AKTYWNI SENIORZY - ngo.chorzow.eungo.chorzow.eu/_DOKUMENTY/Aktywni_seniorzy.pdf · w dostępne dla...

TOMASZ SCHIMANEK ZBIGNIEW WEJCMAN

AKTYWNI SENIORZY {INSPIRATOR DLA ORGANIZACJI}

Wprowadzenie

1. Wprowadzenie {Małgorzata Koziarek}

2. O aktywności osób starszych w Polsce {Tomasz Schimanek}

3. Wsparcie rządu i Unii Europejskiej {Tomasz Schimanek, Zbigniew Wejcman}

4. Sposoby i formy aktywizacji społecznej {Tomasz Schimanek}

5. O czym warto pamiętać w pracy z seniorami {Tomasz Schimanek}

6. Sposób na aktywizację w 7. krokach {Tomasz Schimanek}

7. Doświadczenia Piekar Śląskich i Tarnobrzega {Zbigniew Wejcman}

Przedstawienie oferty dla seniorów w obu społecznościach

Pomysły na działania

Podsumowanie

8. Co jest ważne w pracy nad wspólnymi pomysłami {Zbigniew Wejcman}

{SPIS TREŚCI}

S eniorów jest wśród nas coraz więcej, wzrasta bowiem średnia długość życia, a wskaźniki urodzeń pozostają niskie.

Według prognoz Eurostatu1, w 2030 roku stosunek liczby osób w wieku 65 lat i więcej do liczby osób w wieku 15–64 lat wyniesie w Polsce 36%, a w 2050 – 56% (dla po-równania w 2010 roku wynosił 19%). Zatem sposób funkcjonowania starszych obywateli w coraz większym stopniu będzie wpływał na życie społeczeństwa jako całości. Coraz ważniejsze staje się więc wspieranie aktyw-ności osób starszych w życiu zawodowym i społecznym, jak również wykorzystanie potencjału starszych mieszkańców przez społeczności lokalne (m.in. przez inicjowanie i rozwój dialogu międzypokoleniowego). Dla-tego temu właśnie zagadnieniu poświęcamy niniejszy poradnik. Jak wskazują wyniki wielu badań (zob. rozdział 2), w Polsce bycie osobą starszą często łączy się z wykluczeniem społecz-nym, co przejawia się w tej grupie m.in. nikłym odsetkiem osób uczestniczących w jakichkolwiek formach kształcenia, niską aktywnością zawodową, niskim odsetkiem osób starszych korzystających z nowocze-snych technologii telekomunikacyjnych, złą sytuacją materialną oraz biernym sposobem spędzania wolnego czasu. Próbą odwrócenia tych niekorzystnych zjawisk jest promowana przez Unię Europej-ską polityka aktywnego starzenia się. W Pol-sce znajduje ona odzwierciedlenie również w rządowych dokumentach strategicznych (zob. rozdział 3). Przedmiotem aktualnych

działań rządu adresowanych do seniorów są: utrzymanie starszych pracowników na rynku pracy, publiczna i społeczna aktywność se-niorów oraz jak najdłuższe utrzymanie ich samodzielności. Podobne kierunki uwzględ-niono w Założeniach Umowy Partnerstwa na lata 2014–2020, dotyczących przeznaczenia środków unijnych w nowej perspektywie finansowej. Trzeba zaznaczyć, że uwaga państwa jak dotąd koncentruje się przede wszystkim na kwestiach związanych z rynkiem pracy (ta-kich jak wydłużenie aktywności zawodowej i wieku emerytalnego), tymczasem nie mniej ważna jest użyteczność osób starszych w ży-ciu społecznym. W Polsce osoby starsze po przejściu na emeryturę na ogół nie wykorzy-stują swojego czasu, doświadczenia i kompe-tencji w działaniach na rzecz innych osób czy społeczności, w której mieszkają, przy czym w dostępne dla seniorów formy aktywności relatywnie częściej angażują się kobiety, zaś potencjał starszych mężczyzn jest wykorzy-stywany w mniejszym stopniu. Jak zatem zmienić ten stan rzeczy? Jak za-chęcić osoby będące na emeryturze do zaan-gażowania się w życie społeczne? Jak skłonić osoby starsze w wieku przedemerytalnym do planowania i utrzymania aktywności? Jak sprawić, by seniorzy czuli się i byli postrzega-ni jako użyteczni członkowie społeczeństwa? Inaczej mówiąc – jak tworzyć dla seniorów, razem z nimi, przestrzeń do działania? Podpo-wiedzi przedstawiamy w głównej części ni-

niejszego poradnika (rozdziały 4–7), licząc, że staną się inspiracją dla organizacji, które mają seniorów w swoich szeregach lub z nimi pra-cują, lub też chciałyby rozpocząć przedsię-wzięcia z udziałem starszych osób. Układ treści poradnika odzwierciedla se-kwencję działań, które realizowaliśmy z dwiema społecznościami – w Tarnobrzegu i Piekarach Śląskich w ramach projektu Instytutu Spraw Publicznych „Seniorzy – nowa generacja: aka-demia aktywności lokalnej”. Zaczęliśmy od diagnozy miejscowych potrzeb oraz przyjrze-nia się różnym interesującym i sprawdzonym sposobom aktywizacji osób starszych. Zebrane informacje wykorzystaliśmy, wypracowując pomysły na aktywizację seniorów wspólnie z samymi zainteresowanymi. Część metodyczna poradnika zaczyna się przeglądem różnorodnych form i metod wy-korzystywanych w działalności angażującej seniorów, poczynając od klubów seniora przez sieci wymiany usług, kończąc na samorządo-wych programach integracji międzypokolenio-wej (zob. rozdział 4). Niektóre zilustrowaliśmy konkretnymi przykładami działań z praktyki polskiej i zagranicznej. Zostały one zamieszczo-ne w aneksie wraz z danymi pozwalającymi, w razie potrzeby, na uzyskanie dodatkowych informacji u źródła. Niezależnie od wybranej formy pracy, w każdym przypadku o powo-dzeniu przedsięwzięcia będzie decydowało od-powiednie podejście, uwzględniające potrzeby i możliwości osób starszych. Stąd też w porad-niku zamieściliśmy obszerny katalog wskazó-wek przydatnych w planowaniu aktywności z udziałem tej właśnie grupy (zob. rozdział 5).

Szczególną uwagę poświęciliśmy zasa-dzie wspólnego tworzenia oferty aktywności z samymi zainteresowanymi. Na niej została oparta nasza własna metoda aktywizacji se-niorów (zob. rozdział 6), którą z powodzeniem wykorzystaliśmy do działań w Tarnobrzegu i Piekarach Śląskich realizowanych wspólnie z dwoma miejscowymi uniwersytetami trze-ciego wieku oraz Biblioteką Miejską w Pieka-rach Śląskich (zob. rozdział 7). W pierwszym przypadku udało się doprowadzić do powsta-nia Rady Seniorów, w drugim – zawiązał się zespół, który pracuje nad stworzeniem miej-skiego portalu informacyjnego dla seniorów. Aby nasze doświadczenia stały się zachętą dla innych do podjęcia podobnych inicja-tyw, przełożyliśmy je na język praktycznych wskazówek, przydatnych w organizowaniu wspólnej pracy – budowaniu grupy współpra-cowników, rozwijaniu koalicji, przygotowaniu i prowadzeniu spotkań (zob. rozdział 8). Liczymy na to, że niniejsza publikacja będzie użyteczna dla organizacji i instytucji pracujących z osobami starszymi (takich jak UTW, lokalne domy kultury, biblioteki, muzea, koła emerytów itp.) przy wypracowaniu ofer-ty, która przyczyni się do wzrostu aktywności społecznej i obywatelskiej seniorów, w tym także mężczyzn.

1 Dane z prognozy Eurostatu z 2008 roku.2 3

O aktywności osób starszych w Polsce

W Polsce większość osób po 60. roku życia nie pracuje zawodowo. Nie-kiedy jest to świadomy wybór,

jednak coraz częściej jest to konieczność wy-nikająca z trudnej sytuacji osób starszych na rynku pracy. Choć ta sytuacja z roku na rok się poprawia, to Polska nadal pod względem aktywności zawodowej seniorów jest na jed-nym z ostatnich miejsc wśród krajów Unii Eu-ropejskiej. Polacy żyją coraz dłużej, są coraz zdrowsi i wielu z nich po przejściu na eme-ryturę mogłoby jeszcze pracować w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu pracy. W tym kontekście szczególnego znaczenia nabiera aktywność społeczna osób starszych. Z regu-ły jest ona alternatywą dla ich aktywności zawodowej, z której muszą lub chcą rezy-gnować. Brak konieczności wychodzenia do pracy to dla osób starszych wolny czas, którytrzeba zagospodarować, a co za tym idzie –zmiana sposobu życia, zmiana relacji spo-łecznych i rodzinnych. Pojawia się też kwestia budowania pozycji społecznej seniora, która nie może już dłużej wynikać z wykonywanej przez niego pracy zawodowej. Aktywność społeczna osób starszych jest również szansą na stworzenie przez nich nowych relacji międzyludzkich, co przeciw-działa ich izolacji i samotności, dostarcza im satysfakcji oraz poczucia, że są potrzebni i mogą wiele dać innym. Taka aktywność to dla seniorów także możliwość rozwoju, zdo-bywania nowych doświadczeń życiowych, kompetencji ułatwiających im codzienne życie. Wraz z wiekiem spada sprawność orga-nizmu i zwiększa się ryzyko chorób i nie-

pełnosprawności. To z pewnością jedna z przy-czyn mniejszej aktywności zawodowej czy społecznej seniorów. Zachodzi tu wyraźne sprzężenie zwrotne. Bierność w życiu za-wodowym, ograniczenie kontaktów mię-dzyludzkich ewidentnie przyczynia się do pogorszenia kondycji psychicznej i fizycznej osób starszych. I odwrotnie, wszelkie dzia-łanie (w sferze zawodowej czy społecznej) jest dla nich nie tylko sposobem zachowania dobrej formy, lecz także możliwością budo-wania swojego prestiżu, określenia swojej roli we wspólnocie, także rodzinnej. Praca zawodowa czy społeczna jest często podsta-wowym, a nierzadko jedynym bodźcem do podejmowania aktywności życiowej – dodaje sensu istnienia, motywuje do wychodzenia

z domu, do dbania o wygląd, kondycję fizycznąi psychiczną; zależność ta najbardziej widocznajest na przykładzie osób samotnych, które nie mogą realizować się w rodzinie, pełniąc

6

Aktywność społeczna dla osób starszych to lek na nudę, samotność i depresję, to sposób na zachowanie dobrej kondycji psychicznej i fizycznej, to metoda tworzenia dla nich społecznego wsparcia.

rolę dziadka czy babci. Obowiązki zawodowe pozwalają wielu osobom starszym odnaleźć własną wartość i użyteczność. Praca to tak-że jedna z niewielu możliwości przebywania z innymi, nawiązywania kontaktu ze światem zewnętrznym. Aktywność społeczna dla osób starszych to lek na nudę, samotność i depresję, to sposób na zachowanie dobrej kondycji psychicznej i fizycznej, to metoda tworzenia dla nich spo-łecznego wsparcia. Aktywność społeczna seniorów to także wiele pożytku dla innych. To przede wszyst-kim możliwość wykorzystania potencjału

osobowego osób starszych, ich energii, lata-mi zdobywanej wiedzy życiowej i zawodowej. To również szansa na przekazywanie warto-ści, tradycji, kultury, historii młodym pokole-niom, czyli budowanie społecznej i narodowej tożsamości młodzieży. Aktywność społeczna to dla seniorów także droga do utrzymania przez nich samodzielności życiowej, a przez to mniejsze obciążenie rodzin i innych członków społeczeństwa opieką nad osobami starszymi. Ogólny obraz aktywności osób starszych w Polsce nie jest optymistyczny. W wielu ob-szarach działalność seniorów jest niewielka.

Choć są wśród nich grupy zaangażowane w projekty organizacji pozarządowych czy wolontariat, to jednak z poniżej przytoczonych danych wynika, że przeciętny polski senior nie włącza się aktywnie w życie społeczne.

{Praca }Wskaźnik zatrudnienia w grupie wiekowej 50+ w 2012 roku to zaledwie 31,1%, a im star-szych ludzi ten wskaźnik dotyczy, tym jego wartość jest mniejsza. Pracuje o wiele wię-cej mężczyzn (40,2%) niż kobiet (24,4%)1. Z badania przeprowadzonego przez GUS „Jak się żyje osobom starszym w Polsce?” wyni-ka, że w 2011 roku 91,4% osób w wieku 60 i więcej lat nie pracowało. Wśród pracujących zaś prawie połowę stanowili emeryci. Aktyw-ność zawodową wykazało ok. 14% mężczyzn i ok. 5% kobiet należących do tej grupy wie-kowej2. Średni wiek przejścia na emeryturę w 2011 roku w Polsce wynosił 59,3 lat3.

{Organizacje pozarządo- we i wolontariat }

W badaniu „Jak się żyje osobom starszym w Polsce?” 38,6% osób w wieku 65+ zade-

7

Ogólny obraz aktywności osób starszych w Polsce nie jest optymistyczny.

1 Bank Danych Lokalnych, GUS.2 Badanie: „Jak się żyje osobom starszym w Polsce?”, GUS 2012.3 ZUS.

8

klarowało przynależność do przynajmniej jednej organizacji pozarządowej. Seniorzy zdecydowanie najczęściej należeli do Kościo-łów, wspólnot i organizacji o charakterze re-ligijnym (25% ogółu badanych). Ale 80,4% osób w tej grupie wiekowej, niezależnie od kryterium przynależności do organizacji, nie pracuje w ogóle społecznie4. Sondaż Euro-barometru z 2011 roku wykazał, że wolonta-

riatem zajmuje się 12% Polaków w wieku 55 i więcej lat5. Starsze osoby, choć są członkami różnych organizacji, to raczej rzadko angażują się w ich bieżące działania.

{Społeczne wsparcie}Prawie 40% osób w wieku 65 i więcej lat deklaruje, że nie ma przyjaciół, 85% z nich

Wykres 1.

Deklarowany status osób w wieku 60+ na rynku pracy (w %)źródło: „Jak się żyje osobom starszym w Polsce?”

Niepracujący91,4%

Pracujący8,6%

Należący do przynajmniej

jednej organizacji38,6%

Wykres 2.

Deklarowana przynależ-ność osób 65+ do organi-zacji pozarządowych (w %)źródło: „Jak się żyje osobom starszym w Polsce?”

Nienależący do żadnej organizacji

61,4%

4 Badanie: „Jak się żyje…”.5 Dane można znaleźć pod adresem: http://ec.euro-pa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_378_fact_pl_en.pdf. 6 Badanie: „Jak się żyje…”.7 Jw.

przyznaje się do utrzymywania kontaktów z dziećmi, 81% – z wnukami, 57% – z sąsia-dami. Większość osób w tym wieku twier-dzi, że w razie problemów zdrowotnych czy finansowych może liczyć na pomoc rodziny6.

9

{Sytuacja materialna}

Według badania „Jak się żyje osobom star-szym w Polsce?”, w 2012 roku nieco ponad 14% osób w wieku 65 i więcej lat było zagro-żonych ubóstwem życia materialnego, i to w różnych aspektach, np. mieszkaniowym, dochodowym itp. Ubóstwo dochodowe do-tknęło prawie 12% osób z tej grupy7.

{Edukacja}

Z danych Eurostatu wynika, że w 2011 roku kształcenie i szkolenie dotyczyło 0,9% popu-lacji osób w wieku 50-74 lat8.

{Kultura}

W cytowanym badaniu 89,1% osób w grupie wiekowej 65 i więcej lat deklaruje, że nigdy lub prawie nigdy nie chodzi do kina, 87,4%– nie chodzi do teatru i na koncerty, 88,6% – nie zwiedza muzeów i wystaw, 88,8% – nie odwiedza biblioteki, 87,7% – nie upra-wia sportu. Ponadto 22,1% osób 65+ nie czyta prasy papierowej, a 93,3% – nie czyta prasy w wersji elektronicznej. Około 2/5 osób 65+ czyta książki. Seniorzy sięgają prawie wy-łącznie po teksty wydane w wersji tradycyj-nej, czytelnictwo e-booków w tej grupie jest śladowe – w okresie 3 miesięcy poprzedza-jących badanie tylko 1 osoba na 100 zdecy-dowała się na lekturę książki elektronicznej9.

{Komputery i Internet}

W 2011 roku mniej niż co trzeci Polak w wieku 55-64 lat korzystał z komputera i Internetu, w grupie wiekowej 65-74 lat było to zaled-wie 10%osób10. Według badania „Jak się żyje osobom starszym w Polsce?”, 86% osób w wieku 65 i więcej lat deklaruje, że nigdy nie

10

8 Strona internetowa Eurostatu: http://epp.eurostat.ec.europa.eu9 Badanie: „Jak się żyje…”.

Tak, rzadko5,8%

Wykres 3.

Korzystanie z komputera przez osoby w wieku 65+ (w %)źródło: „Jak się żyje osobom starszym w Polsce?”

Nie, nigdy85,9%

Tak, często8,3%

korzystała z komputera, a jedynie 8% z nich twierdzi, że robi to często. Spośród tych, któ-rzy korzystają z komputera, tylko 58% korzy-sta jednocześnie z Internetu.

{Zdrowie}

W grupie wiekowej 65 i więcej lat 23,5% badanych osób jest zadowolonych ze swoje-go zdrowia, 47,5% badanych – przeciwnie11.

{Styl życia i samopoczucie}

Osoby w wieku 65+ największą część czasu dobowego (51,3%) poświęcają na zaspokaja-nie potrzeb fizjologicznych, do których nale-żą m.in. sen, jedzenie, mycie i ubieranie się. Najwięcej czasu przeznaczają na sen – 39,9% doby. Kolejnymi czynnościami są zajęcia i prace domowe, które zabierają seniorom przeciętnie 15,9% doby. Osoby powyżej 65. roku życia częściej niż osoby z innych grup wiekowych spędzają czas na korzystaniu ze środków masowego przekazu (głównie z te-lewizji) – 15,7% doby. Najmniej czasu osoby starsze poświęcają swoim zamiłowaniom– 0,5% doby12.

10 GUS.11 Badanie: „Jak się żyje…”.12 Patrz: „Rządowy Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2012–2013”, MPiPS, Warszawa 2012.

11

W grupie wiekowej 65 i więcej lat 66% osób jest zadowolonych z sytuacji rodzinnej, z sytuacji finansowej zaś zaledwie 31%. Negatywne oceny niektórych aspektów ży-cia nie skutkują jednak niską oceną ogólnego zadowolenia z życia – prawie 2/3 osób star-szych deklaruje ogólne zadowolenie z życia.

Wykres 4.

Ogólne zadowolenie z życia osób 65+ (w %)źródło: „Jak się żyje osobom starszym w Polsce?”

Zadowoleni59,5%

Niezadowoleni5,6%Bardzo

zadowoleni4,8%Bardzo

niezadowoleni1,6%

Ani zadowoleni, ani niezadowoleni

28,5%

dłużającego się ludzkiego życia, z drugiej – zmniejszającej się liczby urodzeń. Od 1995 roku co miesiąc przybywa na świecie milion osób, które ukończyły 60. rok życia13. Według szacunków Światowej Or-ganizacji Zdrowia (WHO), w 2025 roku liczba osób w wieku 60 i więcej lat będzie wynosić na świecie 1,2 mld, a w 2050 osiągnie wiel-kość 2 mld14. Według prognoz GUS-u, w 2035 roku liczbaosób w wieku poprodukcyjnym wyniesie pra-wie 9,6 mln (stan na 2008 rok to 6,2 mln). Natomiast udział osób w wieku poproduk-cyjnym w ogólnej liczbie ludności będzie sta-nowił 26,7%, co oznacza (w porównaniu do 2008 r.) jego wzrost o ponad 10%. Liczba osób w wieku 60-65 lat i więcej będzie się zwiększała przeciętnie o ponad 100 tys. rocz-

nie, a w drugiej dekadzie XXI wieku – o prawie 200 tys. średniorocznie. O ile dziś co szósty Polak ma 60 i więcej lat, o tyle za 30 lat będzie w tym wieku już co trzeci nasz rodak.

12

O ile dziś co szósty Polak ma 60 i więcej lat, o tyle za 30 lat będzie w tym wieku już co trzeci nasz rodak.

Przedstawiony powyżej obraz aktyw-ności osób starszych kształtowany jest przez wiele czynników. Przede wszystkim wpływ mają sami seniorzy. Osoby, które nie praktykowały wcześniej działań społecz-nych, nie mają związanych z tym nawyków i przyzwyczajeń, bardzo często nie wiedzą, w jaki sposób w takie działania się angażować, a niekiedy po prostu strach powstrzymuje je przed podjęciem aktywności. U niektórych osób starszych włączanie się w życie spo-łeczne warunkowane jest ograniczeniami wynikającymi ze stanu zdrowia, u niektó-rych zaś – z trudnych warunków bytowych. W wielu jednak przypadkach seniorzy nie mają dostępu do odpowiadających ich po-trzebom i możliwościom ofert aktywizacji bądź też mają utrudniony dostęp, na przykład przez konieczność uciążliwego dojazdu. Nie zawsze też osoby starsze, w kontekście ich społecznego angażowania się, spotykają się z odpowiednim wsparciem ze strony rodzin, sąsiadów czy znajomych. Niska aktywność społeczna seniorów rodzi przede wszystkim zagrożenie wystąpienia ich społecznej marginalizacji. To zjawisko może przybierać na sile, bo polskie społeczeństwo, podobnie zresztą jak społeczeństwa Zachodu,starzeje się. Oznacza to, że w ciągu na-stępnych 25-30 lat procent osób starszych w polskim społeczeństwie będzie się zwięk-szał. Jest to skutek, z jednej strony, wy-

13 Populacja mieszkańców Ziemi zwiększa się w tempie 1,7% rocznie, natomiast liczba osób w wieku 65 i więcej lat wzrasta każdego roku na świecie przeciętnie o 2,5%.

14 Prognozy dostępne na stronie internetowej: www.who.int/ageing/en/

Rząd i Unia Europejska wspierają aktywność

W krajach Unii Europejskiej rok 2012 został ogłoszony Europejskim Ro-kiem Aktywności Osób Starszych

i Solidarności Międzypokoleniowej. Zwróci-ło to uwagę opinii publicznej na znaczenie osób starszych w społeczeństwie; zaczęto też „rozprawiać się ze stereotypem biernego seniora”1. Jednak podstawowym celem Eu-ropejskiego Roku było zachęcenie państw do podejmowania konkretnych działań dla two-rzenia warunków sprzyjających aktywności osób starszych i wzmacniania solidarności międzypokoleniowej. Szczególnie w naszym kraju potrzebne jest nasilenie dyskusji o sytu-acji osób starszych, ponieważ polska polityka społeczna wobec seniorów dopiero zaczyna się tworzyć. W Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej pojawił się nowy departament – Departa-ment Polityki Senioralnej, co świadczy o tym, że władze publiczne zaczęły dostrzegać skalę i rangę kwestii związanych z tą grupą wiekową. Jednocześnie na poziomie lokal-nym zorganizowani seniorzy coraz częściej włączają się w działania samorządów gmin-nych i powiatowych. W Polsce ciągle sprawy osób starszych usytuowane są w tradycyjny sposób w polityce gospodarczej i społecz-nej, dostrzega się głównie sprawy związane z emeryturami oraz usługami opiekuńczy-mi. Dlatego m.in. ubezpieczenie społeczne, czyli system emerytalny i rentowy, oraz in-stytucjonalna pomoc społeczna mają u nas podstawowe znaczenie we wspieraniu osób starszych. Jednak w wymiarze państwowym, ale również w wymiarze lokalnej polityki

społecznej, coraz częściej zauważalne jest współistnienie tradycyjnego modelu pomocy osobom starszym i nowoczesnych modeli; te ostatnie widoczne są szczególnie tam, gdzie realizuje się politykę unijną. Unia Europejska promuje politykę aktywnego starzenia się, czyli przede wszystkim zmianę sposobu po-strzegania, rozumienia i traktowania starości przez instytucje pomocowe i opinię publicz-ną. Polityka ta dotyczy wielu zagadnień ży-cia społecznego i gospodarczego, takich jak pozostawanie na rynku pracy i zwiększenie zatrudnienia osób starszych, uelastycznienie wieku emerytalnego, większa troska o kon-dycję fizyczną, promocja zdrowia i profilaktyki zdrowotnej, świadczenie usług pielęgnacyjnych i opiekuńczych na odpowiednim poziomie. Tendencje te mają odzwierciedlenie w Stra-tegii „Europa 2020”, programie rozwoju spo-łeczno-gospodarczego Unii Europejskiej. Jest to strategia na rzecz inteligentnego i zrównowa-żonego rozwoju, której założenia będą kształ-tować mechanizmy wzrostu Unii Europejskiej w kolejnych latach. Jednym z założeń jest stwo-rzenie efektywnej gospodarki, która będzie sprzyjać jednocześnie inkluzji, czyli włączeniu społecznemu. W kontekście osób starszych te-matyka ta pojawia się w strategii jako priorytet „Rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu” oraz inicjatywa „Przeciwdziałanie ubóstwu

1A. Wójcik, Europejski Rok Aktywności Osób Star-szych i Solidarności Międzypokoleniowej¸ [w:] M. Zdziarski (red.). OswoićStarość.pl. Instytut Łukasie-wicza, Kraków 2012, s. 27.

14

i wykluczeniu społecznemu”. W ramach tych strategii podejmowane mają być działania zmierzające do zapobiegania dezintegracji społecznej oraz promowania idei aktywnego starzenia się. To podejście znajduje się w propozycjach dotyczących działań, które będą finanso-wane ze środków Unii Europejskiej w latach 2014-2020. Jednym z ważnych obszarów tych działań w Unii ma być zachowanie aktywności i dbanie o zdrowie osób star-

szych. W Założeniach Umowy Partnerstwa 2014-2020, dokumencie określającym pod-stawowe kierunki wykorzystania środków unijnych przez Polskę, rząd przewidział m.in. zwiększenie liczby osób po 50. roku życia w kształceniu i szkoleniu oraz lepsze dostoso-wanie kwalifikacji i kompetencji tych osób do potrzeb nowoczesnej gospodarki, wykorzy-stanie nowoczesnych technologii w dostępie do usług dla osób starszych, poprawę stanu zdrowia oraz wsparcie w nabywaniu nowych 15

kwalifikacji i znajdowaniu zatrudnienia na wszystkich etapach życia zawodowego, pod-noszenie kwalifikacji osób odpowiedzialnych za dostarczanie i świadczenie usług zdrowot-nych, tworzenie i organizację przestrzeni dla osób starszych. Trwają prace nad skonkrety-zowaniem tych kierunków działań w progra-mach operacyjnych, które będą realizowane w latach 2014-2020. Istotne jest to, że o ich kształcie w dużym stopniu decydować będą samorządy województw, bo one będą głów-nym dysponentem środków europejskich.

Obecnie polski rząd realizuje działania adre-sowane do seniorów w trzech kluczowych obszarach:

rynek pracy i utrzymanie na nim starszych wiekiem pracowników (poprzez dostosowa-nie do potrzeb i wymogów seniorów),

aktywność seniorów w sferze publicznej i spo-łecznej (rodzinnej, w społeczności lokalnej),

jak najdłuższe utrzymanie samodzielności osób starszych (pomimo odczuwanych przez nie dolegliwości i niepełnosprawności). Realizacji działań w tych obszarach służą przygotowane przez rząd dwa programy: So-lidarność pokoleń. Działania dla zwiększenia aktywności zawodowej osób w wieku 50+ oraz Rządowy Program na rzecz Aktywności Spo-łecznej Osób Starszych na lata 2012-2013. Ak-tywność zawodowa osób starszych wspierana jest również dzięki realizacji projektów finanso-wanych z Europejskiego Funduszu Społeczne-go, a aktywność społeczna – dzięki projektom dofinansowanym w ramach Programu Opera-cyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich.

Najważniejsze znaczenie dla aktywizacji spo-łecznej seniorów ma wspomniany Rządowy Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2012-2013. Program ten bazuje na wytycznych Unii Europejskiej i Parlamentu Europejskiego, ale głównie na dokumentach zawierających fundamentalne założenia rozwoju nowoczesnej polityki spo-łecznej, czyli w Strategii Rozwoju Kraju, Stra-tegii Polityki Społecznej oraz Strategii Wspiera-nia Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego. Są to dokumenty obecnie obowiązujące, ale sprawy osób starszych uwzględniono także w dokumentach wyznaczających rozwój Pol-ski w latach następnych, na przykład w Stra-tegii Rozwoju Kapitału Społecznego do 2020 roku czy Strategii Rozwoju Kraju 2020. Obecnie obowiązująca Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015 (SRK), przyjęta przez Radę Ministrów w dniu 29 listopada 2006 roku, jest „dokumentem planistycznym określają-cym podstawowe uwarunkowania, cele i kie-runki rozwoju kraju w wymiarze społecznym, gospodarczym i terytorialnym”. Jej zadaniem jest zaprogramowanie rozwoju i moderni-zacji kraju. Celem głównym SRK jest podnie-sienie poziomu i jakości życia mieszkańców Polski, poszczególnych obywateli i rodzin. SRK zakłada zwiększenie dostępności usług spo-łecznych, rozwój uczenia się przez całe życie, czyli kształcenie ustawiczne, oraz zbudowa-nie kompleksowego systemu opiekuńczego, aktywizującego i integrującego osoby starsze w środowiskach lokalnych. 16

Strategia Polityki Społecznej (SPS) została przy-jęta przez Radę Ministrów w dniu 13 września 2005 roku. Celem SPS jest zbudowanie zin-tegrowanej polityki państwa prowadzącej do ułatwienia wszystkim obywatelom równego dostępu do praw społecznych, poprawy wa-runków powstawania i funkcjonowania ro-dzin oraz wsparcia grup i osób zagrożonych wykluczeniem społecznym przy zapewnieniu demokratycznego współuczestnictwa oby-wateli. Głównymi kierunkami działania wpi-sującymi się w założenia Programu są m.in.:

wspieranie rozwoju różnych form aktywi-zacji edukacyjnej oraz społecznej klientów pomocy społecznej, w tym wolontariatu;

rozwój systemu informacji obywatelskiej opartego na społecznościach lokalnych;

zwiększenie dostępu do usług opiekuńczych; wspieranie rozwiązań służących pełniejszej

integracji społecznej osób w wieku popro-dukcyjnym;

wspieranie i wzmacnianie lokalnych spo-łeczności sąsiedzkich osób starszych (w ra-mach samopomocy);

wspieranie różnych form samoorganizacji i uczestnictwa w życiu społecznym;

rozwój działań wspierających więzi między-pokoleniowe i wzmacniających poczucie od-powiedzialności młodszych pokoleń za opiekę nad osobami starszymi;

uwzględnienie potrzeby aktywizacji osób star-szych w systemie kształcenia ustawicznego;

zwiększenie udziału organizacji pozarządo-wych w realizacji programów dla osób starszych oraz tworzenie warunków uczestnictwa osób w podeszłym wieku w kulturze i wypoczynku.

Strategia Wspierania Rozwoju Społeczeń-stwa Obywatelskiego na lata 2009-2015 to dokument z długofalowym programem ma-jącym na celu kształtowanie procesu rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Wśród głów-nych kierunków działania, które są zbieżne z założeniami Programu, można wymienić:

tworzenie infrastruktury dla lokalnej ak-tywności obywatelskiej,

edukację obywatelską, aktywizację oby-wateli w sprawach publicznych,

zapewnienie dostępu do usług społecz-nych grupom wykluczonym i zagrożonym wykluczeniem społecznym (w tym osobom starszym),

zapewnienie tworzenia i funkcjonowania mechanizmów kompleksowego wsparcia in-tegracji społecznej.

{Założenia Programu na rzecz Aktywności Społecznej Osób Star-szych (ASOS)}

Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych uwzględnia wewnętrzne zróżnicowanie populacji osób starszych i pro-muje działania mające na celu podtrzymanie aktywności osób starszych i zapewnienie ich udziału w życiu społecznym oraz promuje dzia-łania ukierunkowane na osoby o ograniczonej samodzielności. Celem Programu jest popra-wa jakości i poziomu życia seniorów przez ich

17

aktywność społeczną, tak aby mogły godnie się starzeć. Program ma przyczyniać się do pełniejszego korzystania z potencjału spo-łeczno-zawodowego osób starszych dzięki pełnieniu przez te osoby różnych ról społecz-nych w życiu publicznym. Co istotne, w ASOS na lata 2012-2013 przewidziano realizację zarówno długo-okresowego komponentu systemowego, jak i komponentu krótkookresowego (kon-kurs). W ramach komponentu systemowe-go w Programie podjęte zostały działania zmierzające do stworzenia strategicznych podstaw realizacji polityki senioralnej. Bę-dzie ona ściśle odnosiła się do istniejących dokumentów o charakterze strategicznym, stanowiąc ich uzupełnienie i rozszerzenie w zakresie działań skierowanych do osób starszych. Obecnie opracowywane są za-łożenia długofalowej polityki senioralnej na lata 2014-2020, za co odpowiada Departa-ment Polityki Senioralnej w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej. Już we wstępnym projekcie założeń określono, że podstawowe obszary interwencji powinny koncentro-wać się na samodzielności i zdrowiu osób starszych, na zadbaniu o właściwe warunki ich aktywności zawodowej oraz daniu spo-sobności do kontynuowania tej aktywności w dostosowanym do ich wieku i możliwości wymiarze (white jobs), a także na zwiększe-niu zaangażowania społecznego seniorów oraz współpracy międzypokoleniowej.Komponent krótkookresowy to ogłoszone w latach 2012 i 2013 dwie edycje otwartego

konkursu ofert, na łączną kwotę 60 mln zł. W ramach konkursu dofinansowano zapro-ponowane przez organizacje pozarządowe projekty odpowiadające celom Programu:Cel 1. Zwiększenie różnorodności i poprawa jakości oferty edukacyjnej dla osób starszych przez tworzenie ofert odpowiadających pro-blemom osób pozostających w niekorzystnej sytuacji, promowanie nowych rozwiązań ma-jących motywować osoby starsze do uczenia się, dzięki czemu utrzymają aktywność.Cel 2. Tworzenie warunków dla integracji we-wnątrz- i międzypokoleniowej osób starszych przy wykorzystaniu istniejącej infrastruktury społecznej. Cel ten zakłada zwiększenie róż-norodności propozycji aktywności dla osób starszych dzięki działaniom funkcjonujących podmiotów wspierających, w tym samo-rządowych instytucji kultury (bibliotek pu-blicznych, domów kultury, świetlic, teatrów, muzeów), w ramach przygotowywania spo-łeczeństwa do starości, m.in. przez pogłę-bianie wiedzy na temat zmian biologicznych, zdrowotnych, społecznych zachodzących z wiekiem. Cel 3. Rozwój zróżnicowanych form aktyw-ności społecznej, w tym upowszechnianie wolontariatu, partycypacji w procesach de-cyzyjnych i życiu społecznym, w tym udział osób starszych w kształtowaniu polityki pu-blicznej. Zakłada się tu działania na rzecz zwiększenia udziału osób starszych w życiu społecznym, co będzie sprzyjało rozwojowi społeczeństwa obywatelskiego.Cel 4. Zwiększenie dostępności, podniesienie jakości usług społecznych oraz wspieranie

18

działań na rzecz samopomocy i samoorgani-zacji w drodze rozwoju systemów wsparcia umożliwiających zaspokojenie specyficznych potrzeb dla podeszłego wieku, w szczególnościdla osób starszych o ograniczonej samodziel-ności, oraz w drodze rozwoju usług społecz-nych w sferze sportu, turystyki, rekreacji i kultury. Koordynacją realizacji Programu zajmuje się Departament Polityki Senioralnej2 w Mi-nisterstwie Pracy i Polityki Społecznej wspie-rany przez Radę ds. Polityki Senioralnej. Mini-sterstwo przy wsparciu Rady odpowiada za opracowanie projektu założeń długofalowej polityki senioralnej.We wstępnych założeniach długofalowej poli-tyki senioralnej na lata 2014-2020 przewiduje się, że podstawowe obszary interwencji po-winny koncentrować się na:

samodzielności i zdrowiu osób starszych, zadbaniu o właściwe warunki aktywności za-

wodowej osób dojrzałych oraz możliwości jej kontynuacji w dostosowanym do wieku i możli-wości wymiarze (white jobs), a także

zwiększeniu zaangażowania społecznego se-niorów oraz współpracy międzypokoleniowej. Wyznaczone w Programie ASOS cele i prio-rytety sprzyjają przewartościowaniu postrze-gania osób starszych. Wyznaczają też nowe paradygmaty instytucjom rządowymi i lokal-nym, a w praktyce pokazują konieczność two-rzenia polityki senioralnej na każdym pozio-mie, rządowym i terytorialnym. Pokazują, jak wciąż niewiele jest dobrych diagnoz i wiedzy o potrzebach i możliwościach osób stojących u progu starości oraz tzw. młodych starych.

Obecni seniorzy mają odmienne oczeki-wania i preferencje od poprzednich pokoleń, zwłaszcza dotyczące wykorzystania czasu wolnego czy zaangażowania obywatelskiego. Pokazuje to spopularyzowana w latach 80. XX wieku idea pomyślnego starzenia się. Składa-ją się na nią trzy komponenty:

niskie prawdopodobieństwo zapadnięcia na jakąś chorobę,

sprawność poznawcza i fizyczna oraz aktywne zaangażowanie w szeroko rozu-

miane życie. Praktykom pracującym z osobami starszymi idea pomyślnego starzenia się wskazuje naj-ważniejsze wyzwanie, jest nim adekwatnezagospodarowanie potencjału i zasobów se-niorów oraz wygospodarowanie dla nich miejsca w przestrzeni publicznej. Warto za-uważyć, że osoby, które nie pobierają jeszcze świadczeń emerytalnych, poza słuchaniem radia i muzyki (93%), czytaniem książek i ga-zet (89%), oglądaniem TV (87%), zamierzają na emeryturze korzystać z komputera i Inter-netu (72%), uprawiać sport (67%), podróżo-wać po Polsce (67%), Europie i świecie (57%), uprawiać działkę lub ogródek (63%)3. Jednak do tej pory w tego typu działaniach rzadko uczestniczyło państwo czy samorząd lokalny. Natomiast, szczególnie w działaniach

2 Więcej informacji na stronie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej pod adresem: http://www.mpips.gov.pl/seniorzyaktywne-starzenie/.3 A. Kolbowska, Sytuacja ludzi starszych w społe-czeństwie – plany a rzeczywistość, Komunikat z badań CBOS, BS/160/2009.

19

administracji rządowej związanych z osobami dojrzałymi i starszymi zauważalna była nad-mierna koncentracja na sferze zatrudnienia, z wyraźnym pominięciem innych obszarów życia społecznego. Przy ustalaniu zasad po-lityki aktywnego starzenia się dominowały rozwiązania z dziedziny rynku pracy, ta-kie jak wydłużenie aktywności zawodowej przez rygory przechodzenia na wcześniejszą emeryturę i rentę, czy zrównanie i wydłuże-nie wieku emerytalnego. W znacznym stop-

niu ignorowano użyteczność osób starszych w życiu społecznym, w tym ich udział w pra-cach na rzecz społeczności lokalnych i wła-snego środowiska rówieśniczego. Konsekwencją braku długofalowych mecha-nizmów organizacyjnych i finansowych, służą-cych systematycznemu wsparciu aktywności pozazawodowej osób starszych, jest małe zain-teresowanie seniorów włączaniem się w różnesfery życia społecznego i obywatelskiego. Warto zaznaczyć, że problem ten dotyczy 20

przede wszystkim mężczyzn, którzy w znaczniemniejszym stopniu niż kobiety wykazują chęć angażowania się i aktywności. Widać to chociażby na przykładzie dynamicznie roz-wijających się w całej Polsce uniwersytetów trzeciego wieku, gdzie mężczyzn wśród słu-chaczy znajduje się zaledwie ok. 15%4 . Obok pozytywnego wpływu na wzrost ak-tywności społecznej i obywatelskiej, ASOS bardzo dobrze wpisuje się w nurt budowania współpracy międzypokoleniowej polegają-cej na pozytywnym postrzeganiu osób star-szych. Jak piszą badaczki:„…praca (także socjalna) z seniorami, w róż-norodnych środowiskach, powinna być wyjąt-kowo uwrażliwiona m.in. na kreowanie pozy-tywnego wizerunku ludzi starych, w tym na następujące kwestie:

używanie niewartościującego (i nieinfan-tylizującego) języka, mówiąc o starości jako o neutralnym etapie życia człowieka, czy-li korzystanie w wypowiedziach z określeń, w których brak relacji nierównościowych w odniesieniu do osób starszych,

przełamywanie negatywnych (auto)stereoty-pów związanych z fizycznymi aspektami sta-rzenia się, ze względu na ich negatywny wpływ na samoocenę i poczucie wartości seniorów,

akcentowanie w swych działaniach procesu starości jako cywilizacyjnego osiągnięcia z jej pochodną w postaci poprawy jakości życia zamiast cywilizacyjnego obciążenia,

pokazywanie różnorodnych stylów życia i aktywności osób starszych,

budowanie przestrzeni do spotkań i dzia-łań międzypokoleniowych”5.

Istotne jest również to, że obok działań po-dejmowanych przez instytucje unijne i polski rząd coraz częściej wsparcie aktywizacji spo-łecznej osób starszych udzielane jest przez samorządy terytorialne. Uwzględniane jest ono najczęściej w programach współpracy z organizacjami pozarządowymi przyjmowa-nymi przez gminy, powiaty czy wojewódz-twa, ale niektóre samorządy realizują oddziel-ne programy adresowane do osób starszych. Przykładem może być Program Wsparcia i Aktywizacji Seniorów na terenie Miasta Lu-blin w latach 2013-2015 czy też warmińsko-mazurski Wojewódzki program na rzecz osób starszych na lata 2009-2013.

4 Por. Zoom na UTW. Raport z badania, A. Gołdys, Ł. Krzyżanowska, M. Stec, Ł. Ostrowski, Towarzystwo Inicjatyw Twórczych „ę” 2012, s. 45.5 M. Racław, M. Rosochacka-Gmitrzak, Proces sta-rzenia się w kontekście wyzwań demografii, polityki społecznej oraz doniesień badawczych, ekspertyza ISNS UW, s. 13.

21

Sposoby i formy aktywizacji społecznej osób starszych

Nie ma jednego uniwersalnego sposobu aktywizacji społecznej osób starszych, choć oczywiście wielu chciałoby taki

sposób mieć. Nie ma, bo aby metoda akty-wizacji była skuteczna, musi być zindywi-dualizowana, czyli dostosowana do osób, do których jest skierowana, do ich doświadczeń życiowych i zawodowych, sytuacji, w jakiej się znajdują, miejsca, w którym mieszkają, do ich możliwości i oczekiwań. Stąd też me-tod i pomysłów na aktywność osób starszych jest wiele. Niektóre z nich, choćby z uwagi na łatwość stosowania, są powszechne, inne – najczęściej z powodu wymagań organiza-cyjnych czy finansowych – rzadsze, co wcale nie znaczy, że mniej skuteczne. Aktywność seniorów może być realizowana w różnych formułach, przybierać mniej lub bardziej zin-stytucjonalizowaną postać. Ten rozdział to mini przegląd kilku-nastu wybranych sposobów i form ak-tywizacji seniorów, jakie są stosowane w Polsce, a także na świecie. Szczegółowe opisy projektów ilustrujących niektóre z tych sposobów znajdują się w załączniku do Porad-nika. Z pewnością mogą one stanowić dobrą inspirację dla innych z jednym istotnym za-strzeżeniem – nie należy ich kopiować, ale dostosowywać do własnych, specyficznych potrzeb i możliwości.

{Kluby seniora – najbardziej rozpowszechniona forma aktywizacji osób starszych}

To bardzo prosta, pojemna i najbardziej roz-powszechniona forma aktywizacji osób star-szych. Najogólniej rzecz ujmując, klub seniora to miejsce spotkań osób starszych i forma spędzania przez nich wolnego czasu. Kluby tworzone są albo z inicjatywy samych uczest-ników, albo z inicjatywy organizacji pozarzą-dowych, spółdzielni mieszkaniowych czy też instytucji publicznych. Najczęściej mają nie-formalny charakter, a zakres ich działania zależy od inwencji i możliwości samych se-niorów oraz podmiotów wspierających dzia-łania klubów.Tradycyjnie kluby seniora działają na osie-dlach i powoływane są przez spółdzielnie mieszkaniowe, ale powstają także przy do-mach kultury, bibliotekach, domach opieki społecznej i organizacjach pozarządowych. Niektóre kluby ograniczają się do zapewnie-nia miejsca spotkań i prowadzenia prostych zajęć typu gra w szachy czy warcaby. Inne mają znacznie bardziej rozbudowaną ofertę. W przypadku tych drugich z reguły wpro-wadzane są składki członkowskie, które po-zwalają pokryć w całości lub części koszty związane z realizacją działań klubu.Jako przykład można tu przedstawić Klub Seniora „Raszyn”działający przy Spółdzielni

24

Mieszkaniowej „Grunwald” w Poznaniu. Człon-kowie Klubu spotykają się cztery razy w tygo-dniu – mają wtedy okazję nie tylko do spędzenia czasu we własnym gronie, lecz także do udziału w prelekcjach, rozmowach z ciekawymi ludźmi, koncertach muzycznych. Okresowo odbywają się także zajęcia tematyczne: dla miłośników szachów, brydża, opery, a także kursy kom-puterowe. W ramach Klubu działa również ze-spół muzyczny. Te formy zajęć są bezpłatne dla członków spółdzielni mieszkaniowej. Są też za-jęcia i imprezy odpłatne, np. gimnastyka, zaba-

wy taneczne, wycieczki, pikniki, grzybobrania. Do Klubu może zapisać się każdy, ale pierw-szeństwo mają mieszkańcy osiedla Raszyn i członkowie SM „Grunwald”. Należący do Klubu płacą stałą miesięczną składkę członkowską – mieszkańcy osiedla Raszyn: 3 zł, mieszkańcy osiedla Grunwald: 5 zł, pozostali seniorzy: 25 zł1.

25

1 Więcej o działalności Klubu Seniora „Raszyn” na stronie internetowej Klubu Osiedlowego „Raszyn”: www.klubraszyn.pl

Swoistą odmianą klubów seniora są sek-cje osób starszych działające przy klubach i organizacjach sportowych i naukowych. Specyficznym rodzajem klubów seniora są koła czy kluby osób starszych funkcjonu-jące w ramach organizacji pozarządowych skupiających osoby w różnym wieku, na przykład w Związku Harcerstwa Polskiego czy Polskim Związku Wędkarskim. Przykładem klubu seniora powiązanego z edukacją komputerową jest opisywany w załączniku projekt Kawiarenka Inter-

netowa Aktywnego Seniora w Chęcinach realizowany przez Bibliotekę Publiczną w Chęcinach. Kluby seniora są rozpowszechnione z uwagi na swoją prostą formułę organi-zacyjną i niewielkie wymagania związane z ich działalnością. Jest to przede wszystkim możliwość wspólnego spędzania wolnego czasu osób starszych przeciwdziałająca ich samotności i izolacji społecznej, możliwość realizacji własnych pasji, a także rozwoju intelektualnego i społecznego. Utworzenie klubu wymaga istnienia grupyseniorów, którzy mają chęć i pomysły na wspólne spędzanie czasu, oraz miejsca, gdzie grupa ta mogłaby się regularnie spotykać. Niekoniecznie musi to być lokal spółdzielni mieszkaniowej czy organizacji pozarządowej. Jeżeli nie ma innej możliwości, seniorzy mogą spotykać się w mieszkaniu prywatnym lub w zaprzyjaźnionej kawiarni.

{Uniwersytety Trzeciego Wieku – sposób na uczenie się przez całe życie}

Uniwersytety Trzeciego Wiekuto dla senio-rów możliwość kształcenia i zdobywania no-wych kompetencji. Jest to – w porównaniu do klubów seniora – znacznie bardziej orga-nizacyjnie skomplikowana forma działania. Pierwszy Uniwersytet Trzeciego Wieku zo-stał utworzony w 1973 roku we Francji przez

Utworzenie klubu wymaga istnienia grupy seniorów, którzy mają chęć i pomysły na wspól-ne spędzanie czasu, oraz miejsca, gdzie grupa ta mogłaby się regularnie spotykać. Niekoniecznie musi to być lokal spół-dzielni mieszkaniowej czy organizacji pozarzą-dowej. Jeżeli nie ma innej możliwości, senio-rzy mogą spotykać się w mieszkaniu prywat-nym lub w zaprzyjaźnio-nej kawiarni.

26

Pierre’a Vellasa, profesora nauk społecznych Uniwersytetu w Tuluzie. W połowie lat 70. XX wieku podobne uczelnie zaczęły powsta-wać także w innych krajach, m.in.: w Hisz-panii, Belgii, Kanadzie, Brazylii i we Włoszech. W Polsce pierwszy UTW powstał w Warsza-wie w 1975 roku z inicjatywy profesor Haliny Szwarc. Obecnie Uniwersytety Trzeciego Wie-ku działają w dwóch formułach: tradycyjnej, francuskiej oraz nowej, brytyjskiej. Według pierwszej z nich, słuchaczem UTW może być osoba z wyższym wykształceniem, a wykła-dy prowadzone są przez przedstawicieli kadry wyższej uczelni, przy której powstał i działa UTW. Według drugiej z nich, studentem może być każdy senior, a kształcenie nie jest wspie-rane przez wyższą uczelnię. Obecnie w Polsce w obu formułach działa łącznie ponad trzy-sta uniwersytetów. Działają one w ramach wyższych uczelni (model francuski) lub pro-wadzone są przez organizacje pozarządowe (model brytyjski).Uniwersytet Trzeciego Wieku, niezależnie od modelu działania, służy:

edukacji i rozwojowi intelektualnemu osób starszych,

realizacji ich własnych pasji i marzeń, aktywizacji intelektualnej i społecznej se-

niorów, wyposażeniu osób starszychw kompeten-

cje przydatne w codziennym życiu, budowaniu pozycji seniorów w społeczeń-

stwie. Cele te realizowane są poprzez edukację z zakresu różnych dziedzin, a także poprzez inne, dodatkowe działania podejmowane

przez słuchaczy UTW, np. wolontariat. Uni-wersytety dla seniorów, w szczególności te działające w formule brytyjskiej, mają cha-rakter samopomocowy, to znaczy, tworzone są przez osoby starsze dla osób starszych. Działalność takiej uczelni została przedsta-wiona na przykładzie UTW w Lesznie, które-go opis znajduje się w załączniku „Przykłady projektów aktywizacji społecznej osób star-szych”. Niezwykła popularność Uniwersytetów Trzeciego Wieku w Polsce wynika z tego, że z jednej strony, dają one wiele korzyści se-niorom (możliwość rozwoju intelektualnego, aktywności społecznej, przeciwdziałanie ich samotności), z drugiej zaś, ich formuła działa-nia jest bardzo prosta. Nie bez znaczenia jest także wsparcie działalności UTW oferowane od kilku lat przez Polsko-Amerykańską Fun-dację Wolności, a obecnie również przez pol-ski rząd w ramach Rządowego Programu na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych. Do utworzenia UTW, podobnie jak w przy-padku klubu seniora, potrzebna jest przede wszystkim grupa starszych osób chcących robić coś razem. Ale to nie wystarczy. Ko-nieczne jest także znalezienie stałych miejsc do odbywania spotkań i prowadzenia zajęć dydaktycznych oraz znalezienie wykładow-ców, którzy regularnie prowadziliby nauczanie dla seniorów. W modelu francuskim UTW to szkoła wyższa zapewnia kadrę oraz pomiesz-czenia wykładowe. W modelu angielskim nie trzeba szukać uczelni wyższej, jednak se-niorzy muszą mieć własne kontakty z wy-kładowcami i na własną rękę zorganizować

27

odpowiednie sale dydaktyczne. O pomoc w tym zakresie osoby starsze mogą się zwró-cić do organizacji pozarządowych (np. stowa-rzyszeń lub fundacji). Mogą też sami założyć własną organizację, która na przykład będzie pozyskiwać środki na honoraria dla wykła-dowców czy na wynajęcie pomieszczeń.

{Organizacje samopomo- cowe – sformalizowany sposób działania}

Osoby starsze organizują się także po to, aby wspierać się wzajemnie i reprezentować swoje interesy wobec innych grup społecz-nych oraz władz publicznych. Najczęściej są to organizacje, które zrzeszają ludzi będących w podobnej sytuacji życiowej, mających po-dobne doświadczenia czy zainteresowania.W takiej formule działa wiele organizacji ogólnopolskich, mających swoje oddziały regionalne i lokalne, na przykład zrzeszenia emerytów, rencistów, kobiet, kombatantów. W tego typu grupy łączą się też emeryci wy-wodzący się z tych samych środowisk zawo-dowych, stąd np. stowarzyszenia emerytów żołnierzy, policjantów, inżynierów. Częstym zjawiskiem jest także powoływanie organi-zacji osób starszych, choć nie tylko, którzy cierpią na różne choroby, np. na cukrzycę czy na chorobę Alzheimera. Na szczeblu lokalnym działają też grupy, złożone głównie z senio-rów, zrzeszające osoby aktywne sportowo

czy uprawiające swój ogród działkowy. Tego typu organizacji jest bardzo dużo, a ich rodzaj i skala działania zależą głównie od aktywności samych członków, czyli od osób starszych. Większość organizacji samopomocowych działa jako regionalne lub ogólnopolskie sto-warzyszenia oraz jako oddziały czy koła tych-że stowarzyszeń. Znacznie rzadziej można wśród nich spotkać inne modele organiza-cyjne, ale przykładem tego, że istnieją, może być Fundacja „Emeryt” z Warszawy. Fundacja została założona przez warszawskich emery-tów i rencistów w 1992 roku, a jej kapitałem, zgodnie ze statutem Fundacji, są „ludzie, emeryci i renciści, którzy stworzyli Funda-cję i w ramach jej struktur działają, oddając swoją wiedzę, bogate doświadczenie i czas w myśl idei «pomóżmy sobie wzajemnie»”. Fundacja daje możliwości spotykania się i wspólnego działania zwłaszcza tym senio-rom, którzy zamieszkują warszawską dzielni-cę Wola, gdzie znajduje się siedziba Fundacji. Organizacja ta podejmuje liczne działania na rzecz osób starszych, m.in. prowadzi pro-gramy profilaktyki zdrowotnej, uczestnictwa w kulturze, aktywności obywatelskiej osób starszych. Reprezentuje także interesy se-niorów wobec władz dzielnicy, miasta, a tak-że władz państwowych. Fundacja utrzymuje się dzięki pozyskiwanym dotacjom, a tak-że wpłatom od firm oraz osób fizycznych, w tym dzięki środkom pochodzącym z 1% podatku. Prowadzi też odpłatną działalność statutową, która pozwala na pokrycie części kosztów związanych z prowadzoną działal-nością2.

28

Działalność samopomocowa z reguły ma charakter sformalizowany i prowadzona jest przez organizacje posiadające osobowość prawną. Najczęściej spotykanym typem or-ganizacji jest stowarzyszenie rejestrowane w sądzie, wymagające co najmniej 15 człon-ków, mające osobowość prawną, a więc mogące zaciągać zobowiązania, podpisy-wać umowy, itp. Prostszą formą jest stowa-rzyszenie zwykłe, które wymaga zaledwie 3 członków, nie musi być rejestrowane sądownie, a jedynie zgłoszone w samo-rządzie powiatowym, ale za to nie posiada osobowości prawnej. Jeszcze inną formą organizacyjną jest fundacja, która nie ma w ogóle członków, wymaga natomiast fun-duszu założycielskiego przekazanego przez fundatora (lub fundatorów) na realizację określonych celów społecznie użytecznych, na przykład aktywizację osób starszych3 .

{Wolontariat, czyli akty- wność dla dobra innych}

Jedną z metod aktywizacji osób starszych jest wolontariat oznaczający dobrowolnąpracę na rzecz innych osób spoza kręgu przyjaciół czy rodziny, za którą wolontariusz nie otrzymu-je wynagrodzenia. Choć w Polsce przeciętny

wolontariusz to nadal uczeń lub student, to jednak z roku na rok idea wolontariatu zaczy-na być coraz bardziej popularna wśród osób starszych. Najczęściej wolontariat seniorów podejmują organizacje zrzeszające osoby starsze, ale seniorów wolontariuszy angażują również organizacje pozarządowe działające na rzecz dzieci, młodzieży czy też osób star-szych. Tego typu działań jest coraz więcej, jednym z ich przykładów jest opisany w za-łączniku projekt „Latające Babcie”. Specyficzną, bardzo popularną formą ak-tywności osób starszych na rzecz innych jest działanie w różnego rodzaju kołach parafialnych czy zespołach charytatyw-nych tworzonych przy parafiach czy też w ramach Caritasu. Większość wolonta-riuszy w tych grupach to kobiety; niestety, mężczyźni na razie w mniejszym stopniu angażują się w tę formę aktywności. Bardzo ciekawą inicjatywą jest Punkt Pośrednictwa Pracy Wolontarystycznej „Centerko” działający przy Stowarzyszeniu Młodzieży i Osób z Problemami Psychiczny-mi, ich Rodzin i Przyjaciół „Pomost” z Łodzi. „Centerko” jest miejscem, gdzie wsparcie może znaleźć każda osoba chcąca poma-gać innym, bez względu na swój wiek, stan zdrowotny, pochodzenie czy status mate-rialny. Istotną grupę zaangażowaną w dzia-łania Punktu i korzystającą z jego oferty stanowią obecnie osoby w wieku 50 lat i więcej. „Centerko” ma przede wszystkim zasięg lokalny i promuje wolontariat jako formę aktywizacji zawodowej.

2 Więcej na temat Fundacji „Emeryt” na jej stronie internetowej: www.fundacja-emeryt.org.3 O tym, jak założyć organizację pozarządową i jak ją prowadzić, można dowiedzieć się, korzystając z portalu internetowego: www.ngo.pl.

29

Punkt pośrednictwa: prowadzi stałą rekrutację wolontariuszy

i organizacji, poszukuje odpowiednich miejsc pracy

woluntarystycznej przystosowanych do in-dywidualnych możliwości i predyspozycji osób chcących podjąć wolontariat,

szkoli w zakresie pracy wolontarystycznej, kieruje wolontariuszy do organizacji, koordynuje pracę wolontariuszy podczas

otwartych imprez kulturalnych organizowa-nych na terenie województwa,

sprawuje opiekę nad wolontariuszami w trakcie wykonywania przez nich świadczeń wolontarystycznych,

prowadzi na bieżąco monitoring współ-pracy Punktu z instytucjami korzystającymi z jego usług,

promuje ideę wolontariatu.Wolontariusze uczestniczą w szkoleniach i warsztatach z zakresu pracy wolontary-stycznej, co tydzień otrzymują informacje na temat planowanych działań Punktu i sami dokonują wyboru własnej aktywności. Wo-lontariusze w wieku 50 lat i więcej najczęściej pracują z podopiecznymi domów pomocy społecznej, współprowadzą zajęcia w świetli-cach i przedszkolach, uczą się tańca, śpiewu i gry aktorskiej4. W Polsce i w Europie niespotykaną formą wolontariatu jest propozycja amerykańskiej organizacji ReServe. Działa ona podobnie jak łódzkie „Centerko”, jednak na o wiele większą skalę. ReServe jest organizacją pozarządową, która umożliwia kontakt wolontariuszy–eks-pertów i profesjonalistów w wieku powyżej

55. roku życia z organizacjami pozarządo-wymi, agendami rządowymi i innymi insty-tucjami publicznymi. ReServe przygotowuje obie strony do wolontariatu i pomaga w jego podjęciu. Wyjątkowość działań tej organizacji polega na tym, że każda instytucja zatrud-niająca jej ekspertów 50+ wpłaca na rzecz ReServe kilkanaście dolarów za każdą prze-pracowaną przez nich godzinę. Z powyższej kwoty większa część przeznaczana jest na

Aby zostać wolontariu-szem, najlepiej zgłosić się do prowadzącej pra-cę woluntarystyczną or-ganizacji pozarządowej lub instytucji publicznej. Można także skorzystać z pomocy centrów wo-lontariatu, które poma-gają znaleźć instytucje prowadzące projekty i programyoparte na pracyna rzecz innych.

4 Więcej informacji na stronie internetowej: www.centerko.org.5 Więcej na temat ReServe na jej stronie interneto-wej: www.reserveinc.org.6 Kontakty do centrow wolontariatu można znaleźć m.in. pod adresem: www.wolontariat.org.pl

30

stypendium dla wolontariusza, reszta służy pokryciu jego ubezpieczenia zdrowotnego oraz kosztów działania programu. Stypendium wy-płacane wolontariuszom jest znacznie niższe niż rynkowa wartość ich pracy. Celem przyznania stypendium nie jest zapewnienie utrzymania eksperta, lecz sformalizowanie współpracy z organizacją i docenienie w wymierny spo-sób jego wkładu w rozwój tej współpracy5. Aby zostać wolontariuszem, najlepiej zgłosić się do prowadzącej pracę wolontarystyczną organizacji pozarządowej lub instytucji pu-blicznej. Można także skorzystać z pomocy centrów wolontariatu, które pomagają znaleźć instytucje prowadzące projekty i programy oparte na pracy na rzecz innych6.

{Społeczny Bank Czasu – nieformalna sieć wymiany usług}

Społeczny Bank Czasu to działalność niewy-magająca sformalizowania. Pomysł Społecz-nych Banków Czasu trafił do Polski ze Stanów Zjednoczonych, gdzie po raz pierwszy taką formułę zastosował w 1980 roku Edgar Cahn, amerykański prawnik i socjolog. Społeczne banki czasu upowszechniły się przede wszyst-kim w USA, Wielkiej Brytanii, a także w kra-jach azjatyckich. Działają także w Polsce, choć z uwagi na nieformalny i spontaniczny charak-ter ich liczba nie jest dokładnie znana.

Bank Czasu jest nieformalną siecią wymia-ny usług, w której walutą jest czas. W ban-ku można zaoferować praktycznie wszystko – od nauki obsługi komputera, po lekcje

szydełkowania. Główną zasadą pozostaje równoważność wszystkich proponowanych usług, niezależne od ich rynkowej wartości – w każdej wymianie jednostką przeliczeniową jest godzina. Bank czasu buduje relacje oparte na zaufaniu pomiędzy uczestnikami, aktywi-zuje ich do działań na rzecz innych. Sama idea

Do utworzenia Społecz-nego Banku Czasu po-trzeba przede wszystkim grupy osób, niekoniecz-nie tylko seniorów, które będą chciały wymieniać się usługami oferowa-nymi przez siebie. Przy-datne jest, aby miały one dostęp do komputera i Internetu, bo to znacz-nie ułatwia organizację wymiany usług. Niezbędne do funkcjo-nowania banku jest wzajemne zaufanie jego uczestników.

31

nawiązuje do głębokich tradycji wzajemnej pomocy, znanych także w Polsce. Jeszcze w XX wieku na polskiej wsi panował stary obyczaj odrobku, czyli dobrowolnej pomo-cy sąsiedzkiej w pracach, które przekraczały możliwości jednego gospodarstwa. Różnica pomiędzy polskim zwyczajem odrobku a Ban-kiem Czasu polega tylko na tym, że czas po-święcony na pomoc jednemu z uczestników można odebrać sobie u innego, dowolnie wybranego uczestnika. W Polsce Społeczne Banki Czasu dość do-brze sprawdzają się w środowiskach osób starszych. Przykładem jest opisywany w za-łączniku Społeczny Bank Czasu w Tczewie. Wymiana usług tworzy sieć społecznego wsparcia, która sprawia, że ludzie w większymstopniu mogą liczyć na pomoc ze strony in-nych. Osoby starsze i niepełnosprawne, wcześniej samotne i niedowartościowane, teraz uświadamiają podobnym sobie, że war-to wyjść z domu i spędzić czas na wspólnej pracy, nauce czy rozrywce. Działanie w ban-ku czasu pozwala na zrozumienie i poznanie istoty współpracy, rozwija postawę odpowie-dzialności społecznej. Do utworzenia Społecznego Banku Czasu potrzeba przede wszystkim grupy osób, nie-koniecznie tylko seniorów, które będą chciały wymieniać się usługami oferowanymi przez siebie. Przydatne jest, aby miały one dostęp do komputera i Internetu, bo to znacznie uła-twia organizację wymiany usług. Niezbędne do funkcjonowania banku jest wzajemne za-ufanie jego uczestników.

{Kultura, tradycje, lokal- ność – obszary dla ak- tywności seniorów}

Wiele jest również organizacji działających w sferze kultury, tradycji, historii, głównie związanych z określonym miejscem: wsią, miastem, regionem. Choć nie są one organi-

Tego typu działania wymagają przede wszystkim zebrania się grupy ludzi pasjonują-cych się swoim regionem, jego historią, społecznością lokalną i tradycjami. Przydatne jest założenie organiza-cji pozarządowej jako formuły prowadzenia takiej działalności. Na pewno pomocny w jej funkcjonowaniu będzie samorząd lokalny, dlate-go warto nawiązać z nim współpracę.

32

zacjami typowo seniorskimi, to jednak dużą część ich członków stanowią właśnie osoby starsze. Najlepszym przykładem tego typu form są chóry amatorskie, których w Pol-sce działa kilkaset, a które skupiają zarówno młodzież, jak i seniorów. Część z nich zresztą pielęgnuje bogate tradycje, tak jak Chór Mie-szany „Lutnia” z Chorzowa istniejący odpo-nad 100 lat7. Formułą organizacyjną takich działań może być m.in. wspomniane wcześniej,mało popu-larne w Polsce, stowarzyszenie zwykłe, które nie wymaga rejestracji w Krajowym Rejestrze Sądowym. Tego typu stowarzyszeń jest kilka-set w całym kraju, a przykładem może tu być Stowarzyszenie Zwykłe Kulturalnego Ruchu Seniorów w Barlinku, liczące 26 osób tworzą-cych zespół śpiewaczy „Retro”. Drugim, silnie reprezentowanym w tej gru-pie nurtem jest zakładanie stowarzyszeń mi-łośników określonych miejsc i regionów. Ich członkami w większości są seniorzy. Takich organizacji jest bardzo dużo, wielokrotnie są wspierane przez samorządy lokalne. Naj-częściej zajmują się urządzaniem wystaw, imprez plenerowych i innych wydarzeń słu-żących popularyzacji historii i tradycji danego miejsca czy społeczności. Tego typu działania wymagają przede wszystkim zebrania się grupy ludzi pasjo-nujących się swoim regionem, jego historią, społecznością lokalną i tradycjami. Przydatne jest założenie organizacji pozarządowej jako

formuły prowadzenia takiej działalności. Na pewno pomocny w jej funkcjonowaniu będzie samorząd lokalny, dlatego warto nawiązać z nim współpracę.

{Praca ze wspomnieniami – skuteczna metoda aktywizacji}

Ta metoda aktywizacji osób starszych narodziła się i od kilkudziesięciu lat upo-wszechniana jest w Wielkiej Brytanii. Jed-ną z organizacji, która wyspecjalizowała

Metoda pracy ze wspo-mnieniami jest najczęściej wykorzystywana przez organizacje pozarządowe i instytucje kultury, które mają osoby przygoto-wane do jej stosowania. Wymaga ona bowiem umiejętnego, zgodne-go z regułami, działa-nia w celu osiągnięcia pozytywnych efektów w postaci aktywi-zacji seniorów.

7 Więcej o chórze na jego stronie internetowej: www.lutnia.com.pl.

33

się w stosowaniu tej formuły, jest działa-jąca w Londynie Age Exchange8. Opisywa-ny tu sposób działania polega na aktywizacji seniorów z wykorzystaniem tego, co mają najcenniejsze, czyli ich wspomnień. Historie utrwalone w pamięci osób starszych służą in-nym, a w szczególności młodym pokoleniom, a przekazywane są w formie przedstawień teatralnych, wystaw, imprez muzycznych czy filmów. Wspomnienia łączą przeszłość z te-raźniejszością, łączą też ludzi i całe społecz-ności, pozwalają zrozumieć punkt widzenia innej osoby, są dziedzictwem dla przyszłych pokoleń. Metoda pracy ze wspomnieniami co-raz częściej stosowana jest również w Pol-sce. Jednym z przykładów wykorzystania tej formy pracy może być projekt „Ach, co to był za ślub...” realizowany przez Gmin-ną Bibliotekę Publiczną w Krupskim Młynie. Historie 20 małżeństw z Krupskiego Mły-na zostały nagrane i spisane przez grupę 14 gimnazjalistów. Wystawa i prezentacja materiału posłużyły do zintegrowania star-szych i młodszych mieszkańców oraz do aktywizacji seniorów, którzy byli bohatera-mi wspomnień 9. Metoda pracy ze wspomnieniami jest naj-częściej wykorzystywana przez organizacje pozarządowe i instytucje kultury, które mają

osoby przygotowane do jej stosowania. Wy-maga ona bowiem umiejętnego, zgodnego z regułami działania, w celu osiągnięcia po-zytywnych efektów w postaci aktywizacji seniorów.

{Międzypokoleniowość – naturalne pole aktyw- ności}

Tworzenie, a często odbudowywanie i utrzymywanie więzi międzypokole-niowych, choć trudne, naturalnie mo-tywuje osoby starsze do aktywności. Pojawia się ono w wielu działaniach po-dejmowanych przez samych seniorów, a także przez organizacje pozarządowe i instytucje publiczne. Tego typu relacje budowane są w opisywanych w załączni-ku przykładach, w szczególności w pol-

8 Więcej o działaniach Age Exchange na jej stronie internetowej: www.age-exchange.org.uk.9 Więcej informacji o tym projekcie i innych działa-niach międzypokoleniowych na stronie internetowej programu „Seniorzy w akcji”: www.seniorzywakcji.pl

34

skim projekcie „Latające Babcie” i duńskim –„Wspólne czytanie”. Podobnych działań jest więcej. Dotyczą one zwłaszcza sfery tradycji, kultury czy hi-storii, których niezastąpionym źródłem dla młodych ludzi są właśnie seniorzy. Przykła-dem budowania więzi międzypokoleniowych właśnie poprzez kulturę może być projekt „Teatr z babcią, teatr z dziadkiem – warsz-taty teatralne” realizowany w Świerklanach przez Stowarzyszenie Przyjaciół Szkoły Pod-stawowej nr 1 im. Ludwika Holesza w Świer-klanach „Inicjatywa”. Uczestnikami projektu byli uczniowie szkół podstawowych i osoby starsze, ale także dzieci w wielu przedszkol-nym. Projekt składał się z trzech etapów. W pierwszym etapie zostały przeprowadzo-ne zajęcia przygotowawcze i warsztaty te-atralne z udziałem instruktora. W drugim – dzieci wraz z dziadkami pracowały nad inscenizacją. Końcowy etap polegał na za-prezentowaniu wspólnych dokonań, czyli wysta-wieniu w szkole premierowego spektaklu pt.: „Złodziej czasu”, na który zaproszono całą lokalną społeczność. Dzieci i ich dziadkowie przeprowadzili także warsztaty teatralne dla przedszkolaków10. Przykładem integracji międzypokoleniowej są także działania Fundacji AVE z Warszawy. Stara się ona łączyć pokolenia we wspólnych aktywnościach sportowych, kulturalnych i edukacyjnych. Organizuje amatorskie chó-ry i teatry, jest też autorem projektu „Super czad z dziadkiem w kajaku”, który polega na integracji pokoleń w trakcie wspólnych wy-praw kajakowych11.

Ciekawą, bo wykorzystującą naturalne re-lacje pokoleniowe, formą realizacji działań międzypokoleniowych jest Szkoła Superbabci i Superdziadka. Szkoła została założona w Lu-blinie jako miejsce, które nie tylko dostarcza wiedzy, ale daje również możliwość wymiany doświadczeń i wspólnego spędzania czasu. Pobudza aktywność osób starszych, uczy za-sad pozytywnej komunikacji i rozwiązywania konfliktów. Szkoła Superbabci i Superdziadka jest także znakomitą formą budowania trwa-łych więzi międzypokoleniowych, uczenia dzieci pozytywnego spojrzenia na starość i szacunku do osób starszych. Jest to również sposób na zapobieganie samotności osób-starszych, która jest jednym z największych problemów seniorów12. Do tego typu aktywności potrzeba osób starszych i młodych chętnych do wspólnych działań. Wdrażane projekty nie wymagają formalizacji, choć oczywiście można je także realizować w ramach organizacji pozarzą-dowej. Konieczny jest tylko dobry pomysł, który będzie ciekawy i dla starszych, i dla młodszych. Budowanie więzi bywa trudne z uwagi na wiele różnic między seniorami a młodym pokoleniem, dotyczących głównie postrzegania świata, wyznawanego syste-mu wartości czy języka, którym obie strony

10 Więcej informacji na stronie Stowarzyszenia: www.inicjatywa.fopsz.slask.pl.11 Więcej o działaniach Fundacji na jej stronie inter-netowej www.fundacjaave.pl.12 Więcej o szkole na jej stronie internetowej: www.superbabcia.org.pl.

35

się posługują. Dlatego w tego typu działa-niach podstawą jest otwartość na drugiego człowieka, cierpliwość i zrozumienie.

{Wieś – może być aktywna}

Polska wieś nie jest kojarzona z aktywnością społeczną w ogóle, a z aktywnością seniorów w szczególności. W porównaniu z miastem działa tu niewiele organizacji pozarządowych, a do instytucji publicznych mających ofertę dla seniorów zazwyczaj jest daleko, bo z re-

guły są one w miastach. Okazuje się jednak, że także na wsi może się rozwijać aktywność społeczna osób starszych. Chyba najbar-dziej znanym jej przejawem są koła gospo-dyń wiejskich. Co prawda, nie skupiają one wyłącznie seniorek, ale przeważająca część ich członków to panie po 60. roku życia. Pierwsze koła gospodyń wiejskich powstały w Polsce w drugiej połowie XIX wieku, są to więc organizacje z długą tradycją, choć ich rola zmieniała się na przestrzeni lat. Obecniejest to przede wszystkim forma spotkań, głównie kobiet wiejskich, prowadzenia wspólnej aktywności w obszarze pielęgno-wania tradycji i kultury ludowej, zasad wy-chowania dzieci i młodzieży. Szacuje się, że w Polsce działa obecnie około 25 tysięcy kół gospodyń wiejskich. Jest to liczba przybliżona, gdyż koła gospodyń wiejskich nie mają for-malnego statusu. Działają jako wyodrębnione jednostki kółek rolniczych, czyli organizacji zawodowych rolników. Część kół rejestruje się w formie stowarzyszeń. Przykładem ta-kiego rozwiązania jest Stowarzyszenie Koło Gospodyń Wiejskich wsi Przedświt – Świ-tanki, które powstało w 2009 roku. Skupia osoby w różnym wieku, ale duża część z nich to kobiety dojrzałe i starsze. Główną aktyw-nością Stowarzyszenia jest zespół folklory-styczny ,,Świtanki”. Łącznie członkiń zespołu i jego współpracowników jest kilkadziesiąt osób, głównie 50+, ale wśród nich jest także młodzież. Zespół odtwarza lokalne tradycje śpiewacze, taneczne i rękodzielnicze i pro-muje wieś Przedświt w regionie. Wokół tych działań skupia się aktywność mieszkańców

Aktywność seniorów na wsi może być re-alizowana w ramach dwóch podstawowych organizacji istniejących w większości ośrodków wiejskich, czyli kół gospodyń wiejskich i Ochotniczych StrażyPożarnych. Bardzo często taką aktywność wspierają samorządy lokalne.

36

{Mężczyźni – także mogą działać społecznie}

W Polsce, podobnie jak w innych krajach Eu-ropy, kobiety chętniej niż mężczyźni angażują się w działania społeczne, zwłaszcza w wolon-tariat. Z pewnością jest to głównie wynik nadal silnej tradycyjnej roli mężczyzny w życiu za-

wsi, odtwarzane są więzi międzypokolenio-we, upowszechniana jest kultura i tradycja ludowa. Stowarzyszenie inicjuje także cy-kliczne spotkania i imprezy dla mieszkańców z udziałem Zespołu, współorganizuje dożynki gminne, włącza do swoich działań również mieszkańców okolicznych wsi13. Drugą organizacją aktywizującą osoby starsze na wsi jest Ochotnicza Straż Pożar-na (OSP), także sięgająca swoimi tradycjami XIX wieku, licząca obecnie ponad 16 tysięcy stowarzyszeń w całym kraju. W wielu małych wspólnotach wiejskich OSP jest swoistym centrum aktywności społecznej, także dla seniorów. W wielu siedzibach OSP odbywają się imprezy dla osób starszych, np. koncerty, spotkania świąteczne, w wielu działają kluby seniorów czy też prowadzone są kursy kom-puterowe dla osób starszych. Aktywność seniorów na wsi może być realizowana w ramach dwóch podstawo-wych organizacji istniejących w większo-ści ośrodków wiejskich, czyli kół gospodyń wiejskich i Ochotniczych Straży Pożarnych. Bardzo często taką aktywność wspierają samorządy lokalne.

13 Więcej na temat „Świtanek” pod adre-sem internetowym: http://kobietynawsi.pl/Stowarzyszenie-Kolo-Gospodyn-Wiejskich-wsi-Przedswit-Switanki-w-Przedswiciu.

37

tywa Stowarzyszenie Panów Domu, propa-gująca mężczyzn w nowej roli społecznej18. Członkowie tej grupy nie uważają, że pro-wadzenie domu jest upokarzającą pracą lub

kłóci się z pojęciem męskości, i starają się budować przeciwwagę dla stereotypu męż-czyzny wojownika. Aktywność społeczna mężczyzn starszych jest możliwa, pod warunkiem że sami pano-wie chcą się w nią zaangażować. Pomocne są takie tematy i formy aktywności, które odpowiadają doświadczeniom mężczyzn, pozwalają im realizować własne pasje i zara-żać nimi innych.

{Aktywność społeczna i zawodowa – przyjemne z po- żytecznym}

Są również takie formy aktywności osób star-szych, które pozwalają łączyć pracę społeczną i zarobkową. Dla niektórych seniorów jest to świadomy wybór, pozwalający kontynuować

wodowym, społecznym i rodzinnym. Stąd też w Polsce aktywność społeczna mężczyzn star-szych dotyczy przede wszystkim tych organi-zacji, które zrzeszają przedstawicieli środowisk zdominowanych przez panów. Przykładem mogą tu być organizacje kombatantów, działkowców czy też emerytów wojskowych czy policyjnych. Charakterystyczne jest na-tomiast to, że nie ma kół gospodarzy wiej-skich, choć tak powszechne są koła gospodyń wiejskich, w których – co prawda nielicznie – działają także panowie. Aktywność kulturalna i społeczna seniorów zdominowana jest przez kobiety. Potwierdza to działalność Uniwersy-tetów Trzeciego Wieku (ponad 86% słuchaczy to panie14) czy bibliotek publicznych (badania prowadzone przez Fundację Rozwoju Społe-czeństwa Informacyjnego pokazują, że wśród

starszych czytelników praktycznie nie ma mężczyzn15). Mężczyźni w wieku 60–80 lat rzadziej niż kobiety spotykają się ze znajomy-mi i rodziną (35% panów, 53% pań), czytają książki (13% panów i 32% pań), chodzą do kina, teatru czy muzeum (3% panów i 5% pań). Częściej natomiast spędzają swój wol-ny czas na działce (39% mężczyzn i 34% kobiet) i poświęcają się swojemu hobby (22% panów i 15% pań) oraz uprawiają sport (2% mężczyzn i mniej niż 1% kobiet)16. Niewiele jest tego typu form aktywności skierowanych wprost do mężczyzn. Jednym z nielicznych polskich przykładów jest opi-sany w załączniku projekt „Wkrętariusze” z Gdańska. Innym przykładem może być or-ganizacja o charakterze samopomocowym Stowarzyszenie Mężczyzn z Chorobami Pro-staty „Gladiator” im. Profesora Tadeusza Koszarowskiego z Warszawy17. Dlatego też w załączniku znalazły się dwa zagraniczne przykłady form aktywności adresowanych do mężczyzn – Klub Dziadków z Finlandii i pro-jekt „Mężczyźni w warsztatach” z Wielkiej Brytanii. Wydaje się, że te działania z powo-dzeniem mogłyby się rozwijać także w Polsce, podobnie jak bardzo ciekawa włoska inicja-

Łączenie działalności zarobkowej i społecznej można realizować w ra-mach spółdzielni socjalnej lub innej formy ekonomii społecznej.

Aktywność społeczna mężczyzn starszych jest możliwa, pod warun-kiem że sami panowie chcą się w nią zaangażo-wać. Pomocne są takie tematy i formy aktyw-ności, które odpowia-dają doświadczeniom mężczyzn, pozwalają im realizować własne pasje i zarażać nimi innych.

14 Źródło: http://www.sbc.org.pl/Content/7028/doktorat2757.pdf.15 Źródło: http://frsi.org.pl/pl.publikacje.21.php.16 TNS OBOP dla Point of View, 2007.17 Więcej na temat Stowarzyszenia na jego stronie internetowej: www.gladiator-prostata.pl.18 Więcej na temat Stowarzyszenia na jego stronie internetowej: www.uominicasalinghi.it.

38

im aktywność zawodową, dla innych jest to konieczność wynikająca z niewielkich docho-dów. W Polsce tego typu działania nie są jesz-cze zbyt popularne, głównie ze względu na silnie zakorzeniony w powszechnym odbiorze społecznym podział na to, co społeczne, czyli charytatywne, i na to, co zarobkowe. Od kilkulat w Polsce próbuje się przełamywać ten tradycyjny sposób myślenia poprzez upo-wszechnianie ekonomii społecznej, tj. formy działalności gospodarczej, a więc z definicji zarobkowej, jednak służącej realizacji celów społecznie użytecznych. Przykładem tego nurtu jest opisana w załączniku Spółdziel-nia Socjalna „50+” z Gdyni, ale podobnych przedsięwzięć jest w Polsce co najmniej kilka, m.in. Spółdzielnia Socjalna „Szansa” z Łodzi, Spółdzielnia Socjalna „Opieka” ze Słupna czy Spółdzielnia Socjalna „Od nowa” z Chełmna. Zbliżony charakter ma opisany w załączniku brytyjski projekt „Mężczyźni w warsztatach”, choć w tym przypadku działalność zarobkowa służy pozyskaniu dodatkowych środków na prowadzoną działalność, nie stanowi dodatko-wego źródła dochodów samych seniorów. Łączenie działalności zarobkowej i społecznej można realizować w ramach spółdzielni socjal-nej lub innej formy ekonomii społecznej19.

19 Więcej informacji o ekonomii społecznej na stronie internetowej: www.ekonomiaspołeczna.pl.

39

{Rady seniorów – wsparcie dla samorządów}

Rady seniorów to zinstytucjonalizowane,stałe ciała opiniująco-doradcze złożone z przedstawicieli seniorów, a więc osób, które ukończyły 60. rok życia. Rady te powoływane są na różnych szczeblach samorządu teryto-rialnego i służą swoją opinią władzom samo-rządowym. Ich tworzenie nie jest wymagane prawem, stąd do ich powstania potrzeba ak-tywności samych środowisk seniorów oraz dobrej woli ze strony władz samorządo-wych. Obecnie działa co najmniej kilkadzie-siąt takich rad w gminach i powiatach, m.in. w powiecie konińskim, tczewskim czy zawier-ciańskim, w Gdańsku, Nysie, Łodzi, Lublinie czy Poznaniu20. Działa także Rada Seniorów Województwa Dolnośląskiego przy Marszał-ku Województwa. Rady najczęściej są powo-ływane zarządzeniami władz wykonawczych, czyli decyzjami wójtów, burmistrzów, prezy-dentów miast, zarządów powiatów czy woje-wództw. Rada seniorów jest przede wszystkim reprezentacją osób powyżej 60. roku życia. Funkcjonowanie takiej instytucji stwarza moż-liwość artykułowania potrzeb osób starszych i wpływania na kształt działań podejmowanych przez samorządy w zgodzie z tymi potrzebami.

Samorządy coraz częściej podejmują działania inicjujące i wspierające aktywność osób starszych. Wynika to z jednej strony z uświadamiania sobie przez władze lokalne konsekwencji starzenia się Polaków, z drugiej zaś strony – z coraz większej aktywności samych seniorów.

Pozwala też na wykorzystywanie potencjału seniorów do działań służących lepszemu za-spokajaniu potrzeb całej społeczności lokalnej. Z punktu widzenia seniorów rada daje szansę:

dostępu do aktualnych informacji o planach i poczynaniach samorządu,

poznania opinii i stanowisk innych grup i środowisk społecznych w sprawach doty-czących seniorów,

wpływania na decyzje podejmowane przez samorząd,

prezentacji swoich interesów i potrzeb, inicjowania działań służących seniorom, integrowania środowiska seniorów wokół

40

wspólnych celów i wspólnie wyłanianych re-prezentantów zasiadających w radzie. Z punktu widzenia samorządu rada se-niorów służy:

uspołecznieniu mechanizmów podejmowania decyzji, uwzględnieniu przy ich podejmowaniu opinii ważnej grupy społecznej, jaką są seniorzy,

lepszej jakości rozwiązań w dziedzinie poli-tyki społecznej, w szczególności działań skie-rowanych do seniorów,

przygotowaniu seniorów do efektywnego wdrażania programów polityki publicznej,

budowaniu społecznego zaufania do władz samorządowych,

zachowaniu pokoju społecznego. Do utworzenia rady seniorów potrze-ba przede wszystkim dobrej woli ze strony władz samorządowych. Ale doświadczenie pokazuje, że warunkiem niezbędnym jest także aktywność samych seniorów, m.in. zachęcanie samorządu do tworzenia rady, proponowanie władzom samorządowym do-brych pomysłów na działania na rzecz osób starszych. Potrzebna jest również, a o to cza-sami trudno, współpraca różnych organizacji i środowisk seniorskich w celu wyłonienia wspólnych reprezentantów, którzy byliby członkami rady seniorów.

{Inicjatywy samorządów terytorialnych}

W Polsce coraz częściej aktywizacją społecz-ną osób starszych zaczynają się interesować samorządy gmin, powiatów i województw. Przejawia się to w inicjowaniu przez insty-tucje samorządowe, takie jak domy kultury, biblioteki czy ośrodki pomocy społecznej, działań, a także całych programów służących aktywizacji osób starszych. Przykładem jest „Program wspierania osób starszych w śro-dowisku lokalnym – integracja międzypoko-leniowa” z Lubartowa opisany w załączniku. Podobne projekty realizują również inne sa-morządy, m.in. władze Gdańska, Lublina, Gliwic czy też województwa warmińsko-ma-zurskiego i lubelskiego. Ciekawym przykła-dem jest także utworzenie przez samorząd Gdyni jednostki budżetowej, która na sta-łe zajmuje się aktywizacją osób starszych. Centrum Aktywności Seniora, bo taką nazwę nosi ta jednostka, od 2005 roku koordynuje i wspiera różne działania służące aktywizacji seniorów na terenie Gdyni21. Samorządy coraz częściej podejmują dzia-łania inicjujące i wspierające aktywność osób starszych. Wynika to z jednej strony z uświada-miania sobie przez władze lokalne konsekwencji starzenia się Polaków, z drugiej zaś strony – z co-raz większej aktywności samych seniorów.

21 Więcej o Centrum na jego stronie internetowej: www.cas.gdynia.pl.

41

20 O Poznańskiej Radzie Seniorów można dowiedzieć się więcej pod adresem internetowym: www.centrumis.pl/miejska-rada-seniorow.html.

O czym warto pamiętać, aktywizując osoby starsze

{Odrzucić negatywne stereotypy utożsamia-jące osobę starszą z chorobą, samotno-ścią, biernością}

W społeczeństwie nadal powszechne są negatywne wyobrażenia o seniorach. Jednak to się powoli zmienia, przede wszystkim dzięki przykładom osób starszych, które aktywnie uczestniczą w życiu społecznym, gospodarczym czy politycznym. Dużą rolę w tym zakresie mogą odegrać organizacje społeczne, które stanowią dobrą formę dla realiza-cji aktywności osób starszych.

{Pochylić się – w mia-rę możliwości – nad każdą osobą}

Każdy senior jest inny, każdy ma swój własny bagaż wiedzy i doświadczeń, zdobyte przez lata umiejętności i kom-petencje. Stosowanie jednej miary do wszystkich osób starszych nie przynie-sie dobrych efektów.

{Określić motywacje se-niora do angażowania się w działania społeczne}

Motywacje osób starszych mogą być zwią-zane z ich marzeniami, pasjami albo z nie-zaspokojonymi potrzebami. Poznanie tych motywacji umożliwi włączenie seniora w ta-kie działania, które będą odpowiadać jego po-trzebom, co zwiększy szanse na skuteczność aktywizacji.

{Zastanowić się, uwzględ-niając motywacje, jakie korzyści może przynieść seniorowi aktywność spo-łeczna}

Najczęściej może to być: poczucie własnej wartości, użyteczności dla

innych; kontakty społeczne, często lek na samot-

ność; zachowanie kondycji psychicznej i fizycznej; możliwość realizacji własnych pasji; rozwijanie umiejętności, zdobywanie nowej

wiedzy; poczucie dobrze wykorzystanego czasu;44

zaimponowanie innym, na przykład rodzi-nie, sąsiadom;

odwzajemnienie pomocy okazanej innym (ja pomagam innym, a inni pomogą mnie, gdy będę tego potrzebował).

{Poznać potencjał osoby starszej, jej atuty, któ-re mogą być przydatne w działaniach społecz-nych}

Każdy człowiek ma swoją historię, swo-je doświadczenia i umiejętności. Ale war-to pamiętać o tym, że osoby starsze mają z reguły kilka atutów, bardzo przydat-nych w działalności społecznej. To przede wszystkim:

wiedza praktyczna, zdobywane latami doświadczenie życiowe;

kompetencje zawodowe zdobyte i dosko-nalone podczas wielu lat pracy;

kompetencje społeczne, znajomość ludz-kich zachowań i sposobów postępowania z ludźmi, także będącymi w trudnych sytu-acjach życiowych;

pasje, zainteresowania; chęć do dzielenia się swoim doświadcze-

niem, zdobytą wiedzą, do bycia przydatnym dla innych;

kontakty społeczne, często budowane i podtrzymywane latami, które mogą być wykorzystane w działaniach obywatelskich;

wolny czas, którego najczęściej mają więcej niż inni, a który może być wykorzystany z po-żytkiem dla innych.

{Wyjaśniać, na czym będą polegać działania, w któ-re ma się zaangażować osoba starsza, rozwiewać jej wątpliwości w tym za-kresie, pokazywać różne obszary i formy aktyw-ności społecznej}

Osoby starsze często inaczej postrzegają pracę społeczną niż ludzie młodzi, co wy-nika z innego znaczenia, jakie miało to po-jęcie kilkanaście czy kilkadziesiąt lat temu. Praca społeczna kojarzy się również często z wielkim wyrzeczeniem – całkowitym po-święceniem się dla innych, pomocą osobom chorym czy biednym. Dlatego seniorom roz-poczynającym działania trzeba poświęcić czas na tego typu edukację, warto także za-pewnić im wsparcie doradcze już w trakcie realizacji wybranych zadań. 45

{Przedstawić ofertę ak-tywności nieodbiegającą zbytnio od doświadczeń osoby, która ma z niej skorzystać}

Osoby starsze z reguły nie lubią eksperymen-tów, lubią działać w sprawdzony przez lata sposób, mają też swoje przyzwyczajenia, na-wyki, które nie tak łatwo zmienić.

{Zadbać, by seniorzy czer-pali satysfakcję z efektów swojego zaangażowania}46

Osoby starsze lubią być doceniane, dowarto-ściowywane, chcą odczuwać efekty swojej pracy. Powinna im tego dostarczać aktyw-ność społeczna, w którą się angażują.

{Wziąć pod uwagę w doborze aktywności ogra-niczenia związane z wiekiem} Osoby starsze z reguły są mniej sprawne, wy-trzymałe fizycznie czy mniej mobilne niż oso-by młode. Ludzie starsi w przeciwieństwie do ludzi młodych potrzebują częstszych przerw w pracy, gdyż stopień ich koncentracji jest często niższy.Lepiej też się czują w grupach składających się z ich rówieśników niż w gru-pach heterogenicznych.

{Wykorzystać potencjał organizacji zrzeszają-cych osoby starsze}Organizacje osób starszych tworzą ludzie już w jakimś stopniu aktywni. Ważne jest, aby tę aktywność wzmocnić i skierować ją do spo-łeczności lokalnej, bowiem niektóre z tych grup mają tendencję do zamykania się we

własnym gronie. Warto dokonać rozpozna-nia tego typu organizacji działających lokalnie i nawiązać z nimi współpracę, angażując ich członków w działania na rzecz społeczności.

{Wykorzystać wsparcie lo-kalnych instytucji publicz-nych}Chodzi o instytucje, z których usług korzysta-ją seniorzy, takie jak centra kultury, biblioteki czy ośrodki i domy pomocy społecznej oraz samorządy lokalne. Należy wykorzystać ich kontakty, a także potencjał i wsparcie, aby skutecznie docierać do osób starszych i orga-nizować ich aktywność społeczną.

{Uwzględnić w ofercie ak-tywności naturalną skłon-ność osób starszych do przyjmowania roli na-uczyciela, mistrza, do dzielenia się swoją wiedzą życiową}

47

{Docierać z ofertą do nie-aktywnych i motywo-wać ich}Najłatwiej i najszybciej zaangażować w dzia-łania tych, którzy i tak są już aktywni na innych polach. Prawdziwym wyzwaniem jest aktywizacja tych, którzy są nieaktyw-ni, zamknięci w czterech ścianach własne-go mieszkania, którzy często nie wiedzą, że w ich otoczeniu są możliwości realizacji róż-nego rodzaju aktywności.

{Stosować bezpośrednie formy docierania z in-formacją}Wychodząc z propozycjami różnych aktyw-ności do osób starszych, warto uwzględnić fakt, że duża część z nich nie korzysta z no-wych technologii. Zawodne będą więc w tym względzie Internet czy poczta elektroniczna. W przypadku osób starszych najskuteczniej-sze formy docierania z informacją to spotka-nia bezpośrednie, poczta pantoflowa, czyli tak zwany marketing szeptany, oraz wsparcie lokalnych autorytetów, np. księdza.

{Dostarczać seniorom wie-dzy o tym, jak działać}

Brak wcześniejszych doświadczeń w działa-niach w organizacjach pozarządowych powo-duje, że seniorzy nie mają przydatnej wiedzy. Z reguły nie wiedzą, jak się organizować, komunikować, zarządzać wspólnymi dzia-łaniami, tworzyć projekty czy jak zdobywać pieniądze na działalność. Niekiedy trzeba też dostarczyć seniorom umiejętności użytecz-nych w prowadzeniu aktywności społecznej, np. obsługi komputera i Internetu czy telefo-nu komórkowego, które dla młodych ludzi są standardem.

{Zadbać o prosty, ogólnie zrozumiały język komu-nikacji}

Najczęściej seniorom obcy będzie projekto-wo-organizacyjny żargon, daleka też będzie dla nich gwara młodzieżowa, w której są sło-wa dla osób starszych niezrozumiałe bądź odbierane przez nie pejoratywnie czy wręcz wulgarnie.

48

{Okazywać cierpliwość, uśmiech, szacunek i otwa-rtość}Trzeba wsłuchiwać się w oczekiwania i po-trzeby osób starszych, ale nie należy trak-tować ich z nadmierną wyrozumiałością czy pobłażliwością, bo może to zostać odebrane przez nich jako sztuczne i fałszywe.

{Wykorzystywać dobre przykłady}Do stymulowania aktywności osób starszych skuteczne jest wykorzystywanie dobrych przykładów, za jakie mogą posłużyć zarówno realizowane działania, jak i osoby zaangażo-wanych seniorów. Nikt nie będzie bardziej przekonujący dla nieprzekonanych jak senior, który z powodzeniem działa społecznie.

{Oprzeć się na liderach}W działaniach aktywizacyjnych warto wes-przeć się na seniorach liderach, którzy będą mogli pociągnąć za sobą innych do działania.

{Stworzyć warunki do współdecydowania}

Aktywność jest trwalsza i lepiej dostosowa-na do potrzeb i możliwości seniorów, jeżeli oni sami mają udział w określaniu sposobów i form swojego zaangażowania. Jedną z moż-liwości do wykorzystania jest metoda zasto-sowana przez Instytut Spraw Publicznych, o której mowa w następnym rozdziale.

Powyższe wskazówki odnoszą się do pracy zarówno z kobietami, jak i z mężczyznami. W przypadku mężczyzn seniorów szczególne znaczenie ma stworzenie takich warunków działania, które będą odpowiadać ich do-świadczeniom zawodowym lub pasjom. Męż-czyźni chętniej także angażują się w działania, w które włączają się inni panowie.

49

Jak praktycznie wypracować pomysły na aktywność? O metodzie zastosowanej w Piekarach Śląskich i Tarnobrzegu

W yżej opisaliśmy różnorodne formy i sposoby społecznego angażowa-nia osób starszych.W dalszej części

Poradnika pragniemy pokazać, jak w praktyce wypracować pomysły na aktywizację senio-rów w społeczności lokalnej, na przykładzie projektu „Seniorzy – nowa generacja: aka-demia aktywności lokalnej” zrealizowanego w Piekarach Śląskich i Tarnobrzegu. W obu społecznościach przyjęta została jednolita metoda wypracowywania pomysłów na ak-tywność osób starszych, przygotowana przez ekspertów Instytutu Spraw Publicznych na podstawie ich doświadczeń i obserwacji. Nie jest to jedyna i uniwersalna metoda pracy, ale okazała się skuteczna. Dlatego poniżej przed-stawiamy jej główne elementy, co pozwoli zastosować ją w innych przedsięwzięciach aktywizujących osoby starsze. Podstawowym założeniem metody, któ-rą później wykorzystano w Projekcie, była szeroka partycypacja, czyli udział nie tylko seniorów, lecz także przedstawicieli innych środowisk, organizacji czy instytucji istnieją-cych w danej społeczności lokalnej w tworze-niu pomysłów na aktywizację osób starszych. Tylko w ten sposób można planować działa-nia, które potem będą realizowane w danej społeczności lokalnej i mają przynieść rzeczy-wiste efekty. Drugim założeniem metody Projektu było oparcie się na lokalnych liderach – instytu-cjach. O takim rozwiązaniu przesądziły trzy istotne argumenty. Po pierwsze, lokalny lider instytucjonalny pełniłby funkcję organizatora i koordynatora działań lokalnych realizowa-

nych w ramach Projektu. Po drugie, wszelkie interwencje zewnętrzne, czyli inicjatywy po-dejmowane przez instytucje czy organizacje spoza społeczności lokalnej, zyskają na wiary-godności dzięki poparciu ich przez lokalnego lidera (bez takiego poparcia mogłyby zostać odrzucone lub też zlekceważone przez lokalną społeczność). I po trzecie, lokalny lider to źródło wiedzy o relacjach panujących w danej spo-łeczności. W przypadku Tarnobrzega lokalnym liderem instytucjonalnym został Uniwersytet Trzeciego Wieku, w przypadku Piekar Śląskich – Miejska Biblioteka Publiczna. Trzecie założenie metody przyjętej w opi-sywanym Projekcie to jej powtarzalność oraz oparcie na jednolitym schemacie, zakłada-jącym jednocześnie elastyczność działania w swoich ramach. Ta elastyczność polegała głównie na dostosowaniu się do lokalnych uwarunkowań kulturowych, społecznych, gospodarczych i instytucjonalnych. Omawia-ne problemy, a przede wszystkim konkretny skład grup wypracowujących pomysły, były dostosowane do tych indywidualnych uwa-runkowań każdej ze społeczności uczestni-czącej w Projekcie. Czwartym założeniem metody było włą-czenie w działania interwencji zewnętrznej, w tym przypadku Instytutu Spraw Publicz-nych, która pełniłaby rolę inspirująco-sty-mulującą i edukacyjną. W żadnym razie interwencja zewnętrzna nie miała na celu za-stępowania lokalnej społeczności w tworzeniu przyszłych rozwiązań. Interwencja zewnętrz-na została wprowadzona z uwagi na pionier-ski charakter projektu, jednak w przyszłości

52

rolę inspirującą do działania oraz edukacyjną z powodzeniem może pełnić lokalny lider przy wsparciu innych partnerów lokalnych. Omawiany Projekt nastawiony był na po-szukiwanie rozwiązań, które w szczególności skierowane byłyby do starszych mężczyzn, ale z punktu widzenia wykorzystania przyjętej me-tody działania nie ma to istotnego znaczenia. Metoda zastosowana w Projekcie obejmo-wała następujące główne sekwencje działań:

{Krok 1}

Wyłonienie lokalnego lidera, organizacji poza-rządowej lub instytucji publicznej, która jest aktywna, podejmuje działania skierowane do osób starszych i cieszy się zaufaniem w śro-dowisku lokalnym (w realizowanym Projek-cie lidera zidentyfikował i pozyskał Instytut Spraw Publicznych). Lider podejmuje się roli inspiratora oraz koordynatora realizacji dzia-łań lokalnych, pełni także rolę edukatora, sam lub z pomocą innych partnerów.

{Krok 2}

Diagnoza potrzeb i możliwości działań ak-tywizujących osoby starsze. Taką diagnozę przeprowadza lider (w Projekcie to zadanie wziął na siebie Instytut Spraw Publicznych) w oparciu o dostępne mu narzędzia. Naj-pewniejszym i najłatwiej dostępnym spo-sobem pozyskania informacji są spotkania z samymi seniorami oraz instytucjami i or-

ganizacjami działającymi na ich rzecz. Efek-tem diagnozy powinno być określenie skali i specyfiki potrzeb seniorów w społeczności lokalnej oraz zaproponowanie oferty, która odpowiada na te potrzeby. Diagnoza będzie punktem wyjścia do oceny sytuacji i sfor-mułowania pomysłów na przyszłe działania.

{Krok 3}

Identyfikacja i pozyskanie przez lidera osób, które włączą się w wypracowanie pomysłów na działania aktywizujące osoby starsze.Może ona zostać dokonana w ramach prze-prowadzanej wcześniej diagnozy potrzeb i możliwości. W doborze uczestników na-leży przede wszystkim uwzględnić samych zainteresowanych, czyli seniorów, a także przedstawicieli wszystkich kluczowych in-stytucji publicznych, organizacji pozarządo-wych, osób, które mają ofertę skierowaną do osób starszych lub chcą taką ofertę przygoto-wać. Szczególnie istotne jest uwzględnienie:

organizacji zrzeszających seniorów, organizacji pozarządowych działających

w innych środowiskach, w tym także wśród ludzi młodych,

samorządów lokalnych i (lub) ich jedno-stek organizacyjnych, np. ośrodków pomocy społecznej, domów kultury, bibliotek.Skład takiej grupy roboczej, która będzie pracować nad pomysłami działań, zależy oczywiście od specyfiki lokalnej. 53

{Krok 4} Zaplanowanie przez lidera prac związanych z przygotowaniem pomysłów na aktywizację seniorów oraz pozyskanie partnerów, któ-rzy pomogą mu zrealizować te prace. Plan działań oraz wsparcie partnerskie zależą od lokalnej specyfiki i możliwości lidera oraz po-tencjalnych partnerów. Wsparcie partnerów może dotyczyć zarówno kwestii logistycz-nych (np. udostępnienie sali przeznaczonej na spotkania), jak i merytorycznych (np. zna-lezienie ekspertów w dziedzinach przydat-nych z punktu widzenia wypracowywanych pomysłów).

{Krok 5}

Wspólna praca uczestników nad wypracowa-niem pomysłów na działania, stanowiąca naj-ważniejszy element metody. Ma ona formę warsztatów, których trzema zasadniczymi celami są:

edukacja (uczestnicy są zaznajamiani z wy-nikami diagnozy, poznają możliwe sposoby i formy społecznego angażowania się senio-rów, a także wartość takiej aktywności),

wspólne wypracowanie i przyjęcie pomy-słów (lub pomysłu) na działania,

zintegrowanie uczestników i zainspirowa-nie ich do realizacji tych pomysłów. W Projekcie, z uwagi na jego ograniczone ramy czasowe, warsztaty trwały dwa dni. Z reguły jednak potrzeba na to więcej cza-

su, głównie dlatego, aby zintegrowali się ich uczestnicy. Efektem warsztatów powinno być przyjęcie przez grupę jednego pomysłu lub kilku pomysłów na aktywizację senio-rów. Istotne jest, aby były to pomysły, które można realizować wspólnie. W pracy warsztatowej szczególne zna-czenie ma moderator. Powinna być to osoba doświadczona, potrafiąca prowadzić tego typu ćwiczenia, zdolna łagodzić napięcia i prowadzić uczestników do porozumienia.

{Krok 6}

Dopracowanie pomysłów i przygotowanie się do ich realizacji. Etap ten może być reali-zowany jako naturalna kontynuacja warsz-tatów lub oddzielne spotkania osób, które w tych warsztatach uczestniczyły. Powinny one być połączone z dostarczeniem uczest-nikom wiedzy niezbędnej do zaplanowania i realizacji pomysłów, np. w zakresie plano-wania czy pozyskiwania funduszy. Efektem tego etapu prac powinno być stworzenie projektu lub projektów wdrażających wy-pracowane pomysły oraz wyłonienie spo-śród uczestników ich realizatorów. Może się zdarzyć również, że na tym etapie dokona-na zostanie weryfikacja wypracowanych pomysłów i odrzucone zostaną na przykład te, które trudno będzie zrealizować.

54

{Krok 7}Szeroka informacja o wdrażaniu metody. Powinna być ona prowadzona od początku przez lidera po to, aby łatwiej było pozyskać uczestników wspólnej pracy, ale także po to, aby łatwiej było wdrażać wypracowane po-mysły. W tym działaniu lider powinien wyko-rzystać różnych partnerów i rozpowszechniać informacje o realizowanych działaniach wszelkimi dostępnymi kanałami, np. w prasie lokalnej, na stronach internetowych urzędów gminnych czy powiatowych, na stronach in-ternetowych partnerów.

55

Doświadczenia Piekar Śląskich i Tarnobrzega

D o opisywanego w niniejszym Po-radniku przedsięwzięcia „Senio-rzy – nowa generacja: akademia

aktywności lokalnej” wybraliśmy Pie-kary Śląskie i Tarnobrzeg ze względu na aktywnie działających liderów z miej-scowych uniwersytetów trzeciego wie-ku i miejskiej biblioteki publicznej. Miało to kluczowe znaczenie dla powodzenia projektu, który nie powiódłby się bez ich zaangażowania i pracy. Przed rozpoczęciem działań z miejsco-wymi seniorami i organizacjami przepro-wadziliśmy krótkie rozpoznanie sytuacji w obu miastach, które obejmowało ana-lizę dokumentów oraz serię wywiadów z potencjalnymi twórcami i odbiorcami oferty aktywizującej seniorów. Materiał z tej diagnozy można znaleźć w rapor-cie autorstwa Pauliny Sobiesiak-Pensz-ko: Seniorem być. Sytuacja i aktywność osób starszych w Piekarach Śląskich i w Tarnobrzegu – raport z badań.

{Przedstawienie oferty dla seniorów w obu społecznościach}Obecnie najbogatszą propozycją skiero-waną do seniorów w Tarnobrzegu i Pie-karach Śląskich jest edukacja, a to dzięki funkcjonowaniu w tych społecznościach uniwersytetu trzeciego wieku. Przykła-

dowo, w Tarnobrzegu UTW zrzesza ok. 300 członków i, poza najbardziej charakterystycz-ną formą pracy uniwersytetów – wykładami, oferuje sporo różnych zajęć fakultatywnych. Można więc znaleźć zajęcia z nauką języków obcych, grupę teatralno-kabaretową, grupę malarską, sekcję literacką, sekcję rozrywek umysłowych i zajęcia komputerowe. Należy również wspomnieć o rozwijającym się na UTW wolontariacie. Jest to zarówno wolon-tariat osób starszych, w ramach którego słu-chaczki UTW pomagają chorym z hospicjum oraz dzieciom z ośrodków wychowawczych i domów dziecka, jak i międzypokoleniowy wolontariat na rzecz osób starszych podej-mowany przez studentów z tarnobrzeskiej uczelni wyższej, dzięki któremu seniorzy mają możliwość doskonalenia m.in. kompe-tencji informatycznych1. Przedstawiona tu w zarysie oferta działań dla seniorów wskazuje, jak istotną rolę w obu miejscowościach odgrywają uniwersytety trzeciego wieku. Widać to zarówno po skali uczestnictwa osób starszych w tych działa-niach, jak i po bogactwie proponowanych za-jęć. W Piekarach Śląskich obok UTW znaczącą ofertę dla osób starszych mają jeszcze insty-tucje publiczne: domy kultury oraz biblioteka, natomiast w Tarnobrzegu UTW jest właściwie jedyną instytucją działającą na rzecz osób starszych. Wydaje się, że instytucje publiczne

1 W przyszłości działania te mają szansę rozwinąć się za sprawą takich przedsięwzięć jak realizowany w ramach konkursu „Seniorzy w akcji” Międzypoko-leniowy Klub Wolontariusza.

58

w tej ostatniej społeczności nie mają świado-mości znaczenia aktywności seniorów i nie dostrzegają problemu starości, co blokuje poszerzanie oferty działań na rzecz osób star-szych.

Piekary ŚląskiePiekary Śląskie to miasto na prawach po-wiatu, położone w województwie śląskim w północnej części aglomeracji górnośląskiej. Według danych z najnowszego Narodowego Spisu Powszechnego, miejscowość ta liczy

57 917 mieszkańców. To typowa gmina górni-cza: wydobycie węgla i przemysł górniczy od stuleci determinowały jej rozwój, a kopalnie były podstawowym miejscem zatrudnienia dla lokalnej ludności. Przemiany gospodarcze ostatnich dziesięcioleci i upadek tradycyjnego przemysłu znacząco pogorszyły sytuację mia-sta, a odsetek zarejestrowanych bezrobotnych wynosi 16%. Przyszłość przemysłu wydobyw-czego jest niepewna i dlatego jednym z naj-większych wyzwań dla samorządu staje się „otwieranie nowych możliwości działania dla

59

podmiotów lokalnych, poszerzanie przestrze-ni szans dla mieszkańców miasta, tworzenie systemu wspierania aktywności społecznych i gospodarczych umożliwiającego jak najpeł-niejsze wykorzystywanie energii i kreatyw-ności piekarskich podmiotów”2. Negatywnym przemianom gospodar-czym towarzyszą również procesy kształ-tujące strukturę społeczną, w tym „regres demograficzny przejawiający się w zmniej-szaniu dzietności rodzin, starzeniu się społeczności lokalnej, ujemnym saldzie mi-gracji, pogorszeniu wskaźników obciążenia demograficznego”3. W Piekarach Śląskich, jak dotąd, nie prze-prowadzano kompleksowej diagnozy sytu-acji osób starszych, a zagadnienia polityki senioralnej w niewielkim stopniu pojawiają się w obowiązujących dokumentach. W opra-cowanej na potrzeby Strategii rozwiązywania problemów społecznych analizie SWOT „sta-rzenie się społeczeństwa” i „niekorzystne, trudne do odwrócenia zmiany demograficz-ne” wskazano jako słabości negatywnie wpływające na sytuację miasta. W tym kontekście w działaniach operacyjnych związanych z realizacją tej strategii zapisa-no jedynie konieczność prowadzenia dzia-łań na rzecz rozwijania usług opiekuńczych dla osób przewlekle chorych oraz opieki paliatywnej4, choć na poziomie formuło-wania celów strategicznych w dokumencie bardzo silnie zaznaczono kwestie związane z aktywnością i aktywizacją różnych grup społecznych oraz ich integracją ze społecz-nością lokalną5.

Osoby starsze pojawiają się w podobnym kontekście w drugim dokumencie strate-gicznym – Strategii rozwoju miasta „Pieka-ry Śląskie 2020”, gdzie mówi się o „regresie demograficznym”, tzn. zmniejszającej się dzietności rodzin i starzeniu się lokalnej spo-łeczności. Odpowiedź na te wyzwania, podob-nie jak w Strategii rozwiązywania problemów społecznych, postrzegana jest jednak przez pryzmat rozwijania usług opiekuńczych, w tym utworzenia domu spokojnej starości. O konieczności prowadzenia działań akty-wizujących osoby starsze w dokumencie się nie wspomina, choć taką ofertę mają zarów-no piekarskie organizacje pozarządowe, jak i placówki publiczne. W Piekarach Śląskich są to Urząd Miasta, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie i Dzienny Dom Pomocy Społecznej, Miejska Biblioteka Publiczna, ośrodki zdro-wia, Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji, Miej-ski Dom Kultury i dzielnicowe ośrodki kultury, Miejskie Centrum Informacji i Turystyki oraz Uniwersytet Trzeciego Wieku, Stowarzy-szenie „Nasze Piekary”, Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów i kluby seniora dzia-łające m.in. w ramach dzielnicowych domów kultury oraz przy Miejskim Ośrodku Sportu i Rekreacji.

2 Strategia rozwoju miasta „Piekary Śląskie 2020”, s. 6. 3 Tamże, s. 15. 4 Strategia rozwiązywania problemów społecznych miasta Piekary Śląskie na lata 2011–2015, s. 9 i 17.5 Strategia rozwoju miasta „Piekary Śląskie 2020”, s. 15.60

W opinii przedstawicieli tych instytucji charakterystyczny jest brak zainteresowania ofertą kierowaną do osób starszych. Pomimo iż informacja o prowadzonych działaniach jest rozpowszechniana na stronach interneto-wych, plakatach, w ulotkach, prasie i lokal-nym Radiu Piekary, odzew na nią nie jest zbyt wielki i często dotyczy stałej grupy odbior-ców. Dobre efekty w informowaniu o wydarze-niach przynosi wciąż tzw. marketing szeptany. Wszystko to sprawia, że z proponowanej oferty korzystają w większości osoby już aktywne. O wiele trudniej zaktywizować osoby bierne samotne6. TarnobrzegTarnobrzeg to również miasto na prawach powiatu, położone na terenie województwa podkarpackiego, zamieszkane przez 48 821 mieszkańców (Narodowy Spis Powszechny 2011). W przeszłości był to jeden z ważniej-szych ośrodków wydobycia siarki i produkcji kwasu siarkowego. W ostatnich dziesięciole-ciach, analogicznie jak w Piekarach Śląskich, nastąpił upadek dawnego przemysłu: „De-koniunktura na rynkach światowych spo-wodowała spadek cen siarki i nieopłacalność jej wydobycia”7. Znaczna część kopalń jest w stanie likwidacji, co spowodowało wysoki poziom bezrobocia. Sytuację na rynku pra-cy jeszcze pogorszyła utrata przez miasto, w wyniku reformy administracyjnej z 1999 roku, statusu miasta wojewódzkiego. W 2011 roku udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym wyniósł 9,2% (Bank Danych Lokalnych GUS),

natomiast osoby w wieku poprodukcyjnym stanowiły już prawie 18% mieszkańców (8749 osób, w tym: 2785 mężczyzn, 5964 ko-biety). Miasto dotykają też problemy spadku liczby urodzeń, zmniejszania przyrostu natu-ralnego i wyludniania się. Lokalny system działań na rzecz osób star-szych tworzony jest przez kilka podmiotów publicznych i pozarządowych, w tym przez Urząd Miasta, Miejski Ośrodek Pomocy Ro-dzinie i prowadzony przez tę instytucję Dom Dziennego Pobytu, a także ośrodki zdrowia, Miejską Bibliotekę Publiczną, Tarnobrzeski Ośrodek Kultury, Środowiskowy Dom Kultu-ry i prowadzone pod jego opieką dwa kluby seniora, Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji oraz Uniwersytet Trzeciego Wieku, Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów i organi-zacje branżowe skupiające m.in. emerytów poszczególnych zawodów, w tym koło Stowa-rzyszenia Inżynierów i Techników Górnictwa. Również w Tarnobrzegu nie przeprowadzano dotąd całościowej diagnozy sytuacji osób star-szych, a jako podmiot posiadający największą wiedzę o osobach starszych wskazywano Miej-ski Ośrodek Pomocy Rodzinie. Jednak sprawy osób starszych zostały uwzględnione w obo-wiązujących dokumentach strategicznych, choć również nie we wszystkich i w niejed-nakowym stopniu. Przede wszystkim osoby starsze zostały wskazane jako jedna z grup

6 Por. Paulina Sobiesiak-Penszko, Seniorem być. Sytuacja i aktywność osób starszych w Piekarach Śląskich i w Tarnobrzegu – raport z badań, ISP 2013.7 Strategia rozwoju miasta Tarnobrzega, s. 10.

61

docelowych w Strategii rozwiązywania pro-blemów społecznych miasta Tarnobrzega z 2008 roku8. W jednym z celów operacyjnych wskazano na potrzebę „tworzenia nowych form pomocy osobom starszym”9, a wśród nich, obok postulatów prowadzenia dzia-łań o charakterze opiekuńczym, znalazło się również rozwijanie aktywnych form uczest-nictwa osób starszych w działaniach lokal-nej społeczności, wypełniania czasu wolnego i przeciwdziałania izolacji oraz rozwijanie form edukacyjnych dla osób starszych, tworzenie klubów seniora oraz „zwiększenie udziału or-ganizacji pozarządowych w realizacji progra-mów dla osób starszych”10. Osób starszych jako grupy społecznej nie uwzględniono natomiast w strategii rozwo-ju miasta, co świadczy o tym, że seniorzy nie są postrzegani jako grupa dysponująca potencjałem przydatnym lokalnej społecz-ności. Mimo zmieniającej się struktury wie-kowej mieszkańców, osoby starsze nie stają się istotną grupą docelową dla działań pro-gramowych polityki publicznej. Najczęściej priorytetami samorządu w sferze społecznej są sprawy dzieci i młodzieży. Z drugiej stro-ny, problemem jest brak doświadczenia we współpracy samorządu z organizacjami spo-łecznymi, także tymi, które działają na rzecz osób starszych, i brak inicjatywy, by taką współpracę nawiązać. Konsekwencją jest brak finansowego i pozafinansowego (na przykład lokalowego) wsparcia samych orga-nizacji i prowadzonych przez nie działań. Nie uzyskują one także wsparcia ze strony dar-czyńców prywatnych.

Praca różnych instytucji działających na rzecz osób starszych w Tarnobrzegu ma cha-rakter raczej doraźny i rozproszony. Funkcjo-nujące tam podmioty publiczne i pozarządowe w niewielkim tylko stopniu współpracują ze sobą, a raczej wspólne działania obywają się ad hoc, przy pojedynczych akcjach, np. spo-tkaniach integracyjnych, wycieczkach. In-stytucje nie wymieniają się też informacjami o własnych przedsięwzięciach, stąd szczegól-nie istotna staje się potrzeba powołania koor-dynatora działań na rzecz osób starszych, ale także zorganizowania przestrzeni, w której mogłaby odbywać się wymiana takich infor-macji między różnymi podmiotami11. Zebrane w wyniku przeprowadzonej dia-gnozy informacje od środowisk związanych z seniorami w Piekarach Śląskich i Tarnobrze-gu były punktem wyjścia do przeprowadzenia w każdym z tych miast dwudniowych warsz-tatów z udziałem aktywnych seniorów oraz przedstawicieli lokalnych organizacji i insty-tucji zrzeszających osoby starsze lub działają-cych na ich rzecz. Wynikiem warsztatów były propozycje działań, które mogłyby posłużyć zwiększeniu aktywności społecznej i oby-watelskiej starszych mieszkańców. Wstępnie zarysowane pomysły zostały potem dopra-cowane przez przedstawicieli uniwersytetów

8 Strategia rozwiązywania problemów społecznych miasta Tarnobrzega opracowana przez pracowników Instytutu Socjologii PWSZ w Tarnobrzegu J. Mroza, P. Setlaka, P. Szulicha, T. Zbyrad i M. Zarembę.9 Tamże, s. 82. 10 Tamże, s. 84.

62

trzeciego wieku oraz innych partnerów: in-stytucje pozarządowe, samorządowe, a także mieszkańców. W efekcie tego postępowania zorganizowano w każdym z miast pięć zajęć prowadzonych częściowo przez ekspertów ISP, a częściowo przez wykładowców UTW. Uczestników wyposażono w wiedzę i wska-zówki, które pomogły im w opracowaniu dal-szych działań i programów pobudzających aktywność środowiska lokalnego. Między innymi dowiedzieli się, jak zdobyć i wyko-rzystać środki na własną działalność (lub materiały czy produkty) od samorządu bądź lokalnego ośrodka pomocy społecznej czy miejskiej biblioteki.

{Pomysły na działania}

Piekary Śląskie: miejski portal z ofertą dla seniorów O tym, jak rozwijać aktywność osób starszych w Piekarach Śląskich, dysku-towała w trakcie kilku spotkań grupa lo-kalnych społeczników. Reprezentowali oni zarówno organizacje pozarządowe, w tym Uniwersytet Trzeciego Wieku, jak i instytu-cje publiczne (Miejska Biblioteka Publiczna, Zespół Szkół nr 1, Dom Dziennego Pobytu). Pierwsze, dwudniowe warsztaty pozwo-liły uczestnikom zastanowić się przede

wszystkim nad oczekiwaniami środowiska osób starszych wobec lokalnych władz sa-morządowych jednostek organizacyjnych oraz sektora pozarządowego. Pojawiły się w tym kontekście rekomendacje o charak-terze rozwiązań systemowych, ale także bardziej konkretne propozycje działań czy pomysły. Przede wszystkim uczestnicy określili warunki, w jakich łatwiej prowadzić dzia-łania integracyjne i aktywizujące osoby starsze. Po pierwsze, uznano, że niezbędne jest rozbudzanie u seniorów motywacji do uczestnictwa w życiu społeczności lokalnej, ponieważ, w ocenie grupy, 80% seniorów nie angażuje się w żaden sposób w lokalne wydarzenia. Pomocne, a wręcz konieczne jest w wielu wypadkach indywidualne docie-ranie do osób starszych, w czym istotną rolę mogą odegrać obecni liderzy i znajomi lub sąsiedzi tych osób. Nie do przecenienia jest też udział w tym procesie lokalnych szkół, które mogą nawiązywać kontakty z senio-rami przez swoich uczniów, a ich wnuków. Po drugie, za bezwzględnie konieczne przy rozwijaniu aktywności osób starszych uzna-no przestrzeganie zasady bezpośredniego angażowania osób starszych w przygoto-wanie oferty kierowanej do tej grupy przez działające w tym obszarze instytucje czy organizacje. Tylko wówczas możliwe będzie dostosowanie propozycji do potrzeb, oczeki-wań i możliwości osób starszych. Pomocne mogą być w tym inicjowane przy takich pla-cówkach kluby seniora lub inne stałe formy współpracy z tą społecznością.

11 Por. Paulina Sobiesiak-Penszko, Seniorem być. Sytuacja i aktywność osób starszych w Piekarach Śląskich i w Tarnobrzegu – raport z badań, ISP 2013.

63

Uczestnicy spotkań wskazywali też na znaczenie integracji i konsolidacji środowi-ska. Jednak zdaniem wielu, konieczne jest również ich otwieranie się na inne grupy, w tym współpracę międzypokoleniową, co może stać się ważną formą zachęty do akty-wizowania osób starszych. Niektórzy senio-rzy nie chcą bowiem działać w organizacjach skupiających wyłącznie osoby starsze. W ich opinii, przebywanie seniorów wyłącznie we własnym gronie, w tym często wśród osób chorych, może pogłębić ich własne proble-

my, także z medycznego i psychologicznego punktu widzenia. Zdecydowanie podkreśla-no, że lepsza jest oferta międzypokoleniowa, ponieważ zamykanie się w jednorodnych grupach wiekowych negatywnie oddziałuje na samopoczucie i postrzeganie siebie. Uczestnicy zajęć wskazywali również bardziej konkretne przykłady pomysłów na działania aktywizujące osoby starsze, w szczególności mężczyzn. Większość tych pomysłów dotyczyła wykorzystania moż-liwości i zasobów będących w dyspozycji

64

organizacji i instytucji oraz zwiększenia zaan-gażowania mieszkańców w wolontariat. Po-jawiła się zatem idea zorganizowania banku czasu, a więc nieformalnego zespołu, którego działalność polega na bezpłatnej wymianie usług między jego członkami. Zaproponowa-no, aby różne włączone w bank czasu osoby, w tym seniorzy, świadczyły drobne usługi potrzebne m.in. innym seniorom, na przykład mogłyby dokonywać niewielkich napraw czy pomagać w robieniu zakupów. W tym rozumieniu bank czasu byłby więc na nowo zorganizowaną pomocą sąsiedzką, którą nie sposób przecenić w dobie słabnących relacji rodzinnych i towarzyskich. Inny pomysł na zwiększenie zaangażo-wania społecznego osób starszych, jaki pojawił się w Piekarach, to rodzaj wolon-tariatu kompetencyjnego, realizowanego w postaci szkoleń i spotkań specjalistycz-nych. W opinii pomysłodawców, mógłby on polegać na przekazywaniu młodemu pokoleniu – wchodzącemu na rynek pra-cy bądź jeszcze uczącemu się – pew-nej wiedzy i doświadczeń związanych z zawodową praktyką osób starszych. Pojawił się również pomysł rozwijania wolontariatu międzypokoleniowego, któ-rego zadaniem byłoby czytanie dzieciom książek, przekazywanie im wiedzy z lo-kalnej historii i konkretnych umiejętności związanych, na przykład, z modelarstwem. Jako dobry pomysł na aktywizację mężczyzn uznano też działania o charakterze samopomo-cowym, na przykład utworzenie rodzaju warsz-tatu, w którym starsi mieszkańcy mogliby się

spotykać i majsterkować, a przy okazji dyskuto-wać lub pograć w karty. W trakcie zajęć warsztatowych i dyskusji moderowanych prowadzonych przez eks-perta ISP pojawiły się też pewne pomysły związane z budowaniem lokalnego syste-mu działań na rzecz osób starszych. Wska-zywano na konieczność zainicjowania przez miejski samorząd działań nad lokalną polityką senioralną, co jednak – w opinii samych osób uczestniczących – wymaga przede wszystkim dostrzeżenia przez władze tej grupy i jej pro-blemów. Może to nastąpić dzięki wspólnym działaniom prowadzonym przez organizacje seniorów, jednak nie są one przygotowane do tego typu aktywności. Stąd, wśród możliwych do wdrożenia roz-wiązań, pojawiła się propozycja rozwinięcia dotychczasowych działań informacyjnych podejmowanych przez środowisko osób star-szych. Zwiększenie zaangażowania seniorów w życie społeczne miasta oraz zamieszkiwa-nych przez nich osiedli wymaga aktywnego docierania do nich z informacją o prowadzo-nych w tych miejscach działaniach. Efek-tywne kanały komunikacji pozwolą możliwie szerokiej grupie starszych mieszkańców za-poznać się z dostępną ofertą, co pomoże im w podjęciu decyzji o włączeniu się – z po-czątku być może pasywnie, z czasem bardziej aktywnie i twórczo – w proponowane spo-tkania, wydarzenia, projekty. Dlatego też w trakcie tych i kolejnych zajęć uczestnicy omawiali i szczegółowo planowa-li uruchamianie nowych kanałów komuni-kacji ze starszymi mieszkańcami. Podstawą

65

projektowanego systemu ma być strona internetowa zawierająca kompleksową in-formację na temat oferty dla seniorów w całym mieście. W dalszych planach jest również stworzenie „analogowego koszy-ka informacji” z materiałami drukowanymi. Dla nowego portalu grupa wybrała nazwę Lokalny Most Pokoleń – portal ludzi z mło-dą duszą. W kolejne prace włączono lokal-nego przedsiębiorcę prowadzącego firmę informatyczną oraz uczniów miejscowego technikum, którzy zaprojektowali stro-nę i wykonali makietę. Zauważono, że aby portal stał się potrzebnym medium, należy przede wszystkim starać się o interesującą zawartość. Podkreślano więc konieczność bezpośredniego angażowania miejscowych społeczników, pasjonatów i specjalistów z różnych dziedzin w proces tworzenia atrakcyjnej treści portalu, jak również war-tość bieżącej współpracy z lokalnymi me-diami –prasą, radiem i telewizją.

Zajęcia wspierające realizację miejskiego portalu informacyjnego dla seniorów

Jak efektywnie pracować w zespole Strony WWW – treści, język, komunikacja Bezpieczeństwo w Internecie Odkrywanie własnych możliwości Jak pozyskiwać środki

Tarnobrzeg: od integracji i współpracy do Rady Seniorów W dwudniowych warsztatach otwierają-cych dla grupy z Tarnobrzega wzięli udział

przede wszystkim członkowie Uniwersytetu Trzeciego Wieku, Stowarzyszenia Diabetyków i Tarnobrzeskich Amazonek oraz reprezen-tanci jednostek publicznych (MOPR) i Rady Organizacji Pozarządowych. Warsztaty przy-niosły wiele interesujących pomysłów na dal-sze wspólne działania lokalnych organizacji senioralnych i instytucji samorządowych. Po-mysł na projekt służący aktywizacji starszych mieszkańców Tarnobrzega tworzył się w trak-cie pracy przebiegającej w trzech etapach. Pierwszy etap polegał na przedstawie-niu i wspólnym przedyskutowaniu wstępnej diagnozy aktywności osób starszych w Tar-nobrzegu, przedstawieniu oferty aktywizacji instytucji i organizacji reprezentowanych na warsztatach oraz przedstawieniu i omówie-niu dobrych praktyk aktywizacji, w tym także skierowanych do mężczyzn. Drugi etap polegał na wypracowaniu w gru-pach warsztatowych pomysłów na aktywiza-cję osób starszych w Tarnobrzegu i przyniósł on w efekcie wiele ciekawych pomysłów i idei. Pojawiły się propozycje utworzenia społecznego banku czasu jako pewnej formy samopomocy oraz kilka inicjatyw w postaci klubów: dyskusyjnego klubu książki, klubu spacerowicza, klubu rowerowego czy klubu pasjonatów miejsc nieznanych w Tarnobrze-gu i okolicach. Pojawiły się także postulaty, by na Uniwersytecie Trzeciego Wieku powołać nowe sekcje bardziej wpisujące się w zainte-resowania mężczyzn, jak sekcja działkowców, strzelecka bądź sekcja brydża. Osobno należy wymienić takie inicjatywy, jak opieka nad dziećmi sprawowana przez

66

wolontariuszy-seniorów w trakcie zajęć sportowych rodziców czy stworzenie miejsca, w którym seniorzy mogliby realizować swoje twórcze pasje i dzielić się nimi z innymi. W tym ostatnim aspekcie podkreślano rolę wolonta-riatu międzypokoleniowego jako efektywne-go i dość naturalnego narzędzia włączania do życia społecznego osób starszych, w tym mężczyzn. Dzięki takim pomysłom, jak na przykład nauka dzieci modelarstwa karto-nowego (w tym celu można by wykorzystać modelarnię dla dzieci i młodzieży działającą przy Środowiskowym Domu Kultury) bądź uczenie ich fotografii, możliwe byłoby lepsze zaktywizowanie mężczyzn. To właśnie męż-czyźni mówili, że w ich wypadku nie spraw-dziłby się wolontariat opiekuńczy. Możliwość sprawowania opieki nad dziećmi i chorymi była natomiast wskazywana jako dobry pomysł na aktywizację kobiet, jednak w toku prac okazało się, że może to być cie-kawy obszar integracji międzypokoleniowej dla obu płci. Przykładu tego dostarczyło ist-niejące od pewnego czasu w Tarnobrzegu koło wolontariackie, którego członkowie to nie tylko osoby starsze, ale i studenci. Na zajęciach przeprowadzonych w późniejszej fazie projektu, przy wsparciu eksperta z ISP, członkowie koła zaplanowali dalsze działania, postanawiając, że będzie to pomoc jednej, konkretnej rodzinie, znajdującej się w trud-nej sytuacji (dziadkowie wychowujący wnu-ki). Co ciekawe, oferta koła wolontariuszy dla członków tej rodziny będzie działaniem wzmacniającym ich kompetencje życiowe, a nie ofertą wyłącznie pomocy materialnej.

Studenci wolontariusze zaoferują dzieciom pomoc w nauce oraz wyuczenie różnych umiejętności życiowych oraz samoobsługi. Dodatkowo, przy współpracy z MOPS-em zostanie zorganizowana pomoc rzeczowa i finansowa, która może być powiększona dzięki zorganizowanej głównie przez wolon-tariuszy-seniorów loterię, bal charytatywny lub inną formę publicznej zbiórki pieniędzy. Dzięki takiemu podziałowi funkcji koło wo-lontariatu na nowo odkryło swoją wewnętrz-ną dynamikę i potencjał współpracy oparty na wykorzystywaniu różnic i właściwym po-dziale ról. Zarówno na warsztatach otwierających, jak i w trakcie późniejszych zajęć w Tar-nobrzegu podkreślano też potrzebę stwo-rzenia systemu kompleksowej informacji o ofercie dla seniorów w mieście oraz brak lokalnej polityki senioralnej. Uczestni-cy zauważyli, że potrzebna byłaby jakaś lokalna instytucja bądź osoba pełniąca jednocześnie dwie funkcje. Z jednej stro-ny, powinna być koordynatorem działań na rzecz osób starszych, podejmowanych przez wszystkie lokalne instytucje. Powin-na też gromadzić kompleksową wiedzę o seniorach przechodzących na emeryturę i ich potrzebach, co na przykład umożli-wiałoby jej pełnienie roli pośrednika mię-dzy pracodawcami a seniorami w ramach wolontariatu kompetencji. Z drugiej stro-ny, jej zadaniem byłoby prowadzenie bie-żącej współpracy z lokalnymi władzami w imieniu i na rzecz podmiotów skupiają-cych osoby starsze. Takie wspólne działania

67

doprowadziło do spotkania z władzami lokalnymi. Na spotkaniu przedstawiono pokrótce opinie środowisk senioralnych o sytuacji osób starszych w mieście i re-komendacje do możliwych zmian w poli-tyce publicznej. Rezultatem tych rozmów stało się utworzenie – w drodze zarządze-nia Prezydenta Miasta z dnia 25 kwietnia 2013 roku – tarnobrzeskiej Rady Senio-rów, mającej pełnić postulowane funkcje rzecznicze środowiska osób starszych.

Zajęcia wspierające realizację zintegro-wanego systemu informacji o ofercie dla seniorów

Jak działać w koalicji Jak skutecznie planować Motywowanie do działania Jak starsi i młodzi wolontariusze mogą się

włączyć w działania aktywizujące seniorów Jak pozyskiwać środki

{Podsumowanie}W obu miastach środowiska osób starszych podjęły się realizacji bardzo ciekawych ini-cjatyw, które przynieść mogą zarówno im samym, jak i lokalnej społeczności długo-falowe korzyści. Przede wszystkim zin-tensyfikowano współpracę wielu różnych instytucji i organizacji, współpracę, która już była realizowana, ale raczej dwustron-nie, pomiędzy poszczególnymi partnerami. W projekcie udało się uruchomić inicjaty-

powinny wpływać na kształtowanie lokal-nej polityki społecznej, uwzględniającej interesy i potrzeby seniorów. W trzecim etapie, również w grupach warsz-tatowych, uczestnicy oceniali przedstawione wyżej pomysły i dokonali wyboru jednego, który według nich powinien być realizowany. Decyzja nie była łatwa, a sam pomysł nieco zmienił swój charakter w wyniku dyskusji. Uczestnicy zdecydowali się na wybór obszaru dotyczącego współpracy i integracji instytucji i organizacji działających na rzecz seniorów. W Tarnobrzegu działa kilkanaście insty-tucji i organizacji mających ofertę różnych form aktywności skierowaną do seniorów, jednak obejmuje ona zaledwie szacunkowo co 8 seniora; wyzwaniem jest więc dotar-cie do osób nieaktywnych. Aby tak się stało, niezbędna jest znacznie szersza i intensyw-niejsza niż dotychczas współpraca i integra-cja instytucji i organizacji działających na rzecz aktywizacji osób starszych. Pozwoli to z jednej strony lepiej wykorzystać obecną ofertę skierowaną do seniorów, z drugiej – tworzyć nowe możliwości dzięki wymianie zasobów, a ponadto umożliwi przygotowa-nie i wdrażanie nowych rozwiązań, takich jak społeczny bank czasu czy klub pasjona-tów miejsc nieznanych. Aby osiągnąć spodziewany rezultat, czyli funkcjonujący w połowie 2014 roku zinte-growany system informacji o ofercie dla se-niorów, uczestnicy zaplanowali konkretne działania, w tym regularne spotkania instytu-cji i organizacji działających na rzecz seniorów

(raz na kwartał), wypracowanie i wdrożenie we współpracy z Tarnobrzeską Radą Orga-nizacji Pozarządowych systemu informacji o ofercie dla seniorów, próbę koordynowa-nia działań (uzgadnianie kalendarzy imprez, dzielenie się zasobami, wymiana doświad-czeń i określenie możliwości realizacji nowych przedsięwzięć aktywizacyjnych skierowa-nych w szczególności do starszych mężczyzn, integracja osób i instytucji, prezentowanie działań i planów działań). Uzgodniono też, że każde z zaplanowanych raz na kwartał spo-tkań zorganizuje inna instytucja lub organiza-cja, natomiast obsługę (czyli sekretarza sieci i ewentualne pomieszczenie biurowe) zapewni Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie. W opinii uczestników, doprowadzenie do skutecznej i efektywnej współpracy będzie procesem długotrwałym i wymagającym do-stosowania się do zmieniającej się sytuacji, potrzeb i możliwości. Dlatego początkowo za-planowali takie rezultaty i działania, które mogą być zrealizowane w przeciągu jednego roku. Jako pierwsze wspólne zadanie, które zacieśni współpracę, a jednocześnie zwięk-szy skuteczność dotarcia z ofertą do osób starszych, wybrano stworzenie zintegrowa-nego systemu informacji o dostępnej ofercie dla seniorów. W trakcie kolejnych zajęć idea utworze-nia kompleksowego narzędzia komunikacji o lokalnej ofercie zaczęła jednak ewaluować od działań integracyjnych do wspólnych prac na rzecz środowiska senioralnego. Seniorzy na-wiązali ściślejsze kontakty z reprezentantami Rady Organizacji Pozarządowych, co w efekcie

68

wę całej grupy, powiązać pojedyncze podmioty w pewną trwałą strukturę działającą jako sieć współpracy (zespół redakcyjny portalu w Pie-karach Śląskich) lub nawet koalicja (Rada Se-niorów w Tarnobrzegu). Kolejną innowacją w obu miastach było włączenie do działań na rzecz osób starszych partnerów i wolontariuszy w różnym wieku, co pozwoliło nadać ich działaniom niezwykle ważny wymiar międzypokoleniowy. Dzięki temu problemy środowiska osób starszych można było omówić i zdiagnozować z różnych punktów widzenia. Stworzono też propozycje działań włączających różne grupy wiekowe – zarówno seniorów obu płci, jak i uczniów szkół średnich, studentów i osoby pracujące. Na koniec należy podkreślić, że zaprojek-towane rozwiązania są szczególnie dostępne i atrakcyjne dla mężczyzn, którzy – jak poka-zują badania – są mniej aktywni społecznie od kobiet. Jest to bowiem opieka merytorycz-na nad zawartością portalu internetowego, organizacja pomocy rzeczowej i finansowej potrzebującym w formie działań fundraisin-gowych oraz zaangażowanie w obywatelskie ciała doradcze i konsultacyjne przy samorzą-dzie terytorialnym.

69

Co jest ważne w pracy nad wspólnymi pomysłami

Z acznijmy od rzeczy podstawowej, choć brzmi ona banalnie: aby stworzyć wspólne pomysły i razem je realizo-

wać, przedstawiciele lokalnych organizacji i instytucji muszą się spotykać. Mimo że ży-jemy w dobie Internetu, to tylko bezpośred-nie kontakty zaangażowanych osób mogą spowodować utworzenie współpracującej grupy. Uczestniczymy też w dziesiątkach różnych zebrań i narad, jednak rzadko zasta-nawiamy się, co wpływa na zorganizowanie ciekawego spotkania, a w konsekwencji na powstanie sieci czy koalicji współpracujących partnerów. Warto zatem poznać najważniej-sze czynniki pozwalające skutecznie wspo-móc lub spowolnić proces kreacji wspólnych pomysłów.

{Budowanie efektywnej grupy współpracowni-ków} Inicjując powstanie partnerstwa, należy zwrócić uwagę na różne elementy, które ułatwią jego intencjonalne zawiązanie, uła-twią korzystny dla grupy dobór uczestników i ich integrację oraz pozwolą w stosunkowo przewidywalnym czasie omówić strategię współpracy i osiągnąć pierwsze zauważalne sukcesy. Pierwszym krokiem jest wstępny wybór potencjalnych partnerów. Analiza środowiska jest podstawą do wytypowania organizacji,

instytucji i grup interesów z naszej społeczno-ści, które warto pozyskać. Im bardziej różnią się między sobą – tym lepiej, bo podstawo-wą wartością partnerstwa jest różnorodność partnerów. Ponieważ partnerstwo polega na wspólnym działaniu konkretnych osób i do-brych kontaktach międzyludzkich, kolejnym krokiem będzie sporządzenie listy znajomych, którzy pracują w interesujących nas instytu-cjach, środowiskach czy organizacjach. Roz-mawiając z nimi o pomyśle wspólnej pracy, warto uważnie wsłuchać się w ich opinie i wątpliwości – przygotuje nas to lepiej do dalszych rozmów. Nawiązanie dobrych i efek-tywnych relacji z potencjalnymi partnerami wymaga przekonującej argumentacji, staran-nie przygotowanych dokumentów, przemy-ślanego opisu projektu i dobrych przykładów.W trakcie indywidualnych rozmów z zachę-cajmy do wymiany poglądów, odpowiadajmy na pytania, prośmy o sugestie i wskazówki, starajmy się włączać do współpracy i budo-wania – w miarę możliwości – wspólnej wi-zji naszego projektu. Pamiętajmy przy tym, że sukces ma wielu ojców, zaś porażka jest sierotą. Pokazujmy każdemu z partnerów korzyści z funkcjonowania społecznego part-nerstwa lokalnego, w otwarty sposób infor-mujmy ich również o naszych oczekiwaniach. Dajmy im możliwość zastanowienia się i włą-czenia w przedsięwzięcie w akceptowany przez wszystkie strony sposób. Kiedy już zdecydowaliśmy o tym, kto powi-nien tworzyć grupę inicjatywną, musimy za-prosić wszystkich potencjalnych partnerów na większe, wspólne spotkania. Na pierw-

72

szych zebraniach powinny być poruszane takie tematy jak: dlaczego przyszliśmy na to spotkanie, jakie wartości związane z danym problemem są nam bliskie, jakie widzimy trudności w udziale naszej instytucji lub or-ganizacji w partnerstwie, jakie widzimy dla siebie i swojej instytucji korzyści. Pozwoli to od początku tworzyć między uczestnikami atmosferę otwartości i szczerości. Z tego po-wodu również w pierwszej fazie prac wszyscy powinni pracować razem. Dopiero gdy gru-pa lepiej się pozna, a jej członkowie nabiorą

do siebie zaufania, można zacząć pracować w samodzielnych grupach roboczych. Wza-jemnemu poznaniu się towarzyszy, oczywi-ście, dyskusja i ustalanie wspólnych działań. Oba procesy przebiegają równolegle, jednak priorytetem pierwszych spotkań jest zbu-dowanie zaufania i wzajemne poznanie się, a jednocześnie przełożenie na dalszy plan ce-lów nastawionych na realizację zadania, czy-li opracowania wspólnej strategii działania. Na trzecim, czwartym spotkaniu proporcje te powinny ulec zmianie. Budowanie relacji

73

staje się celem drugoplanowym, ustępując pola celom zadaniowym. Relacje pomię-dzy ludźmi będą budowały się w działaniu na rzecz rozwiązania problemu, dla którego grupa się spotyka. Na pierwszym spotkaniu staramy się zapre-zentować obecnym wstępnie zdefiniowany przez nas problem oraz bardzo ogólne cele dzia-łania. Jednak nie spodziewajmy się, że partnerzy skupią się na szczegółowej analizie podanego przez nas materiału. Skupią się na „okopy-waniu” swoich pozycji. W czasie pierwszej prezentacji nie opisujmy też wszystkich ko-rzyści, jakie można odnieść przy współdzia-łaniu w ramach partnerstwa. Pozwólmy, aby potencjalni partnerzy sami je odszukali, aby odczuli, że partnerstwo nie jest im narzucane, że nikt za nich nie decyduje, co jest korzystne, a co nie. Poczucie własnego wkładu w two-rzenie i rozwój partnerstwa motywuje jego członków do dalszego udziału i zaoferowania swego czasu oraz zasobów. Jednym z efektów początkowych spotkań powinno być wstępne ustalenie obowiązują-cych zasad i reguł pracy grupy partnerskiej. Mówiliśmy już, że jedną z największych za-let partnerstwa jest różnorodność partnerów, czyli różnorodność organizacji, ale także róż-norodność charakterów. Często porozumienie tworzone jest przez bardzo silnych liderów. Wprawdzie jest to siłą partnerstwa w sensie re-alizacji zadania, ale jednocześnie jest to bardzo trudna grupa do konsolidacji i współpracy. Dla-tego zanim grupa podejmie jakiekolwiek działa-nia, jej członkowie muszą po prostu się trochę polubić, obdarzyć sympatią i zaufaniem.

Istotne jest zatem to, aby uczestnicy spo-tkań dość szybko określili, jakie łączą ich wspólne wartości, które chcą promować swoim działaniem. Należy więc przedysku-tować, co uznają za wartość w swojej dzia-łalności, w czym te wartości się przejawiają, w jaki sposób wpływają na codzienne funk-cjonowanie. Wartości mogą odnosić się do współpracy z innymi, zasad świadczenia usług i udzielania pomocy klientom, reguł za-rządzania czy relacji ze światem polityki i ad-ministracji publicznej. Należy więc poszukać odpowiedzi, co łączy członków grupy, jakie wartości są im wszystkim bliskie, a jednocze-śnie są oczywiste. Będą się pojawiać różnice, ponieważ partnerzy reprezentują różne sek-tory, przynoszą więc ze sobą te ograniczenia oraz schematy postrzegania rzeczywistości. Jednak zauważone różnice należy definio-wać jako te zasoby, których nie posiadają inni, co może w przyszłości wzmocnić dzia-łanie partnerstwa. Ważne jest również, aby ustalić stopień zaangażowania członków oraz uzyskać od nich deklaracje zasobów, które mogą zain-westować. Zasoby to nie tylko wkład finan-sowy. Zadbajmy, aby wkład poszczególnych członków był w miarę równy – jeśli nie masz pieniędzy poświęć swój czas – ten sposób unikniemy podziału na partnerów uprzywile-jowanych i mniejszościowych. Grupa musi również zgodzić się co do spo-sobu podejmowania decyzji. Jeśli tylko jed-na osoba lub grupa inicjatywna decyduje, to reszta członków będzie miała poczucie, że nie ma nic do powiedzenia, i odsunie się. W takiej

74

demokracji, każdy powinien wiedzieć, że ma głos równoważny przy podejmowaniu decyzji, nawet jeśli jego opinie różnią się od opinii innych. W początkowej fazie spotykania się gru-py partnerskiej należy znaleźć odpowiedni balans między relacjami a zadaniami, aby zbudować partnerstwo dla skuteczniejszego rozwiązania problemu. Nie będzie skuteczne-go działania w grupie bez dobrych relacji, ale relacje nie powinny przesłonić celu partner-stwa. Natomiast jeżeli nie można absolutnie porozumieć się z niektórymi partnerami, nie trzeba wahać się z nich zrezygnować. W tym okresie dobrze jest też pomyśleć o nazwie grupy: najlepiej wybrać taką nazwę, która przejrzyście określi cele.

{Dalszy rozwój zawiąza-nej koalicji }Kilka osób, zazwyczaj dwie, trzy, zaczynają w trakcie spotkania odnajdywać nić porozu-mienia, co może stanowić zaczątek grupy, nazywaną grupą założycielską lub komitetem. Nie trzeba się przejmować, jeśli nie wszyscy będą chcieli wziąć udział w dalszych pracach. Jednak aby dalsza współpraca miała sens, w grupie musi pozostać przynajmniej kilka ważnych dla rozwiązania problemu instytucji i organizacji. Należy pamiętać, że liczebność to potęga. Grupa nie może jednak przekro-czyć pewnej wielkości (20 osób), w przeciw-

nym wypadku niekorzystnie odbije się to na jej sprawności i operatywności. Osoby tworzące grupę założycielską po-winny dążyć do stworzenia niewielkiego, ale sprawnego zespołu koordynującego. Jest to niezbędne, ponieważ przed taką grupą stoi sporo zadań, którym nie podoła sam inicja-tor. Przede wszystkim taki zespół powinien uporać się z przygotowaniem informacji do dyskusji dla potencjalnych uczestników gru-py. Powinien dbać o przygotowywanie kolej-nych spotkań oraz sporządzanie i rozsyłanie sprawozdań. Trzeba podkreślić, że zespół nie rządzi grupą partnerów, lecz wpływa na orga-nizację kolejnych spotkań i przypomina o nich stałym uczestnikom, pomaga w zaproszeniu gości i ekspertów, komunikuje się z władzami lokalnymi i mediami. Pamiętajmy, że te trzy, cztery osoby two-rzące zespół koordynacyjny są najczęściej na-turalnymi liderami, od których zależy bardzo dużo: czy dalsza współpraca się uda i czy oni sami nie zdominują pozostałych uczestników. Muszą zatem zachować konieczną równowa-gę między kierowaniem grupą a umożliwie-niem jej własnego tempa rozwoju. Głównym obowiązkiem koordynatorów jest doprowadzenie do kolejnych spotkań tworzącej się grupy zadaniowej. W tym celu powinni opracować zaproszenie i dołączyć do niego sprawozdanie z poprzedniego spotka-nia oraz agendę. Podczas każdego kolejnego spotkania należy na nowo określić:

problem, jaki chcemy rozwiązać, cele, jakie sobie jako grupa stawiamy, jak będziemy te cele realizować, 75

kto czym się zajmie, czy potrzebne są pieniądze lub inne zasoby, co poszczególni partnerzy mogą wnieść do

współpracy.

Jeżeli jesteś inicjatorem powstania grupy, pamiętaj, że inni członkowie grupy mogą po-strzegać w tobie lidera. W związku z tym mu-sisz dążyć do podtrzymywania tych relacji, które umożliwiają efektywne wykonywanie zadania przez grupę, szczególnie przez:

bycie przyjacielskim, ciepłym i otwartym na innych i ich wkład, okazywanie zaintereso-wania innym osobom przez docenianie tego co robią;

wyrażanie uczuć, nastrojów i relacji w grupie, dzielenie się odczuciami z członkami grupy;

łagodzenie konfliktów, zmniejszanie napię-cia, akceptowanie ludzi z ich różnicami;

otwieranie kanałów komunikacji, ułatwia-nie włączania się w pracę wszystkich człon-ków grupy, sugerowanie procedur w celu przedyskutowania grupowych problemów.

Dynamika i charakter tworzenia grupy zło-żonej ze współpracujących ze sobą członków zależy od skali problemu i lokalnych uwa-runkowań. Może się zdarzyć, że zajmiemy się problemem dość prostym i dość szybko go rozwiążemy, ale może być i tak, że nasza współpraca będzie trwać latami i trudno bę-dzie dostrzec jakieś widoczne efekty. Dlate-go tak ważne są regularne kontakty między członkami koalicji. Należy spotykać się regu-larnie, najlepiej raz na miesiąc. Organizację spotkania powinien wesprzeć zespół koor-

dynacyjny, jednak za każdym razem zebra-nie powinno odbywać się w siedzibie innej organizacji. Warto zadbać też o to, aby pro-wadzenie spotkania za każdym razem powie-rzyć innej osobie, spoza grupy koordynującej. Pozwoli to mocniej zaangażować się pozo-stałym uczestnikom koalicji i wziąć odpowie-dzialność za przebieg prac, a ponadto zespół koordynacyjny nie będzie postrzegany przez wszystkich jako lider i kierownik całości.

{Jak zorganizować i prze-prowadzić udane spo-tkanie partnerów}Aby ludzie zechcieli przybyć na spotkanie, muszą o nim wiedzieć. Dlatego jako orga-nizacja, instytucja lub, najlepiej, niewielka grupa inicjująca należaloby wysłać do po-tencjalnych partnerów i ważnych osób za-proszenie. Musi ono jasno określić intencje spotkania i problem do rozwiązania oraz powinno zawierać krótką charakterystykę zapraszającej instytucji. Zaproszenie należy rozesłać najwcześniej 3 tygodnie przez spo-tkaniem, ale nie później niż 10 dni wcześniej, zaproszeni muszą bowiem mieć możliwość zaplanowania czasu. Z drugiej strony, przy zbyt wczesnym zaproszeniu mogą po pro-stu o nim zapomnieć. Jeżeli zaproszenie jest wysłane głównie do osób z różnych instytucji publicznych, to należy pamiętać, że najlepszą dla nich porą na spotkania są godziny pracy. Z kolei taka pora może nie odpowiadać oso-

76

bom z organizacji pozarządowych. Dlatego też wybór godzin w środku dnia (np. 15.00) jest chyba najlepszy. Długość spotkania jest równie ważna dla jego jakości, co i pozostałe elementy. Propo-nujemy, aby pierwsze spotkanie nie trwało dłużej niż 2 godziny. Bardzo ważne: niezależ-nie od liczby osób należy rozpocząć spotka-nie punktualnie, najwyżej z 10-minutowym poślizgiem. Oczekiwanie na przybycie spóź-nialskich na pewno wywoła niepotrzebną fru-strację u tych, którzy stawili się punktualnie. Często wydaje się, że wysłanie atrakcyjnie sformułowanych zaproszeń gwarantuje przy-bycie zaproszonych osób. Być może tak jest, ale dla pewności lepiej zaproponować na dwa dni przed spotkaniem telefoniczne potwier-dzić udział wszystkich gości – zdecydowanie zwiększa to liczbę uczestników (niektórzy mogli nie dostać zaproszenia, inni je zgubili i nie wiedzą, gdzie i kiedy jest spotkanie) oraz pokazuje, że rzeczywiście organizatorom za-leży na ich obecności. Przygotowując plan spotkania, trzeba za-razem przewidzieć czas i sposobność na:

towarzyską integrację przybyłych (kawa lub herbata na rozpoczęcie, ewentualnie krótka przerwa w trakcie obrad),

przedstawienie intencji (misji) grupy i pro-pozycji pierwszych działań,

ogólną (co nie znaczy chaotyczną) dyskusję, podjęcie decyzji co do dalszych działań.

Należy przygotować na tyle dużą salę, aby uczestnicy mogli usiąść w kręgu lub wokół

stołu –wszyscy powinni widzieć się nawza-jem (zachowanie komunikacji wzrokowej). Lepiej zatem zrezygnować z typowego stołu prezydialnego i słynnego zielonego sukna – na spotkaniu nie ma równych i równiejszych. Dobrze jest przygotować kilka kartek papieru, na których obecni napiszą swoje nazwisko, adres i numer telefonu (jedna lista obecno-ści wprowadza niepotrzebne rozproszenie uczestników, którzy muszą przekazywać ją sobie z rąk do rąk, natomiast problem ten eli-minuje kilka osobnych list). PRZYGOTOWUJĄC ZEBRANIE, SPRAWDŹ:

Czy na 10 dni przed zebraniem wysłałeś do wszystkich uczestników pisemne zaprosze-nie, omawiające miejsce, czas, cel i plan spo-tkania?

Czy na 2 dni przed zebraniem potwierdziłeś telefonicznie udział zaproszonych osób?

Czy miejsce zebrania jest łatwo dostępne, znane, odpowiednie dla planowanej liczby uczestników?

Czy czas i data zebrania odpowiadają wszystkim uczestnikom? Czy cel spotkania został jasno i realistycznie sformułowany?

Czy plan zebrania: 77

– umożliwia osiągnięcie celu spotkania?– zachęca do aktywnego uczestnictwa?– umożliwia integrację uczestników?

Kto będzie prowadził zebranie? Czy osoba prowadząca uczestniczyła w przygotowaniu planu spotkania lub została o nim szczegóło-wo poinformowana? Czy poproszono inne osoby, aby pełniły inne potrzebne funkcje? (sekretarza, prelegentów, witających uczestników, odpowiedzialnych za napoje, itp.)

Czy strategia osiągnięcia celu zebrania oraz możliwe trudności zostały przedyskutowane kilka dni przed zebraniem z wybranymi jego uczestnikami?

Czy przygotowane są kartki – listy obecno-ści – na których osoby uczestniczące w spo-tkaniu będą mogły wpisać swoje najbardziej aktualne i pomocne dane kontaktowe?

Czy potrzebne są jakieś materiały pisemne dla uczestników? Kto je przygotuje i powieli?

Kto przygotuje sprawozdanie dla uczestni-ków, powieli je i roześle do obecnych i nie-obecnych na zebraniu? Dobre, efektywne spotkanie nie zależy wy-łącznie od ciekawego tematu, odpowiedniego doboru uczestników czy dostosowanej sali obrad. Najważniejszą funkcję pełni bowiem osoba prowadząca zebranie.

{Prowadzący spotkania}Facylitator, czyli „ułatwiający”, różni się od typowego przewodniczącego spotkania. Różnica polega na sposobie, w jaki osoba ta wykorzystuje swoją rolę. Przewodniczący decyduje o tym, co i jak zostanie zrobione, mówi uczestnikom dyskusji, że nie przestrze-gają porządku itp. Natomiast facylitator zada-je pytania, czyni sugestie, przypomina, śledzi podstawowy porządek dyskusji, a następnie sprawdza, czy jej uczestnicy są gotowi do podjęcia decyzji. Mówiąc ogólnie, rola facy-litatora polega na zadbaniu o to, by wszyscy uczestnicy czuli, że mają prawo głosu, są słu-chani i akceptowani. Osoba taka usiłuje za-chować jak największą neutralność. Próbuje zapewnić strukturę w stopniu wystarczają-cym, aby to, co dzieje się w grupie, nie ko-lidowało z omawianiem wybranego tematu. Do podstawowych zadań facylitatora nale-ży zatem:

osiągnięcie zaufania grupy przy zachowaniu własnej neutralności,

dbanie o właściwą dynamikę grupy i prze-bieg procesu,

troska o udział możliwie wszystkich uczest-ników zebrania w procesie,

pomoc grupie w osiągnięciu celu spotkania.

Osoba prowadząca spotkanie powinna reagować na proces, jaki zachodzi między uczestnikami spotkania, np. odpowiednio wykorzystując emocje uczestników, jedno-

78

cześnie troszcząc się o utrzymanie zasadni-czego celu pracy grupy. Dbając o zachowanie akceptowanej przez wszystkich procedury, pozwala grupie skupić się na meritum spo-tkania i efektywnie spożytkować przeznaczo-ny na nie czas. Tuż przed zebraniem facylitator powinien zadbać o miejsce spotkania. Trzeba spraw-dzić, czy jest wystarczająco dużo krzeseł i czy można ustawić je w kole lub w inny sposób umożliwiający wszystkim uczestni-kom spotkania kontakt twarzą w twarz. Jeżeli konieczny jest stół – chociaż w miarę moż-liwości należy pozbyć się tej podstawowej bariery oddzielającej uczestników od siebie – facylitator sprawdza, czy jest wszystko to, co powinno się na nim znaleźć: mikrofony, woda, szklanki, materiały, papier do notatek. Ponadto należy skontrolować nagłośnienie, oświetlenie, rzutnik, tablice lub flipczart. Dla procedury spotkania niezwykle ważny jest jego początek. Facylitator powinien za-tem przedstawić się właśnie jako prowadzą-cy – osoba, której zadaniem jest dbanie o to, aby wszyscy obecni mieli możliwość uczest-niczenia w efektywnym, a jednocześnie sympatycznym spotkaniu. Następnie trzeba określić planowany czas trwania spotkania i przypomnieć lub zaproponować jego porzą-dek. Dla dalszego przebiegu zebrania ważnym momentem jest uzgodnienie kilku podstawo-wych reguł porządkujących relacje między uczestnikami: wyrażamy własne poglądy i nie narzucamy ich nikomu, nie krytykujemy osób, ale odnosimy się do ich opinii, mówimy krótko i na temat, mówimy pojedynczo i nie

przerywamy nikomu. Przy otwarciu i prowadzeniu dyskusji fa-cilitator zaprasza uczestników do wyrażania opinii dotyczących tematu spotkania. Tu jego rolą jest przede wszystkim udzielanie głosu obecnym, korygowanie długości ich wypo-wiedzi, czuwanie nad ustalonym porządkiem obrad i reguł pracy. Co pewien czas omawia przebieg zebrania i wskazuje miejsce, w jakim znajduje się grupa pracująca nad osiągnię-ciem celu spotkania. Na zakończenie należy podsumować spo-tkanie, wskazując stopień osiągnięcia jego celu oraz możliwości wykorzystania wypra-cowanych pomysłów, należy także spraw-dzić zrozumienie wniosków przez wszystkich uczestników. Niezwykle ważne jest ustalenie terminu kolejnego posiedzenia – bez tego nie można uznać obrad za zakończone sukcesem. Facilitator kończy naradę, dziękując uczestni-kom za udział i żegnając ich.

W trakcie każdego spotkania uczestniczące w nim osoby wchodzą w różne relacje, odgry-wają role, które najbardziej im w danej grupie pasują, próbują też stworzyć jakąś wewnętrz-ną hierarchię i nadać zrozumiały dla siebie porządek danej sytuacji. Za opanowanie tego procesu i stworzenie bezpiecznej atmosfery zarówno dla osób uczestniczących, jak i dla dialogu między nimi również odpowiedzialny jest facilitator. Nie będzie to trudne, jeśli fa-cilitator będzie świadomy, że każde zebranie składa się z pewnych elementów, i będzie przy-gotowany na ich wystąpienie. Na przykład, na początku zebrania – obok zwykłego powitania

79

Spotkania rozpoczynaj od kwestii przyjem-nych – żartu, anegdoty. Przypomnij reguły ustalone przez uczestników. Zwróć się bez-pośrednio do osoby, która się spóźnia.

Niewłaściwe uwagi pod adresem innych uczestników: działaj łagodząco, buduj em-patię. Przypomnij reguły spotkania. Zwalczaj takie zachowania jako społecznie nie do przy-jęcia.

Blokowanie, negowanie: zastosuj parafrazę, aby zidentyfikować cel blokowania. Przede wszystkim powiedz jasno, co według ciebie jest dobre.

Na początku oczywiście prosimy, aby uczestnicy przedstawili się. W zależności od wcześniejszych ustaleń z organizatorami spo-tkania, przedstawienie może być krótkie, roz-szerzone lub głębokie, pokazujące uczestnika nie tylko jako eksperta, ale i jako człowieka.Prowadząc dyskusję należy przede wszyst-kim zadbać o równomierny udział wszystkich uczestników w spotkaniu oraz o równowagę wypowiedzi i poglądów. Nikt nie może wyjść ze spotkania z przekonaniem straconego cza-su, a o to najłatwiej w sytuacji, gdy oczekiwa-nia obecnych związane z ich uczestnictwem nie zostaną zaspokojone. Oznacza to, że duża część osób chce się pokazać i ma ku temu na-turalne predyspozycje, ale niektórzy uczest-nicy oczekują kierowanych do nich pytań lub innego rodzaju zachęty. Dzięki temu grupa ma niezbędną dynamikę i poziom emocji.

– niezbędny jest uśmiech i wyrażenie troski o to, czy wszyscy obecni czują się dobrze w miejscu, w którym odbywa się spotka-nie. Jakiś niewymuszony żart lub dowcipny komentarz nawiązujący do spotkania jest wskazany, jednak trzeba pamiętać, że pro-wadzący nie jest od tego, aby się popisywać, lecz aby budować poczucie bezpieczeństwa i otwartości uczestników.

POSTĘPOWANIE W TRUDNYCH SYTUACJACH W TRAKCIE SPOTKANIA

Dominacja jednego z uczestników: odwołaj się do zasady równego udziału wszystkich osób.

Mówienie jeden przez drugiego, przerywa-nie: zaproponuj taką strukturę, która pozwa-la każdemu uczestnikowi powiedzieć tylko jedno zdanie. Jeśli to nie pomaga, zwróć się bezpośrednio do tego, kto przeszkadza.

Rozmowy na boku: przypomnij reguły usta-lone przez grupę. Poczekaj, aż rozmawiający umilkną i poproś ich o udział w pracy grupy.

Zamykanie się w sobie: zachęcenie do udzia-łu. Jeśli czyjeś zachowanie zakłóca pracę grupy, porozmawiaj z tą osobą po spotkaniu.

Ukryte plany: przypomnij ustalone cele i zmodyfikuj je, gdy okaże się, że grupa ich nie uważa za swoje.

Spóźnianie się: zaczynaj o czasie i nie czekaj. 80

W trakcie dyskusji należy kierować uwa-gę uczestników na problem, oddzielając go od konkretnej osoby lub osób. Nie warto też uciekać od dyskusji o pewnych słabościach czy minusach danej sytuacji, ale warto sta-rać się postawy negatywne zamieniać na pozytywne. Podstawą dobrej dyskusji jest podkreślanie od czasu do czasu jakiegoś wspólnego osiągnięcia czy sukcesu. Jeżeli wśród uczestników narastają emocje i za-burzenia ich relacji, facylitator musi odwoły-wać się do wspólnie ustalonych reguł pracy grupy. W razie konieczności warto rozłado-wać atmosferę jakimś żartem albo po prostu ogłosić krótką przerwę. Na koniec należy sprawdzić, czy wszyscy ak-ceptują wspólne ustalenia, podziękować za za-angażowanie i ciekawe wypowiedzi oraz jeszcze raz podkreślić osiągnięcie przez grupę sukcesu. Oczywiście, prowadzący dba również o aspekt merytoryczny zebrania, o to aby uczestnicy wspólnie doszli do uzgodnień, ważnych podsumowań i planów. Służy temu chociażby ustalenie na początku zebrania, czy wszyscy uczestnicy mają jednakowy stan wiedzy o spotkaniu. Należy zadbać o to, aby wszyscy mieli takie same materiały, znali program spotkania, jeśli wcześniej był ustalo-ny itp. Facylitator przedstawia cel spotkania oraz role poszczególnych osób zaproszonych. W trakcie spotkania prowadzący przede wszystkim koncentruje uwagę uczestników na realizowaniu zadania, jakiemu poświęcone jest spotkanie, dba o równomierne prezento-wanie różnych poglądów na sprawę oraz sto-suje podstawowe techniki pracy grupy, takie

jak burza mózgów czy praca w mniejszych grupach. Zadaniem facylitatora jest też re-agowanie na utknięcie dyskusji w martwym punkcie, zapętlenie problemu czy jego nad-mierne rozwinięcie w jedną stronę.

BURZA MÓZGÓW Burza mózgów polega na proponowaniu no-wych pomysłów. Technika ta daje każdemu członkowi grupy możliwość wniesienia własne-go wkładu i wywołuje wiele różnych intelektu-alnych i emocjonalnych reakcji na postawiony problem. Do burzy mózgów potrzebne są przy-najmniej cztery osoby, każdy uczestnik proszo-ny jest o zgłaszanie wszystkich pomysłów, jakie tylko przyjdą mu do głowy. Podstawowe zasa-dy, o których należy pamiętać:

skoncentrujcie się na wygenerowaniu jak największej liczby pomysłów;

nigdy nie odrzucajcie żadnego pomysłu; może się to wydawać dziwne, ale szalone po-mysły mogą ostatecznie prowadzić do rozwią-zań całkiem realistycznych;

zapisujcie pomysły na dużym arkuszu papie-ru, nawet jeżeli się powtarzają;

ważny jest wkład każdego uczestnika; w czasie burzy nie wolno nikogo krytykować; zachęcajcie uczestników do rezygnowania z

„własności” pomysłów; w czasie ćwiczenia nie omawiajcie praktycz-

nej realizacji pomysłów; niech to będzie zabawa! Pomoże to uniknąć

nudnych dyskusji i będzie inspirować każdego do aktywnego udziału; 81

uporządkujcie i wybierzcie pomysły po za-kończeniu burzy mózgów. Po burzy mózgów każdy może krytyko-wać, akceptować lub odrzucać zapropono-wane pomysły. Rozwijanie konstruktywnych pomysłów i przekształcanie tych „szalonych” w bardziej realistyczne może dać ciekawą listę czynności, jakie należy wykonać.

Dla uporządkowania realizacji zadania facyli-tator co jakiś czas wskazuje, na jakim etapie pracy jest grupa oraz dokonuje podsumowań.

Rzeczą bardzo pomocną może być zapisy-wanie najważniejszych omawianych zagad-nień na tablicy lub papierze, tak aby wszyscy uczestnicy mogli zaobserwować postęp dys-kusji, zauważyć wspólne punkty oraz moż-liwe różnice. Zapisywanie takie przypomina również grupie, że podczas zebrania powinien zostać osiągnięty cel lub podjęta decyzja. Dyskusję należy zakończyć przedstawieniem wy-niku pracy i wskazaniem merytorycznego udziału uczestników w osiągnięciu rezultatów spotkania.

82

{Dalsze planowanie i dzia-łanie}

Po pierwszym kroku postawionym w kierun-ku wzajemnego poznania się rozpoczyna się ustalenie wspólnego projektu. Oba te procesy idą równolegle, jednak priorytetowym celem pierwszych spotkań jest zbudowanie zaufania i poznanie się, natomiast na drugi plan należy odłożyć cele nastawione na realizację zada-nia, a więc na opracowanie wspólnej strategii działania. Na trzecim lub czwartym spotkaniu proporcje te powinny ulec zmianie. Budowa-nie relacji staje się wtedy celem drugopla-nowym, ustępując pola celom zadaniowym. Relacje między ludźmi będą budowały się w działaniu na rzecz rozwiązania problemu, dla którego grupa się spotyka. Na pierwszym spotkaniu facylitator stara się zaprezentować obecnym wstępnie zde-finiowany przez siebie problem oraz bardzo ogólne cele działania. Jednak nie należy się spodziewać, że partnerzy skupią się na szcze-gółowej analizie podanego materiału. Skupią się raczej na „okopywaniu” swoich pozycji. W czasie pierwszej prezentacji nie trzeba su-gerować też korzyści, jakie można odnieść przy współdziałaniu z prowadzącym nad tym problemem. Lepiej pozwolić, aby sami odszu-kali te korzyści, i podsuwać pomysły dopiero wówczas, gdy sami ich nie znajdą. To zabez-piecza inicjatora przed poczuciem innych, że to działanie jest im narzucane, że ktoś za nich zadecydował, co jest dla nich korzystne, a co

nie. W takiej sytuacji partnerzy mogą poczuć się wyłączeni z procesu podejmowania decy-zji, tymczasem to właśnie poczucie własnego wkładu motywuje członków do dalszego udzia-łu i zaoferowania swego czasu oraz zasobów.

Wstępne określenie problemu również musi podlegać negocjacjom. Organizacje mają różne spojrzenie na tę samą sprawę i nadają proble-mom różny stopień ważności. Spotkania grupy partnerskiej muszą skupiać się na znalezieniu wspólnych priorytetów. Również dzięki partne-rom sam prowadzący może zobaczyć problem w nowym dla siebie świetle.

Cele działania wypracowane wstępnie przez organizację inicjującą są przeformułowane zgodnie z oczekiwaniami całej grupy. Cele po-szczególnych partnerów mogą być zbieżne, ale mogą też całkowicie się rozmijać. Ponie-waż wszyscy partnerzy muszą się utożsamiać z projektem, to jako organizacja inicjująca fa-cylitator powinien zdecydować, czy dalej będzie uczestniczył w pracach grupy nad osiągnięciem tak określonego przez partnerów celu. Bardzo ważne jest, aby spośród sformułowanych ce-lów wybrać cele priorytetowe. Muszą to być cele, które w miarę możności odzwierciedlają potrzeby wszystkich partnerów, można szyb-ko zrealizować i gwarantują sukces. Te dwie ostatnie kwestie są bardzo istotne na począt-ku działalności. Sukces zapewni bowiem siłę partnerstwu. Da członkom wiarę w dalszy sens pracy. Musi być osiągnięty szybko, aby żmudna praca bez sukcesu nie spowodowała zniechę-cenia partnerów. 83

Metody działania zależą od potencjału grupy. Ważne jest, aby w miarę możliwości równo rozdzielić zadania. Nie można obarczać jed-nych nadmiernie, a innych pozostawiać na uboczu. Nawet jeśli ktoś nie rwie się do pracy, to należy przydzielić mu jakieś zadanie, po-nieważ to eliminuje poczucie marginalności, przysparza poczucia ważności.

{Tworzenie sieci i koalicji na rzecz seniorów} W ostatnim dziesięcioleciu wyraźnie wzro-sła rola trzeciego sektora, w tym organizacji seniorskich, w kształtowaniu jakości życia mieszkańców. Organizacje rozpoznawane są przez partnerów publicznych jako rzetelni wykonawcy usług publicznych oraz – coraz częściej – świadome różnych problemów struktury, pomagające administracji publicz-nej w tworzeniu i wdrażaniu strategii, planów, polityk. W wielu miastach działają organiza-cje skupiające seniorów, czego przykładem są uniwersytety trzeciego wieku, które co-raz częściej angażują się w rzecznictwo (np. w miejskich radach seniorów) oraz realizują ciekawe, nierzadko innowacyjne przedsię-wzięcia (banki czasu, wolontariat seniorów, projekty międzypokoleniowe). Dzięki temu organizacje seniorskie budują dobre relacje z władzami lokalnymi, podejmują też dzia-łania merytoryczne z innymi organizacjami trzeciego sektora. Bardzo efektywnym na-

rzędziem współpracy organizacji seniorskich z instytucjami publicznymi oraz innymi or-ganizacjami pozarządowymi są różnego typu fora, zespoły, sieci, porozumienia czy koalicje – grupy skupiające różnych partnerów dzia-łających na rzecz osób starszych. Porozumienia takie mają najczęściej dwa podstawowe zakresy działania: tworzenie dobrze współpracującego ze sobą środowiska lokalnego oraz realizację akcji i projektów na rzecz osób starszych. Spotykając się, uczest-nicy takich sieci współpracy dają i otrzymują wiele korzyści. Jest to z pewnością wzajemne wsparcie, wymiana informacji i doświadczeń, możliwość prowadzenia ciekawej i inspiru-jącej dyskusji wokół dobrej praktyki. Coraz częściej grupy takie podejmują się też poważ-niejszych, wręcz systemowych działań, wpły-wając na opinię publiczną, na politykę lokalną i prowadzenie rzecznictwa osób starszych.Lokalne struktury partnerskie, jak sieci współpracy czy koalicje, mają zawsze jakąś określoną formę, wewnętrzną strukturę, róż-ne powiązania między uczestnikami. Sieci mogą też przyjmować na danym etapie swo-jego rozwoju różne cele – od najprostszych, związanych z wymianą informacji i pozna-waniem się, przez podejmowanie wspólnych akcji, na długofalowych projektach koń-cząc. Organizacje i instytucje uczestniczące w takim partnerstwie realizują wypracowane przez siebie cele, zasady pracy, wspólne za-dania oraz działania, za które partnerzy tak-że ponoszą odpowiedzialność. Nierzadko od poszczególnych uczestników oczekuje się za-angażowania środków własnych we wspólne

84

przedsięwzięcia, np. prowadzenie sekretariatu przez ośrodek pomocy społecznej lub sfinan-sowanie wydruku ulotek przez urząd miasta. W przypadku organizacji podejmujących się pomocy osobom starszym najbardziej po-lecane są sieci współpracy oparte na wspól-nocie merytorycznej, na przykład mogą porozumieć się z podmiotami zajmującymi się osobami niepełnosprawnymi czy eduka-cją ekologiczną lub opieką paliatywną. Or-ganizacje takie skupiają się wówczas wokół diagnozowania, promowania i rozwiązywania znanych sobie problemów, którymi zajmują się na co dzień w swoich społecznościach. Taka forma współpracy daje korzyści i part-nerom, i podopiecznym, i opinii publicznej. Tworzy się usługi o wyższym standardzie dla lokalnej społeczności dzięki wykorzystaniu doświadczeń innych partnerów, a w działa-niach wykorzystuje się różnorodne zasoby i potencjał poszczególnych członków sieci. Ponadto tego typu organizacje wypracowują wspólną politykę zewnętrzną wobec nega-tywnych zjawisk społecznych i politycznych, włączają w to środki masowego przekazu i ekspertów. Nie do przecenienia jest tworzo-na w ramach sieci płaszczyzna wzajemnego wsparcia emocjonalnego dla uczestników. Często sami mówią, że na spotkaniu organi-zacji sieciowej „doładowali akumulatory” po-trzebne do dalszego działania. Warto więc przyjrzeć się czynnikom, które decydują o tym, że powstające grupy współ-pracy rozwijają się i efektywnie podejmują różne wspólne działania. Warto dowiedzieć się, co wpływa na to, że niektóre sieci czy ko-

alicje odnoszą sukces, inne zaś szybko koń-czą dopiero co rozpoczętą współpracę. Na podstawie analizy polskich dobrych praktyk w zakresie tworzenia takich lokalnych poro-zumień można podjąć próbę podsumowania najważniejszych czynników wpływających na utworzenie udanego partnerstwa. Można je pogrupować w kilka obszarów związanych z otoczeniem, partnerstwem jako instytucją i udziałem osób-reprezentantów partner-skich instytucji.Przede wszystkim należy wziąć pod uwa-gę to, że każde partnerstwo działa w pewnej przestrzeni terytorialnej i administracyjnej będącej wspólnotą mieszkańców, ale zarzą-dzanej przez organy administracji publicznej. Właśnie dlatego nastawienie władz lokalnych do jakiejkolwiek grupy partnerskiej staje się często najważniejszym czynnikiem decydu-jącym o sukcesie lub niepowodzeniu inicja-tywy1. Idealnie jest, gdy samorząd wspiera aktywność organizacji i instytucji na podle-głym mu terenie, gdy staje się liderem zmia-ny społecznej. W procesie podejmowania decyzji dotyczących rozwoju regionu i two-rzenia polityki publicznej, w tym wobec osób starszych, przedstawiciele administracji sa-morządowej dostrzegają konkretne korzyści z konsultowania swoich decyzji z osobami bardziej kompetentnymi w danej kwestii. Po-żądane jest zatem wspieranie przez władze lokalne i włączanie się ich przedstawicieli do

1 por. Partnerstwa lokalne w Polsce. Kondycja, struktura, wyzwania. Raport badawczy, opr. A. Jarzębska, W. Knieć, Kraków 2010, s. 65

85

takich struktur partnerskich, jak koalicje na rzecz osób starszych, lokalne rady seniorów, branżowe grupy partnerskie. Warto też zadbać o to, aby w procesie two-rzenia i funkcjonowania partnerstwa istniała współpraca wszystkich sektorów: społeczne-go, biznesowego i publicznego. Każdy part-ner w danej grupie współpracy jest bowiem związany z jednym z trzech podstawowych sektorów życia społeczno-gospodarczego (administracja publiczna, organizacje nie-zależne, przedsiębiorcy), może więc wnieść do partnerstwa nieoceniony i unikatowy bagaż doświadczeń, zasobów i pomysłów niedostępnych innym. Wszystkie trzy sek-tory mogą również skutecznie współdziałać, uzupełniając słabe strony partnera wła-snymi atutami. Uzupełnianie się partnerów i dysponowanie przez nich zupełnie różny-mi zasobami i kompetencjami stanowi siłę partnerstwa, ponieważ pojawia się synergia – nowa jakość działania – której nie ma ża-den z sektorów działających osobno, bez współpracy2. Do podstawowych zasobów będących w zasięgu każdej grupy należą:

materiały i fundusze oraz zasoby ludzkie – środki, dzięki którym grupa ma większą możliwość wpływania na oczekiwane zmiany; oprócz pieniędzy jest to także skorzystanie ze sprzętu i wyposażenia, lokali i budynków oraz innych zasobów danego udziałowca, w tym zasobów ludzkich (na przykład wolontariuszy); tym rodzajem zasobów najczęściej dysponują instytucje publiczne i urzędy oraz – w zakresie pracy wolontariackiej – organizacje pozarządowe;

pozycja prawna – interesariusze, którzy są blisko związani z władzami publicznymi, mają swoisty autorytet wynikający z formalnej po-zycji, gwarantujący oficjalne poparcie innych autorytetów dla „naszej wspólnej pracy”; jeśli partnerstwo jest pozbawione tego czynnika, to bardzo trudno będzie wdrożyć rezultaty jego pracy; tutaj można pomyśleć o pracow-nikach instytucji publicznych, urzędnikach, radnych, władzy;

status – czasami jest to formalny status li-dera, pomocny zwłaszcza przy negocjacjach z innymi interesariuszami i partnerami, cza-sem osoba ważna dla partnerstwa nie pełni obecnie żadnej eksponowanej funkcji, ma jednak takie doświadczenie z przeszłości, jest lokalnym autorytetem, byłym lub aktyw-nym politykiem; ze statusem łączy się dostęp i posiadanie ważnych informacji, które innym jest niełatwo zdobyć;

„dojścia” – niektórzy interesariusze mają bardzo dobry wpływ na różnych decydentów, umieją pozyskać środki finansowe, organi-zacyjne, materialne, jakie stawia się do ich dyspozycji; czasami dojścia wynikają z pozy-cji prawnej, czasami ze statusu, czasami są związane z indywidualnymi doświadczeniami i powiązaniami poszczególnych osób;

umiejętności – członkowie mogą posiadać różne umiejętności potrzebne do rozwoju

2 Por. P. Lloyd, Partnerstwo i przedsiębiorczość spo-łeczna: budowanie społeczeństwa obywatelskiego przy jednoczesnym zaspokajaniu zapotrzebowania na usługi społeczne, w: Praca, kształcenie, partner-stwo, Warszawa 2004. s. 108

86

partnerstwa, a odmienne od tych, które są związane ze statusem; taką przewagę może stanowić umiejętność twórczego myślenia, kreatywność, niestereotypowe podejście do problemów, ale także umiejętność syste-matyzacji materiału, porządkowania działań, myślenia analitycznego; za potrzebne umie-jętności można również uznać skuteczne pro-wadzenie spotkań, sporządzanie sprawozdań, pisanie wniosków;

osobowość – zdolność wywierania wpływu na innych jest bardzo cenna, stąd pożądane jest w partnerstwie posiadanie charyzmy, energii, pewnego magnetyzmu czy dowcipu, przynajmniej u niektórych osób; miłe uspo-sobienie i poczucie humoru, sprzyjające na-wiązywaniu osobistych kontaktów i budujące pozytywny wizerunek partnerstwa, mogą być bardzo pożądanymi cechami występują-cymi u znajomej osoby, którą warto włączyć do grona sojuszników i zabierać na ważne spotkania i imprezy;

czas – to główne pojęcie związane z pracą w partnerstwie; dysponowanie czasem, któ-ry może być spożytkowany dla partnerstwa, jest zasobem, jaki każdy uczestnik powinien wnieść jako minimalne zobowiązanie.Warto także zauważyć, że udane partner-stwo to grupa, w której uczestniczą zarówno instytucje i organizacje z różnych sektorów i środowisk, jak i konkretni ludzie z ich wy-jątkowymi kompetencjami i umiejętnościami. Może na początku będzie im trudno się poro-zumieć, ponieważ zwykle funkcjonują w róż-nych środowiskach, ale z czasem dostrzegą

ogromny potencjał wynikający właśnie z ich różnego myślenia i funkcjonowania3.Sukces partnerstwa zależy także od tego, jak ono funkcjonuje jako grupa realizująca zada-nia w procesie rozwoju wzajemnych relacji i oddziaływania międzyludzkiego. Z jednej strony na rozwój takiej grupy wpływa sku-teczna realizacja zadań, czyli dobra orga-nizacja bieżącej działalności i odpowiednio dostosowane do indywidualnych potrzeb wsparcie oraz organizacja pracy. Prowadze-nie wspólnej analizy problemów w społecz-ności, uzgadnianie preferowanego obszaru działania, wspólne wyznaczanie zadań i po-dejmowanie zobowiązań możliwych do reali-zacji przez poszczególnych partnerów. Ważną rolę odgrywa tutaj konsekwentny zespół ko-ordynujący, pomagający stworzyć wspólną wizję i proste, ale efektywne struktury orga-nizacyjne.Niezwykle ważnym czynnikiem rozwoju grupy jest cały proces budowania zespołu, łączenia pojedynczych uczestników grupy w poczuciu wspólnoty i koleżeństwa. Bar-dzo w tym pomaga posiadanie tych samych norm i wartości w grupie: lojalności, szczero-ści, otwartości, zaufania, współpracy, docho-dzenie do konsensusu przy podejmowaniu decyzji. Dzięki konieczności wykorzystania posiadanych w grupie zasobów poszczególne osoby muszą rozwinąć umiejętności i wiedzę fachową w celu pełnego włączenia się do no-wego sposobu działania. Wpływa to korzystnie

3 Por. R. Tennyson, Poradnik partnerstwa, Kraków 2006, s. 3

87

zarówno na skuteczność pracy grupy, jak i na osobisty rozwój uczestników, którzy dostrzegają w tym dziele szansę realizacji własnych oczekiwań. Udane grupy współpracy tworzą sobie pro-stą, ale funkcjonalną strukturę wewnętrzną. Wszyscy uczestnicy sieci czy koalicji wspól-nie tworzą i czuwają nad realizacją planów i działań partnerstwa. Zaleca się, aby decy-zje podejmować wyłącznie w ramach kon-sensusu, czyli jednomyślnie, bez głosowań. Unika się w ten sposób dzielenia grupy na tych, których zdanie zwyciężyło i na prze-granych. Długofalowo to bardzo pomaga w utrzymaniu jedności grupy, nawet jeśli trzeba nieco dłużej podyskutować i odsunąć w czasie moment podjęcia decyzji w jakiejś kwestii. Dobrze jest również, jeśli spotkania partnerstwa odbywają się regularnie, czę-sto i nie trwają zbyt długo. Rekomendowana częstotliwość to jedno spotkanie w miesią-cu, trwające około dwóch godzin. W takim czasie można zarówno porozmawiać mery-torycznie, jak i znaleźć czas na luźne rozmo-wy czy żarty. Ostatnią kwestią, o którą warto zadbać, aby współpraca była udana, są pieniądze. Mimo że grupa partnerska nie ma osobowo-ści prawnej, to może opracowywać projekty i starać się o zewnętrzne dofinansowanie. Najczęściej w takiej sytuacji jeden silniej-szy organizacyjnie partner bierze na siebie obsługę wspólnie przygotowanych projek-tów, w zakresie księgowym, bankowym i koordynacyjnym. Może to być urząd mia-sta, gdyż dysponuje największym do tego

potencjałem organizacyjnym, może to być również organizacja pozarządowa, mająca doświadczenie w ubieganiu się metodą pro-jektową o środki zewnętrzne.

88 89

Załącznik

{Przykłady projektów ak-tywizacji społecznej osób starszych}

Poniżej zostało opisanych dziesięć przykła-dów projektów skierowanych do osób star-szych służących ich aktywizacji społecznej. Mają one posłużyć jako inspiracja dla osób i instytucji działających na rzecz aktywizacji osób starszych.

Siedem z tych projektów to działania reali-zowane w Polsce, pokazujące różne pomysły na aktywizację osób starszych w społeczno-ściach lokalnych. Ich uzupełnieniem są trzy przykłady zagraniczne, ilustrujące pomysły dotychczas w Polsce nierealizowane lub też niewykorzystywane w zakresie aktywizacji seniorów.

Kilka z opisywanych inicjatyw skierowa-nych jest głównie lub wyłącznie do starszych mężczyzn, których – jest to doświadczenie nie tylko polskie – trudniej aktywizować spo-łecznie niż kobiety.

Każdy z projektów opisany jest według tego samego schematu i może stanowić inspira-cję do działania dla innych. W każdym opisie podane są również kontakty do realizatorów, które mogą być pomocne podczas wdrażania pomysłów.

Większość z prezentowanych projektów opiera się na podobnym, prostym schemacie działania. Najpierw pojawia się pomysł, nieko-

niecznie oryginalny (w części z opisywanych projektów wykorzystuje się pomysły spraw-dzone już w innych krajach). Potem należy znaleźć instytucję lub organizację albo kilka podmiotów, które podejmą ryzyko wdroże-nia projektu, przekonają do niego seniorów i wesprą ich w jego realizacji. No i najważ-niejszy czynnik: grupa osób starszych, któ-ra się w te działania zaangażuje i weźmie na siebie ciężar ich realizacji i kontynuacji.

Prezentowane projekty z reguły nie wy-magają wielkich nakładów finansowych, niektóre z nich można nawet zrealizować bezkosztowo, jeśli będzie dla nich wsparcie lokalowe czy rzeczowe ze strony organizacji pozarządowych, lokalnego biznesu czy sa-morządu i jego instytucji.

Niezależnie od specyfiki prezentowanych projektów fundamentem każdego z nich jest zaangażowanie samych seniorów. Aby je uzyskać, konieczne jest motywowanie osób starszych do działania. Dlatego war-to pokazywać seniorom korzyści, jakie daje im podjęta przez nich aktywność społeczna. A są nimi: poczucie własnej wartości i uży-teczności dla innych, nawiązanie kontaktów międzyludzkich, często ucieczka przed sa-motnością, zachowanie kondycji psychicz-nej i fizycznej, możliwość realizacji własnych pasji, rozwijanie umiejętności, zdobywanie nowej wiedzy, poczucie dobrze wykorzysta-nego czasu.

Na końcu tekstu znajduje się lista uży-tecznych stron internetowych, na których można znaleźć więcej przykładów inicjatyw aktywizujących osoby starsze.

Tytuł projektu/inicjatywySpołeczny Bank Czasu w TczewieCele

aktywizacja społeczna osób po 50. roku życia oraz osób niepełnosprawnych,

zmiana wizerunku osób starszych w spo-łeczności lokalnej,

budowanie wzajemnego zaufania społecz-nego.Grupy doceloweOsoby starsze i niepełnosprawne bez względu na płeć.Metody aktywizacjiAktywizacja i integracja oparta na zasadach Społecznego Banku Czasu. Formuła ta trafiła do Polski ze Stanów Zjednoczonych i od kil-ku lat rozwija się w naszych społecznościach lokalnych. Jest to nieformalna sieć wymia-ny usług, w której walutą jest czas. W ban-ku można zaoferować praktycznie wszystko – od nauki obsługi komputera po lekcje szy-dełkowania. Główną zasadą pozostaje równo-ważność wszystkich proponowanych usług, niezależne od ich rynkowej wartości. W każ-dej wymianie jednostką przeliczeniową jest godzina. Bank Czasu buduje relacje oparte na zaufaniu pomiędzy uczestnikami, aktywizu-je ich do działań na rzecz innych. Formuła ta wykorzystywana jest przez grupy osób w róż-nym wieku, ale szczególnie dobrze sprawdza się w środowiskach seniorów, jak w Tczewie czy Częstochowie. Główne działania i ich efektySpołeczny Bank Czasu w Tczewie powstał w 2005 roku z inicjatywy Miejskiego Ośrod-ka Pomocy Społecznej (MOPS), który od lat

wspiera różne formy aktywności społecznej. Bank działa w strukturze MOPS-u i rozwija środowiskową metodę pracy socjalnej po-przez inicjowanie ruchu wsparcia w grupie osób dotkniętych wykluczeniem społecz-nym w formie pośrednictwa we wzajemnej wymianie usług i pomocy pomiędzy jego uczestnikami. Największą i najbardziej ak-tywną grupą uczestników Banku są osoby starsze. W ofercie Banku można znaleźć bardzo zróżnicowane usługi: od drob-nych prac domowych, odwiedzin w domu, wspólnych spacerów, poprzez pomoc w wykonaniu czynności urzędowych, na-ukę angielskiego czy obsługi komputera, po tworzenie tematycznych grup wspar-cia czy organizację imprez i konferencji. Aby wzmocnić wspólne więzi, uczestnicy Banku organizują cykliczne spotkania in-tegracyjne, wspólne wycieczki. Podejmują także działania służące całej społeczności, np. urządzają doroczne obchody Czerwca Aktywnych Społeczności, Międzynarodo-wego Dnia Osoby Starszej czy Dnia Osób Chorych na Schizofrenię. Wymiana usług tworzy sieć oparcia spo-łecznego, która sprawia, że ludzie w więk-szym stopniu mogą liczyć na pomoc ze strony innych. Osoby starsze i niepełno-sprawne, wcześniej samotne i niedowar-tościowane, teraz zachęcają innych do tego, że warto wyjść z domu i spędzić czas na wspólnej pracy, nauce czy rozrywce. Uczestnic-two w Banku pozwala na poznanie i zrozumienie istoty współdziałania, rozwija postawę odpo-wiedzialności społecznej.

90 91

Obecnie w projekcie bierze udział 145 osób starszych i niepełnosprawnych. Osoby te na bieżąco realizują zadania samopomocy w oparciu o katalog usług, który zawiera bli-sko 70 różnorodnych form wsparcia, pozwa-lających osobom uczestniczącym na trwałą zmianę jakości życia. Sama wymiana usług jest bezkosztowa, wymaga jedynie zaangażowania koordynato-ra wymian, który często traktuje swoją pracę jako usługę w ramach Banku. Koszty zwią-zane są głównie ze spotkaniami i imprezami organizowanymi przez „bankowiczów” dla społeczności lokalnej.RealizatorzyRealizatorami projektu są sami seniorzy – „ban-kowicze” – wspierani przez Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej. Partnerami w działaniach Banku są m.in.: Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów, Tczewski Uniwersytet Trzeciego Wieku, Zarząd Miejski PKPS, Fundacja Domu Kultury w Tczewie, Polskie Towarzystwo Stwardnienia Rozsianego.Źródła finansowaniaProjekt jest finansowany głównie z nagrody zdobytej w ramach V edycji ogólnopolskie-go konkursu na najlepszy program jednost-ki samorządu terytorialnego szczebla gminy i powiatu na rzecz osób niepełnosprawnych: „Równe szanse, równy dostęp 2007”, którego organizatorem był Państwowy Fundusz Re-habilitacji Osób Niepełnosprawnych. Ponadto formuła ruchu samopomocy realizowana jest w ramach bieżącej działalności Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej. Inne nakłady związane z działaniami ruchu samopomocy

wśród osób starszych i niepełnosprawnych, w tym praca oraz zasoby materialne (np. narzędzia, pomieszczenia, artykuły biurowe i papiernicze) i pozamaterialne (wiedza, sieć powiązań, zależności, umiejętności, doświad-czenie, zaufanie, zaangażowanie, kreatyw-ność) pozyskiwane są w ramach partnerstwa z lokalnymi instytucjami i organizacjami.KontaktSpołeczny Bank Czasu w Tczewie, ulica Ła-zienna 5; tel. (58) 530 22 20; strona interne-towa: www.mops.tczew.pl

Tytuł projektu/inicjatywy„Latające Babcie”, ŁódźCele

aktywizacja i realizacja własnych pasji przez osoby po 55. roku życia,

integracja pokoleń.Grupy doceloweOsoby po 55. roku życia.Metody aktywizacjiWolontariat oparty na realizacji własnych pa-sji, którego beneficjentami są dzieci.Główne działania i ich efektyProjekt „Latające Babcie” powstał w ramach Stowarzyszenia kobiety.lodz.pl w 2008 roku przy wsparciu programu „Seniorzy w akcji” realizowanego przez Towarzystwo Inicjatyw Twórczych „ę”. Na pomysł projektu wpadła jedna z uczestniczek warsztatów literackich prowadzonych przez Stowarzyszenie. Pro-jekt opiera się na pracy kilkunastu wolon-tariuszy, przede wszystkim kobiet w wieku powyżej 55 lat. Babcie i dwóch dziadków

piszą bajki i wierszyki dla dzieci, a następnie reżyserują i wystawiają na ich podstawie spektakle w szpitalach, szkołach, bibliote-kach i domach dziecka. Podchodzą do tego bardzo profesjonalnie, odbywają konsultacje literackie, psychologiczne i teatralne. Dzię-ki temu cały czas uczą się czegoś nowego, a dzieci nigdy się nie nudzą. Seniorzy uczestniczący w projekcie, za-nim rozpoczęli swoją twórczość, skorzystali z profesjonalnych warsztatów pisarskich i te-atralnych. Pisane przez nich bajki nie tylko pozwalają dzieciom dobrze się bawić, lecz mają także działanie edukacyjno-terapeu-tyczne – pomagają wyzbywać się złości i smutku, uczą świata i zachowań prospo-łecznych, pokazują, co w życiu jest ważne, budują w dzieciach poczucie własnej warto-ści. Seniorzy z kolei zyskują pożytecznie spę-dzony wolny czas, realizują się w roli pisarzy, scenografów, aktorów. Doskonalą też swoje umiejętności organizatorskie czy fundra-isingowe. Czują się potrzebni, mają ogromną satysfakcję, widząc efekt swojej pracy – uśmiech na twarzy dziecka. Obecnie „Latające Babcie” mają pod sta-łą opieką kilkanaście łódzkich i podłódzkich przedszkoli oraz kilka szkół. Biorą udział w lokalnych wydarzeniach organizowanych przez media, biblioteki, również w Wielkiej Orkiestrze Świątecznej Pomocy. Podczas re-alizacji projektu zostały wydane także trzy książeczki z bajkami.RealizatorzyProjekt jest realizowany przez same osoby star-sze w ramach Stowarzyszenia kobiety.lodz.pl

przy współpracy i wsparciu osób indywidu-alnych, firm i instytucji publicznych z terenu Łodzi.Źródła finansowaniaDotacje otrzymane m.in. od: Polsko-Amery-kańskiej Fundacji Wolności w ramach progra-mu „Seniorzy w akcji”, Urzędu Miasta Łodzi, Narodowego Centrum Kultury w Warszawie, Urzędu Marszałkowskiego w Łodzi.KontaktUrszula Machcińska, e-mail: [email protected]; tel. kom.: 600 347 551; www.latajacebabcie.pl

Tytuł projektu/inicjatywy„Wkrętariusze – pomocna złota dłoń”, GdańskCele

aktywizacja osób starszych, integracja pokoleń, integracja społeczności lokalnej.

Grupy doceloweSeniorzy i młodzież bez względu na płeć, choć z uwagi na specyfikę działań projekt jest w szczególności adresowany do mężczyzn.Metody aktywizacjiWolontariat międzypokoleniowy oparty na świadczeniu usług użytecznych dla miesz-kańców społeczności lokalnej.Główne działania i ich efekty„Wkrętariusze – pomocna złota dłoń” to międzypokoleniowy zespół wolontariuszy dokonujący na osiedlu Brzeźno w Gdańsku bezpłatnych drobnych napraw. Inicjatywa powstania zespołu wyszła od członka Koła Emerytów w Brzeźnie. Pomysł podchwyciło 92 93

Regionalne Centrum Wolontariatu w Gdańsku. W ramach projektu na osiedlu Brzeźno działał specjalny punkt kontaktowy, gdzie miesz-kańcy mogli zgłaszać usterki, w tym samym celu założono też infolinię. Grupa pięciu se-niorów wolontariuszy z Koła Emerytów oraz pięciu młodych wolontariuszy, uczniów Ko-legium Pracowników Służb Społecznych, pomaga mieszkańcom poprzez wykony-wanie drobnych napraw elektrycznych czy hydraulicznych. Z tej pomocy bardzo często korzystają starsi i niepełnosprawni miesz-kańcy osiedla. Wszyscy starsi wolontariusze to mężczyź-ni, specjaliści w jakiejś dziedzinie, np. bu-downictwie, hydraulice, naprawie sprzętu AGD. Dokonują oni drobnych napraw domo-wych, remontów, renowacji mebli, a zimą pomagają w odśnieżaniu posesji. Młodzi wo-lontariusze to cztery kobiety i dwóch męż-czyzn. Wykonują zadania typu: mycie okien, wieszanie firan, porządki domowe i prace w ogródku (przekopanie ziemi, pielenie). „Wkrętariusze” starają się także zin-tegrować mieszkańców osiedla poprzez organizację pikników świątecznych czy wspólnych wycieczek. Projekt realizowany był w latach 2009–2010. Obecnie inicjatywa działa nieformalnie w oparciu o wolontariuszy-seniorów.RealizatorzyInicjatywa jest realizowana przez same oso-by starsze przy wsparciu młodych wolon-tariuszy. W latach 2009–2010 wspierana była przez Regionalne Centrum Wolontariatu w Gdańsku.

Źródła finansowaniaW okresie 2009–2010 projekt finansowa-ła Polsko-Amerykańska Fundacja Wolności w ramach programu „Seniorzy w akcji”.KontaktDziałania prowadzone przez „wkrętariu-szy” zostały udokumentowane na blo-gu projektu, dostępnym pod adresem: www.wkretariusze.blogspot.com.Kontakt poprzez Regionalne Centrum Wo-lontariatu w Gdańsku: tel. (58) 736 55 03, [email protected].

Tytuł projektu/inicjatywyStowarzyszenie Uniwersytet Trzeciego Wieku w LesznieCele

aktywizacja i integracja osób starszych, rozwój zainteresowań i kompetencji osób

starszych.Grupy doceloweSeniorzy bez względu na płeć.Metody aktywizacjiSamokształcenie i samopomoc realizowa-na w formule Uniwersytetu Trzeciego Wieku (UTW). Główne działania i ich efektyStowarzyszenie Uniwersytet Trzeciego Wie-ku w Lesznie działa od 1999 roku na terenie Leszna i powiatu leszczyńskiego w woje-wództwie wielkopolskim. Wprost nawiązuje do tradycji tego typu uczelni, która narodziła się we Francji w 1973 roku. Pierwszy polski UTW powstał w 1975 roku (Mokotowski Uni-wersytet Trzeciego Wieku). Obecnie w całym

kraju działa ponad 300 takich uniwersytetów.Celem UTW jest aktywizacja ludzi starszych, a także podnoszenie ich wiedzy i kompetencji oraz rozwijanie ich własnych pasji. Uniwersy-tety są formą kształcenia ustawicznego osób starszych, choć obecnie ich działania wykra-czają poza sferę edukacji i obejmują na przy-kład aktywizację fizyczną czy też wolontariat seniorów. UTW w Lesznie prowadzi szerokie działania aktywizujące osoby starsze. Należą do nich:

kształcenie ustawiczne osób starszych, rozwijanie ich sprawności fizycznej i inte-

lektualnej, upowszechnianie zasad profilaktyki zdrowotnej, rozwijanie zainteresowań i talentów słuchaczy, propagowanie różnorodnych form ruchu

(turystyki pieszej, rowerowej i kajakarstwa). Na Uniwersytecie działa 14 sekcji tema-tycznych, m.in. sekcja technologii informa-cyjnych, malarska, fotograficzna, filmowa, podróżnicza i pomocy koleżeńskiej, oraz 10 sekcji sportowych, m.in. rehabilitacji ru-chowej, bowlingu, aerobiku, nordicwalkin-gu. Uniwersytet organizuje także prelekcje i wykłady, imprezy integracyjne, konkursy, turnieje sportowe, wycieczki i wyjazdy, tak-że zagraniczne. Z oferty uczelni korzysta stale ponad 60 osób w wieku 50+, a samo Stowa-rzyszenie ma 350 członków. Seniorzy zaan-gażowani w działalność UTW podejmują także wolontariat, zarówno na rzecz innych osób starszych, jak i dzieci i młodzieży.

RealizatorzyDziałalność UTW w Lesznie opiera się przede wszystkim na zaangażowaniu jego członków, a także współpracy z samorządami terytorial-nymi, uczelniami wyższymi, organizacjami pozarządowymi.Źródła finansowaniaSkładki członkowskie, a także dotacje z samo-rządów terytorialnych, programu „Seniorzy w akcji” oraz Ogólnopolskiej Federacji Stowa-rzyszeń Uniwersytetów Trzeciego Wieku.KontaktAdres: 64-100 Leszno, ul. Łaziebna 14; tel.: (65) 529 63 37, tel. kom.: 665 002 360; www.utw.leszno.pl; e-mail: [email protected].

Tytuł projektu/inicjatywyKawiarenka Internetowa Aktywnego Seniora w ChęcinachCele

aktywizacja i integracja osób starszych, przeciwdziałanie e-wykluczeniu seniorów.

Grupy doceloweSeniorzy bez względu na płeć.Metody aktywizacjiSamokształcenie realizowane poprzez wy-korzystanie nowych technologii (komputera i Internetu). Główne działania i ich efektyProjekt realizowany był w 2011 roku przez Miejsko-Gminną Bibliotekę Publiczną w Chę-cinach w ramach Programu Rozwoju Bi-bliotek Fundacji Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego. Projekt polegał na utworze-niu w bibliotece kawiarenki internetowej dla

94 95

seniorów, w której osoby starsze mogłyby w dogodnych dla siebie warunkach oswajać się z komputerem i zdobywać umiejętności jego obsługi i korzystania z Internetu. W szko-leniu uczestniczyło dziesięć seniorek. Przez dwa miesiące dwa razy w tygodniu w biblio-tece prowadzone były warsztaty kompute-rowe. Podczas 12-dwugodzinnych spotkań seniorzy pracowali z wykorzystaniem kom-puterów. Warsztaty prowadziła osoba za-trudniona w ramach realizowanego projektu posiadająca wykształcenie informatyczne. W czasie pierwszych zajęć seniorzy poznawali budowę komputera, oswajali się z klawiaturą i myszką, pracowali z edytorem tekstu, uczyli się zapisywać wykonane przez siebie prace na komputerze. Kolejnym krokiem była na-uka wyszukiwania informacji w Internecie. Uczestnicy szkolenia zapoznali się również z możliwością zapisu danych na nośnikach pamięci zewnętrznej. Ważnym elemen-tem programu zajęć było zakładanie swojej pierwszej poczty elektronicznej. Największy entuzjazm wśród uczestniczek wzbudził ko-munikator internetowy – Skype. Efektem zrealizowanego projektu było powstanie w bibliotece kawiarenki interne-towej dla seniorów, czynnej od poniedział-ku do piątku w godzinach popołudniowych. Jest to również miejsce spotkań towarzy-skich, a także międzypokoleniowych, gdzie osoby starsze w przyjaznych dla siebie wa-runkach zdobywają wiele ciekawych infor-macji oraz pogłębiają dotychczasową wiedzę i zainteresowania. Poprzez projekt udało się pokonać bariery i lęki seniorów związane

z korzystaniem ze sprzętu komputerowego, a w rezultacie przeciwdziałać wykluczeniu społecznemu osób starszych z dostępu do nowoczesnych technologii i narzędzi komu-nikacyjnych. Podobne projekty realizowane są również w innych bibliotekach uczestni-czących w Programie Rozwoju Bibliotek.RealizatorzyMiejsko-Gminna Biblioteka Publiczna w Chę-cinach. Źródła finansowaniaW 2011 roku projekt był finansowany przez Fundację Rozwoju Społeczeństwa Informa-cyjnego w ramach Programu Rozwoju Bi-bliotek. Obecnie spotkania odbywają się w ramach bieżącej działalności biblioteki finansowanej przez samorząd gminy Chęciny.KontaktAdres: 26-060 Chęciny, ul. Białego Zagłębia 1; tel. (41) 315 11 24; e-mail: [email protected]; http://biblioteka.checiny.eu.

Tytuł projektu/inicjatywy„Program wspierania osób starszych w śro-dowisku lokalnym – integracja międzypoko-leniowa”, LubartówCele

aktywizacja i integracja społeczna osób starszych,

integracja międzypokoleniowa, integracja społeczności lokalnej.

Grupy doceloweOsoby starsze, ich rodziny, uczniowie szkół podstawowych i gimnazjów oraz szeroko rozumiana społeczność lokalna.

Metody aktywizacjiEdukacja osób starszych, integracja (w tym międzypokoleniowa) poprzez spotkania i wspól-ne imprezy z udziałem całej społeczności. Główne działania i ich efektyProgram jest wspierany przez samorząd gminny w Lubartowie, a jego głównym re-alizatorem jest Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej. W działania związane z progra-mem zaangażowane są także inne instytucje lokalne: Gminna Biblioteka Publiczna, szkoły podstawowe i gimnazja, a także policja i or-ganizacje pozarządowe. Od 2011 roku osią programu jest Wiejska Akademia Seniora (WAS). Można powiedzieć, że jest to UniwersytetTrzeciego Wieku w środo-wisku wiejskim. W ramach Akademii odbywa-ją się cykliczne wykłady, warsztaty i szkolenia dotyczące różnych obszarów zainteresowań osób starszych. Działa na przykład wydział in-formatyczny, gastronomiczny czy artystycz-ny. Celem Akademii jest nauczenie nowych lub doskonalenie już posiadanych przez seniorów umiejętności, możliwość realizowania przez nich pasji. Niektóre wykłady dotyczą kwestii ogólniejszych, np. przemian pokoleniowych we współczesnym świecie. Zajęcia prowadzone są najczęściej przez przedstawicieli lokalnych instytucji lub organizacji pozarządowych i są otwarte dla wszystkich mieszkańców, nie tylko dla osób starszych. Słuchacze WAS-u otrzymują indeksy, w których dokonywane są wpisy do-tyczące ich uczestnictwa w zajęciach. W ramach programu organizowane są też spotkania wigilijne, przygotowywane wspól-nie przez osoby starsze i młodzież, imprezy

sportowo-integracyjne, konkursy, np. kon-kurs fotograficzny z okazji Dnia Seniora.RealizatorzyGminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Lubar-towie, gmina Lubartów przy współpracy innych instytucji samorządowych, szkół, Kościoła, rad-nych, sołtysów oraz organizacji pozarządowych.Źródła finansowaniaŚrodki własne gminy, dotacje z urzędu woje-wódzkiego, środki własne uczestników. Wszel-kie działania odbywają się z wykorzystaniem gminnych zasobów (pomieszczeń biblioteki, świetlic i stołówek szkolnych, sal gimnastycz-nych, pomieszczeń konferencyjnych w budynku Urzędu Gminy, kompleksu sportowego Orlik). KontaktAdres: 21-100 Lubartów, ul. Lubelska 18A; tel.: (81) 855 20 13, (81) 854 59 10; e-mail: [email protected]

Tytuł projektu/inicjatywySpółdzielnia Socjalna „50+”, GdyniaCele

aktywizacja i integracja społeczna i zawodowa osób 50+ oraz osób niepełnosprawnych,

przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu osób starszych i niepełnosprawnych. Grupy doceloweOsoby starsze, niepełnosprawne, w szczegól-ności kobiety.Metody aktywizacjiSamozatrudnienie w formie spółdzielni socjal-nej pozwalające łączyć aktywność zawodową i społeczną. 96 97

Główne działania i ich efektySpółdzielnia socjalna to forma prawna pozwa-lająca wykorzystać działalność gospodarczą do realizacji celów społecznych, przede wszystkim integracji zawodowej i społecznej osób w trud-nej sytuacji życiowej. Spółdzielnia socjalna to rodzaj spółdzielni pracy opartej na zasadzie oso-bistego świadczenia pracy przez jej członków. Członkami spółdzielni są przede wszystkim osoby zagrożone społecznym wykluczeniem. Jest to forma przedsiębiorczości społecznej roz-wijającej się w Polsce od pięciu lat . Spółdzielnia Socjalna „50+” z Gdyni została założona w 2007 roku przez pięć niepełno-sprawnych kobiet: rencistkę, dwie bezrobotne oraz dwie będące na wcześniejszej emerytu-rze. Wszystkie kobiety były po mastektomii i nie mogły znaleźć zatrudnienia na otwartym rynku pracy. Poznały się w Stowarzyszeniu Amazonek Gdyńskich. Żadna z nich nie chcia-ła zdecydować się na założenie indywidual-nej działalności gospodarczej – spółdzielnia daje im poczucie wspólnoty oraz pewność, że w razie niedyspozycji mogą na siebie liczyć. Wybrały tę formułę także z uwagi na ulgi z nią związane (np. refundacja składek ZUS oraz możliwość otrzymania wsparcia ze środków publicznych). Spółdzielnia zatrudnia 7 kobiet, które świadczą usługi opiekuńcze, sprzątania pomieszczeń, dystrybucji materiałów rekla-mowych. Usługi zamawiane są przez firmy, osoby indywidualne i Urząd Miasta, który zleca spółdzielni m.in. organizowanie zajęć taneczno-ruchowych dla osób 55+ (jest to okazja do tworzenia więzi międzyludzkich i integracji środowiska osób dojrzałych).

Spółdzielnia pełni również funkcję swoistej grupy wsparcia dla zatrudnionych w niej ko-biet po mastektomii. Organizuje dla członkiń coroczne turnusy rehabilitacyjne, a na co dzień zajęcia ruchowo-taneczne. Założyciel-ki Spółdzielni działają też jako wolontariuszki na rzecz kobiet po onkologicznych zabiegach chirurgicznych.RealizatorzySpółdzielnia Socjalna „50+” z Gdyni. Źródła finansowaniaPrzychody z własnej działalności gospodar-czej, refundacje z PFRON-u, dotacje z samo-rządu, Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej oraz Europejskiego Funduszu Społecznego, przeznaczone na działalność społeczną spół-dzielni.KontaktAdres: 81-597 Gdynia, ul. Leopolda Staffa 13b lok. 6; tel.: (58) 629 49 08, tel. kom.: 504 229 176; e-mail: [email protected]

Tytuł projektu/inicjatywy„Wspólne czytanie” („GuidetFællesLæsning”), Aarhus, DaniaCele

integracja społeczna i aktywizacja osób w różnym wieku, w tym w szczególności osób starszych,

integracja pokoleń, integracja społeczności lokalnych.

Grupy doceloweOsoby w różnym wieku, w tym seniorzy, bez względu na płeć. Projekt skierowany jest głównie do osób samotnych, wykluczonych

społecznie, przeżywających traumy i będą-cych w trudnych sytuacjach życiowych.Metody aktywizacjiWolontariat oparty na wspólnym czytaniu literatury, który ma nie tylko znaczenie włą-czające i integracyjne, lecz także terapeu-tyczne dla osób będących w trudnej sytuacji życiowej, wykluczonych społecznie. Metoda ta została opracowana i jest popularyzowana przez angielskie stowarzyszenie The Reader Organisation.Główne działania i ich efektyProjekt jest stałą i główną formą działalności stowarzyszenia Læseforeningen z Aarhus w Danii. Stowarzyszenie ma charakter ogól-nokrajowy, ale działania w ramach projek-tu prowadzone są lokalnie, we współpracy z lokalnymi organizacjami, centrami wolon-tariatu, domami kultury, bibliotekami. Sto-warzyszenie inicjuje powstawanie w tych miejscach grup czytelniczych, przygoto-wuje także na specjalnych kursach liderów takich grup, którzy odpowiadają za animo-wanie i moderowanie pracy grupy. Gru-py spotykają się zazwyczaj raz w tygodniu w celu wspólnego czytania przez 1-2 godzi-ny. Uczestnicy spotkań czytają to, co razem ustalą: poezję, literaturę fantasy, książki przyrodnicze, kryminały. Wspólne czytanie jest zawsze okazją do wyjścia z domu, spo-tkania i rozmowy nie tylko na temat czy-tanych książek. Z tego powodu duża część osób uczestniczących w grupach czytelni-czych to osoby starsze i samotne. Obecnie w całej Danii lokalnie funkcjonuje kilkadzie-siąt takich grup czytelniczych.

Stowarzyszenie organizuje także imprezy popularyzujące czytelnictwo, w które włącza uczestników grup czytelniczych, animuje forum dyskusyjne wśród członków i wolontariuszy.RealizatorzyInicjatywa jest realizowana w dużej mie-rze przez wolontariuszy, w tym same osoby starsze przy wsparciu Stowarzyszenia oraz wsparciu organizacji obywatelskich i insty-tucji publicznych udostępniających przede wszystkim sale na wspólne czytania.Źródła finansowaniaGłównie składki członkowskie i darowizny od firm i osób prywatnych oraz dotacje ze środ-ków publicznych krajowych i unijnych.KontaktNanna Holm, e-mail: [email protected]; www.laeseforeningen.dk

Tytuł projektu/inicjatywyKlub Dziadków (NõmmeVanameesteKlubi), Tallin, EstoniaCele

aktywizacja i integracja społeczna starszych mężczyzn,

integracja społeczności lokalnej.Grupy doceloweMężczyźni w starszym wieku.Metody aktywizacjiSamoorganizacja oparta na formule klubowej i wspólnie realizowanych działaniach. Główne działania i ich efektyProjekt został zainicjowany przez Centrum Socjalne Haabersti z Tallina, które dostrzegło, że mężczyźni na emeryturze z reguły nie są

98 99

aktywni społecznie. Centrum jest jednostką pomocy społecznej nastawioną na wsparcie osób wykluczonych społecznie, w tym osób starszych. Centrum udzieliło pomieszczeń na spotkania Klubu oraz pomogło opraco-wać jego formułę i statut, który wyznacza zasady funkcjonowania Klubu i określa jego „elitarny” charakter. Elitarność ta polega przede wszystkim na tym, że członkami mogą być tylko mężczyźni i są przyjmowa-ni tylko za rekomendacją innych członków Klubu. W działaniach Klubu uczestniczą również kobiety, ale nie mogą być jego członkami. Celem Klubu jest spotykanie się seniorów dla rozwijania zainteresowań, pogłębiania wiedzy, uczestniczenia w ży-ciu społecznym i przede wszystkim miłego spędzania czasu.Klub organizuje bardzo różne działania. Obok regularnych spotkań są organizo-wane wykłady, kursy językowe, spotkania z ciekawymi ludźmi, konsultacje ze spe-cjalistami (prawne, medyczne). Panowie zajmują się również majsterkowaniem i sportem, biorą także udział w lokalnych i regionalnych imprezach rękodzielniczych i sportowych. Klub tworzy kilkudziesięciu seniorów, ma swoje władze oraz wyznacza składkę członkowską.RealizatorzyKlub Dziadków przy wsparciu Centrum So-cjalnego Haabersti z Tallina.Źródła finansowaniaSkładki członkowskie oraz wsparcie ze stro-ny firm i instytucji publicznych z Tallina.

KontaktAdres: Õismäe tee 24, 13511 Tallinn; e-mail: [email protected]; tel.: (0-0372) 5048455; http://nommevanameesteklubi.blogspot.com.es/.

Tytuł projektu/inicjatywy„Mężczyźni w Warsztatach” („Men in Scheds”),Wielka BrytaniaCele

aktywizacja starszych mężczyzn, przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu

seniorów. Grupy doceloweMężczyźni w starszym wieku.Metody aktywizacjiSamoorganizacja oparta na wspólnej realiza-cji własnego hobby. Główne działania i ich efektyPomysł aktywizacji i integracji starszych mężczyzn w formie warsztatów narodził się w Australii w 1995 roku. Jest on silnie za-korzeniony w anglosaskiej tradycji, w któ-rej wielu mężczyzn ma swoje „szopy” (ang. scheds), czyli warsztaty, w których majster-kuje, naprawia różne sprzęty, spędza czas na pogawędkach z innymi mężczyznami. W Polsce podobną funkcję dla wielu męż-czyzn pełnią przydomowe garaże. Taki do-mowy warsztat jest więc także miejscem towarzyskich spotkań w męskim gronie. Pomysł dość szybko został wdrożony w Au-stralii, przeniósł się także do innych krajów, przede wszystkim na Wyspy Brytyjskie. W Wielkiej Brytanii projekt „Mężczyźni w Warsztatach” został zainicjowany w 2008

roku przez organizację pożytku publicznego Age UK. Organizacja ta wspiera osoby star-sze, m.in. oferuje im różne formy aktywiza-cji społecznej i samoorganizacji. Projekt jest skierowany do mężczyzn 60+,a jego mottem jest hasło: „Szopa jest dla mężczyzny tym, czym torebka dla kobiety”. Age UK oferuje im wyposażone szopy-warsztaty, wynaję-te lub otrzymane od samorządów lokalnych, a następnie wyposażone przez lokalne firmy. Najczęściej warsztat jest przystosowany do obróbki drewna i renowacji mebli, ale w miarę lokalnych potrzeb i możliwości ten zakres jest poszerzany. W niektórych szopach są także pracownie garncarskie, ślusarskie czy ogrod-nicze. Produkty wytwarzane w warsztatach są za pośrednictwem Age UK sprzedawane. Age UK oferuje również wsparcie in-struktorów, którzy pomagają zorganizować warsztat i przyuczają seniorów do wykony-wania określonych prac. Potem warsztatami zarządzają sami zainteresowani. Partnerem lokalnym są bardzo często małe organizacje pozarządowe, zdarzają się również przypadki, kiedy zainteresowani seniorzy sami zakładają stowarzyszenia po to, aby móc zorganizować i prowadzić warsztat. Dla seniorów uczestniczenie w warsztatach to zwalczanie samotności, odbudowanie po-czucia własnej wartości, możliwość realizacji własnych pasji, zdobycia nowych umiejętności oraz okazja do wspólnych spotkań przy obo-wiązkowej angielskiej herbacie i ciasteczkach.W Wielkiej Brytanii działa lokalnie kilkadzie-siąt takich warsztatów, w każdym uczestni-czy od kilku do około 20 mężczyzn.

RealizatorzyAge UK, lokalnie działające stowarzyszenia i sami seniorzy.Źródła finansowaniaDotacja z National Lottery, środki własne Age UK, składki, wsparcie lokalnych firm i samorządów.Kontakte-mail: [email protected], www.ageuk.org.uk

Strony internetowe organizacji działających na rzecz osób starszych

Program Rozwoju Bibliotek (strona programu zawiera informacje o projektach realizowa-nych przez biblioteki, w tym także skierowa-nych do osób starszych): www.biblioteki.org

Program Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności „Działaj Lokalnie” (strona programu zawiera informacje o projektach aktywności społecznej realizowanych w całej Polsce, tak-że przez osoby starsze): www.dzialajlokalnie.pl

Program „Seniorzy w akcji” (strona progra-mu zawiera przykłady projektów społecznych realizowanych przez seniorów): www.seniorzywakcji.pl

Akademia Pełni Życia: www.apz.org.pl Ogólnopolska Federacja Stowarzyszeń Uni-

wersytetów Trzeciego Wieku: www.federacjautw.pl

Uniwersytety Trzeciego Wieku w Polsce: www.utw.pl

Fundacja dla Uniwersytetu Jagiellońskiego: www.fundacja.uj.pl100 101

Stowarzyszenie „mali bracia Ubogich”: www.malibracia.org.pl

Europejskie Stowarzyszenie Promocji Ak-tywności Ruchowej 50+: www.espar50.org

Centra Wolontariatu: www.wolontariat.org.pl Forum 50+. Seniorzy XXI wieku:

www.senior.info.pl Centrum Inicjatyw Senioralnych z Poznania:

www.centrumis.pl Centrum Aktywności Seniorów w Gdańsku:

www.seniorzy.ug.gda.pl

102

{Noty o Autorach}

Tomasz Schimanek – polityk społeczny, eks-pert Akademii Rozwoju Filantropii w Polsce i Instytutu Spraw Publicznych. Szkolenio-wiec i doradca instytucji samorządowych, organizacji pozarządowych, przedsiębior-ców i funduszy lokalnych w zakresie rozwoju współpracy międzysektorowej. Członek Rady Działalności Pożytku Publicznego drugiej ka-dencji, członek Rady Programowej kwartalnika „Trzeci Sektor”.

Zbigniew Wejcman – działacz pozarządowy, od 1993 r. pracuje w Biurze Obsługi Ruchu Ini-cjatyw Społecznych BORIS, organizacji człon-kowskiej Sieci SPLOT i Federacji MAZOWIA. Jako konsultant, animator i szkoleniowiec specjalizuje się z problematyce współpra-cy JST i III sektora w obszarze standaryzacji, federalizacji i rzecznictwa, partnerstw lokal-nych oraz ekonomii społecznej. Wykładowca na UKSW, PAN, Collegium Civitas, UG.

1. Wprowadzenie {Małgorzata Koziarek}

2. O aktywności osób starszych w Polsce {Tomasz Schimanek}

3. Wsparcie rządu i Unii Europejskiej {Tomasz Schimanek, Zbigniew Wejcman}

4. Sposoby i formy aktywizacji społecznej {Tomasz Schimanek}

5. O czym warto pamiętać w pracy z seniorami {Tomasz Schimanek}

6. Sposób na aktywizację w 7. krokach {Tomasz Schimanek}

7. Doświadczenia Piekar Śląskich i Tarnobrzega {Zbigniew Wejcman}

Przedstawienie oferty dla seniorów w obu społecznościach

Pomysły na działania

Podsumowanie

8. Co jest ważne w pracy nad wspólnymi pomysłami {Zbigniew Wejcman}

{ SPIS TREŚCI}

Eksperci wiodący projektu: Paulina Sobiesiak-Penszko, Zbigniew Wejcman

Koordynacja: Małgorzata Koziarek, Daria Walczak

Redakcja językowa: Magdalena Otlewska (bezbledu.pl)

Fotografie na str. 9,15, 20, 25, 37, 46, 59, 82, 88 : Maria Sternicka;

na stronach 64, 73: Tadeusz Gadawski

Projekt graficzny i skład: Pracownia Grafiki, współpraca: Maria Sternicka

Za treść publikacji odpowiada Fundacja Instytut Spraw Publicznych,

poglądy w niej wyrażone nie odzwierciedlają oficjalnego stanowiska

Komisji Europejskiej

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

Publikacja dystrybuowana nieodpłatnie

Copyright by Fundacja Instytut Spraw Publicznych

ISBN: 978-83-7689-138-5

Wydawca: Instytut Spraw Publicznych, ul. Szpitalna 5, lok. 22,00-031 Warszawatel. (48-22)5564260, fax: (48-22) 5564262, e-mail: [email protected], www.isp.org.pl

AKTYWNI SENIORZY - ngo.chorzow.eungo.chorzow.eu/_DOKUMENTY/Aktywni_seniorzy.pdf · w dostępne dla...

Documents

Transcript of AKTYWNI SENIORZY - ngo.chorzow.eungo.chorzow.eu/_DOKUMENTY/Aktywni_seniorzy.pdf · w dostępne dla...