rzecz spoecznoci lokalnej wedug zadowolenia z miejscowoci zamieszkania Wykres 1.4. Procent respondentw w wieku 60 i wicej lat, ktrych decyzje i dziaania miejscowych wadz nigdy nie denerwoway lub denerwoway sporadycznie bd czsto wedug zadowolenia z miejscowoci zamieszkania 1.4. Materialne warunki ycia 1.4.1. Wysoko i rda dochodu Charakterystyka materialnych warunkw ycia osb starszych odnosi si przede wszystkim do wysokoci dochodu, jakim dysponowali respondenci oraz do gwnych rde utrzymania. Obie te informacje pozwalaj na ocen podstawowego wymiaru sytuacji materialnej, jakim jest sytuacja dochodowa osb 12

12. Aktywno spoeczna osb starszych starszych. Wan informacj stanowi dane o przecitnym osobistym dochodzie netto osiganym w okresie ostatnich trzech miesicy oraz o dochodzie netto, ktry respondenci spodziewaj si uzyskiwa za dwa lata. Rozkad odpowiedzi na pytanie o osobiste biece dochody netto, ich rednia i mediana dla osb w wieku 60+ lat i modszych przedstawiane zostay w tabeli 1.4. Tabela 1.4. Respondenci wedug przecitnej wysokoci dochodu osobistego netto osiganego w cigu ostatnich trzech miesicy w grupie osb starszych i modszych Osoby w wieku 60+ lat Osoby w wieku 1659 lat Kwota w z liczba osb odsetek liczba osb odsetek do 799 625 10,0 5488 30,6 8001199 1638 26,1 1713 9,6 12001499 1282 20,5 1735 9,7 15001999 1264 20,2 2561 14,3 2000 i wicej 1458 23,3 6424 35,8 Razem 6567 100,0 17921 100,0 redni dochd 1554 2024 Mediana dochodu 1350 1500 Fakt, e ponad 1/3 spord osb starszych uzyskiwaa dochd w wysokoci mniejszej ni 1200 z miesicznie musi budzi zaniepokojenie, zwaszcza e prawie 19% (22% mczyzn i 17% kobiet) z tej grupy yje w gospodarstwach jednoosobowych (wobec 3% najuboszych osb w modszym wieku). Wobec cigle uomnego systemu nansowania ze rodkw publicznych usug spoecznych naley si obawia, e wiele spord tych osb zmuszonych jest do rezygnacji z zaspokajania swoich potrzeb. Oglnie jednak sytuacja dochodowa osb starszych, cho przecitnie gorsza od sytuacji osb modszych, pod wzgldem dysproporcji jest jednak duo lepsza rozkad dochodw osobistych jest w tej grupie znacznie bardziej rwnomierny. W grupie z dochodem do 800 z znajduje si znacznie mniejszy odsetek seniorw ni osb modszych i ponadto wraz z wiekiem procent seniorw (zarwno mczyzn jak i kobiet) z najniszym dochodem spada (z 15,5% w wrd osb w wieku 6064 lata do 2,6% wrd seniorw w wieku 80 i wicej lat). Spada rwnie z wiekiem, cho niesystematycznie, odsetek osb z dochodem najwyszym (2 tys. z i wicej). Kobiety starsze maj nisze dochody od starszych mczyzn i rnica ta ronie wraz z wiekiem (tabela 1.5). Wyniki Diagnozy Spoecznej potwierdzaj rwnie cisy zwizek midzy poziomem wyksztacenia a wysokoci dochodu osobistego. Wyksztacenie policealne i wysze pozwala na omiokrotne zmniej- szenie zagroenia ubstwem w stosunku do wyksztacenia podstawowego. Dochody osobiste mona traktowa jako wystarczajcy wskanik materialnych warunkw ycia w przypadku osb samotnych. Oglnie jednak lepszym wskanikiem jest dochd ekwiwalentny gospodarstwa domowego. Tabela 1.6 pokazuje, e z wiekiem respondentw nieznacznie tylko spada wysoko dochodu ekwiwalentnego gospodarstwa domowego. W rozkadzie wysokoci dochodu ekwiwalentnego ze wzgldu na pe wystpuje niewielka rnica midzy mczyznami i kobietami, rosnca z wiekiem seniorw od 0% w grupie wieku 6064 lata do 14% w grupie wieku 80 i wicej lat; wynika to z rosncej liczby jednoosobowych gospodarstw kobiet, ktre maj zazwyczaj nisze od mczyzn emerytury. Procent seniorw yjcych w gospodarstwach, w ktrych pienidzy starcza najwyej na najtasze jedzenie, nie jest oglnie wikszy od odsetka osb modszych yjcych w takich gospodarstwach (tabela 1.6). Zakres skrajnego ubstwa (procent osb w gospodarstwach z dochodem ekwiwalentnym w 2013 r. poniej 522 z) jest ponad dwukrotnie mniejszy wrd seniorw (2,9%) ni w gospodarstwach osb modszych (6,5%) i nieco wikszy wrd mczyzn (3,2%) ni wrd kobiet (2,7%) w wieku senioralnym (tabela 1.6). Oglnie zatem sytuacja materialna seniorw jest nieznacznie tylko gorsza od sytuacji wikszoci osb modszych, a jeli chodzi o skrajne ubstwo jest nawet duo lepsza. 13

13. Aktywno spoeczna osb starszych Tabela 1.5. Procent respondentw wedug pci, grup wieku i przedziaw uzyskiwanych dochodw Wiek (w latach) Pe Dochd w z do 59 6064 6569 7074 7579 80+ Ogem do 799 25,6 16,7 5,1 5,6 2,4 1,8 8,5 8001199 8,0 18,0 17,4 19,2 20,2 18,8 18,5 12001499 7,8 13,2 16,1 17,8 22,4 17,3 16,4 Mczyni 15001999 14,9 15,8 27,5 26,1 21,6 27,4 22,2 2000 i wicej 43,7 36,2 33,9 31,4 33,4 34,8 34,4 ogem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 do 799 35,7 14,5 14,9 13,9 5,6 3,0 11,0 8001199 11,1 24,4 30,1 38,2 33,0 36,0 31,3 12001499 11,6 22,7 23,3 20,1 23,8 26,4 23,2 Kobiety 15001999 13,6 20,1 16,2 15,4 19,3 22,3 18,8 2000 i wicej 27,9 18,3 15,4 12,4 18,3 12,3 15,7 ogem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 do 799 30,6 15,5 10,9 10,7 4,4 2,6 10,0 8001199 9,6 21,4 24,9 31,0 28,3 30,2 26,1 12001499 9,7 18,3 20,4 19,2 23,2 23,3 20,5 Ogem 15001999 14,3 18,2 20,8 19,5 20,1 24,0 20,2 2000 i wicej 35,8 26,5 23,0 19,6 23,9 19,9 23,2 ogem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Tabela 1.6. Wysoko dochodu gospodarstwa domowego na jednostk ekwiwalentn i procent osb w gospodarstwach, w ktrych pienidzy starcza najwyej na najtasze jedzenie ze wzgldu na wiek i pe respondenta Wysoko dochodu na Procent osb, ktrym Procent osb Wiek Pe jednostk ekwiwalentn starcza najwyej skrajnie w ostatnim miesicu na najtasze jedzenie ubogich mczyni 1667 8,6 6,6 Do 59 lat kobiety 1657 8,3 6,4 ogem 1662 8,4 6,5 mczyni 1560 9,6 5,0 6064 lata kobiety 1556 7,3 3,5 ogem 1558 8,4 4,2 mczyni 1672 5,8 2,4 6569 lat kobiety 1553 9,4 3,0 ogem 1602 7,9 2,7 mczyni 1595 4,0 1,6 7074 lata kobiety 1431 11,8 2,3 ogem 1495 8,8 2,0 mczyni 1596 4,5 3,0 7579 lat kobiety 1462 8,6 2,9 ogem 1512 7,1 3,0 mczyni 1676 5,4 1,8 80+ lat kobiety 1436 8,3 1,3 ogem 1515 7,3 1,4 mczyni 1657 8,3 6,0 Ogem kobiety 1617 8,4 5,4 ogem 1636 8,3 5,7 14

14. Aktywno spoeczna osb starszych Gwnym rdem utrzymania osb starszych jest emerytura pracownicza (64,4%), nastpnie emerytura rolnicza (11,5%), renta rodzinna (7,3%, prawie wycznie kobiety) i renta inwalidzka (5,6%, gwnie mczyni w wieku 6064 lat) (tabela 1.7). Tabela 1.7. Gwne rdo utrzymania mczyzn i kobiet w rnym wieku oraz ogem osb starszych (w procentach osb w danej grupie wieku) Mczyni Kobiety Gwne rdo utrzymania 6064 6569 7074 7579 80+ 6064 6569 7074 7579 80+ Ogem Praca najemna staa 8,6 1,6 1,0 0,3 3,4 0,6 0,2 0,3 2,2 w sektorze publicznym Praca najemna staa 15,1 1,0 2,1 0,5 0,2 2,8 w sektorze prywatnym Praca najemna dorywcza 0,4 0,1 w sektorze publicznym Praca najemna dorywcza 0,3 0,2 0,3 0,1 w sektorze prywatnym Uytkowanie gospodarstwa rolnego 4,4 0,9 0,3 0,5 0,2 0,2 0,2 0,9 Pomaganie w uytkowaniu 0,2 0,0 gospodarstwa rolnego Pracodawca poza gospodarstwem 0,9 0,2 0,3 0,1 0,2 indywidualnym w rolnictwie Praca staa na wasny rachunek 3,2 1,2 0,8 0,5 0,8 Praca dorywcza 0,2 0,1 0,0 na wasny rachunek Emerytury pracownicze 26,6 78,7 80,8 86,2 79,9 70,0 73,4 65,3 64,9 55,0 64,4 Emerytury rolnikw 4,7 7,7 12,3 11,9 16,9 7,2 10,2 16,3 16,2 20,2 11,5 indywidualnych Renty inwalidzkie 21,6 7,3 3,7 0,5 2,6 5,0 1,5 1,1 0,5 1,5 5,6 Renty rodzinne 0,8 0,2 0,8 0,8 4,9 9,0 14,7 15,7 21,1 7,3 Zasiki dla bezrobotnych 1,7 0,2 Inne wiadczenia 3,3 0,3 0,5 z Funduszu Pracy Pozostae wiadczenia 0,3 0,1 0,1 z ubezpieczenia spoecznego Zasiki rodzinne 0,0 i dodatki do nich Zasiki z pomocy spoecznej 1,9 0,5 0,9 0,4 0,2 0,2 0,3 0,6 Inne wiadczenia 0,8 0,3 0,4 0,1 0,5 0,3 z pomocy spoecznej Pozostae dochody 0,7 0,1 o charakterze socjalnym Dochody z wynajmu domu, 0,4 0,2 0,1 garau Emerytury i renty zagraniczne 0,2 0,5 0,3 0,6 0,1 0,4 0,5 0,5 0,1 0,3 Dary, alimenty 0,5 0,1 0,1 0,1 od osb prywatnych Inne dochody 0,3 0,1 0,0 Pozostawanie na utrzymaniu 3,9 0,2 3,8 2,2 1,6 1,4 1,2 1,9 innych czonkw gospodarstwa Interesujce jest, e podczas gdy odsetek emerytw ronie z wiekiem, odsetek emerytek korzystajcych z emerytury pracowniczej spada. Due rnice pci dotycz grupy najmodszej (6064), co wynika z rnicy wieku emerytalnego: dochody z pracy s gwnym rdem utrzymania dla 33% mczyzn w tej grupie i tylko 8% kobiet. Tylko 0,6% utrzymuje si z zasikw z pomocy spoecznej (gwnie 15

15. Aktywno spoeczna osb starszych modsi mczyni), a niecae 2% pozostaje na utrzymaniu innych czonkw gospodarstwa domowego, gwnie osoby modsze (6064 lata). Mona wyranie dostrzec, jak w miar przechodzenia do coraz wyszych grup wieku zwiksza si rola nansw publicznych w zapewnieniu dochodw seniorom, podczas gdy praca jako rdo ich dochodu traci na znaczeniu. Wobec zakrojonej na wiele lat reformy systemu zabezpieczenia emerytalnego i trudnoci w utrzymaniu stabilnoci nansw publicznych naleaoby podj dyskusj nad rol modszych obywateli w zapewnieniu sobie bezpieczestwa nansowego na staro. Wystpuje istotny statystycznie zwizek (p < 0,001) midzy poziomem wyksztacenia respondentw a ich gwnym rdem dochodu (tabela 1.8). Praca w sektorze publicznym jest rdem utrzymania czciej dla osb lepiej wyksztaconych; w przypadku pracy w sektorze prywatnym rozkad ze wzgldu na wyksztacenie jest bardziej rwnomierny, z wikszym jednak odsetkiem w grupie osb z wyksztaceniem zasadniczym zawodowym. Z emerytur pracowniczych czciej korzystaj osoby z wyksztaceniem wyszym i rednim, natomiast z emerytur rolniczych najczciej utrzymuj si osoby z wyksztaceniem podstawowym, co wie si z oglnie niszym poziomem wyksztacenia rolnikw. Tabela 1.8. Gwne rdo utrzymania mczyzn i kobiet oraz ogem osb starszych ze wzgldu na poziom wyksztacenia (w procentach seniorw z danym poziomem wyksztacenia) Poziom wyksztacenia Gwne rdo utrzymania podstawowe zasadnicze rednie wysze i nisze zawodowe i policealne Praca najemna staa w sektorze publicznym 0,4 2,0 2,4 6,6 Praca najemna staa w sektorze prywatnym 1,2 4,6 2,7 3,7 Praca najemna dorywcza w sektorze publicznym 0,1 Praca najemna dorywcza w sektorze prywatnym 0,1 0,1 0,2 Uytkowanie gospodarstwa rolnego 0,8 2,3 0,3 0,1 Pomaganie w uytkowaniu gospodarstwa rolnego 0,1 Pracodawca poza gospodarstwem indywidualnym w rolnictwie 0,2 0,2 0,3 Praca staa na wasny rachunek 0,2 0,5 1,5 1,4 Praca dorywcza na wasny rachunek 0,0 0,1 0,1 Emerytury pracownicze 48,7 62,0 78,1 82,0 Emerytury rolnikw indywidualnych 25,0 7,6 2,4 1,0 Renty inwalidzkie 5,2 9,9 4,5 1,1 Renty rodzinne 13,0 4,8 4,8 2,0 Zasiki dla bezrobotnych 0,2 0,7 0,1 Inne wiadczenia z Funduszu Pracy 0,1 1,4 0,4 0,2 Pozostae wiadczenia z ubezpieczenia spoecznego 0,0 0,1 0,1 Zasiki rodzinne i dodatki do nich Zasiki z pomocy spoecznej 0,9 0,7 0,4 0,1 Inne wiadczenia z pomocy spoecznej 0,3 0,3 0,4 Pozostae dochody o charakterze socjalnym 0,3 Dochody z wynajmu domu, garau 0,1 0,1 0,1 Emerytury i renty zagraniczne 0,3 0,4 0,2 Dary, alimenty od osb prywatnych 0,2 0,2 Inne dochody 0,1 0,1 0,1 Pozostawanie na utrzymaniu innych czonkw gospodarstwa 2,5 2,7 1,0 0,8 Renty rodzinne take stanowi gwne rdo utrzymania osb z podstawowym wyksztaceniem (prawie wycznie w grupie kobiet). Najmniejszy odsetek osb pozostajcych na utrzymaniu innych czonkw gospodarstwa domowego jest wrd osb z wyszym i rednim wyksztaceniem. Praca na rachunek wasny czciej jest gwnym rdem utrzymania osb lepiej wyksztaconych. 16

16. Aktywno spoeczna osb starszych Na wykresie 1.5 pokazane zostay dane dotyczce oceny sytuacji nansowej rodziny. Rnica midzy ocenami sformuowanymi przez mczyzn i kobiety jest istotna statystycznie, ale znika, gdy wyeliminuje- my wpyw wysokoci dochodu osobistego i dochodu ekwiwalentnego gospodarstwa domowego. Potwier- dza to uwagi o gorszej sytuacji materialnej kobiet w staroci. Warto zwrci uwag na to, e jest to w Europie powszechnie wystpujcy efekt i w decydujcej mierze uwarunkowany niszym ni w przypadku mczyzn poziomem wynagrodze kobiet, co rzutuje na nisze wiadczenie emerytalne kobiet. Wykres 1.5. Procent respondentw w wieku 60 i wicej lat wedug pci i satysfakcji z sytuacji nansowej swojej rodziny Podobnie, jak w przypadku wikszoci innych elementw oceny sytuacji yciowej seniorw, poziom wyksztacenia w istotny sposb wpywa na zadowolenie z sytuacji nansowej. Dobrze (bardzo zadowolony/a i zadowolony/a) ocenia j 30% starszych respondentw, a le (niezadowolony/a oraz bardzo niezadowolony/a) 22,4%. Szczegowe dane na ten temat zawiera wykres 1.6. Mona na nim wyranie dostrzec, jak w miar przechodzenia do coraz wyszych poziomw wyksztacenia zwiksza si odsetek respondentw formuujcych oceny dobre i zmniejsza si odsetek tych, ktrzy le oceniaj sytuacj nansow swojej rodziny. W grupie respondentw z wyksztaceniem rednim i wyszym wyranie dostrzegalna jest przewaga ocen pozytywnych. Ma to take zwizek z wyszymi dochodami osb lepiej wyksztaconych i jest zjawiskiem uniwersalnym w przekroju midzynarodowym. Wykres 1.6. Procent seniorw wedug oceny sytuacji nansowej swojej rodziny i poziomu wyksztacenia Jeeli wzi pod uwag wiek respondentw, to okae si, e przy w miar wyrwnanym poziomie ocen pozytywnych, formuowanych przez seniorw w wieku 6080 lat, w grupie 80 i wicej lat odsetek zadowolonych z sytuacji nansowej swojej rodziny zauwaalnie wzrasta. Dotyczy to zarwno kobiet jak i mczyzn. Trudno o jednoznaczne wyjanienie tego faktu. Zapewne nie wpywa na to otrzymywanie dodatku pielgnacyjnego, bo ten przysuguje wszystkim, ktrzy ukoczyli 75. rok ycia. Bardziej praw- dopodobne wydaje si wyjanienie przedstawione w raporcie z badania PolSenior, gdzie odsetek osb deklarujcych zadowolenie ze swojej sytuacji nansowej by zaskakujco wysoki (okoo 66%): osoby starsze, nie majc moliwoci zaspokojenia wszystkich potrzeb, wypieraj ze wiadomoci te, ktrych zaspokojenie jest w danej sytuacji materialnej zupenie nierealne, a to prowadzi do poprawy oglnej 17

17. Aktywno spoeczna osb starszych oceny. Nie wykluczony jednak jest take wpyw wysokoci aspiracji materialnych, niszych zdecydowanie wrd osb najstarszych. Wielko klasy miejscowoci zamieszkania take ma statystycznie istotny wpyw na ocen sytuacji nansowej rodziny osb starszych. Z danych w tabeli 1.9 mona odczyta kilka informacji wanych dla polityki spoecznej wobec seniorw. Przede wszystkim na uwag zasuguje fakt, e na wsi odsetek Tabela 1.9. Procent rnych ocen sytuacji nansowej rodziny w grupie seniorw w zalenoci od klasy miejscowoci zamieszkania i wieku Klasa miejsca Ocena sytuacji Grupy wieku zamieszkania nansowej 6064 6569 7074 7579 80+ Ogem bardzo zadowolony 2,7 3,8 2,8 3,1 5,5 3,4 zadowolony 21,7 27,5 27,8 27,7 25,8 25,4 Miasta o liczbie mieszkacw dosy zadowolony 38,8 33,8 29,6 33,8 32,8 34,7 500 tys. i wicej dosy niezadowolony 12,4 15,0 23,1 16,2 12,5 15,1 niezadowolony 17,8 11,3 2,8 13,1 18,0 13,6 bardzo niezadowolony 6,6 8,8 13,9 6,2 5,5 7,8 bardzo zadowolony 4,8 5,7 3,3 2,8 8,9 5,1 zadowolony 20,6 28,6 33,7 37,0 33,7 28,9 Miasta o liczbie mieszkacw dosy zadowolony 31,1 30,0 31,5 32,4 24,8 30,2 200500 tys. dosy niezadowolony 18,2 11,4 14,1 10,2 18,8 14,9 niezadowolony 18,7 12,9 15,2 13,0 10,9 14,8 bardzo niezadowolony 6,7 11,4 2,2 4,6 3,0 6,2 bardzo zadowolony 3,0 3,0 3,9 3,9 7,7 4,2 zadowolony 29,0 25,3 32,5 25,0 39,4 30,3 Miasta o liczbie mieszkacw dosy zadowolony 32,5 34,3 26,0 35,5 22,1 30,3 100200 tys. dosy niezadowolony 13,6 14,1 15,6 9,2 16,3 13,9 niezadowolony 13,6 14,1 14,3 15,8 8,7 13,1 bardzo niezadowolony 8,3 9,1 7,8 10,5 5,8 8,2 bardzo zadowolony 4,0 4,7 5,6 7,4 5,9 5,2 zadowolony 26,7 26,4 26,5 25,6 31,7 27,2 Miasta o liczbie mieszkacw dosy zadowolony 35,5 32,4 32,6 27,1 24,3 31,4 20100 tys. dosy niezadowolony 13,9 14,8 15,3 24,6 16,3 16,3 niezadowolony 10,6 13,5 12,6 8,9 15,3 12,0 bardzo niezadowolony 9,2 8,2 7,4 6,4 6,4 7,9 bardzo zadowolony 3,2 4,7 5,6 2,4 3,7 3,8 zadowolony 29,4 36,1 35,2 26,2 33,0 31,5 Miasta o liczbie mieszkacw dosy zadowolony 33,0 27,8 32,4 23,8 35,8 30,8 poniej 20 tys. dosy niezadowolony 12,0 11,2 12,0 24,6 9,2 13,4 niezadowolony 12,9 14,8 10,2 15,1 11,0 13,0 bardzo niezadowolony 9,4 5,3 4,6 7,9 7,3 7,4 bardzo zadowolony 2,6 5,3 1,8 4,2 5,0 3,7 zadowolony 23,3 20,1 20,8 18,9 24,5 21,7 dosy zadowolony 29,4 29,4 32,7 28,4 33,7 30,5 Wie dosy niezadowolony 16,0 19,5 20,0 21,3 18,7 18,7 niezadowolony 15,5 15,6 16,5 17,4 11,8 15,4 bardzo niezadowolony 13,3 10,1 8,4 9,7 6,3 10,1 bardzo zadowolony 3,2 4,8 3,4 4,3 5,8 4,2 zadowolony 24,9 25,6 26,4 24,6 29,4 25,9 dosy zadowolony 32,8 30,8 31,7 29,2 29,9 31,2 Ogem dosy niezadowolony 14,5 15,7 17,6 19,6 16,2 16,3 niezadowolony 14,6 14,1 13,2 14,3 12,8 13,9 bardzo niezadowolony 10,0 9,0 7,7 7,9 6,0 8,5 18

18. Aktywno spoeczna osb starszych najgorzej oceniajcych sytuacj nansow swoich rodzin jest nieco wyszy ni w pozostaych kategoriach miejscowoci. Na wsi co czwarty senior jest niezadowolony lub bardzo niezadowolony z sytuacji nansowej rodziny wobec co pitego w miastach. Biorc pod uwag sytuacj na lokalnych rynkach pracy i mniejsze ni gdzie indziej moliwoci uzyska- nia dodatkowego dochodu z pracy, jak te mniej rozbudowany system usug bytowych oraz spoecznych, mona oczekiwa, e wicej potrzeb ludzi starszych pozostaje niezaspokojonych wanie na wsi. Warun- kuj to zarwno nisze dochody, jak i gorzej rozbudowana infrastruktura usugowa. W takich przypadkach rodzina i grupy nieformalne zyskuj dodatkowo na znaczeniu. 1.4.2. Warunki mieszkaniowe Jednym z wymiarw sytuacji materialnej s warunki mieszkaniowe. Jeli mierzy je powierzchni przypadajc na jednego czonka gospodarstwa domowego, to sytuacja seniorw jest o ponad 40% lepsza ni osb modszych (odpowiednio 35 m2 do 24 m2) (tabela 1.10). W grupie seniorw powierzchnia na osob ronie wraz z wiekiem, co wynika ze spadku liczby czonkw gospodarstwa domowego (w wyniku mierci partnera i/lub wyprowadzenia si dzieci do wasnego mieszkania). Tabela 1.10. Powierzchnia mieszkania na jednego czonka gospodarstwa domowego wedug wieku i pci Liczba metrw kwadratowych Wiek w latach Pe na osob mczyzna 24,3 do 59 kobieta 23,7 ogem 24,0 mczyzna 30,7 6064 kobieta 32,1 ogem 31,4 mczyzna 34,1 6569 kobieta 35,6 ogem 35,0 mczyzna 33,0 7074 kobieta 37,6 ogem 35,9 mczyzna 34,1 7579 kobieta 40,7 ogem 38,2 mczyzna 35,3 80+ kobieta 38,2 ogem 37,2 mczyzna 26,1 Ogem kobieta 27,2 ogem 26,7 Powierzchnia mieszkania na osob jest skorelowana z zadowoleniem z warunkw mieszkaniowych (r = 0,242, p < 0,001 dla caej prby respondentw i r = 0,162, p < 0,001 dla podprby seniorw). Jak wynika z wykresu 1.7 ogem okoo 60% seniorw jest zadowolonych z warunkw mieszkaniowych, a dalsze 25% dosy zadowolone. Nie ma w tych ocenach istotnych rnic midzy mczyznami i kobietami. Ocena sytuacji mieszkaniowej jest statystycznie istotnie zalena od poziomu wyksztacenia respondentw (p < 0,001). Badani majcy wyksztacenie podstawowe w 53,5% przypadkw byli zadowoleni lub bardzo zadowoleni ze swoich warunkw mieszkaniowych. Respondenci z wyksztaceniem zawodowym formuo- 19

19. Aktywno spoeczna osb starszych wali podobne oceny w 61,3% odpowiedzi, ze rednim w 67,0%, a z wyszym w 74,2%. Zapewne du role odgrywa w tym przypadku fakt, e lepiej wyksztaceni respondenci dysponuj wyszym dochodem, a ten z kolei umoliwia przynajmniej czciowe zaspokojenie potrzeb zwizanych z popraw warunkw mieszkaniowych. Wykres 1.7. Procent respondentw w wieku 60 i wicej lat wedug pci i oceny warunkw mieszkaniowych Jedyn klas miejscowoci, w ktrej respondenci w odsetku mniejszym ni 60% wyraali dobre oceny swojej sytuacji mieszkaniowej, bya wie (55,1% odpowiedzi wskazujcych na zadowolenie respondentw). Podobnie, jak w wielu innych obszarach analizy, wskazuje to na gorsze warunki ycia seniorw na wsi i potrzeb dugofalowej interwencji podmiotw polityki spoecznej. Najgorzej na tle innych krajw europejskich i Izraela wyglda sytuacja polskich seniorw jeli chodzi o wyposaenie ich domw i mieszka w specjalne urzdzenia uatwiajce ycie osobom niepenosprawnym czy majcym jakie problemy zyczne utrudniajce ruchy ciaa3 (wykres 1.8). Nawet w mieszkaniach najstarszej grupy polskich seniorw nie ma praktycznie takich urzdze. Stanowi to ogromne wyzwanie dla polityki mieszkaniowej pastwa i deweloperw. Wykres 1.8. Odsetek mieszka wyposaonych w urzdzenia uatwiajce poruszanie si w 14 krajach europejskich wedug wieku mieszkacw (SHARE 2006/2007, opr. wasne) 3 Wedug trzeciej edycji badania SHARE (Survey of Health, Ageing and Retirement in Europe) z lat 2006/2007. 20

20. Aktywno spoeczna osb starszych 1.4.3. Zasobno materialna Liczba dbr4, zwaszcza dbr elektronicznych, ktre posiadaj gospodarstwa domowe seniorw, jest istotnie statystycznie mniejsza od liczby dbr w gospodarstwach osb modszych (wykresy 1.9 i 1.10). Take wzrost wieku seniorw idzie w parze z malejc zasobnoci materialn, zwaszcza liczb dbr elektronicznych. Gospodarstwa domowe, ktrych gow jest mczyzna, s znacznie lepiej wyposaone ni gospodarstwa domowe, ktrych gow jest kobieta, zarwno w grupie seniorw, jak i osb modszych. Zasobno materialna zarwno gospodarstw domowych seniorw jak i osb modszych skorelowana jest oczywicie z wysokoci dochodu (r = 0,35, p < 0,001) a take z poziomem wyksztacenia (r = 0,36, p < 0,001), ktry warunkuje zamono. Wraz ze wzrostem w kolejnych generacjach seniorw osb z wyszym wyksztaceniem rosn powinna w przyszoci take zamono tej grupy i co za tym idzie zmniejsza si powinna take rnica midzy seniorami i modszymi generacjami w zasobnoci materialnej. Wykres 1.9. Liczba dbr nieelektronicznych w gospodarstwach domowych, ktrych gow jest mczyzna lub kobieta, w zalenoci od wieku gowy gospodarstwa Wykres 1.10. Liczba dbr elektronicznych w gospodarstwach domowych, ktrych gow jest mczyzna lub kobieta, w zalenoci od wieku gowy gospodarstwa 4 Pytanie w kwestionariuszu gospodarstwa domowego dotyczyo nastpujcych dbr nazwanych tu nieelektronicznymi: pralki automatycznej, zmywarki, kuchenki mikrofalowej, domu letniskowego, samochodu, odzi motorowej, dziaki rekre- acyjnej, wasnego mieszkania lub domu i innego nieruchomoci, oraz dbr elektronicznych: telewizora LCD/plazmy, patnej telewizji satelitarnej lub kablowej, odtwarzacza DVD, kina domowego, komputera stacjonarnego lub laptopa, tabletu, elek- tronicznego czytnika ksiek, dostpu do internetu. 21

21. Aktywno spoeczna osb starszych 1.5. Sytuacja rodzinna Ponad poowa seniorw yje w zwizku maeskim w gospodarstwach domowych jednorodzinnych i 2/3 osb z tej grupy mieszka bez dzieci (tabela 1.11). Ponad 9% seniorw mieszka z dziemi ale bez partnera (rodziny niepene), kolejne 11,5% yje w gospodarstwach wielorodzinnych (zazwyczaj z dziemi, ktre zawizay zwizek maeski i nie wyprowadziy si do wasnego mieszkania); tylko 1,4% mieszka w gospodarstwach nierodzinnych wieloosobowych (zazwyczaj jest to rodzestwo). A 24,7% seniorw mieszka samotnie. Wraz z wiekiem ronie odsetek seniorw yjcych samotnie (z 15,1% do 35,6%), przy czym skok ilociowy nastpuje tu po przekroczeniu 75. roku ycia i dotyczy gwnie kobiet; samotnie mieszka 34% kobiet w wieku senioralnym i 16% mczyzn. Tabela 1.11. Sytuacja rodzinna seniorw w gospodarstwie domowym (caa prba czonkw gospodarstw domowych) Wiek (w latach) Typ gospodarstwa domowego 6064 6569 7074 7579 80+ Ogem Maestwo bez dzieci liczebno 872 637 399 322 293 2523 wiek (%) 36,8% 41,3% 35,5% 28,6% 24,1% 34,2% Maestwo z 1 dzieckiem liczebno 423 202 115 83 79 902 wiek (%) 17,8% 13,1% 10,2% 7,4% 6,5% 12,2% Maestwo z 2 dzieci liczebno 127 67 51 57 55 357 wiek (%) 5,4% 4,3% 4,5% 5,1% 4,5% 4,8% Maestwo z 3+ dzieci liczebno 54 20 18 26 31 149 wiek (%) 2,3% 1,3% 1,6% 2,3% 2,6% 2,0% Rodziny niepene liczebno 190 112 103 97 173 675 wiek (%) 8,0% 7,3% 9,2% 8,6% 14,2% 9,1% Wielorodzinne liczebno 329 177 117 102 120 845 wiek (%) 13,9% 11,5% 10,4% 9,1% 9,9% 11,5% Nierodzinne jednoosobowe liczebno 358 306 307 419 432 1822 wiek (%) 15,1% 19,9% 27,3% 37,2% 35,6% 24,7% Nierodzinne wieloosobowe liczebno 19 20 14 21 32 106 wiek (%) 0,8% 1,3% 1,2% 1,9% 2,6% 1,4% Ogem liczebno 2372 1541 1124 1127 1215 7379 wiek (%) 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Podobn struktur sytuacji rodzinnej seniorw otrzymujemy dla prby respondentw indywidualnych (tabela 1.12); wikszy jest tylko w tej prbie odsetek zamieszkujcych samotnie (27%). Jak pokazano na wykresie 1.11, prawie 3/4 starszych osb wyraa zadowolenie ze stosunkw rodzinnych. Odsetek wyranie niezadowolonych waha si od 3% w przypadku kobiet do 4,1% w przypadku mczyzn. Kobiety s rednio bardziej zadowolone od mczyzn (p < 0,001), starsi seniorzy s bardziej zadowoleni od modszych (p < 0,001). Oglnie seniorzy wyraaj wiksze zadowolenie ze stosunkw z najbliszymi w rodzinie ni osoby modsze (p < 0,001). Na formuowane opinie o rodzinie wpywa wyksztacenie seniorw (im wysze tym mniejszy odsetek opinii negatywnych i bardzo negatywnych). Nie ma natomiast rnicy w stopniu zadowolenia ze stosunkw z najbliszymi w rodzinie midzy mieszkacami wsi i miast. Mona zatem przypuszcza, e ocena stosunkw rodzinnych nie jest dokonywana przez pryzmat wsplnego zamieszkiwania, co ma miejsce rzadziej w duych miastach ni na wsi. Bardziej szczegowe dane zostay zebrane w tabeli 1.13. Jak wida, nie ma duych rnic midzy ocenami mczyzn i kobiet, mona natomiast zauway wzrost odsetka zadowolonych i bardzo zadowolonych w najwyszych grupach wieku. Moe to by konsekwencj czciej udzielanej pomocy i rnych form wsparcia dla osb starszych. Granica IV wieku (80 lat) wydaje si by w tym przypadku wyran cezur. 22

22. Aktywno spoeczna osb starszych Tabela 1.12. Sytuacja rodzinna seniorw w gospodarstwie domowym (prba respondentw indywidualnych) Wiek (w latach) Typ gospodarstwa domowego 6064 6569 7074 7579 80+ Ogem Maestwo bez dzieci liczebno 744 550 337 285 240 2156 wiek (%) 36,5% 41,0% 35,0% 29,3% 24,1% 34,2% Maestwo z 1 dzieckiem liczebno 350 175 94 66 55 740 wiek (%) 17,2% 13,1% 9,8% 6,8% 5,5% 11,7% Maestwo z 2 dzieci liczebno 104 55 37 44 36 276 wiek (%) 5,1% 4,1% 3,8% 4,5% 3,6% 4,4% Maestwo z 3+ dzieci liczebno 50 18 15 17 22 122 wiek (%) 2,5% 1,3% 1,6% 1,7% 2,2% 1,9% Rodziny niepene liczebno 178 107 88 86 136 595 wiek (%) 8,7% 8,0% 9,1% 8,8% 13,7% 9,4% Wielorodzinne liczebno 262 136 92 65 73 628 wiek (%) 12,9% 10,1% 9,6% 6,7% 7,3% 10,0% Nierodzinne jednoosobowe liczebno 331 282 287 391 410 1701 wiek (%) 16,3% 21,0% 29,8% 40,2% 41,2% 27,0% Nierodzinne wieloosobowe liczebno 17 17 12 19 24 89 wiek (%) 0,8% 1,3% 1,2% 2,0% 2,4% 1,4% Ogem liczebno 2036 1340 962 973 996 6307 wiek (%) 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Tabela 1.13. Respondenci wedug pci, grup wieku i oceny stosunkw rodzinnych (w odsetkach grupy wieku) Grupy wieku Wyszczeglnienie 6064 6569 7074 7579 80+ Ogem Mczyni bardzo zadowolony 22,0 21,7 22,0 23,5 28,7 23,0 zadowolony 50,0 48,5 51,1 44,3 50,6 49,1 dosy zadowolony 19,4 20,5 20,9 25,9 16,1 20,3 dosy niezadowolony 4,2 3,3 3,7 2,9 2,0 3,5 niezadowolony 3,3 5,3 2,1 1,8 1,7 3,2 bardzo niezadowolony 1,2 0,7 0,3 1,6 0,9 0,9 Kobiety bardzo zadowolony 23,7 26,5 26,3 27,6 27,7 26,1 zadowolony 48,7 47,2 50,0 46,2 49,6 48,4 dosy zadowolony 21,1 18,9 17,2 18,6 17,0 18,9 dosy niezadowolony 3,4 3,9 3,1 5,7 2,8 3,7 niezadowolony 2,0 2,1 2,6 1,4 2,5 2,1 bardzo niezadowolony 1,0 1,3 0,8 0,5 0,4 0,9 Ogem bardzo zadowolony 22,9 24,5 24,6 26,1 28,1 24,8 zadowolony 49,3 47,8 50,4 45,5 49,9 48,7 dosy zadowolony 20,3 19,6 18,6 21,3 16,7 19,5 dosy niezadowolony 3,8 3,7 3,3 4,6 2,5 3,6 niezadowolony 2,6 3,4 2,4 1,6 2,2 2,5 bardzo niezadowolony 1,1 1,1 0,6 0,9 0,6 0,9 23

23. Aktywno spoeczna osb starszych Wykres 1.11. Procent seniorw wedug pci i stopnia zadowolenia ze stosunkw rodzinnych Na podkrelenie zasuguje rwnie may odsetek osb bardzo niezadowolonych ze stosunkw rodzinnych. Wydaje si jednak, e do tych danych naley podchodzi z du ostronoci. Wiele bada dotyczcych przemocy wobec osb starszych potwierdza wystpowanie tego zjawiska i cho trudno o ustalenie jego prawdziwej skali, to wydaje si, e sformuowane tutaj oceny s nazbyt optymistyczne. Respondentw pytano rwnie o stopnie zadowolenia z dzieci i maestwa. Mierzono rwnie natenie stresu maeskiego i rodzicielskiego. Oceny zadowolenia z dzieci i maestwa wedug pci respondentw zostay przedstawione na wykresach 1.12 i 1.13. Okoo 80% respondentw wyraa zadowolenie ze swoich dzieci i z maestwa, co jest potwierdzeniem generalnie dobrej oceny stosunkw rodzinnych. Bardziej z dzieci zadowolone s kobiety ni mczyni. Nie ma natomiast istotnej rnicy midzy kobietami i mczyznami w satysfakcji z maestwa. Wykres 1.12. Procent respondentw w wieku 60 i wicej lat wedug pci i stopnia satysfakcji z dzieci 10% dzieci zamieszkujcych wsplnie z rodzicami w wieku senioralnym opiekuje si nimi w sposb systematyczny, a sporadycznej opieki udziela poowa. Na systematyczn opiek wspmaonka liczy z kolei moe 27% mczyzn w podeszym wieku i 20% kobiet. Dysproporcja ta wynika std, e wicej starszych kobiet (47%) ni mczyzn (15%) jest owdowiaych. 24

24. Aktywno spoeczna osb starszych Wykres 1.13. Procent respondentw w wieku 60 i wicej lat wedug pci i stopnia satysfakcji z maestwa Seniorzy mieszkajcy wsplnie z partnerem s w lepszej kondycji psychicznej (lepiej oceniaj cae swoje dotychczasowe ycie, wykres 1.14) i maj wyszy poziom dobrostanu psychicznego5 (wykres 1.15), ale rnica ta zmniejsza si z wiekiem, poniewa ronie ocena ycia seniorw yjcych bez partnera i spada dobrostan psychiczny seniorw yjcych z partnerem. Wynika to prawdopodobnie std, e partner w bardziej zaawansowanym wieku stwarza wicej problemw dla wspmaonka, chocia, jak niej pokaemy, natenie stresu maeskiego raczej spada, a nie ronie z wiekiem. Wykres 1.14. Ocena caego dotychczasowego ycia (1 okropne. . . 7 wspaniae) ze wzgldu na wiek i mieszkanie z partnerem Wykres 1.15. Dobrostan psychiczny ze wzgldu na wiek i mieszkanie z partnerem 5 Konstrukcja wskanika patrz rozdzia 6. 25

25. Aktywno spoeczna osb starszych W Diagnozie Spoecznej wyodrbniono 8 kategorii stresu yciowego: maeski (patrz kwestionariusz indywidualny na www.diagnoza.com, pyt. 46), rodzicielski, wynikajcy z problemw z dziemi (pyt. 710), opiekuczy (pyt. 1112), nansowy (pyt. 1314), stres zwizany z prac (pyt. 1517), stres ekologiczny zwizany z warunkami mieszkaniowymi, ssiadami i bezpieczestwem w okolicy miejsca zamieszkania (pyt. 1821), stres zdrowotny (pyt. 2223) i stres urzdniczy (kafkowski, pyt. 2427). Na tej podstawie utworzono oglny wskanik stresu yciowego. Kobiety senioralne yjce w zwizku maeskim dowiadczaj stresu maeskiego w podobnym stopniu co mczyni. Zarwno wrd kobiet jak i mczyzn natenie stresu maeskiego spada z wiekiem (wykres 1.16). Wyjtkiem od tej prawidowoci s kobiety w wieku 6569 lat, u ktrych stres maeski jest najwikszy. Przypuszczalnie ma to zwizek z przechodzeniem mw na emerytur i czstszym ich przebywaniem w domu, co wymaga od kobiet pewnego wysiku adaptacyjnego. Adaptacja ta jest skuteczna, bo w kolejnych latach natenie stresu maeskiego u kobiet spada w takim samym tempie jak u mczyzn. Seniorzy dowiadczaj generalnie mniejszego stresu maeskiego ni osoby modsze, co oznacza, e sta maeski sprzyja poprawie relacji midzy partnerami, albo te dobre relacje midzy partnerami zapobiegaj rozwodom, do ktrych moe doj z powdztwa modszych kobiet dowiadczajcych szczeglnie duego stresu maeskiego. Im wikszy stres maeski tym mniejsze zadowolenie z maestwa (r = 0,377, p < 0,001). Wykres 1.16. Natenie stresu maeskiego ze wzgldu na wiek i pe Natenie stresu rodzicielskiego seniorw nie zaley ani od wieku ani od pci respondentw. Jest takie samo wrd seniorw jak wrd modszych rodzicw. Jedynie klasa miejscowoci rnicuje natenie stresu rodzicielskiego seniorw. Jest on najwikszy w najmniejszych miastach a najmniejszy na wsi i w miastach o liczbie mieszkacw 20100 tys. (wykres 1.17). Im wikszy stres rodzicielski tym mniejsze zadowolenie z dzieci (r = 0,327, p < 0,001). Wykres 1.17. Natenie stresu rodzicielskiego wrd seniorw ze wzgldu na klas miejscowoci zamieszkania 26

26. Aktywno spoeczna osb starszych Tym, co wyrnia sytuacj rodzinn polskich seniorw na tle innych krajw europejskich, jest ogromny odsetek (65%) osb w wieku 50+ zamieszkujcych razem z dziemi (wykres 1.18). Teoretycznie powinno to sprzyja pomocy schorowanym czy niepenosprawnym seniorom w ramach rodziny, ale moe take nasila konikty midzypokoleniowe. Wykres 1.18. Odsetek osb w wieku 50+ lat zamieszkujcych razem z dziemi w 14 krajach europejskich (SHARE 2006/2007, opr. wasne) 1.6. Wyksztacenie W miar przechodzenia do coraz wyszych grup wieku nastpuje wyrane obnienie poziomu uzy- skanego wyksztacenia (tabela 1.14). Ponad poowa osb w najwyszej grupie wieku ma wyksztacenie na poziomie podstawowym lub niszym. Wyksztacenie wysze zdobyo 11% osb w tej grupie wieku. W przypadku szedziesiciolatkw odsetek tych, ktrzy ukoczyli nauk na poziomie podstawowym lub niszym wynosi 1/4, natomiast wyksztaceniem wyszym lub policealnym legitymuje si co sid- ma osoba. Wrd najmodszych seniorw jest w porwnaniu z najstarszymi stosunkowo duy odsetek z wyksztaceniem zasadniczym zawodowym, zwaszcza wrd mczyzn. Jest to nastpstwem zmian, jakie zachodziy w systemie owiaty w powojennej Polsce i wprowadzenia obowizku szkolnego, ale te konsekwencj samych wydarze wojennych i okupacyjnych, utrudniajcych lub wrcz uniemoliwiajcych wwczas modym ludziom pobieranie nauki. W grupie najstarszych mczyzn jest ponad dwukrotnie wikszy ni wrd najstarszych kobiet odsetek osb z wyszym lub policealnym wyksztaceniem. Nie oznacza to, e mczyni urodzeni przed 1934 rokiem czciej od kobiet w tym samym wieku kontynuowali nauk po szkole redniej. Wynika to z faktu, e w przypadku mczyzn znacznie wiksze ni w przypadku kobiet znaczenie dla dugowiecznoci ma poziom wyksztacenia, determinujcy bardziej lub mniej zdrowy styl ycia. Innymi sowy, duo wiksz szans doy osiemdziesiciu i wicej lat maj mczyni lepiej wyksztaceni i dla- tego w najstarszej grupie mczyzn jest tak duy odsetek z wyszym wyksztaceniem a stosunkowo w porwnaniu z najstarszymi kobietami niewielki odsetek z wyksztaceniem podstawowym i niszym6. 6 Po raz pierwszy w Polsce dowid tego empirycznie zesp wrocawskich antropologw pod kierunkiem prof. Tadeusza Bielickiego (Bielicki T., Brajczewski C., Rogucka E. i Welon Z., Niektre spoeczne i ekologiczne uwarunkowania przed- wczesnej umieralnoci osb dorosych w Polsce, Wrocaw: Zakad Antropologii Polskiej Akademii Nauk, 1994). Zebrane przez ten zesp dane pokazuj, e Polacy (mczyni) z wyszym wyksztaceniem maj w wieku 25 lat niemal dwukrotnie wiksz szans doycia co najmniej 65 lat w porwnaniu z rwienikami legitymujcymi si wyksztaceniem podstawowym. Dla kobiet, podobnie jak w innych krajach, zaleno midzy wyksztaceniem i dugowiecznoci jest znacznie sabsza, co dowodzi wikszego ryzyka zdrowotnego mczyzn w zakresie cywilizacyjnych czynnikw zwizanych z poziomem edukacji. 27

27. Aktywno spoeczna osb starszych Oglnie poziom wyksztacenia osb starszych w Polsce nie moe by uznany za wysoki, cho nastpu- j w tym zakresie istotne i pozytywne zmiany. Trzeba pamita, e objte badaniem kobiety w wieku do 80 lat oraz mczyni w wieku do 85 lat to osoby, ktre przeszy na emerytur ju po zapocztkowaniu transformacji systemu spoecznego w Polsce. Jedn z konsekwencji tej zmiany byo zwikszenie liczby osb podnoszcych swoje formalne wyksztacenie, w tym studiujce na studiach okrelanych wwczas mianem zaocznych. Bya wrd nich pokana liczba osb w drugiej fazie swojej aktywnoci zawodowej. Podnosi si wic i nadal bdzie si podnosi poziom wyksztacenia osb w wieku emerytalnym, a kady kolejny rocznik wchodzcy w wiek emerytalny bdzie si charakteryzowa coraz wyszym poziomem wyksztacenia oraz coraz wikszym zakresem wiedzy wyniesionej z dodatkowych kursw, szkole i innych zaj w ramach uczenia si przez cae ycie. Tabela 1.14. Procent seniorw z rnym stopniem wyksztacenia w poszczeglnych grupach wieku ze wzgldu na pe i ogem Wiek (w latach) Wyszczeglnienie 6064 6569 7074 7579 80+ Ogem Podstawowe i nisze 21,7 21,6 30,5 38,4 41,0 27,9 Zasadnicze zawodowe 41,9 38,4 28,9 22,4 15,5 33,0 Mczyni rednie 25,4 24,5 27,1 22,4 25,2 25,0 Wysze i policealne 11,0 15,5 13,4 16,8 18,3 14,1 Podstawowe i nisze 22,6 31,0 54,0 46,5 65,8 40,9 Zasadnicze zawodowe 25,7 21,0 8,2 11,9 6,9 16,3 Kobiety rednie 35,7 31,0 25,4 27,1 19,9 28,8 Wysze i policealne 16,0 17,1 12,4 14,4 7,5 13,9 Podstawowe i nisze 22,2 27,1 45,0 43,5 57,4 35,6 Zasadnicze zawodowe 33,2 28,2 16,1 15,9 9,8 23,1 Ogem rednie 30,9 28,3 26,0 25,4 21,7 27,3 Wysze i policealne 13,7 16,4 12,8 15,3 11,1 14,0 Znaczcy wzrost poziomu wyksztacenia seniorw w okresie kilkunastu ostatnich lat wida w danych z Diagnozy Spoecznej. Gdy wemiemy pod uwag liczb lat nauki, to okae si, e w okresie 13 lat, midzy 2000 i 2013 rokiem, poziom wyksztacenia osb w wieku 60 i wicej lat wzrs a o 22%; w grupie wieku 6069 lat o 18%, w grupie wieku 7079 lat o 27% i w grupie wieku 80 i wicej lat a o 37% (wykres 1.19). Szybciej rs poziom wyksztacenia kobiet ni mczyzn: odpowiednio o 26 i 18% (wykres 1.20). W zwizku z tym zmniejszya si rnica midzy wyksztaceniem mczyzn i kobiet, z 1 roku i 1 miesica nauki do nieco ponad 8 miesicy. Poniewa w kolejnych latach do grupy seniorw przechodzi bdzie coraz wicej rocznikw z okresu boomu edukacyjnego, ktry zacz si po zmianie sytemu w latach 90. ubiegego wieku, naley spodziewa si w niedalekiej przyszoci radykalnych zmian w charakterystyce Polskich emerytw. Rosncym wyzwaniem dla polityki spoecznej stanie si nie tylko kwestia zmiany proporcji osb aktywnych i nieaktywnych zawodowo, a co za tym idzie wydolnoci systemu zabezpieczenia emerytalnego, ale take ogromna zmiana potrzeb, oczekiwa i aspiracji osb starszych. Mimo oglnie niskiego poziomu wyksztacenia stosunkowo niewielki odsetek seniorw (30%) jest ze swojego wyksztacenia niezadowolony (wykres 1.21). Jest oczywicie istotna statystycznie zaleno midzy poziomem wyksztacenia a zadowoleniem z wyksztacenia (r = 0,485, p < 0,001). Zwizek ten jest silniejszy u kobiet ni u mczyzn, co moe tumaczy znacznie, niemal piciokrotnie wikszy udzia kobiet ni mczyzn w organizacjach upowszechniajcych wiedz, gwnie w Uniwersytetach Trzeciego Wieku (odpowiednio 0,9% i 0,2%). Chocia mczyni genetycznie s mniej dugowieczni od kobiet (w adnym kraju przecitna dugo trwania ycia m- czyzn nie dorwnuje dugoci trwania ycia kobiet), wyksztacenie moe w decydujcym stopniu rnic t niwelowa (ze 100% w grupie najniej wyksztaconych do 15% wrd absolwentw szk wyszych). 28

28. Aktywno spoeczna osb starszych Wykres 1.19. Przecitna liczba lat nauki w trzech grupach wieku seniorw w latach 20002013 Wykres 1.20. Przecitna liczba lat nauki kobiet i mczyzn w wieku senioralnym w latach 20002013 Wykres 1.21. Procent respondentw w wieku 60 i wicej lat wedug pci i stopnia zadowolenia ze swojego wyksztacenia Wyksztacenie w grupie seniorw, podobnie jak w modszych grupach, ma decydujcy wpyw na styl i jako ycia. Bdzie o tym szczegowo mowa w kolejnych rozdziaach. Teraz pokaemy to na 29

29. Aktywno spoeczna osb starszych przykadzie palenia papierosw i naduywaniu alkoholu (tabela 1.15). W przypadku odsetka palaczy widzimy liniow zaleno z poziomem wyksztacenia wrd mczyzn (odsetek palaczy jest dwuip- krotnie mniejszy w grupie z wyszym wyksztaceniem ni w grupie z wyksztaceniem podstawowym lub niszym). Wrd kobiet zaleno jest mniej wyrana, ale i tu lepiej wyksztacone rzadziej pal od tych, ktre maj wyksztacenie zasadnicze zawodowe. Nie ma natomiast pozytywnego zwizku midzy poziomem wyksztacenia a stronieniem od alkoholu. W przypadku kobiet wraz z wyksztaceniem poczwszy od zasadniczego zawodowego wrcz ronie odsetek naduywajcych alkoholu. Tabela 1.15. Procent seniorw, mczyzn i kobiet oraz ogem, palcych papierosy i naduywajcych alkoholu w grupach wyrnionych ze wzgldu na poziom wyksztacenia przy kontroli wieku Rodzaj zachowania Wyszczeglnienie palenie papierosw naduywanie alkoholu podstawowe i nisze 31,3 7,6 zasadnicze zawodowe 27,9 4,8 Mczyni rednie 21,5 6,3 wysze i policealne 13,0 6,1 podstawowe i nisze 10,3 1,2 zasadnicze zawodowe 15,2 0,4 Kobiety rednie 14,1 0,8 wysze i policealne 13,6 2,3 podstawowe i nisze 21,0 4,4 zasadnicze zawodowe 21,6 2,6 Ogem rednie 17,8 3,5 wysze i policealne 13,3 4,2 1.7. Seniorzy na rynku pracy Aczkolwiek ogromna wikszo seniorw, a w IV wieku niemal wszyscy utrzymuj si z emerytury lub renty, pewna ich cz pozostaje aktywna zawodowo (37% mczyzn i 13% kobiet w wieku 6064 lata) lub dorabia do wiadcze spoecznych. Aktywno seniorw na rynku pracy pokazuje wykres 1.22. Rwnie w starszych grupach, po przekroczeniu wieku emerytalnego mczyzn, zdecydowanie czciej mczyni ni kobiety wykonuj patn prac. W wikszoci przypadkw jest to praca w niepenym wymiarze godzinowym. Jeli wemiemy pod uwag tylko te osoby, ktre przekroczyy ustawowy wiek emerytalny, to mczyni przepracowali w tygodniu rednio 28 godzin, a kobiety 29 godzin. Wykres 1.22. Procent seniorw wykonujcych w cigu ostatnich 7 dni patn prace wedug pci i grupy wieku Dodatkowa praca skutkuje oczywicie znacznym wzrostem dochodu osobistego. W grupie wieku 70 79 lat praca podnosi dochd mczyzn z 1691 z do 3490 z (ponad dwukrotnie), a dochd kobiet z 1350 z do 2329 z (o 3/4). Aktywno na rynku pracy po osigniciu ustawowego wieku emerytalnego wie si z poziomem wyksztacenia (wykres 1.23). Najwikszy odsetek pozostaje aktywnymi zawodowo w grupie osb z wy- 30

30. Aktywno spoeczna osb starszych Wykres 1.23. Procent mczyzn i kobiet aktywnych na rynku pracy po przekroczeniu wieku emerytalnego wedug poziomu wyksztacenia szym lub pomaturalnym wyksztaceniem, a poniewa w przyszoci grupa ta bdzie szybko rosa, mona oczekiwa take wzrostu osb w podeszym wieku na rynku pracy. Europejskie badania seniorw SHARE (Survey of Health, Ageing and Retirement in Europe) z lat 20102012 dowodz, e Polacy w wieku 60 i wicej lat najrzadziej obok swoich rwienikw wgier- skich i soweskich podejmuj prac, cztery razy rzadziej ni seniorzy szwedzcy, szwajcarscy, duscy czy estoscy (wykres 1.24). Wykres 1.24. Odsetek seniorw (60 i wicej lat) aktywnych na rynku pracy w 16 krajach europejskich (SHARE 2010/2012, opr. wasne) 1.8. Podsumowanie Osoby starsze w Polsce charakteryzuj si do zrnicowanymi warunkami ycia. Ich dochody w przypadku zwaszcza yjcych samotnie mona uzna za niskie i nie dajce moliwoci zaspokojenia wszystkich podstawowych potrzeb. Na tym tle szczeglnie niezadowalajco rysuje si sytuacja kobiet: ich dochody s nisze ni dochody mczyzn. Wynika to przede wszystkim z niszego poziomu wiadcze emerytalnych w porwnaniu z mczyznami, a ponadto z mniejszej aktywnoci zawodowej, w zwizku 31

31. Aktywno spoeczna osb starszych z czym udzia dochodw z pracy jest take niszy ni w przypadku mczyzn. Respondenci s zadowoleni ze swojej sytuacji mieszkaniowej, przy czym zadowolenie to jest skorelowane z poziomem wyksztacenia, co sugeruje lepsze warunki mieszkaniowe osb lepiej wyksztaconych i lepiej sytuowanych materialnie. Sytuacja rodzinna seniorw jest na og dobrze przez nich oceniana, przy czym oceny te odnosz si zarwno do relacji z ca rodzin, jak i z dorosymi dziemi w szczeglnoci. Czsto pozytywnych ocen tych stosunkw wzrasta wraz z wiekiem respondentw, co moe sugerowa, e s one formuowane przy uwzgldnieniu faktu otrzymywania pomocy od innych czonkw rodziny, a przede wszystkim od dzieci. Wyksztacenie seniorw jest wanym czynnikiem wpywajcym na ich zachowania i oczekiwania. Od- setek respondentw z wyksztaceniem ponadpodstawowym oraz ponadgimnazjalnym wzrasta i bdzie si systematycznie powiksza. Rodzi to po stronie podmiotw polityki spoecznej nowe wyzwania wobec osb starszych. Kolejne generacje seniorw bd oczekiway nie tylko zapewnienia bezpieczestwa ma- terialnego, ale take coraz bardziej zaspokojenia potrzeb niematerialnych i uznania ich rwnoprawnego miejsca w strukturze spoecznej. Zarwno ocena materialnych warunkw ycia seniorw, jak i ich sytuacji rodzinnej wskazuj na utrzymywanie si podziau na dwie fazy staroci, przedzielone granic, jak stanowi 80. rok ycia. Wynika z tego zrnicowana struktura potrzeb obu subpopulacji seniorw i potrzeba dostosowania dziaa do specyki kadej z tych grup osb starszych. W przypadku seniorw zaliczanych do grupy IV wieku potrzebne jest zwikszenie oferty wiadcze w formie usug, a w szczeglnoci pomoc w dostosowaniu mieszkania do zmieniajcych si potrzeb i moliwoci osoby starszej. Warunki mieszkaniowe odgrywaj kluczow rol w zachowaniu przez coraz starsze osoby samodzielnoci, a zapewnienie samodzielnoci seniorw nie jest zadaniem wycznie ich samych i ich najbliszego otoczenia, ale take spoecznoci lokalnej, bowiem alternatyw dla taszych z natury rzeczy dziaa podtrzymujcych samodzielno jest rozwj sektora coraz droszych usug opiekuczych. 32

32. 2. Charakterystyka zdrowotna osb starszych 2.1. Wstp Jednym z istotnych czynnikw warunkujcych aktywno spoeczn i zawodow osoby starszej jest jej stan zdrowia. W zwizku z tym zapytano respondentw o to, czy w ostatnim czasie odczuwali dolegliwoci zyczne, ktre utrudniay im wychodzenie z domu, chodzenie po schodach itp., czyli potencjalnie utrudniay take angaowanie si w dziaania na rzecz lokalnej spoecznoci. Wiedza o stanie zdrowia jest potrzebna ze wzgldu na konieczno zaspokojenia potrzeb zdrowotnych starszej populacji. Potrzeby te wi si nie tylko ze specyk wyraajc si m.in. w wieko-chorobowoci i znacznym udziale chorb przewlekych w oglnej liczbie chorb, na ktre cierpi senior, ale i z niespotykan dotychczas skal ich wystpowania. Staro, bdca coraz bardziej powszechnym zjawiskiem, pociga za sob powszechno wystpowania chorb przewlekych oraz niepenosprawnoci i niesamodzielnoci. Wymaga to nie tylko zapewnienia odpowiednich rodkw na nansowanie wiadcze zdrowotnych, ale take zapewnienia dostpu do tych wiadcze i odpowiednio przygotowanego personelu medycznego. Dobry stan zdrowia warunkuje prawidowe funkcjonowanie jednostki w rodowisku, samodzielne za- spokajanie potrzeb oraz dobrostan psychiczny. Z tego powodu zagadnienia zwizane ze zdrowiem powinny angaowa nie tylko centralne podmioty polityki, odpowiedzialne za zapewnienie odpowiednich ram nansowych, ale i podmioty lokalne, odpowiedzialne za trafn diagnoz i dziaania sprzyjajce poprawie sytuacji zdrowotnej seniorw. 2.2. Natenie symptomw chorobowych Tabela 2.1 pokazuje, jak czsto w populacji osb starszych wystpuj objawy, ktre mog by traktowane jako symptomy niektrych chorb. Respondenci byli pytani o wystpowanie ich w cigu ostatniego miesica i okrelenie czasu ich trwania. Jest to o tyle istotne, e ocena aktywnoci spoecznej ludzi starszych i szans ich dalszej aktywizacji wymaga uwzgldnienia czynnika o kardynalnym znaczeniu, jakim jest stan zdrowia. Jak si okazuje, tyko niektre objawy wystpuj na tyle powszechnie, e obejmuj co najmniej poow badanej populacji. W przypadku tych, ktrzy odczuwali poszczeglne objawy, mona stwierdzi e wikszoci z nich nie dokuczay one stale ani nawet przez poow miesica. W porwnaniu z osobami modszymi znacznie mniejszy odsetek nie odczuwa adnego z objaww duej ni p miesica (odpowiednio: 80,3 do 61,5%). rednia liczba symptomw odczuwanych przez co najmniej 2 tygodnie w ostatnim miesicu jest dwukrotnie wiksza w grupie seniorw ni w grupie osb modszych. Nasile- nie objaww chorobowych ma z pewnoci wpyw na gotowo do wczania si (zwaszcza aktywnie) w dziaalno spoeczn, niezalenie od stopnia jej sformalizowania. Bdzie o tym mowa w dalszej czci raportu. Natenie objaww chorobowych jest skorelowane z wiekiem i pci (wykres 2.1). Przecitna liczba symptomw trwajcych co najmniej przez p miesica w grupie osb 80 i wicej lat jest niemal o poow wiksza ni w grupie seniorw w wieku 6069 lat. Kobiety we wszystkich grupach wieku maj wiksze 33

33. Aktywno spoeczna osb starszych Tabela 2.1. Procent respondentw w wieku 60 i wicej lat, dowiadczajcych z rn czstotliwoci rnego rodzaju schorze) Rzadziej ni Czciej ni Wyszczeglnienie Nie przez 15 dni przez poow w miesicu miesica Silne ble gowy 53,5 38,3 7,2 Ble brzucha lub wzdcia 62,8 31,9 7,2 Bl albo napicie mini karku i ramion 39,7 46,9 13,4 Ble w klatce piersiowej lub sercu 57,2 34,4 8,4 Sucho w ustach lub gardle 63,2 29,4 7,4 Napady pocenia si 72,0 22,0 6,0 Uczucie dusznoci 63,4 29,1 7,5 amanie i ble w caym ciele 35,7 50,1 14,2 Gwatowne bicie serca (palpitacje) 66,1 27,4 6,4 Dreszcze lub drgawki 89,9 8,4 1,7 Uczucie parcia na pcherz i czstsze oddawanie moczu 63,8 27,3 8,8 Uczucie zmczenia niezwizanego z prac 47,1 42,2 10,7 Zaparcia 76,5 19,1 4,4 Krwawienia z nosa 94,7 4,3 1,0 Gwatowne skoki cinienia krwi 54,2 34,2 11,6 natenie objaww ni mczyni i rnica ta ronie z wiekiem, tak e w grupie 80+ lat jest ponad trzykrotnie wiksza ni w grupie 6069 lat. Wykres 2.1. Liczba dugotrwaych objaww somatycznych ze wzgldu na wiek i pe Wystpowanie konkretnych dolegliwoci jest czsto take skorelowane z wiekiem i pci. Jednak w przypadku nielicznych symptomw (np. krwawienie z nosa, dreszcze lub drgawki) nie mona wskaza istotnego statystycznie zwizku midzy wiekiem i pci a ich wystpowaniem. W przypadku napadw pocenia si mona natomiast stwierdzi negatywn wrcz zaleno z wiekiem. Jedno z pyta dotyczyo kwestii, w jakim stopniu problemy ze zdrowiem utrudniay respondentom wykonywanie codziennych zaj lub branie udziau w innych zajciach. Pozytywne odpowiedzi na te pytania mog wskazywa na wystpowanie obiektywnych utrudnie, ktre ograniczaj lub uniemoliwiaj spoeczn aktywnoci osb starszych. Jak pokazano (wykres 2.2), respondenci poczwszy od 75. roku ycia coraz czciej wskazuj na wystpowanie takich dolegliwoci zycznych (zwaszcza ble), ktre utrudniaj samodzielne poruszanie si poza domem. Ogem 34,4% osb starszych czsto odczuwao takie dolegliwoci, a dalsze 49,5% sporadycznie (wykres 2.2). Oznacza to, e jedynie nieco ponad 16% respondentw nie uskarao si na wystpowanie dolegliwoci. Struktura odpowiedzi wedug pci respondenta pokazuje wyranie, e kobiety znacznie czciej uskar- ay si na dolegliwoci zyczne. Ogem odczuwao je 76,7% mczyzn (w tym 26,3% czsto) i 88,5% 34

34. Aktywno spoeczna osb starszych Wykres 2.2. Procent seniorw wedug grup wieku i czstoci wystpowania dolegliwoci zycznych, utrudniajcych poruszanie si poza domem kobiet (czsto 39,6%). Taka sytuacja moe wpywa na aktywno spoeczn w miejscu zamieszkania. Wystpowanie dolegliwoci zycznych jest istotnie skorelowane z grup wieku respondentw. Swoist cezur jest tu ukoczony 80. rok ycia, po ktrym wyranie zwiksza si odsetek osb czsto uskaraj- cych si na dolegliwoci, a maleje udzia tych osb, ktre nigdy nie odczuway tego rodzaju problemw. W znacznie wikszym stopniu dotyczy to kobiet, przy czym w przypadku kobiet w wieku 85 i wicej lat nie odnotowano ani jednej respondentki, ktra nie odczuwaaby nawet sporadycznie dolegliwoci stanowicych utrudnienie dla poruszania si poza domem (tabela 2.2). Tabela 2.2. Respondenci wedug pci, grup wieku i wystpowania dolegliwoci zycznych, utrudniajcych poruszanie si poza domem (w odsetkach) Czstotliwo Wiek (w latach) Pe dolegliwoci 6064 6569 7074 7579 80+ Ogem czsto 20,7 26,5 28,7 30,7 39,7 27,0 Mczyni zdarzao si 60,4 57,0 57,4 56,4 52,4 57,6 nigdy 18,9 16,6 13,9 12,9 7,9 15,4 czsto 23,6 30,6 39,2 45,0 54,7 36,6 Kobiety zdarzao si 59,4 57,1 52,4 48,1 41,3 52,7 nigdy 17,0 12,2 8,4 7,0 3,9 10,7 Wprawdzie nie mona ustali istotnego statystycznie zwizku midzy wystpowaniem trudnoci w sa- modzielnym opuszczaniu mieszkania a ocen stosunkw rodzinnych, ale zwraca uwag fakt, i wrd osb bardzo niezadowolonych ze stosunkw rodzinnych ponad 50% uskara si na czste wystpowanie dolegliwoci wpywajcych na moliwo samodzielnego opuszczania wasnego mieszkania, czyli ok. dwa razy wicej ni w grupie osb zadowolonych ze stosunkw w rodzinie. Moe to porednio wskazywa take na potencjalny brak wsparcia ze strony rodziny. Nie sposb wprawdzie ustali, w jakiej mierze czonkowie rodziny s pomocni seniorom w takich sytuacjach, jak pomoc w poruszaniu si poza miesz- kaniem, ale mona przyj, e ocena stosunkw rodzinnych jest zwizana z realnymi moliwociami korzystania z rnych form wsparcia ze strony najbliszych. Podobnie przedstawia si kwestia wystpowania takich problemw zdrowotnych, ktre utrudniaj wykonywanie codziennych czynnoci oraz udzia w rozmaitych zajciach (wykres 2.3). Mona si spodziewa, e rwnie utrudniaj one lub wrcz uniemoliwiaj udzia w rnych formach aktywnoci 35

35. Aktywno spoeczna osb starszych spoecznej. Czsto takie problemy odczuwao 26,6% starszych osb (30,1% na wsi i 25% w miecie), natomiast sporadycznie 54,4%. Ogem tylko 19,0% (na wsi 14,6 i 22,5% w miecie) nie zgosio problemw zdrowotnych utrudniajcych im wykonywanie rutynowych czynnoci w gospodarstwie domowym, a zapewne take innych form aktywnoci. Wykres 2.3. Procent seniorw wedug grup wieku i czstoci wystpowania problemw zdrowotnych utrudniajcych wykonywanie codziennych czynnoci lub udzia w innych zajciach Jak pokazano w tabeli 2.3, sytuacja kobiet jest znacznie gorsza ni mczyzn. Wida to szczeglnie w najwyszych grupach wieku, gdzie a poowa kobiet czsto ma dolegliwoci, ktre utrudniaj im prowadzenie gospodarstwa domowego i udzia w zajciach. Trzeba zdawa sobie spraw, e brak lub nie- dostateczne rozmiary interwencji w przypadku wystpienia takich dolegliwoci mog prowadzi do trwa- ego ograniczenia samodzielnoci i sprawnoci najstarszych seniorw. Potrzebna zatem jest, po pierwsze dobra i aktualizowana diagnoza sytuacji seniorw i moliwoci samodzielnego prowadzenia przez nich gospodarstw domowych, po drugie ocena szans na uzyskanie wsparcia ze strony najbliszego otoczenia i po trzecie okrelenie dziaa, jakie z inicjatywy lokalnych podmiotw polityki senioralnej powinny zosta podjte z myl o wsparciu dla seniorw i ich rodzin. Tabela 2.3. Procent seniorw wedug grup wieku i czstoci wystpowania problemw zdrowotnych, utrudniajcych wykonywanie codziennych czynnoci lub udzia w innych zajciach Czstotliwo Wiek (w latach) Pe dolegliwoci 6064 6569 7074 7579 80+ Ogem czsto 14,7 20,9 19,5 25,8 32,4 20,7 Mczyni zdarzao si 56,6 56,0 57,5 58,2 53,1 56,4 nigdy 28,6 23,0 23,0 16,0 14,5 22,9 czsto 18,3 23,4 33,1 36,8 50,9 30,6 Kobiety zdarzao si 56,4 57,4 54,1 51,4 43,1 53,1 nigdy 25,2 19,2 12,8 11,8 6,0 16,4 Z informacjami o wystpowaniu schorze i dolegliwoci koresponduj dane na temat samooceny stanu zdrowia seniorw. Generalnie jest on oceniany przez zainteresowanych dobrze: ponad poowa jest mniej lub bardziej zadowolona ze stanu swojego zdrowia. Zdrowie nie moe by zatem traktowane jako czynnik objaniajcy relatywnie niski poziom aktywnoci spoecznej seniorw w Polsce. Zadowolenie ze zdrowia spada z wiekiem. Mczyni zdecydowanie lepiej oceniaj stan swojego zdrowia i dotyczy to wszystkich grup wieku (tabela 2.4). 36

36. Aktywno spoeczna osb starszych Tabela 2.4. Respondenci wedug pci, grup wieku i stopnia zadowolenia ze stanu swojego zdrowia (w procentach poszczeglnych grup wieku) Stopie Wiek (w latach) Pe zadowolenia 6064 6569 7074 7579 80+ Ogem bardzo zadowolony 3,6 3,2 2,9 2,8 2,0 3,1 zadowolony 23,5 21,0 18,9 15,8 12,5 19,7 dosy zadowolony 33,4 37,3 36,5 27,9 28,5 33,2 Mczyni dosy niezadowolony 17,4 15,8 18,4 22,7 21,7 18,5 niezadowolony 14,9 14,4 16,0 17,3 23,6 16,5 bardzo niezadowolony 7,2 8,4 7,3 13,4 11,7 9,0 bardzo zadowolony 2,2 1,2 1,5 2,0 1,5 1,7 zadowolony 22,1 19,4 13,1 9,5 7,9 15,5 dosy zadowolony 36,1 31,9 26,3 25,9 23,5 29,7 Kobiety dosy niezadowolony 17,4 17,4 23,8 21,3 22,6 20,0 niezadowolony 16,4 19,6 24,1 26,9 27,0 21,9 bardzo niezadowolony 5,8 10,4 11,2 14,3 17,6 11,1 bardzo zadowolony 2,9 2,0 2,0 2,3 1,6 2,3 zadowolony 22,8 20,1 15,3 11,9 9,5 17,2 dosy zadowolony 34,8 34,1 30,2 26,6 25,2 31,1 Ogem dosy niezadowolony 17,4 16,7 21,7 21,9 22,3 19,4 niezadowolony 15,7 17,5 21,0 23,3 25,8 19,7 bardzo niezadowolony 6,4 9,6 9,7 14,0 15,6 10,2 Spord szesnastu krajw europejskich gorzej od polskich seniorw oceniaj swoje zdrowie wedug badania SHARE z 2010/2012 roku tylko seniorzy wgierscy (wykres 2.4). Wykres 2.4. Procent seniorw z 16 krajw europejskich oceniajcych negatywnie stan swojego zdrowia (SHARE 2010/2012, opr. wasne) Czynnikami zwizanymi ze stylem ycia, ktre mog mie wpyw na stan zdrowia, a przynajmniej zachowanie dobrej kondycji zycznej i psychicznej s: uprawianie sportu, nadwaga, palenie papierosw i naduywanie alkoholu. Polscy seniorzy nale do grupy najwikszych palaczy w gronie 16 krajw europejskich (wykres 2.5), ale za to najrzadziej pij alkohol (wykres 2.6). S najbardziej otyli (wykres 2.7) i najrzadziej wicz zycznie lub uprawiaj jaki sport (wykres 2.8). 37

37. Aktywno spoeczna osb starszych Wykres 2.5. Procent palcych papierosy wrd seniorw z 16 krajw europejskich (SHARE 2010/2012, opr. wasne) Wykres 2.6. Czsto picia alkoholu przez seniorw z 16 krajw europejskich (SHARE 2010/2012, opr. wasne) Wedug danych Diagnozy Spoecznej jakkolwiek form sportu czy wicze zycznych uprawia aktywnie dwch na dziesiciu seniorw, o ponad poow mniej ni w modszej populacji. Im wysza grupa wieku tym rzadziej, zarwno kobiety jak i mczyni, wicz zycznie (wykres 2.9). Wrd aktywnych zycznie najwiksz popularnoci zarwno w grupie seniorw jak i modszych respondentw ciesz si: jazda na rowerze (od 43 do 70% w zalenoci od wieku), bieganie/jogging/nordic walking (od 14 do 22%) i pywanie (od 12 do 21%). Dane Diagnozy Spoecznej potwierdzaj jedynie prozdrowotne znaczenie aktywnoci zycznej i braku otyoci. Nie oznacza to wszake, e papierosy i nadmiar alkoholu zdrowiu nie szkodz. Seniorzy z II i III klas otyoci wedug wskanika BMI o 40% czciej w minionym roku chorowali od tych, ktrzy maj normaln wag i nieznaczn nadwag; dowiadczaj take o ponad 30% wicej przewlekych objaww chorobowych i bardziej s mniej zadowoleni ze stanu swojego zdrowia. 38

38. Aktywno spoeczna osb starszych Wykres 2.7. Procent seniorw z 16 krajw europejskich oceniajcych negatywnie stan swojego zdrowia (SHARE 2010/2012, opr. wasne) Wykres 2.8. Procent seniorw z 16 krajw europejskich uprawiajcych wiczenia zyczne lub sport czciej ni raz w tygodniu (SHARE 2010/2012, opr. wasne) Wykres 2.9. Procent uprawiajcych aktywnie jak form sportu lub wicze zycznych wedug pci i grupy wieku 39

39. Aktywno spoeczna osb starszych Szczeglnie jednak due znaczenie prolaktyczne maj wiczenia zyczne i uprawianie sportu. Aktyw- no zyczna w nieprzesadzonej dawce zwiksza zadowolenie ze zdrowia, zmniejsza prawdopodobiestwo powanej choroby i redukuje liczb objaww chorobowych. 2.3. Depresja psychiczna i dobrostan psychiczny Seniorzy maj znacznie wyszy w stosunku do modszej populacji wskanik nasilenia symptomw depresji psychicznej1 i ronie on jeszcze z przechodzeniem do wyszych grup wieku (w grupie osiemdzie- siciolatkw jest niemal dwukrotnie wyszy ni w grupie szedziesiciolatkw) (wykres 2.10). Kobiety we wszystkich grupach wieku maj, podobnie jak w innych krajach, wyszy wskanik depresji od m- czyzn. Najwiksza rnica midzy seniorami i osobami modszymi w zakresie poszczeglnych symptomw dotyczy seksu, wygldu i zmczenia, a najmniejsza apetytu. Wykres 2.10. Natenie symptomw depresji psychicznej ze wzgldu na wiek i pe Jedn z konsekwencji depresji s myli i skonnoci samobjcze2. Jakkolwiek samobjstwa w grupie osb starszych notowane s wzgldnie rzadko, mona je poza przypadkami choroby, jak np. depresja maniakalna traktowa jako wyraz lku przed chorob, cierpieniem i samotnoci. Oznacza to, i kady przypadek prby samobjstwa moe oznacza prb woania o pomoc w przypadku niezaspokojonych przez rodzin potrzeb opiekuczych, spoecznych i emocjonalnych3. Jak wskazuj wyniki badania 11,3% wszystkich respondentw byo w ostatnich miesicach poprze- dzajcych wywiad tak zaamanych, e zdarzao im si myle o samobjstwie (bardzo czsto mylao o samobjstwie 0,7%, a czsto 2,3%). Nie stwierdzilimy istotnej zalenoci czstoci myli samobjczych z wiekiem i pci. Jest jednak istotna statystycznie zaleno z zadowolenia ze stosunkw z najbliszymi w rodzinie, poczuciem osamotnienia i przewiadczeniem, e nie jest si kochanym i darzonymi zaufaniem. Ksztat tych zalenoci jest taki sam wrd seniorw jak i w modszych grupach (wykresy 2.112.13). Powysze dane pokazuj, jak wany dla dobrego samopoczucia seniorw jest pozytywny kontakt z rodzin i zaspokojenie potrzeb przynalenoci i mioci. Z bada SHARE wynika, e w grupie 16 krajw najczciej wystpuje depresja wrd polskich i por- tugalskich seniorw (wykres 2.14), chocia w zakresie pozytywnych miar dobrostanu psychicznego nie 1 Wskanik ten stanowia suma wartoci skalowych z kwestionariusza depresji (pyt. 52 w kwestionariuszu indywidualnym; www.diagnoza.com). 2 A. Szybalska, K. Broczek, M. Wawrzyniak, M. Mossakowska, Geriatryczna Skala Oceny Depresji a sytuacja materialna i rodzinna osb starszych. Wstpne wyniki projektu PolSenior, w: Jako ycia seniorw w XXI wieku. Ku aktywnoci, red. D. Kaua, P. Szukalski, U, d 2010. 3 B. Bugajska, Samobjstwo w staroci, w: ycie w staroci, red. B. Bugajska, USz, Szczecin 2007. 40

40. Aktywno spoeczna osb starszych Wykres 2.11. Procent osb w rnym wieku, ktre w minionych miesicach byy tak zaamane, e mylay o samobjstwie ze wzgldu na ocen stosunkw z najbliszymi w rodzinie Wykres 2.12. Procent osb w rnym wieku, ktre w minionych miesicach byy tak zaamane, e mylay o samobjstwie ze wzgldu na poczucie osamotnienia Wykres 2.13. Procent osb w rnym wieku, ktre w minionych miesicach byy tak zaamane, e mylay o samobjstwie ze wzgldu na poczucie bycia niekochanym i niedarzonym zaufaniem wypadaj najgorzej; pod wzgldem zadowolenia z ycia plasuj si na 7 miejscu od koca (wykres 2.15), a pod wzgldem poczucia szczcia na 5 (wykres 2.16). 41

41. Aktywno spoeczna osb starszych Wykres 2.14. Natenie depresji psychicznej u seniorw z 16 krajw europejskich (SHARE 2010/2012, opr. wasne) Wykres 2.15. Zadowolenie z ycia wrd seniorw z 16 krajw europejskich (skala: 0 bardzo niezadowolony, 10 bardzo zadowolony; SHARE 2010/2012, opr. wasne) Wykres 2.16. Procent czsto szczliwych seniorw z 16 krajw europejskich (SHARE 2010/2012, opr. wasne) 42

42. Aktywno spoeczna osb starszych 2.4. Niepenosprawno Niepenosprawno jest take miar zdrowia. Jeli chodzi o niepenosprawno orzeczon przez ZUS lub Zesp Orzekajcy o Niepenosprawnoci przy Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie (ZOoN przy PCPR) to jej zakres ronie z wiekiem (wyjtkiem jest grupa mczyzn, w ktrej odsetek niepenosprawnych spada do 75. roku ycia). W grupie modszych seniorw wystpuje czciej wrd mczyzn ni wrd kobiet (wykres 2.17). Wykres 2.17. Procent niepenosprawnych wedug grup wieku i pci Dla polityki spoecznej wany jest fakt, e znaczny odsetek osb w III i IV wieku charakteryzuje si ograniczon zdolnoci do wykonywania pracy zarobkowej (niepenosprawno w znaczeniu prawnym) oraz niesamodzielnoci (ten termin odnosi si do osb, ktre na skutek dugotrwaej choroby, urazu lub niepenosprawnoci maj ograniczon lub utracon zdolno do wykonywania podstawowych czynnoci samoobsugowych i gospodarskich)4. W pewnym uproszczeniu mona przyj, e niepenosprawno w starszym wieku pociga za sob niesamodzielno. W zwizku z tym uywany w raporcie termin niepenosprawno nie odnosi si wycznie do ograniczenia zdolnoci do pracy, ale oglnie do ograniczenia zdolnoci do samodzielnego funkcjonowania. Niepenosprawno w staroci wystpuje czsto w stopniu znacznym (wykres 2.18), co oznacza, e przynajmniej z prawnego punktu widzenia duy procent seniorw w IV wieku traci zdolno do samodzielnej egzystencji. Rodzi to szereg konsekwencji, istotnych dla nansw publicznych. Wykres 2.18. Procent niepenosprawnych seniorw wedug grup wieku i stopnia niepenosprawnoci Wykres 2.19 przedstawia struktur osb niepenosprawnych w wieku 60+ wedug pci i rodzaju orzeczenia o niepenosprawnoci. Orzeczenie wydane przez Zesp do spraw Orzekania o Niepenosprawnoci 4 O. Kowalczyk, Niepenosprawno ludzi starych. Wybrane aspekty, w: Polska a Europa. Procesy demograczne u progu XXI wieku. Proces starzenia si spoeczestwa i jego wyzwania dla polityki spoecznej, red. L. Frckiewicz, AE. Katowi- ce 2002. 43

43. Aktywno spoeczna osb starszych przy Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie nie uprawnia do otrzymywania wiadczenia rentowego, ale pozwala na korzystanie z innych wiadcze oraz usug, zwaszcza wiadczonych przez podmioty lokalnej polityki spoecznej. Wykres 2.19. Procent seniorw wedug pci i rodzaju orzeczenia o niepenosprawnoci Niepenosprawno na podstawie subiektywnej oceny to tzw. inwalidztwo biologiczne, czyli nieudo- kumentowane opini medyczn poczucie bardziej ograniczonej sprawnoci ni sprawno rwienikw. O ile wrd osb o prawnie stwierdzonej niepenosprawnoci wikszo stanowi mczyni, o tyle wrd osb o subiektywnym poczuciu ograniczonej sprawnoci przewaaj kobiety. Wykres 2.20 zawiera dane na temat najwaniejszych przyczyn orzecze o niepenosprawnoci, ktre maj osoby w wieku 60+. Wida, e dominuj dwie przyczyny: choroby narzdw ruchu oraz serca i ukadu krenia. Zwikszenie skutecznoci dziaa prolaktycznych oraz samej terapii i rehabilitacji leczniczej powinno zatem doprowadzi do spadku liczby osb, ktre s uznawane za niepenosprawne z tych przyczyn. Jeeli mwi si niekiedy, e sytuacja spoeczna i zdrowotna w staroci jest konsekwencj warunkw oraz sposobu ycia we wszystkich wczeniejszych jego etapach, to tak samo naleaoby traktowa niepenosprawno. Wykres 2.20. Procent niepenosprawnych seniorw wedug pci i przyczyny niepenosprawnoci Naley zwrci uwag na jeszcze jeden aspekt zwizany z niesamodzielnoci cz osb wymaga czstej lub staej opieki. W tabeli 2.5 zebrano informacje na ten temat. Jak wida, zapotrzebowanie na czst pielgnacj zwiksza si wraz z wiekiem. Oglnie cigej pomocy i pielgnacji wymaga dzi 5,1%, czyli ponad 400 tys. seniorw. Oznacza to nie tylko potrzeb zaangaowania rodzin, ale i wczenia placwek wiadczcych usugi zdrowotne. Ze stopniem orzeczonej niepenosprawnoci wie si co nie dziwi natenie dugotrwaych objaww somatycznych (wykres 2.21). Warto jednak zauway, e nie ma rnicy midzy grup z lekkim 44

44. Aktywno spoeczna osb starszych Tabela 2.5. Procent wszystkich seniorw i seniorw niepenosprawnych w trzech grupach wieku nie potrzebujcych i potrzebujcych pomocy i/lub pielgnacji Kategoria respondentw i wiek (w latach) Rodzaj pomocy Caa prba Osoby niepenosprawne 6069 7079 80+ ogem 6069 7079 80+ ogem Wymaga pomocy i pielgnacji 1,4 2,1 5,0 2,3 5,9 7,4 13,6 8,2 wielokrotnie w cigu doby, take w nocy Wymaga pomocy i pielgnacji 1,2 2,6 7,3 2,8 5,3 9,0 19,7 10,0 kilkakrotnie w cigu doby Wymaga pomocy i pielgnacji 1,0 2,3 3,5 1,9 4,3 8,1 9,5 7,0 najwyej 2 razy dziennie Wymaga pomocy i pielgnacji 1,8 4,8 8,8 4,1 7,6 16,7 23,8 14,8 od czasu do czasu, niecodziennie Wymaga tylko pomocy od czasu do czasu 5,0 7,8 6,8 6,3 21,4 27,0 18,4 23,0 Nie wymaga pomocy ani pielgnacji 89,7 80,4 68,5 82,6 55,5 31,7 15,0 37,0 i umiarkowanym stopniem niepenosprawnoci; dopiero w grupie ze znacznym stopniem niepenosprawnoci nastpuje radykalny wzrost objaww chorobowych, zwaszcza wrd kobiet. Wykres 2.21. Natenie dugotrwaych objaww somatycznych osb 60+ lat, ze wzgldu na stopie niepenosprawnoci i pe przy kontroli wieku Przewlekle chorzy stanowi znaczn cz grupy niepenosprawnych seniorw. Pod wzgldem udziau przewlekle chorych w caej populacji seniorw Polska w gronie 16 krajw europejskich znalaza si na pierwszym miejscu z dziesiciokrotn przewag nad Austri i Soweni (wykres 2.22). Wykres 2.22. Odsetek przewlekle chorych seniorw (60 i wicej lat) w 16 krajach europejskich (SHARE 2010/2012, opr. wasne) 45

45. Aktywno spoeczna osb starszych 2.5. Zakres i koszty korzystania z systemu ochrony zdrowia Korzystanie ze wiadcze ochrony zdrowia jest powizane nateniem symptomw chorobowych (r = 0,25, p < 0,001) oraz z samoocen stanu zdrowia (r = 0,26, p < 0,001). Wikszo seniorw korzystaa w minionym roku ze wiadcze nansowanych przez Narodowy Fundusz Zdrowia w ramach powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego (wykres 2.23). Ogem z systemu nansowanego ze rodkw publicznych skorzystao dziewiciu na dziesiciu seniorw (91,1%), 88% mczyzn i 93% kobiet. Byo wrd nich 85,4% kobiet oraz 74,4% mczyzn. Ta rnica nie jest zaskoczeniem, poniewa wikszo bada spoecznych wskazuje na gorsz samoocen stanu zdrowia kobiety. Wykres 2.23. Procent seniorw mczyzn i kobiet oraz ogem w rnych grupach wieku, korzystajcych ze wiadcze zdrowotnych nansowanych przez NFZ Najwyszy odsetek korzystajcych ze wiadcze nansowanych ze rodkw NFZ zanotowany zosta wrd respondentw w grupach wieku 80+ lat (95,7%) i 7579 lat (94,0%). Potwierdzaoby to opini, i cezura wieku 80 lat jest wana z punktu widzenia rozrnienia dwch etapw staroci. W pozostaych grupach wieku odsetek korzystajcych z pomocy medycznej nansowanej ze rodkw publicznych waha si w przedziale 8792%. Nie ma adnych istotnych statystycznie rnic w korzystaniu ze wiadcze zdrowotnych za porednictwem NFZ jeli chodzi o wyksztacenie respondentw. Jeli chodzi o czsto korzystania ze wiadcze, udzielanych odpatnie i nansowanych przez respondentw, nie ma rnic midzy kobietami i mczyznami, ale jest ogromna rnica midzy osobami gorzej i lepiej wyksztaconymi. Ze wiadcze zdrowotnych opacanych w wasnej kieszeni skorzystao ogem 34,0% seniorw, ale tylko 22,3% z wyksztaceniem podstawowym i a 61,6% z wyksztaceniem wyszym i policealnym, co wynika bez wtpienia z rnicy w zamonoci tych grup. 33% kobiet i 32% mczyzn skorzystao z obu drg, by uzyska pomoc medyczn. Wskazuje to na znaczn determinacj seniorw, by uzyska wiadczenie w moliwie krtkim czasie, a zarazem stanowi to oczywicie nie pierwszy sygna, i nansowany ze rodkw publicznych system ochrony zdrowia nie dziaa w sposb zadowalajcy, zmuszajc pacjentw do ponoszenia dodatkowych opat za wiadczenia, ktre ustawowo im przysuguj jako bezpatne. Korzystanie z odpatnych wiadcze zdrowotnych jest w istotny sposb statystycznie zalene od wielkoci miejscowoci, w ktrej mieszka respondent (tabela 2.6). Z jednej strony wie si to z inn zalenoci, mianowicie zmniejszajcym si wraz z malejc liczba mieszkacw dochodem gospodarstwa domowego, a z drugiej z malejc wraz ze zmniejszaniem wielkoci miejscowoci poda prywatnych usug zdrowotnych. 46

46. Aktywno spoeczna osb starszych Tabela 2.6. Procent mieszkacw rnych klas miejscowoci zamieszkania korzystajcych z odpatnych usug zdrowotnych w poszczeglnych grupach wieku Grupy wieku Kategoria miejsca zamieszkania 6064 6569 7074 7579 80+ Ogem Miasta o liczbie mieszkacw 500+ tys. 45,3 43,5 44,0 58,0 46,1 47,0 Miasta o liczbie mieszkacw 200-500 tys. 37,0 39,0 39,1 43,1 44,2 39,9 Miasta o liczbie mieszkacw 100-200 tys. 46,8 38,1 31,6 44,7 26,9 38,6 Miasta o liczbie mieszkacw 20-100 tys. 34,9 40,4 29,8 43,6 30,0 35,9 Miasta o liczbie mieszkacw poniej 20 tys. 28,7 29,7 31,2 32,0 27,7 29,6 Wie 27,2 29,5 30,5 27,3 23,5 27,6 Spadek odsetka osb korzystajcych ze wiadcze udzielanych odpatnie w najwyszej grupie wieku moe wynika nie tylko z gorszej sytuacji materialnej tej grupy respondentw, ale rwnie z potwierdza- nego przez badania empiryczne faktu, i w najstarszej grupie wieku zmniejsza si zapotrzebowanie na wiadczenia udzielane przez specjalistw, a zwiksza korzystanie z porad lekarza rodzinnego, zazwyczaj dostpnego za porednictwem nansowanych przez NFZ zakadw opieki zdrowotnej. Wspomniana odpatno za wiadczenia zdrowotne nie jest spowodowana wycznie przez odpatne korzystanie z usug zdrowotnych zamiast czekania na swoj kolejk w ramach wiadcze nansowanych przez NFZ. Korzystanie z niektrych wiadcze w ramach powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego jest take odpatne, podobnie jak zakup lekarstw i rodkw opatrunkowych. Niesystematycznie ronie z wiekiem odsetek seniorw, zarwno kobiet jak i mczyzn, ktrzy w minionym roku przebywali w szpitalu (tabela 2.7). Czciej z usug szpitalnych korzystali seniorzy z miast (zwaszcza najwikszych) ni ze wsi. Czciej przebywali w szpitalu mczyni ni kobiety, ale tylko mieszkajcy w miastach; wrd seniorw mieszkajcych na wsi czciej z usug szpitalnych korzystay kobiety ni mczyni (wykres 2.24). Wojewdztwami, gdzie korzystanie ze szpitali byo wrd seniorw najczstsze (ponad 19%) byy: lubelskie, dolnolskie, mazowieckie i witokrzyskie; najrzadziej (mniej ni 15%) leczeni byli w szpitalu seniorzy z wojewdztw zachodniopomorskiego, lskiego, opolskiego. Tabela 2.7. Procent kobiet i mczyzn oraz ogem seniorw w ronych grupach wieku przebywajcych w minionym roku w szpitalu Osoba przebywaa w szpitaluPe Wiek w ostatnim roku 6064 13,9 6569 19,1 Mczyzna 7074 16,1 7579 21,6 80+ 23,0 ogem 17,7 6064 12,3 6569 16,5 Kobieta 7074 14,2 7579 23,2 80+ 19,4 ogem 16,5 6064 13,0 6569 17,6 Ogem 7074 14,9 7579 22,6 80+ 20,6 ogem 17,0 47

Aktywnosc spoleczna osob_starszych

Documents

Transcript of Aktywnosc spoleczna osob_starszych