Podrêcznik rewitalizacji - ngo.chorzow.eungo.chorzow.eu/_DOKUMENTY/podrecznik_rewitalizacji.pdf ·...

URZ¥DMIESZKALNICTWAI ROZWOJU MIAST

Deutsche Gesellschaft fürTechnische Zusammenarbeit (GTZ) Gmbh

Warszawa 2003

Zasady, procedury i metody dzia³ania

wspó³czesnychprocesów

rewitalizacji

Podrêcznik rewitalizacji

Podrêcznik rewitalizacji

2

Opracowanie: GTZ Gesellschaft für Technische Zusammenarbeit przy współpracy Institut für Wohnen und Umwelt Darmstadt

Książka została wydana ze środków programu TRANSFORM w ramach współpracy Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast z Bundesministerium für Verkehr, Bau- und Wohnungswesen Republiki Federalnej Niemiec

© Copyright 2003 by Mefisto Editions

ISBN: 83-912878-1-5

3

Spis treści

Przedmowa...................................................................................................................................................7Wprowadzenie.............................................................................................................................................8

CZĘŚĆ A

DOŚWIADCZENIA I PERSPEKTYWY REWITALIZACJI W POLSCE

USTAWA O PROGRAMACH REWITALIZACJIZASADY – PROCEDURY – METODY DZIAŁANIA

1. Rewitalizacja: pojęcie – przedmiot – cel – uwarunkowania............................................................................. 12

1.1. Definicje rewitalizacji ............................................................................................................................................ 121.2. Współczesne uwarunkowania rewitalizacji jako elementu rozwoju społecznego....................................13

1.2.1. Globalna Agenda 21 ..................................................................................................................................... 141.2.2. Raport Krajowy Ministerstwa Ochrony Środowiska. Idee trwałego i zrównoważonego rozwoju w Polsce .................................................................................................................................................... 151.2.3. Programy, akty prawne i inicjatywy istotne dla rewitalizacji............................................................... 171.2.4. Istotne dla rewitalizacji założenia rozwoju i strategii społeczno-gospodarczej państwa ...............191.2.5. Uwarunkowania procesów rewitalizacji.................................................................................................. 22

2. Doświadczenia polskich gmin w dziedzinie rewitalizacji i jej finansowania............................................... 23

2.1. Działania rewitalizacyjne po roku 1990............................................................................................................. 232.2. Odbudowa starych miast ..................................................................................................................................... 24

2.2.1. Inwestycje podmiotów prywatnych ........................................................................................................ 242.2.2. Inwestycje komunalne ................................................................................................................................ 24

2.3. Rewitalizacja starego budownictwa................................................................................................................... 242.3.1. Bielsko-Biała................................................................................................................................................... 252.3.2. Bytom.............................................................................................................................................................. 262.3.3. Dzierżoniów................................................................................................................................................... 272.3.4. Gdańsk i Gdynia ........................................................................................................................................... 272.3.5. Głogów ........................................................................................................................................................... 282.3.6. Kraków............................................................................................................................................................ 292.3.7. Płock................................................................................................................................................................ 302.3.8. Sopot................................................................................................................................................................ 302.3.9. Szczecin........................................................................................................................................................... 31

2.4. Projekt rewitalizacji dzielnicy Stare Bronowice i Kośminek w Lublinie...................................................... 322.5. Rewitalizacja obszarów poprzemysłowych i pomilitarnych ......................................................................... 33

3. Założenia i zasady projektu Ustawy o programach rewitalizacji.....................................................................36

3.1. Nowe perspektywy rewitalizacji w Polsce........................................................................................................ 36

4

3.2. Podstawowe pojęcia projektu Ustawy w ramach dotychczasowej dyskusji.............................................. 373.3. Procedury projektowanej Ustawy...................................................................................................................... 38

3.3.1. Inicjowanie i przygotowywanie uchwały rewitalizacyjnej................................................................... 383.3.2. Uchwała o przystąpieniu do opracowania programu rewitalizacji..................................................... 393.3.3. Program rewitalizacji ................................................................................................................................... 403.3.4. Uczestnicy programu – aktorzy procesu rewitalizacji........................................................................... 413.3.5. Problem ustawowych środków finansowych dla realizacji programu rewitalizacji........................ 413.3.6. Prawo pierwokupu ...................................................................................................................................... 443.3.7. Zakończenie programu rewitalizacji......................................................................................................... 44

3.4. Zasady i możliwości stosowania projektu Ustawy ......................................................................................... 443.5. Rewitalizacja miast w kontekście strategii rozwoju państwa i województw ............................................ 46

3.5.1. Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego (NSRR) ........................................................................... 463.5.2. Strategie rozwoju województw.................................................................................................................. 47

4. Przygotowanie programu rewitalizacji.................................................................................................................50

4.1. Znaczenie studium uwarunkowań i strategii rozwoju gminy ..................................................................... 504.2. Pogłębienie badań nad zjawiskami kryzysowymi........................................................................................... 50

4.2.1. Badanie zjawisk kryzysowych sfery przestrzennej ............................................................................... 514.2.2. Badanie zjawisk kryzysowych sfery ekonomicznej i socjalnej (zgodnie z metodami badań i analiz obszarów kryzysowych wg Programu URBAN) ................................................................................ 52

4.3. Analiza SWOT ........................................................................................................................................................ 53

5. Program rewitalizacji...............................................................................................................................................54

5.0.1. Wyznaczanie granic obszaru znajdującego się w sytuacji kryzysowej i granic obszaru programu rewitalizacji............................................................................................................................ 54

5.1. Program rewitalizacji jako „produkt kolektywny”. Rola pełnomocnika..................................................... 565.2. Program rewitalizacji a plan miejscowy ............................................................................................................ 585.3. Program a projekty rewitalizacji.......................................................................................................................... 59

6. Projekty inwestycyjno-budowlane rewitalizacji.................................................................................................62

6.1. Projekty inwestycyjno-budowlane i problem ich rentowności..................................................................... 626.2. Funkcja, zadania i odpowiedzialność gminy w dziedzinie finansowania rewitalizacji........................... 636.3. Finansowanie projektów inwestycyjno-budowlanych w programie rewitalizacji.................................... 656.4. Odpowiedzialność gminy i rola subwencji w procesie rewitalizacji............................................................ 666.5. Rola subwencji w finansowaniu projektów inwestycyjno-budowlanych.................................................. 676.6. Problem nierentowności inwestycji w ramach programów rewitalizacji.................................................... 686.7. Subwencje publiczne – zasady działania i sposób zabezpieczenia............................................................... 696.8. Modelowanie finansowania projektu inwestycyjno-budowlanego rewitalizacji...................................... 706.9. Gmina jako inicjator projektów inwestycyjno-budowlanych ...................................................................... 736.10. Alternatywne projekty oparte o zasadę samopomocy i aktywność społeczności lokalnej.................... 746.11. Projekty zmierzające do uzyskania zróżnicowanego standardu mieszkań.............................................. 766.12. Wspólne inwestowanie właścicieli (w tym np. Towarzystw Odnowy) i lokatorów............................... 766.13. Samopomocowe projekty inwestycyjno-budowlane jako impuls dla nowych aktywności.................. 766.14. Projekty: „Własną pracą do własnego domu (mieszkania)”........................................................................ 77

7. Projekty społeczne i ekonomiczne .......................................................................................................................78

7.1. Społeczno-ekonomiczne projekty programu URBAN ................................................................................... 787.2. Samopomocowe działania ekonomiczne oparte o tzw. „nisze ekonomiczne” ..........................................807.3. Projekty tworzące nowe struktury socjalne na obszarze programu rewitalizacji...................................... 82

5

7.3.1. Opieka nad dziećmi i młodzieżą – zajęcie dla seniorów....................................................................... 827.3.2. Kluby seniorów obsługiwane przez młodzież......................................................................................... 82

7.4. Programy kształceniowe i doskonalenie zawodowe....................................................................................... 827.5. Finansowanie projektów społeczno-ekonomicznych..................................................................................... 83

8. Partycypacja społeczności lokalnych w procesie rewitalizacji.........................................................................84

8.1. Znaczenie partycypacji społecznej w procesie rewitalizacji.......................................................................... 858.2. Informowanie społeczności lokalnej.................................................................................................................. 86

8.2.1. Studium uwarunkowań i strategia rozwoju gminy............................................................................... 868.2.2. Faza przygotowania programu rewitalizacji........................................................................................... 878.2.3. Program rewitalizacji i jego realizacja....................................................................................................... 878.2.4. Formy i metody informacji.......................................................................................................................... 878.2.5. Nowe media – partycypacja wirtualna..................................................................................................... 89

8.3. Uzgadnianie planu miejscowego i programu rewitalizacji............................................................................ 908.4. Uspołecznione warsztaty planistyczno-koncepcyjne (community planning)........................................... 908.5. Innowacyjność i przedsiębiorczość jako atrybuty aktywnej postawy partycypacyjnej........................... 918.6. Partycypacyjne zarządzanie procesem rewitalizacji. Współrządzenie i współodpowiedzialność.........948.7. „Forum obszaru rewitalizacji”.............................................................................................................................. 958.8. Forum obszaru rewitalizacji i jego aktorzy........................................................................................................ 96

8.8.1. Administracja................................................................................................................................................. 978.8.2. Eksperci........................................................................................................................................................... 978.8.3. Lobbyści, politycy i przedstawiciele gospodarki .................................................................................... 978.8.4. Koordynacja – moderacja – mediacja........................................................................................................ 988.8.5. Społeczność lokalna...................................................................................................................................... 99

9. Sens i znaczenie partycypacyjnego i samorządnego modelu rewitalizacji...................................................100

10. Rozwój programów rewitalizacji w Niemczech..............................................................................................102

10.1. Przyczyny powojennej degradacji dzielnic miejskich ............................................................................... 10210.2. Obszary kryzysowe, ich odnowa i rewitalizacja.......................................................................................... 10310.3. Zasady klasycznego niemieckiego modelu rewitalizacji............................................................................ 10510.4. Ważniejsze zasady rozwiązań prawnych i finansowych........................................................................... 10710.5. Niemiecki model rewitalizacji na terenie byłej NRD po 1990 roku.......................................................... 10810.6. Nowe strategie rewitalizacyjne w Niemczech i innych krajach europejskich....................................... 110

10.6.1. Niemiecki program „Przebudowa miast w nowych krajach związkowych”................................ 11010.6.2. Strategie i koncepcje planistyczne – zintegrowane plany rozwojowe........................................... 11010.6.3. Badania i analizy w zintegrowanych planach rozwojowych........................................................... 112

11. Nowe programy rewitalizacyjne dla miast zachodnioeuropejskich ...........................................................113

11.1. Przyczyny kryzysu miast europejskich w okresie globalizacji.................................................................. 11311.2. Reakcje państw i instytucji międzynarodowych ......................................................................................... 116

11.2.1. Socjalne programy rewitalizacji w Europie Zachodniej.................................................................... 11711.2.2. Model amerykański.................................................................................................................................. 117

12. Niemiecki program rewitalizacji socjalnej.......................................................................................................120

12.1. „Kwartały miejskie o szczególnych potrzebach rozwojowych – miasto socjalne” ............................... 12012.1.1. Metody i organizacja działania. Integracja zasobów, potencjałów i środków – kooperacja i partycypacja ................................................................................................................................... 12212.1.2. Zarządzanie programem (Quartiermanagement).............................................................................. 123

12.2. Doświadczenia nowych programów rewitalizacji ...................................................................................... 123

6

12.3. Nowe formy kooperacji administracji gmin i miast oraz społeczności lokalnych ................................ 124

13. Przykłady programów rewitalizacji ................................................................................................................. 125

13.1. Program klasycznej rewitalizacji w dzielnicy Frankfurt/Main-Bockenheim.......................................... 12513.1.1. Badania i analizy....................................................................................................................................... 12513.1.2. Programy i koncepcje rewitalizacji........................................................................................................ 12613.1.3. Informacja i współudział społeczności w procesie planowania....................................................... 12713.1.4. Założenia planu socjalnego..................................................................................................................... 12713.1.5. Realizacja programu rewitalizacji ......................................................................................................... 12713.1.6. Remonty kapitalne, naprawy, modernizacja i nowe budownictwo............................................... 12813.1.7. Koszty i finansowanie ............................................................................................................................. 12913.1.8. Wspieranie inwestycji budowlanych.................................................................................................... 130

13.2. Rewitalizacja Starego Miasta w Stralsundzie................................................................................................ 13013.2.1. Zakres rewitalizacji – obszary programu rewitalizacji....................................................................... 13013.2.2. Przygotowania planistyczne .................................................................................................................. 13013.2.3. Przygotowanie programu rewitalizacji Starego Miasta..................................................................... 13113.2.4. Sytuacja własnościowa i jej znaczenie dla realizacji programu w pierwszej fazie rewitalizacji................................................................................................................................................... 13213.2.5. Rewitalizacja w ramach realizacji programu wspierającego „Miasta modelowe” w latach 1990-1992 i jego kontynuacja w ramach funduszu rewitalizacyjnego (Staedtebaufoerderung)........... 13213.2.6. Stan realizacji programu i jego koszty.................................................................................................. 13313.2.7. Akcja "Ofensywna Starówka”................................................................................................................. 134

14. Restrukturyzacja obszarów poprzemysłowych i powojskowych w Niemczech........................................136

14.1. Powierzchnie konwersyjne.............................................................................................................................. 13614.2. Właściciel powierzchni, forma sprzedaży i problemy prawno-planistyczne......................................... 13614.3. Pozytywne i negatywne potencjały powierzchni konwersyjnych........................................................... 13714.4. Warunki udanej konwersji............................................................................................................................... 13814.5. Darmstadt............................................................................................................................................................ 139

14.5.1. Projekt: Darmstadt – Osiedle „An der Rosenhöhe“........................................................................... 13914.5.2. Projekt: Miejski park technologiczny „Unternehmenspark Stadtkonzern" ................................. 140

14.6. Tübingen – projekt: Restrukturyzacja terenów powojskowych – Französisches Viertel.....................14114.7. Zagłębie Ruhry – Projekt: IBA – Emscher Park............................................................................................ 142

14.7.1. Założenia i cele projektu "IBA – Emscher Park".................................................................................. 14214.7.2. Idea przewodnia i sposób formułowania projektów „IBA – Emscher Park”................................. 14314.7.3. Przykłady projektów................................................................................................................................ 143

7

Przedmowa

Współczesne rozumienie pojęcia rewitalizacji wymaga kompleksowego ujęcia wielu różnorod-nych dziedzin, składających się na funkcjonowanie organizmu miejskiego. Są to między innymi sfe-ry: ekonomiczna, społeczna, ekologiczna, ale również prawna, finansowa i planistyczna.

Podejmowanie i realizacja programów rewitalizacji to sprawa szczególnie istotna nie tylko zewzględu na poprawę warunków życia w miastach i jakości przestrzeni publicznej, ale również dla-tego, iż jest znaczącym czynnikiem podnoszenia konkurencyjności miast w skali ponadlokalnej, anawet ponadnarodowej.

Dotychczasowe doświadczenia w przeprowadzaniu programów realizacji przedstawione w„Podręczniku“ wskazują na aktywność wybranych miast w działaniach na rzecz poprawy jakościżycia swoich mieszkańców. Przykłady te jednocześnie ukazują, że w planowaniu i wdrażaniu pro-gramów rewitalizacji miasta zdane są w zasadzie na inwencję swoich kadr i korzystanie z doświad-czeń innych miast. Pomimo to efekty podjętych przedsięwzięć są zauważalne i zasługują na uzna-nie, zwłaszcza w kontekście sytuacji finansowej budżetów gmin i państwa.

Urząd Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast przygotowuje projekt ustawy o programach rewitaliza-cji, która ma na celu ułatwienie opracowywania i realizacji programów rewitalizacji wszystkim mia-stom zainteresowanym takim przedsięwzięciem. Ustawa, nad którą prace dopiero rozpoczęto madopracować zasady, procedury, organizację (zwłaszcza dużych) przedsięwzięć rewitalizacyjnych.

Przygotowywany projekt ustawy będzie odmienny od opisanego w „Podręczniku“, tym nie-mniej jednak zawarty opis jest cenny ze względu na szereg komentarzy nawiązujących do do-świadczeń praktycznych, które same w sobie stanowią również wskazówkę dla wszystkich zainte-resowanych realizacją procesów rewitalizacyjnych.

Doceniając doświadczenie, wiedzę i zaangażowanie autorów „Podręcznika“ oraz wysoko ocenia-jąc jego wartość merytoryczną, polecam jego lekturę wszystkim zainteresowanym problematykąodnowy i kwestią wzrostu konkurencyjności polskich miast.

Marek BryxPodsekretarz Stanu w Ministerstwie Infrastruktury

Prezes Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast

8

Wprowadzenie

Niniejszy podręcznik przygotowano we współpracy polsko-niemieckiej realizowanej w ramachprogramu TRANSFORM. Ze strony polskiej partnerem programu był Urząd Mieszkalnictwa i Roz-woju Miast (UMiRM), ze strony niemieckiej – Deutsche Gesellschaft für Technische Zusammenar-beit (GTZ). Podręcznik stanowi wprowadzenie w zagadnienia nowoczesnej rewitalizacji miast, za-poznając czytelnika z modelami i metodami rewitalizacji stosowanymi w Europie, w tym zwłaszczaw Niemczech. Ponadto służyć ma przybliżeniu przygotowywanego obecnie i dyskutowanego pro-jektu Ustawy o programach rewitalizacji.

Czytelnik nie znajdzie w nim jednak sztywnych reguł postępowania, systematycznego wykładuprzepisów, czy też recepty na optymalną realizację procesów rewitalizacji. Autorom podręcznikazależało przede wszystkim na ukazaniu idei, z których wyłania się obecnie polska droga rewitalizacji,jak również możliwości i szans, jakie z tych idei mogą wyniknąć. Idee, które w istotny sposób okre-ślają projekt Ustawy, zakotwiczone są zarówno w dotychczasowych doświadczeniach polskich, jaki tych, którymi dysponują inne kraje europejskie. Istotnym celem podręcznika było również ukaza-nie tych doświadczeń i uwarunkowań.

Podręcznik składa się z dwóch zasadniczych części. Część pierwsza (A) prezentuje dotychczaso-we polskie doświadczenia rewitalizacyjne oraz definiuje pojęcie, cel, przedmiot, uczestników i pro-cedury rewitalizacji w kierunku, w którym przebiega dyskusja nad projektem Ustawy. Ukazujezwiązek polskiej koncepcji rewitalizacji tak z aktualnymi tendencjami europejskimi w tej dziedzi-nie, jak i ogólnymi modelami współczesnego rozumienia rozwoju społecznego. Część ta zawieratakże szereg praktycznych wskazówek dotyczących przygotowania programu i projektów w zakre-sie rewitalizacji, ich finansowania oraz problemów partycypacji społecznej. Część druga (B) ukazujezagadnienia rewitalizacji w wybranych krajach Unii Europejskiej. Szczególnie szeroką reprezentacjęznalazły tu przykłady niemieckie. W odróżnieniu od doświadczeń takich krajów jak Francja, WielkaBrytania czy USA, problematyka rewitalizacji w Niemczech nie posiada dotąd obszerniejszej litera-tury w języku polskim.

Obszar rzeczowy podręcznika dotyka wprawdzie kwestii odbudowy zniszczonych obszarówmiejskich, jak i terenów poprzemysłowych i powojskowych, głównie jednak odnosi się do obsza-rów starego budownictwa. Nie uwzględniono w podręczniku zagadnień związanych z budownic-twem wielkopłytowym, jako że posiadają one odrębną specyfikę, a temat ten znalazł już wyraz wpolskiej literaturze fachowej1.

1 Zob. J. M. Chmielewski, Modernizacja osiedli mieszkaniowych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszaw-skiej, Warszawa 2001. Książka zawiera obszerną bibliografię, zob. też: Rewitalizacja terenów mieszkaniowych.Doświadczenia polskie i niemieckie (Materiały seminarium zorg. przez Urząd Mieszkalnictwa i Rozwoju Miastoraz Deutsche Gesellschaft für Technische Zusammenarbeit (GTZ) GmbH w Warszawie 18-19.XII.2001).

9

Podręcznik przeznaczony jest przede wszystkim dla samorządów gmin i dla ich przyszłych peł-nomocników do spraw rewitalizacji. Może jednak okazać się interesujący również dla innych akto-rów polskiej sceny rewitalizacyjnej, jak właściciele nieruchomości i mieszkań, politycy samorządo-wi, lokatorzy i użytkownicy lokali, planiści, a także zaangażowani członkowie społeczności lokal-nych.

10

Miasta nie składają się tylko z domów i ulic,ale z ludzi i ich nadziei

Św. Augustyn

11

CZĘŚĆ A

DOŚWIADCZENIA I PERSPEKTYWY

REWITALIZACJI W POLSCE

USTAWA O PROGRAMACH REWITALIZACJI

ZASADY – PROCEDURY – METODY DZIAŁANIA

Rewitalizacja: pojęcie – przedmiot – cel – uwarunkowania 12

1. Rewitalizacja: pojęcie – przedmiot – cel – uwarunkowania

1.1. Definicje rewitalizacji

Pojęcie rewitalizacji odnosi się do działań prowadzonych na istniejących przestrzeniach zurbani-zowanych, co w istotny sposób odróżnia je od pojęć definiujących działania skierowane na plano-wanie i realizowanie nowych zespołów zabudowy na dotychczas nie zabudowanych terenach. Dodziałań rewitalizacyjnych zaliczyć należy odbudowę zniszczonych, ale niegdyś żywych obszarówmiejskich (np. centrów starych miast), mocno zdekapitalizowanych lub nawet utraconych w wyni-ku działań wojennych czy też powojennych dewastacji i rozbiórek. Trudno je sobie wyobrazić jakotrwałe pustki pomiejskie, stąd ich odbudowa służy zarówno rewitalizacji tych terenów, jak i całegomiasta. W obszarze pojęcia rewitalizacji mieszczą się również działania restrukturyzacji terenów po-przemysłowych i pomilitarnych. Zakres pojęciowy rewitalizacji jest więc bardzo szeroki, a celezwiązanych z nią działań mocno zróżnicowane.

Systematyzację terminologii podjęto m.in. w pracach Instytutu Gospodarki Przestrzennej i Ko-munalnej. „Termin «odnowa miast» odnosi się do procesu przystosowania stanu zagospodarowania miasta dozmiennych potrzeb społeczności miejskich i jednostek, które je tworzą. Generalnym celem odnowy miast jestzapewnienie harmonijnego i wielostronnego rozwoju miasta poprzez adaptacje starych zasobów do nowych po-trzeb, co zapewnia poprawę warunków życia w mieście, ochronę i zachowanie tych zasobów, integrację form hi-storycznych i współczesnych oraz wyrównanie standardów nowych i starych zasobów. (...) Jako działalnośćplanistyczna powinna być ona skierowana na obszar całego miasta oraz sukcesywnie na wybrane obszary mia-sta, przede wszystkim jednak na obszary historyczne, XIX-wieczne i z I połowy XX wieku. Odnowa jest proce-sem społecznym, dotyczy architektury miasta, infrastruktury technicznej, zagadnień prawnych, ekonomicz-nych, administracyjnych i politycznych oraz powinna być realizowana metodą bezpośrednich konsultacji zmieszkańcami.”2

Pojęcie „odnowa miast” jest przy tym „(...) pojęciem nadrzędnym w stosunku do pojęć: rehabilitacja, re-waloryzacja, przebudowa, restrukturyzacja, modernizacja, rewitalizacja, konserwacja, sanacja, remonty itp.”3

Interesująca jest definicja ekonomiczna rewitalizacji Tadeusza Markowskiego4. Postrzega on pro-blem rewitalizacji w kontekście procesu marginalizacji terenów „wypadających” z obszarów inno-

2 Zob. T. Sumień, J. Furman-Michałowska, K. Ufnalewska, W. Wąs, Odnowa miast europejskich, Instytut Go-spodarki Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa 1989, por. też: K. Skalisk, Problemy rewitalizacji (w:) Gospo-darka przestrzenna gmin. Poradnik T. III, Fundusz Współpracy – Brytyjski Fundusz Know-How, Kraków 1998,s. 135-136.

3 Zob. T. Sumień, T. Topoczewska, K. Ufnalewska, Problemy odnowy zagospodarowania miast i stref podmiej-skich na przykładzie Łódzkiego Zespołu Miejskiego, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa1992, s. 6.

4 Zob. T. Markowski, Zarządzanie rozwojem miast, PWN, Warszawa 1999.


wacji, względnie z procesów rozwojowych i w ten sposób pozostających „poza nawiasem” wyda-rzeń. Przy czym nie dotyczy to wyłącznie obszarów peryferyjnych, ale coraz częściej terenów poło-żonych centralnie. Dla Markowskiego zagadnienie rewitalizacji ma przede wszystkim wymiar eko-nomiczny, decydujący o powodzeniu lub porażce programów.

„Podejmując się polityki rewitalizacyjnej obszarów problemowych w miastach” – zauważa Markowski – „należy sobie zdawać sprawę ze związków, jakie zachodzą pomiędzy generowaniem wartości ziemi, jej ceną, ren-tą, efektami zewnętrznymi a systemem podatków od wartości nieruchomości. Zrozumienie istoty generowaniawartości ziemi jest podstawą koncepcji rewitalizacji obszarów miejskich. Pojawianie się korzyści zewnętrznychna przekształcanym obszarze jest możliwe tylko przy dużej skali tych przekształceń. Przekształcanie tkankimiejskiej jest czasochłonne, a korzyści ujawniają się tylko w długim okresie. Zatem indywidualne, nie skoordy-nowane w czasie inwestycje nie są w stanie przywrócić możliwości generowania wysokiej renty na danym te-renie. Wynika to między innymi ze specyficznych fizycznych cech przestrzeni i struktur społecznych miasta,gdyż potencjalne korzyści są niwelowane przez inne negatywne efekty zewnętrzne.”

Dlatego też wszystkie działania rewitalizacyjne, znane z przykładów zachodnioeuropejskich,podlegały bardzo skomplikowanym regulacjom prawnym. Były też intensywnie zarządzane przezsektor publiczny oraz wspierane środkami pochodzącymi z budżetów państwowych czy regional-nych. Markowski wskazuje na konieczność „dużego skumulowania inwestorów”, jako warunek po-wodzenia procesu rewitalizacji oraz na niezbędny dla niej udział władzy publicznej. Ostatecznieprzestrzega przed porażką procesu rewitalizacji, jeśli nie uwzględni sięw dostatecznym stopniu po-trzeby koncentracji wysiłków i podejmowania przekształceń o odpowiedniej skali przeobrażeń:

„Aby tego typu programy miały szansę sensownej i zyskownej realizacji, niezbędna jest współpraca pu-bliczno-prywatna. Oprócz bezpośredniego zaangażowania kapitału publicznego i prywatnego konieczna jesttakże pomoc w formie korzystnych kredytów spłacanych w długim okresie, rządowe gwarancje kredytowe, dobrawizja przestrzennego zagospodarowania oraz konsekwentny i czytelny mechanizm zwrotu poniesionych nakła-dów.”

Wartość wymienionych wyżej definicji polega na tym, że ukazują one dwa różne aspekty pro-blemu rewitalizacji – aspekt przestrzenno-urbanistyczny oraz ekonomiczny. Z punktu widzenia ni-niejszego opracowania istotna jest z kolei definicja rewitalizacji, zawarta w projekcie Ustawy o pro-gramach rewitalizacji. Odnosi ona rewitalizację do obszarów kryzysowych, zdegradowanych i defi-niuje ją jako działanie skierowane na rozwój społeczności lokalnej. W myśl Ustawy celemrewitalizacji jest doprowadzenie do rozwoju obszarów kryzysowych poprzez realizację zarządza-nych przez sektor publiczny programów i projektów. Podmiotami, odpowiedzialnymi za ten procesi w nim bezpośrednio uczestniczącymi, są: gmina, pełnomocnicy do spraw rewitalizacji, właścicielenieruchomości, Towarzystwa Odnowy oraz mieszkańcy obszaru dotkniętego kryzysem.

W myśl takiej definicji rewitalizacja dokonuje się przede wszystkim w kontekście społecznym.Jej celem jest rozwój społeczny, któremu służyć winny działania rewitalizacyjne, w tym te mającena celu modernizację zabudowy. Takie rozumienie rewitalizacji wywodzi się zarówno z założeńtrwałego i zrównoważonego rozwoju, jak i integruje założenia i praktykę nowych europejskich pro-gramów „rewitalizacji socjalnej”.


1.2. Współczesne uwarunkowania rewitalizacji jako elementu rozwoju spo-łecznego

1.2.1. Globalna Agenda 21

Pod nazwą Globalnej Agendy 21 rozumieć należy dokument Konferencji Organizacji NarodówZjednoczonych dla Spraw Środowiska i Rozwoju z czerwca 1992 roku, uchwalony w Rio de Janeirona tzw. Szczycie Ziemi. Stanowi on globalny program działań na rzecz środowiska i rozwoju. Pro-gram ten wskazuje, w jaki sposób można równoważyć rozwój gospodarczy i społeczny z poszano-waniem środowiska. Kluczową rolę w procesie wdrażania Agendy 21 mają do odegrania władze lo-kalne, zgodnie z zasadą "Myśl globalnie, działaj lokalnie”.

Agenda 21 składa się z czterech zasadniczych części, omawiających następujące zagadnienia:

➢ problemy socjalne i gospodarcze,➢ zachowanie i zagospodarowanie zasobów w celu zapewnienia rozwoju,➢ wzmocnienie znaczenia ważnych grup społecznych,➢ możliwości realizacyjne celów i zadań Agendy.

Agenda 21 stała się podstawą dla formułowania celów wszystkich dziedzin życia społeczno-go-spodarczego, opartych na zasadzie zrównoważonego i trwałego rozwoju. Stosownie do tych zasad iwyprowadzonych z niego postulatów sektorowych organizowane są międzynarodowe i europej-skie systemy wspierania rozwoju.

W aspekcie postulatów Agendy 21 nie sposób już postrzegać zadań rewitalizacji wyłącznie wkontekście wypełniania „luki remontowej”, czy też tylko ochrony dóbr kultury. Kontekst rewitaliza-cji jest dziś znacznie szerszy i obejmuje złożone problemy środowiskowe i rozwojowe, w tym kwe-stię rewitalizacji miast ściśle związaną z ideą zrównoważonego i trwałego rozwoju.

Na ten nowy sposób widzenia Polska zareagowała wcześnie, publikując w roku 1991 dokument„Polityka Ekologiczna Państwa”. Włączył on nasz kraj do grona państw, uznających zasady ekologiiza podstawę postępu i rozwoju społeczno-gospodarczego. Zasady te znalazły potwierdzenie w no-wej Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej (art. 5), przyjętej przez Zgromadzenie Narodowe w 1997roku.

Przedstawiciele Polski brali również udział w opracowywaniu zasad zrównoważonego i trwałe-go rozwoju, które przyjęto i włączono do wspomnianej wyżej deklaracji „Szczytu Ziemi” w Rio deJaneiro w czerwcu 1992 roku. Jednocześnie Polska zobowiązała się do realizacji postulatów „Agendy21”, podpisując dokumenty końcowe „Szczytu Ziemi”, w tym zbiór zaleceń i wytycznych dotyczą-cych działań zapewniających trwały i zrównoważony rozwój.

Kolejne zobowiązania wynikają z podpisania przez Polskę Układu Stowarzyszeniowego zeWspólnotami Europejskimi z dnia 16.12.1991. Art. 71 pkt. 2 tego dokumentu zawiera zapis: „Politykarealizacji rozwoju gospodarczego i społecznego Polski powinna kierować się zasadą trwałego rozwoju. Koniecz-ne jest zagwarantowanie, aby wymogi ochrony środowiska były od samego początku w pełni włączone do tejpolityki”. Pociągnęło to za sobą m.in. sygnowanie lub ratyfikowanie ponad czterdziestu regional-nych lub globalnych konwencji ekologicznych, realizowanie współpracy międzynarodowej w ra-


mach programu „Środowisko dla Europy” oraz przyjęcie dokumentów Konferencji Ministrów wLucernie w 1993 roku oraz w Sofii w 1995 roku.

W roku 1995, w ramach przygotowań do Konferencji ONZ Habitat II, opracowano również Kra-jowy Plan Działań, poprzedzony raportem o stanie osiedli ludzkich w Polsce. Plan określał general-ne warunki poprawy funkcjonowania i rozwoju osiedli ludzkich.

Przystąpienie do Unii Europejskiej z początkiem 2004 roku jest jednym z najważniejszych celówstrategicznych Polski. Od początku lat 90. prowadzone są działania mające na celu zbliżenie pol-skiego systemu społeczno-gospodarczego, struktur prawa, rozwiązań instytucjonalnych oraz infra-struktury społecznej i ekonomicznej do wymogów obowiązujących w Unii Europejskiej. Odnosząsię one również do rewitalizacji miast, a ich częścią mają być postanowienia Ustawy o programachrewitalizacji.

Od tempa i skali wdrażania zasad zrównoważonego i trwałego rozwoju w Polsce zależeć będziestopień innowacyjności i przedsiębiorczości gospodarki oraz jej zdolność do rozwoju i moderniza-cji. Odpowiednie podstawy prawne dla rewitalizacji będą też ułatwiać korzystanie z funduszywspierających Unii Europejskiej, w tym szczególnie z Funduszy Strukturalnych.

1.2.2. Raport Krajowy Ministerstwa Ochrony Środowiska. Idee trwałego i zrównoważone-go rozwoju w Polsce

Z międzynarodowej strategii „Agenda 21” zostały wyprowadzone założenia programowe dlaRaportu Krajowego Agendy 21 Ministerstwa Ochrony Środowiska pt. „Idee trwałego i zrównowa-żonego rozwoju”. Założenia programowe Agendy zostały również uwzględnione we „WstępnymNarodowym Planie Rozwoju 2000-2002” (WNPR), przyjętym dnia 22.12.1999 przez Komitet Integra-cji Europejskiej.

Pierwszy z wymienionych dokumentów zawiera wskazania dotyczące problemów urbanizacji iosadnictwa, odpowiadające ujęciom zgodnym z założeniami „Agendy 21”:

„Najważniejszym celem polityki w odniesieniu do ludzkich siedzib jest poprawa ich warunków socjalnych igospodarczych, jak i poprawa panujących na obszarze miast i wsi warunków ekologicznych, a tym samym po-prawa warunków życia i pracy wszystkich ludzi, a szczególnie tych, cierpiących nędzę. Podstawą dla działańskierowanych na poprawę tej sytuacji winna być współpraca techniczna, partnerstwo między sektorami – pry-watnym, publicznym i komunalnym oraz uczestniczenie w procesach decyzyjnych grup obywatelskich i specy-ficznych grup interesów, jak np. kobiet, społeczności rodzimych, ludzi starych i niepełnosprawnych. Te zasadywinny stać się stałym składnikiem narodowych strategii w dziedzinie rozwoju systemów osadniczych (...), azwiązane z nimi programy winny obejmować następujące obszary problemowe:

➢ zapewnienie odpowiednich warunków mieszkaniowych,➢ poprawę struktury osadniczej,➢ wspieranie zrównoważonego planowania przestrzennego i gospodarki przestrzennej,➢ wspieranie ekologicznego zaopatrzenia w energię i ekologicznych systemów komunikacji i transportu w

miastach i gminach, wspieranie panowania przestrzennego i polityki przestrzennej na obszarach zagrożo-nych klęskami żywiołowymi,

➢ wspieranie zintegrowanej struktury ochrony środowiska dla zapewnienia zaopatrzenia w wodę pitną, go-spodarkę ściekami, kanalizację i gospodarkę odpadami,


➢ wspieranie rozwoju budownictwa ekologicznego,➢ wspieranie rozwoju zasobów ludzkich i tworzenie zasobów w dziedzinie mieszkalnictwa i osadnictwa.”

W dokumencie znajdujemy również postulaty odnoszące się do budownictwa, ochrony środo-wiska i planowania przestrzennego:

➢ „modernizacja systemów grzewczych z uwzględnieniem lokalnych zasobów energii odnawialnej,➢ termomodernizacja zasobów budowlanych,➢ modernizacja sieci cieplnych, wodociągowych i kanalizacyjnych,➢ racjonalizacja zużycia wody,➢ usprawnienie gospodarki odpadowej, segregacja i recykling,➢ modernizacja infrastruktury technicznej,➢ w zagospodarowaniu przestrzennym: zabezpieczenie wartości przyrodniczych, krajobrazowych oraz dzie-

dzictwa kultury w planowaniu, programowaniu, wydawaniu decyzji, ocenach, studiach i ekspertyzach”.

Oznacza to, że zastosowanie zasad zrównoważonego rozwoju w dziedzinie rewitalizacji polegaćbędzie na skutecznej integracji aspektów przestrzennych, budowlano-inwestycyjnych, społecz-nych, ekonomicznych i ekologicznych w ramach jednego zwartego i skoordynowanego procesu.

Problemy rewitalizacji miast zostały poruszone w Raporcie, w rozdziale dotyczącym mieszkal-nictwa: „Istotnym zagadnieniem jest rewitalizacja zabytkowej substancji miast i stopniowe wypełnianiezniszczonej historycznej tkanki miast różnymi rodzajami zabudowy o wysokiej wartości urbanistycznej, archi-tektonicznej i materiałowej, w nawiązaniu do wartości historycznych. Dotychczas z pomocy państwa na pro-wadzenie prac renowacyjno-modernizacyjnych skorzystał np. Kraków, Gdańsk i Warszawa. (...) W ostatnichlatach pilotażowe projekty rewitalizacji miast przeprowadzono m.in. w miastach: Poznań, Głogów, Polkowice,Oświęcim, Przemyśl, Płock i Bielsko-Biała. Realizowane projekty miały na celu:

➢ tworzenie przestrzennych warunków do rozwoju miast,➢ poprawę stanu środowiska przyrodniczego,➢ ochronę istniejących wartości kultury materialnej i krajobrazu,➢ poprawę warunków zamieszkania,➢ zapewnienie warunków bezpieczeństwa ludności.

Programy rewitalizacji zespołów miejskich realizowane były w oparciu o dokumenty planistyczne, jakimisą plany zagospodarowania przestrzennego, strategie rozwoju i studia uwarunkowań i kierunków zagospoda-rowania przestrzennego, a także opracowania specjalistyczne. Środki na realizację tych programów pochodziłyzarówno z funduszy państwowych (m.in. Ministerstwo Kultury i Sztuki, Krajowy Fundusz Mieszkaniowy,Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Nie-pełnosprawnych) i gminnych, jak i prywatnych oraz źródeł zagranicznych.”

Dokument nie wymienia jeszcze Ustawy o programach rewitalizacji ani projektów rewitalizacyj-nych, realizowanych m.in. w Szczecinie, Elblągu, Kołobrzegu (odbudowa starówek), Bornym Suli-nowie (rewitalizacja dawnego miasta garnizonowego), w Szczecinie, Sopocie, Gdyni (rewitalizacjazasobów starego budownictwa), czy też w Lublinie – Starych Bronowicach i Kośminku.

Wszystkie wspomniane projekty realizowane były jeszcze przed przygotowaniem przez UrządMieszkalnictwa i Rozwoju Miast ostatniej, dyskutowanej obecnie wersji Ustawy. W latach 90. nastą-pił znaczny wzrost aktywności samorządów, poszukujących rozwiązań w zakresie rewitalizacji i jej


finansowania. Na początku lat 90. w ramach programów polityki mieszkaniowej podjęto też pierw-sze próby opracowania regulacji prawnych dla rewitalizacji. Próby te jednak nie wyszły poza wstę-pny etap dyskusji rządowych i parlamentarnych. Wiele z realizowanych projektów było wynikieminicjatyw lokalnych. Zmierzały one do poprawy warunków otoczenia, infrastruktury towarzyszącejmiejscom zamieszkania, jak i samych obiektów starego budownictwa.

Dokument rządowy WNPR porusza kwestię miast przede wszystkim w kontekście ekonomicz-nym, w odniesieniu do procesów upadku przemysłu i konieczności budowy nowej bazy ekono-micznej. Ministerstwo Gospodarki stwierdza w swym dokumencie:

„Miasta są podstawowym elementem tkanki ekonomicznej kraju. (...) Wspierane będą kompleksowe działa-nia mające na celu tworzenie i rozbudowę ekonomiczną małych miast, rozbudowę i modernizacje infrastruktu-ry lokalnej, infrastruktury edukacji, ochronę zabytków kultury materialnej i dziedzictwa kulturowego.”

1.2.3. Programy, akty prawne i inicjatywy istotne dla rewitalizacji

Dla problemu rewitalizacji i możliwości realizacyjnych Ustawy istotne znaczenie miał szereg po-przedzających ją działań, aktów prawnych i inicjatyw5.

Wymienić tu należy m.in. strategię działań Rządu w latach 1999-2001 w dziedzinie zagospodaro-wania przestrzennego, gospodarki nieruchomościami oraz budownictwa mieszkaniowego. Wyda-ny został dokument rządowy „Gospodarka Przestrzenna, Nieruchomości, Budownictwo”, adreso-wany do instytucji publicznych i integralnie powiązany z innymi planami, koncepcjami i działaniamirządowymi, związanymi z polityką finansową, prywatyzacją, reformami administracyjnymi i pro-blemami integracji z Unią Europejską. W strategii określono działania państwa we wszystkich fa-zach procesu inwestycyjnego, od planowania, poprzez programowanie infrastruktury technicznej,proces budowlany, aż po renowację i modernizację zabudowy.

Dla problematyki rewitalizacji w jej wymiarze inwestycyjno-budowlanym znaczące było powo-łanie przez Bank Gospodarstwa Krajowego Krajowego Funduszu Mieszkaniowego. Fundusz tenwspiera preferencyjnymi kredytami inwestycje mieszkaniowe podejmowane przez TowarzystwaBudownictwa Społecznego (TBS) oraz gminy w zakresie inwestycji w infrastrukturę techniczną wbudownictwie mieszkaniowym. Ze środków Krajowego Funduszu Mieszkaniowego na atrakcyj-nych warunkach kredytowane mogą być również społeczne mieszkania czynszowe powstające wwyniku adaptacji, przebudowy lub rozbudowy istniejących obiektów. Innym ważnym posunięciembyło utworzenie programu termomodernizacyjnego budownictwa. Na mocy Ustawy z dnia 18grudnia 1998 roku o wspieraniu przedsięwzięć termomodernizacyjnych w Banku GospodarstwaKrajowego utworzono Fundusz Termomodernizacji oraz zagwarantowano właścicielom budynkówmieszkalnych, a gminom dodatkowo w odniesieniu do budynków o funkcjach publicznych, możli-wość korzystania z preferencyjnych pożyczek z przeznaczeniem na remonty. W dziedzinie plano-wania przestrzennego dla kwestii rewitalizacji podstawowe znaczenie miały uchwalone już wcze-śniej przepisy Ustawy o planowaniu przestrzennym.

5 Zob. Odnowa miast. Doświadczenia brytyjskie i francuskie oraz wybrane materiały Urzędu Mieszkalnictwa i Roz-woju Miast, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej Oddział w Krakowie, Kraków 2000, s. 117-158.


Zgodność zasad sporządzania takich dokumentów z zasadami zrównoważonego rozwoju wielugminom pozwoliła na korzystanie przy opracowywaniu strategii rozwoju z programów rozwoju lo-kalnego, finansowanych ze środków zagranicznych. W celu promowania, planowania i zarządzaniaużytkowaniem gruntów, zgodnego z wymogami trwałego i zrównoważonego rozwoju, na terenie ca-łego kraju założono ewidencję gruntów w formie rejestrów i map, prowadzoną przez organy urzę-dów powiatowych. Wychodząc naprzeciw wzrostowi zainteresowania energooszczędnymi i efek-tywnymi systemami ogrzewania i oświetlenia miast, w Banku Ochrony Środowiska uruchomionopreferencyjne linie kredytowe. Są one przeznaczone dla drobnych inwestorów oraz rynku komu-nalnego na cele:

➢ wymiany oświetlenia ulic na energooszczędne,➢ usprawnienia systemów centralnego ogrzewania i zaopatrzenia w ciepłą wodę,➢ dostosowywania silników spalinowych do paliwa gazowego, zwłaszcza pojazdów komunikacji

publicznej (autobusy, taksówki),➢ zakupu i instalacji małych, przydomowych oczyszczalni ścieków.

Energooszczędne systemy oświetlenia i zaopatrzenia w ciepło oraz racjonalne zasady gospoda-rowania energią promują samorządowe i pozarządowe organizacje jak np. Fundacja na Rzecz Efek-tywnego Wykorzystania Energii.

Dla innych działań wspierających programy rewitalizacyjne zasadnicze znaczenie mają inicjaty-wy zorientowane na aktywizację zasobów ludzkich. Z tytułu realizacji założeń zrównoważonegorozwoju inicjatywy te uzyskują dostęp do finansowanych ze środków zagranicznych programówwspierających rozwój lokalny, takich, jak:

➢ Polsko-Brytyjski Program Wspierania Samorządów Lokalnych, sponsorowany przez FunduszKnow-How, a organizowany przez Fundusz Współpracy (publikacje: Rozwój gospodarczy gminy,Zarządzanie gminą, Zarządzanie finansami gminy, Poradnik mieszkaniowy; projekty w dziedzinie bu-dowania strategii rozwoju i rewitalizacji miast, np. Sopotu i inne).

➢ Program innowacji lokalnych, organizowany przez Fundację Rozwoju Demokracji Lokalnej, bę-dący częścią programu EWG PHARE, cel: rozwój i szkolenie samorządu w Polsce (projekty wdziedzinie lokalnego rozwoju, zarządzania gminą, gospodarki zasobami komunalnymi, rozwojulokalnego kapitału ludzkiego, tworzenia układów partnerskich na poziomie lokalnym).

➢ Program TEMPUS-PHARE (m.in. dwuletni projekt Nowoczesne Zarządzanie Rozwojem Miast).➢ Program Dialog Społeczny finansowany przez EWG PHARE.➢ Program Partnerstwo dla Samorządu Terytorialnego finansowany ze środków USAID (United

States Agency for International Development). ➢ Programy edukacyjne związane z aktywizacją mieszkańców, organizowane przez Fundację Ba-

torego.➢ Program TRANSFORM – projekty związane z problematyką budownictwa wielkopłytowego, fi-

nansowania budownictwa i rewitalizacji oraz spółdzielczości mieszkaniowej, realizowane przywspółpracy Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast oraz Deutsche Gesellschaft für TechnischeZusammenarbeit (GTZ).


Programy te miały szczególne znaczenie w pierwszym okresie działania (reaktywowania) samo-rządów lokalnych w Polsce, spełniając ważną funkcję w podnoszeniu kwalifikacji kadry urzędni-czej i wzmacnianiu jej umiejętności programowania, monitorowania i kontroli programów rozwojumiast czy gmin oraz zarządzaniu programami rewitalizacji. Aktualnie szczególne znaczenie dla uła-twienia wdrożeń programów rewitalizacji będą mieć kursy kształcące pełnomocników miast dospraw rewitalizacji, mających działać w oparciu o planowaną Ustawę.

Istotny udział w pracach nad „Nową Kartą Ateńską”, popularyzującą w krajach Unii Europej-skiej idee nowoczesnego planowania miast, miało też Towarzystwo Urbanistów Polskich, formułu-jąc zasady kształtowania obszarów miejskich zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju.

Wśród innych ważnych inicjatyw przygotowujących grunt pod programy odnowy miast, wy-miany doświadczeń samorządów i określanie standardów oraz ram prawnych rewitalizacji należywymienić działalność założonego w roku 1998 Forum Rewitalizacji. Forum stawia sobie zadaniekształtowania opinii i współudziałw zakresie realizacji programu rewitalizacji wybranych obszarówmiast i miejscowości oraz współudział w inicjowaniu i koordynowaniu takich projektów, jak:

➢ upowszechnianie wiedzy o procesach i procedurach rewitalizacji,➢ prezentacja i promocja osiągnięć rewitalizacji,➢ udzielanie pomocy członkom Forum (są nimi miasta i gminy) w sprawach związanych z progra-

mowaniem, promocją i wdrażaniem programu rewitalizacji oraz prowadzenie poradnictwa wtym zakresie,

➢ pozyskiwanie krajowych i zagranicznych środków na opracowanie dokumentacji i przygotowa-nie programów rewitalizacji w zrzeszonych miastach i miejscowościach”.

Forum Rewitalizacji prowadzi również działalność wydawniczą. Znaczną popularność osiągnąłwydany przez tę organizację pierwszy w Polsce poradnik rewitalizacji p.t. „Vademecum Rewitaliza-cji”6.

Projekt Ustawy o programach rewitalizacji powstaje w kontekście tworzenia i dopasowywaniapolskich programów i instrumentów obszaru budownictwa, mieszkalnictwa, planowania przestrzen-nego i ochrony środowiska do zasad trwałego i zrównoważonego rozwoju, jak i do wynikających znich standardów europejskich i międzynarodowych.

1.2.4. Istotne dla rewitalizacji założenia rozwoju i strategii społeczno-gospodarczej pań-stwa

Nowe perspektywy postrzegania problemu rewitalizacji oraz szerokie działania mające na celusprzyjanie realizacji działań rewitalizacyjnych zbiegają się z naglącą potrzebą odnowy znacznej czę-ści zasobów mieszkaniowych w Polsce.

Do roku 2010, z uwagi na zły stan techniczny, trzeba będzie wyburzyć ok. 1 mln mieszkań. Tzw.„luka remontowa”, czyli wysokość kwoty potrzebnej na prace remontowe wynosi w Polsce ok. 40mld PLN. Remontów wymaga obecnie ok. 7,5 mln z ogólnej liczby 12 mln mieszkań. „Luka remon-towa” szacowana jest jako równowartość kosztów budowy ok. 750 tys. nowych mieszkań, podczas

6 Por. http://www.fr.org.pl/publik.htm


gdy w skali kraju na remonty przeznacza się zaledwie 33% koniecznych kosztów. Specjaliści polscyodnoszą się sceptycznie do możliwości rozwiązania tego problemu w najbliższym czasie7.

Pomimo wzrostu powierzchni użytkowej przeciętnego mieszkania (z 59,6 m2 w r. 1990, do 61,5m2 w r. 2000), deficyt mieszkaniowy w Polsce szacuje się na ok. 1,2-1,5 mln mieszkań. Od r. 1990 dor. 1998 oddano do użytku jedynie 666 tys. mieszkań, a nasycenie mieszkaniami wzrosło jedynie z288,7 do 306,5 mieszkań na 1 tys. mieszkańców pomiędzy rokiem 1990 a 2000. Nowe budownictworównoważy tylko 50-60% potrzeb osób wchodzących w związki małżeńskie w danym roku (w 1991roku na 1000 zawartych małżeństw przypadało 469 mieszkań, natomiast w roku 2000 już tylko 416).

Innym istotnym dla rewitalizacji problemem w kontekście podaży mieszkaniowej jest znacznyspadek procesów migracji ze wsi do miast, których ludność stanowiła dotąd 61,7% (1990) ogółu spo-łeczeństwa. W 1999 roku saldo migracji pomiędzy obszarami miejskimi i wiejskimi było najniższe wokresie powojennym, co przypisuje się spadkowi liczby miejsc pracy w miastach.

Obserwuje się również zjawisko zmniejszania się liczby mieszkańców wielkich miast w aglome-racjach miejskich (22,4% ludności miast w 1990 r. i 21,8% w 2000 r.) na korzyść ośrodków satelitar-nych i miast o małej i średniej wielkości. Następuje powolny wzrost pozycji miast mniejszych, którespełniają rolę wielofunkcyjnych ośrodków usługowo-administracyjnych.

Niekorzystne prognozy dla mieszkalnictwa po r. 2002 związane są ze:

➢ spadkiem zatrudnienia i wysoką stopą bezrobocia,➢ spadkiem popytu krajowego, zarówno konsumpcyjnego, jak i zaopatrzeniowego,➢ trudnościami budżetowymi państwa, ➢ pogarszającą się płynnością finansową podmiotów gospodarczych i ich zdolnością płatniczą i

kredytową,➢ likwidacją tzw. dużej ulgi budowlanej dla podatników – inwestorów budownictwa mieszkanio-

wego.

Niezadowalająca jest również sytuacja w przemyśle budowlanym. W ostatnim dziesięcioleciu tem-po spadku zatrudnienia w budownictwie (17,5%) było prawie dwukrotnie większe niż w całej gospo-darce (ok. 9%). Coraz gorsze są równieżwyniki finansowe przedsiębiorstw budowlanych. Możliwo-ści uruchomienia w Polsce na szeroką skalę procesów rewitalizacyjnych ograniczone są trudnościa-mi w finansowaniu, występującymi z racji:

➢ niskich dochodów ludności, w tym również niskich dochodów wielu właścicieli mieszkań i do-mów,

➢ przepisów dotyczących regulacji czynszów i ochrony lokatorów,➢ braku korzystnych, łatwo dostępnych kredytów hipotecznych, względnie braku zainteresowa-

nia banków udzielaniem takich kredytów.

Tak jak do niedawna podstawowe znaczenie dla rewitalizacji miał techniczny stan budynków,tak w ostatnich latach pojawiły się nowe problemy w obszarach miejskich, związane ze skutkamiprocesów transformacji i globalizacji. W ich wyniku znaczne obszary Polski zagrożone są zjawi-skiem trwałej marginalizacji lub wykluczenia dużych grup społecznych, zamieszkujących przede

7 Zob. red. A. Czyżewska, Lokalne strategie mieszkaniowe, Municipium S.A., Warszawa 2000.


wszystkim stare zasoby mieszkaniowe. Dotyczy to przede wszystkim tych obszarów, na których wciągu ostatnich lat zaszły procesy restrukturyzacji gospodarki. Są to z reguły dzielnice o charakterzerobotniczym oraz całe miasta o dotąd jednolitej funkcji miastotwórczej, których fundamentem byłynajczęściej likwidowane wielkie zakłady przemysłowe. Procesy te wywołują negatywne skutki dlarynku pracy oraz możliwości rozwojowych, zarówno całych dzielnic miejskich, jak i regionów.Wpływają też negatywnie na zadania rewitalizacji zasobów starego budownictwa.

W innych miastach z kolei pojawiły się problemy związane z niedorozwojem funkcji miejskich.W wyniku tego zjawiska, miasta nie są w stanie zagwarantować swoim mieszkańcom odpowied-nich usług handlowych, edukacyjnych, kulturalnych, czy też związanych ze służbą zdrowia, niemówiąc już o funkcjach gospodarczych i infrastrukturze technicznej, zapewniających rozwój miejscpracy. Powstają nowe obszary kryzysowe, gdzie na procesy degradacji substancji budowlanej i fun-kcji przestrzennej nakładają się zjawiska degradacji ekonomicznej i postępującej za nią degradacjispołecznej. Zjawiska te obejmują przede wszystkim obszary starego budownictwa, cierpiącego z ra-cji wspomnianej olbrzymiej „luki remontowej”, ale wkraczają dziś także na obszary osiedli budow-nictwa wielkopłytowego. Zakres problemu degradacji obszarów miejskich zwiększa dodatkowo po-wstawanie pustek poprzemysłowych i pomilitarnych.

Z reguły na zamieszkiwanych przez społeczności lokalne obszarach kryzysowych utrzymuje siędługotrwałe bezrobocie. Dochody ludności są tam niskie, znaczny udział stanowi w nich niewysokapomoc socjalna. Niski lub nie dostosowany do aktualnych potrzeb poziom wykształcenia ludnościoraz patologie społeczne powodują postępujący proces degradacji przestrzeni, substancji budowla-nej oraz struktury społeczno-gospodarczej. W metropoliach i dużych miastach zaczynają pojawiaćsię zjawiska dotąd w Polsce nieznane, a polegające na segregacji przestrzennej ludności w zależno-ści od jej dochodów i poziomu zamożności.

W dużych miastach rynek mieszkaniowy realizuje z reguły budowęmieszkańwłasnościowych owysokim standardzie, natomiast brak jest inwestycji mieszkaniowych dla osób średnio zamożnychoraz inwestycji służących odnowie starych zasobów. Całkowicie brakuje działań na rzecz tworzeniarynku mieszkań dla osób najuboższych.

Z uwagi na te problemy, przyjęte przez Radę Ministrów w dniu 28.12.2000 „Kierunki rozwoju wNarodowej Strategii Rozwoju Regionalnego” objęły m.in. takie zagadnienia jak:

W kwestii rewitalizacji bazy ekonomicznej miast:

➢ tworzenie i rozbudowa bazy ekonomicznej małych miast, ➢ rozbudowa i modernizacja infrastruktury lokalnej i infrastruktury edukacji, ➢ ochrona zabytków kultury materialnej i dziedzictwa kulturowego.

W kwestii rewitalizacji obszarów wielkomiejskich zagrożonych marginalizacją społeczno-gospo-darczą:

➢ wspieranie kompleksowych projektów rewitalizacji miast dużych, wpływających na polepszenieatrakcyjności inwestycyjnej,

➢ tworzenie miejsc pracy i rozwój przedsiębiorczości,➢ ochrona środowiska i ochrona dziedzictwa kulturowego.


Zamierza się w ten sposób osiągnąć:

➢ ograniczenie zjawisk patologii społecznych na terenach restrukturyzowanych miast,➢ podniesienie poziomu życia mieszkańców małych miast,➢ wzrost atrakcyjności miast w zakresie lokalizacji przedsiębiorstw,➢ usprawnienie procesu budowy mieszkań,➢ zrównoważenie praw właścicieli i lokatorów w prywatnych zasobach mieszkaniowych w celu

zwiększenia atrakcyjności wynajmu.

Śledząc szereg programów prorozwojowych począwszy od „Agendy 21”, można dostrzec, żeproblem rewitalizacji znalazł się w nowym kontekście strategii międzynarodowych, europejskich inarodowych. Problematyka ta dotyczy współcześnie już nie tylko zagadnień inwestycyjno-budow-lanych, lecz rozszerzyła się na zagadnienia lokalnej ekonomii miasta, dzielnicy czy nawet kwartałuoraz na związane z nimi kwestie socjalne.

1.2.5. Uwarunkowania procesów rewitalizacji

Polskie miasta znajdują się obecnie pod presją trzech zasadniczych negatywnych czynników:

➢ dekapitalizacji i degradacji substancji (tzw. „luka remontowa”),➢ społeczno-gospodarczych skutków transformacji,➢ skutków związanych z procesami globalizacji.

Z tego względu właściwa i skuteczna strategia rewitalizacyjna musi obejmować działania natrzech poziomach:

➢ przestrzenno-funkcjonalnym,➢ inwestycyjno-budowlanym,➢ społeczno-gospodarczym.

Pozyskiwanie środków wspierających z funduszów międzynarodowych (europejskich) będziemożliwe dla rozwiązywania problemów infrastrukturalnych, ekologicznych, czy też komunikacyj-no-transportowych. Podobnie będzie w odniesieniu do tworzenia warunków sprzyjających rozwo-jowi społeczno-ekonomicznemu na poziomie lokalnym. Nie będzie jednak można liczyć na uzyska-nie z tych źródeł środków na realizację projektów inwestycyjno-budowlanych (rewitalizacja budyn-ków). Te pochodzić będą musiały z obszaru rynku kapitałowego, a wspieranie takich inwestycjileżeć będzie w gestii budżetów państw narodowych.

Podobnie przedstawia się sytuacja w dziedzinie gospodarki. Kapitał służący do realizacji bezpo-średnich celów ekonomicznych pozyskiwany byćmusi na rynku kapitałowym, a środki wspierającesłużą jedynie inicjowaniu działań mających wywołać odpowiednie warunki ramowe dla gospodarki.

Doświadczenia polskich gmin w dziedzinie rewitalizacji i jej finansowania 23

2. Doświadczenia polskich gmin w dziedzinie rewitalizacji i jej finansowania

2.1. Działania rewitalizacyjne po roku 1990

Jednym z działań rewitalizacyjnych, prowadzonych od końca lat 80., były działania gmin, zmie-rzające do reaktywowania zniszczonych ośrodków staromiejskich w Kołobrzegu, Elblągu, Głogo-wie, Szczecinie i Polkowicach. Obejmowały one swym zasięgiem zdegradowane – całkowicie znisz-czone w wyniku działań wojennych – historyczne centra miejskie.

Podejmowano również rewitalizację obszarów starego budownictwa. Po roku 1990 przeprowa-dzono ją w takich miastach jak: Szczecin, Sopot, Gdańsk, Gdynia, Kraków, Dzierżoniów, Tarnów,Płock, Bielsko-Biała, Lublin (dzielnice: Stare Bronowice i Kośminek)8.

Dla realizacji zabiegów rewitalizacyjnych tworzono instrumenty prawa lokalnego i opracowy-wano programy przygotowawcze. Celem wspierania realizacji przedsięwzięć budowlano-rewitali-zacyjnych korzystano z publicznych środków finansowych.

Odbudowa ośrodków staromiejskich stanowiła w pierwszej fazie (przed 1989 r.) domenę inwe-stycji spółdzielczych (Kołobrzeg, Głogów, Elbląg). Po roku 1990 inwestycje takie realizowane byłyrównież przez inwestorów prywatnych. Budowali oni powierzchnie mieszkalne i użytkowe nasprzedaż lub – rzadziej – na użytek własny (Elbląg). Uczestniczące w tych inwestycjach spółdzielnierealizowały po roku 1990 również powierzchnie przeznaczone na sprzedaż (Szczecin-Dolne StareMiasto, Kołobrzeg, Głogów, Elbląg). Wyjątkiem były Polkowice, gdzie inwestycje służące odbudo-wie Centrum Staromiejskiego realizowane były wyłącznie za pomocą środków gminnych.

Wymienić też należy pojedyncze inwestycje rewitalizacyjne, które realizowane były i są nadalprzez prywatnych właścicieli budynków. W niektórych wypadkach (np. Sopot, Szczecin, Gdańsk,Gdynia) były one wspierane finansowo przez gminy, częściej jednak nie stanowiły elementu kom-pleksowych programów rewitalizacyjnych. Gminy deklarują możliwość pomocy tym właścicielom,którzy gotowi są wyjść z inicjatywą inwestycyjną. Są one przy tym szczególnie zainteresowane re-alizacjami mającymi istotny wpływ na poprawę wartości przestrzennych i usunięcie deficytów bu-dowlanych miasta. Tak postępowano np. w Lubaniu Śląskim9.

Stosunkowo dużo konkretnych przedsięwzięć w tym zakresie zdołano zrealizować w Szczecinie,a także w Sopocie, w innych zaśmiastach udało się sformułować odpowiednie strategie i koncepcje,

8 Istnieją liczne, choć niełatwo dostępne materiały na ten temat. Większość z nich publikowana jest przezsame gminy, jako materiał informacyjny bądź promocyjny. Są one dostępne w gminach. Szereg informacjina temat projektów rewitalizacji znajduje się pod hasłami: rewitalizacja i odnowa miast.

9 Zob. Rewitalizacja terenów mieszkaniowych. Doświadczenia polskie i niemieckie (Materiały seminarium zorg.przez Urząd Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast oraz Deutsche Gesellschaft für Technische Zusammenarbeit(GTZ) GmbH w Warszawie 18-19.XII.2001).


akty prawa lokalnego, czy nawet powołać struktury organizacyjne w ramach administracji gminnejdla koordynacji zadań rewitalizacyjnych. Polskie doświadczenia rewitalizacyjne obejmują także re-strukturyzację terenów poprzemysłowych i pomilitarnych.

2.2. Odbudowa starych miast

2.2.1. Inwestycje podmiotów prywatnych

Model ten – szczególnie w wersji prywatnie finansowanych powierzchni na sprzedaż – opierałsię na stosunkowo prostej zasadzie: miasto przygotowywało dla terenu odbudowy odpowiedniepodstawy planistyczno-prawne (plany miejscowe), a inwestorzy prywatni realizowali według nichswe przedsięwzięcia budowlane. Wiele wskazuje na to, że w finansowaniu tych przedsięwzięć niestosowano w znaczącym stopniu kredytów bankowych, dlatego też ryzyko tych inwestycji – leżącewyłącznie po stronie prywatnych inwestorów – nie było szczególnie wysokie. Dlatego proces sprze-daży tworzonych powierzchni nie musiał następować natychmiast. W wypadku powierzchni prze-znaczonych na sprzedaż realizowane inwestycje ograniczały się często do tzw. „stanu surowego za-mkniętego”, co obniżało ich koszty i korzystnie wpływało na szanse sprzedaży obiektów i po-wierzchni.

2.2.2. Inwestycje komunalne

W wypadku odbudowy Starego Miasta w Polkowicach inwestorem była gmina, finansująca i re-alizująca odbudowęw oparciu o przygotowany plan miejscowy. Środki finansowe pochodziły z bu-dżetu gminnego i odzyskiwane były w drodze sprzedaży zrealizowanych powierzchni mieszkal-nych i użytkowych. Ryzyko inwestycyjne leżało całkowicie po stronie gminy. Nie sprzedane po-wierzchnie mogły zostać przez gminę wynajęte na wolnym rynku.

2.3. Rewitalizacja starego budownictwa

Projekty rewitalizacji starego budownictwa objęły w Polsce kilkanaście miast10 i realizowane byłyna obszarach staromiejskich bądź w dzielnicach pochodzących z XIX i początków XX wieku, poło-

10 Na temat dotychczasowych realizacji i doświadczeń rewitalizacyjnych starego budownictwa w Polsce:• Lokalne strategie mieszkaniowe, red. Aleksandra Czyżewska, Municipium, Warszawa 2000.• M. Tertelis, Restrukturyzacja zarządzania nieruchomościami komunalnymi, Municipium, Warszawa 2000. • K. Skalski, Problemy rewitalizacji (w:) Gospodarka przestrzenna gmin. Poradnik T. III, Fundusz Współpracy –

Brytyjski Fundusz Know-How, Kraków 1998. • TBS modernizuje, Fundusz Współpracy Cooperation Fund, Warszawa 1998. • Rewitalizacja – Rehabilitacja – Restrukturyzacja – Odnowa miast, pod red. Z. Ziobrowskiego, D. Ptaszyckiej-

Jackowskiej, A. Rębowskiej, A. Geisslera, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej Oddział w Kra-kowie, Kraków 2000.

• Rewitalizacja terenów mieszkaniowych. Doświadczenia polskie i niemieckie (Materiały seminarium zorg. przezUrząd Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast oraz Deutsche Gesellschaft für Technische Zusammenarbeit(GTZ) GmbH w Warszawie 18-19.XII.2001).


żonych w centralnych obszarach miasta. Najczęściej miasta ponosiły większą część kosztów przygo-towania tych projektów. Opracowywały też własne, lokalne instrumenty prawne i pozyskiwałyśrodki z funduszy własnych i krajowych.

Dla realizacji procesów rewitalizacyjnych gminy stosowały różne systemy wspierania finanso-wego. W sumie w realizowanych projektach korzystano w latach 1994-1999 z funduszy:

➢ państwowych,➢ Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska,➢ Ministerstwa Kultury i Sztuki – Generalnego Konserwatora Zabytków,➢ Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych,➢ Agencji Poszanowania Energii,➢ Krajowego Funduszu Mieszkaniowego,➢ gminnych, w oparciu o środki tworzone w ramach:

➢ agencji rewitalizacji miast, ➢ emisji obligacji w ramach pożyczek komunalnych, ➢ remontowych funduszy gwarancyjnych, ➢ funduszy aktywizacji windykacji należności czynszowych,

➢ środków prywatnych.

2.3.1. Bielsko-Biała

W Bielsku-Białej udało się wykonać obszerną dokumentację i wypracować ramową koncepcjęrewitalizacyjną, a także przygotować szereg aktów prawa lokalnego dla wsparcia procesów rewitali-zacji Starego Miasta. Urząd Miasta opracował obszerny dokument „Program rewitalizacji Starówkibielskiej. Przesłanki do strategii operacyjnej w latach 1997-2004”. Dla realizacji programu powołanoZespół Koordynacyjny ds. Rewitalizacji Starówki. Przygotował on we współpracy z Urzędem Miej-skim szereg uchwał, dotyczących:

➢ powołania Pełnomocnika ds. Rewitalizacji,➢ przyjęcia założeń w sprawie rewitalizacji,➢ ustalenia zadań zespołu koordynacyjnego, ➢ planu zagospodarowania przestrzennego Starego Miasta.

W toku dalszych działań stworzono Fundusz Rewitalizacji. Wśród zdobytych doświadczeńszczególną wagę miały następujące wnioski:

➢ konieczność optymalizacji współpracy między instytucjami i urzędami uczestniczącymi w rewi-talizacji,

➢ zwiększenie skuteczności zarządzania procesem rewitalizacji i koordynacji działań innych sekto-rów, zwłaszcza na obszarze rozwoju i inwestycji,

➢ usprawnienie relacji między obszarem politycznym i finansowym,➢ zwiększenie koordynacji w ramach działań planistycznych gminy, zwłaszcza pomiędzy planami

zagospodarowania przestrzennego i obszarem urbanistyki operacyjnej (rewitalizacji),➢ konieczność skuteczniejszego monitoringu działań i eliminacji efektów negatywnych.


Finansowanie rewitalizacji w Bielsku-Białej opierało się o:

Środki gminne:

➢ finansowanie pomocy socjalnej dla osób przesiedlanych do innych mieszkań w związku z reali-zacją rewitalizacji (seniorzy, osoby mało zaradne),

➢ wspieranie kosztów wynikających z remontu obiektów zabytkowych (sztukaterie, złocenia itp.),➢ ulgi w czynszu, względnie refundacja części odsetek od kredytów dla drobnych inwestorów re-

montujących i tworzących pożądane powierzchnie.

Emisje obligacji w celu:

➢ wspierania prywatnych inwestorów zamierzających przenieść się na Starówkę (zachęty),➢ tworzenia lokalnego Programu Małych Ulepszeń,➢ udzielania pożyczek komunalnych dla młodych małżeństw w celach remontu mieszkań naby-

tych na Starym Mieście, ➢ wspierania remontów prywatnych właścicieli domów wielorodzinnych.

Remontowy Fundusz Gwarancyjny:

Angażując stosunkowo niewielkie środki z budżetu miasta, pozwalał pozyskać mniej więcejdziesięciokrotnie większe środki od właścicieli wykupionych mieszkań na finansowanie prac re-montowych we wspólnych częściach budynku. Z funduszu udzielano:

➢ gwarancji kredytowych dla banku na pożyczki dla właścicieli wykupionych mieszkań,➢ pomocy przy spłacie odsetek.

Fundusz aktywizacji windykacji należności czynszowych:

Jego zadaniem jest aktywizowanie wpływów środków od uboższych najemców mieszkań orazstymulowanie urzędników windykujących należności. Fundusz jest przeznaczony na okresowe ob-niżki części opłat za mieszkania pobierane od uboższych lokatorów. Część środków służy dla wy-płacania premii dla windykujących należność.

2.3.2. Bytom

W Bytomiu duże znaczenie dla rewitalizacji miasta miało podpisanie na przełomie lat 1992/1993porozumienia z IBA Emscher Park (Międzynarodowa Wystawa Budowlana poświecona restruktu-ryzacji obszarów poprzemysłowych w Zagłębiu Ruhry). Powstała wówczas dokumentacja projekto-wa dla modernizacji kolonii robotniczej "Kolonia Zgorzelec" pochodzącej z przełomu XIX i XX wieku.

Po upływie sześciu lat od rozpoczęcia projektu udało się wyremontować 9 z 37 zachowanych bu-dynków kolonii. Powstałe w ten sposób 34 niewielkie, ale komfortowe mieszkania zasiedlone zosta-ły przez dotychczasowych mieszkańców. Przeprowadzono również prace nad odnową infrastruk-tury. W ich ramach zrealizowano 2,8 km wodociągu, 4,4 km kanalizacji, stację redukcyjno-pomiaro-wą gazu, linie energetyczną ze stacją transformatorową oraz gazociąg. Dokonano również odnowyi ukształtowania obszarów wokół budynków, zrealizowano drogi dojazdowe i dojścia do budyn-


ków. W samych budynkach instalowano łazienki, wymieniano pokrycie dachów i niektórych ele-mentów konstrukcyjnych, wymieniono stolarkę drzwi i okien, oraz wykonano ocieplenie ścian. Fi-nansowanie działań rewitalizacyjnych następowało ze środków miasta Recklinghausen, uczestniczą-cego we wspomnianym projekcie IBA Emscher Park (ok. 1 mln DM) oraz ze środków gminy, prze-znaczonych głównie na rozbudowę infrastruktury (ok. 5 PLN). Część budynków remontowanabyła ze środków pozyskanych przez mieszkańców w ramach niewielkich, nisko oprocentowanychkredytów. Mieszkańcy uczestniczyli w całym projekcie, zarówno w fazie jego konstruowania iuzgadniania, jak i przy wykonywaniu prac wykończeniowych w mieszkaniach.

Drugim ważnym projektem rewitalizacyjnym w Bytomiu była rewitalizacja bloków przyrynko-wych na Starym Mieście. Wykonane prace objęły renowację infrastruktury, modernizację ulic i po-wierzchni publicznych oraz remonty budynków i mieszkań komunalnych. Inwestycję sfinansowa-no wydając obligacje na sumę ok. 15 mln PLN, z czego 1/3 przeznaczono na remont budynków,resztę na infrastrukturę i remont płyty rynkowej. Obligacje zostały następnie spłacone z budżetugminy.

2.3.3. Dzierżoniów

W roku 2000 Dzierżoniów uzyskał nagrodę w konkursie „Innowacje w miastach – Miasto 2000”,ogłoszonym przez Związek Miast Polskich. Miasto otrzymało nagrodę za przygotowywany wspól-nie z brytyjskimi specjalistami od 1996 roku program związany z kompleksową rewitalizacją Stare-go Miasta. W 1998 roku zaczęto wdrażać projekt w oparciu o wyznaczone na ten cel specjalne środ-ki z budżetu miasta. Ustanowiono również stanowisko pełnomocnika d.s. rewitalizacji przy Urzę-dzie Miasta. Dla sfinansowania przedsięwzięć stosowano m.in. Program Małych Ulepszeń, któryzakłada dofinansowanie wspólnot podejmujących remonty, zaśmiasto uruchomiło Program Popra-wy Podwórek. Dla popularyzacji idei i realizacji rewitalizacji oraz dla pobudzenia aktywności społe-czeństwa organizowane były specjalne imprezy, wśród których szczególną popularność zyskała„Poezja na Murach”. Program rewitalizacji Dzierżoniowa w dużym stopniu rozwinął aktywnościpartycypacyjne społeczeństwa lokalnego, a równocześnie był próbą zastosowania postanowień pro-jektowanej Ustawy o programach rewitalizacji, szczególnie w odniesieniu do solidnego przygoto-wania programu rewitalizacji11.

2.3.4. Gdańsk i Gdynia

W Gdańsku i Gdyni realizowano programy kredytów na remonty dla wspólnot mieszkanio-wych. Również i tam koncentrowano środki na remonty dachów, fasad, ogrzewania, instalacji i izo-lacji. W Gdańsku od roku 1998 miasto pokrywało w ramach tego programu różnicę między opro-centowaniem kredytów komercyjnych i lombardowych w okresie do pięciu lat. Budynki, będącewłasnością gminy, remontowano z finansów przedsiębiorstw gospodarki mieszkaniowej, uzupeł-nianych dotacjami ze środków gminnych. Z budżetu gminy udzielano pożyczki w wypadku re-

11 Zob. Poradnik mieszkaniowy, t. 1 – Strategia mieszkaniowa i programy rewitalizacji, Halcrow Fox, Konsultin-gowe Biuro Usług Habitat, Brytyjski Fundusz Know-How i Program Wspierania Samorządów Lokalnych,wyd. II, Warszawa 2000.


montów budynków wspólnot mieszkaniowych z udziałem gminy. Również z budżetu gminy finan-sowane były w całości obiekty przejęte, np. dawne hotele robotnicze adaptowane na mieszkania.Dla finansowania przedsięwzięć termomodernizacyjnych udało się gminie uzyskać środki pomoco-we z zagranicy. Również w oparciu o pomoc zagraniczną udało się zrealizować energooszczędnyprojekt 15 obiektów mieszkalnych. Rząd duński pokrył koszty liczników ciepła, ciepłej wody, wę-złów cieplnych i zaworów regulacyjnych. Przedsięwzięcie to współfinansowały zarządy remonto-wanych budynków, przejmując koszty prac przygotowawczych oraz montaż urządzeń ogrzew-czych i instalacji. W Gdańsku stosowano również zasadę obniżonych podatków od nieruchomościw wypadku podejmowania ich renowacji przez właścicieli.

W Gdyni, podobnie jak w Gdańsku, realizację programu rozpoczęto w roku 1998 i również tuwszystkim zainteresowanym pokrywano koszty pożyczek na okres do pięciu lat. W roku następ-nym przeznaczono kwotę w wysokości 200 tys. PLN na pokrycie kosztów udziału w renowacji, po-noszonych przez prywatnych właścicieli.

Obecnie Gdynia realizuje, finansowany przez Unię Europejską, projekt modernizacji infrastruk-tury ulicy Świętojańskiej, obejmujący polepszenie nawierzchni chodników, modernizację trakcjitrolejbusów, poprawę systemu parkowania i ułatwienie ruchu rowerowego.

2.3.5. Głogów

Niezależnie od odbudowy centrum staromiejskiego przez inwestorów prywatnych, gmina zmie-rza do realizacji opracowanej w 1998 roku strategii rozwoju miasta w odniesieniu do takich proble-mów przestrzennych, jak:

➢ tworzenie przestrzennych warunków jakościowego rozwoju miasta,➢ poprawa stanu środowiska przyrodniczego,➢ ochrona krajobrazu kulturowego,➢ poprawa warunków mieszkalnictwa i środowiska życia mieszkańców,➢ zapewnienie warunków bezpieczeństwa mieszkańców.

W ramach realizacji tych założeń porządkuje się strukturę własności gruntu. Wyznacza się rów-nież i rezerwuje tereny pod inwestycje, dozbrajając je i realizując nowe systemy komunikacyjne.Prowadzona jest również modernizacja starych zasobów mieszkaniowych oparciu o opracowanądla tego celu dokumentację. W jej ramach sporządzono m.in. listy obiektów przeznaczonych dorozbiórki, do remontów i do sprzedaży, uwzględniając ich stan techniczny. W budżecie gminyutworzono fundusze celowe służące zakupowi lub scalaniu gruntów, realizowaniu prawa pierwo-kupu oraz nabywaniu terenów państwowych. Problemy ładu przestrzennego, jego zabezpieczeniaplanistycznego i finansowego w polityce rozwoju miasta Głogowa odgrywają szczególną rolę. Wdziedzinie modernizacji starych zasobów sięga się przede wszystkim do własnych – gminnych –środków finansowych. W przypadku większych inwestycji miejskich, których finansowanie prze-kracza możliwości gminy, gmina stara się o wsparcie z funduszy zewnętrznych. Przy budowie i mo-dernizacji oczyszczalni ścieków skorzystano ze środków Narodowego i Wojewódzkiego FunduszuOchrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz środków kredytowych Wielkopolskiego BankuKredytowego S.A. Na odbudowę i rewitalizację historycznego Ratusza na terenie Starego Miasta


środki uzyskano z funduszy Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej. Modernizację oświetleniaulicznego sfinansowano kredytem pochodzącym z Banku Gospodarstwa Krajowego.

2.3.6. Kraków

Dla Krakowa szczególną rolę odgrywa problem niszczejącej substancji zabytkowej miasta.Ochrona i rewitalizacja zabytków posiada tu długą tradycję. Polityka miasta zakłada, że problemyochrony dóbr kultury mają zasadniczy wpływ na działania przestrzenne, rozwój i modernizacjęmiasta.

Prace związane z rewaloryzacją obiektów zabytkowych są w Krakowie finansowane częściowo zNarodowego Funduszu Rewaloryzacji Zabytków Krakowa. Od około 20 lat istnieje też plan remon-tów i odnowy obiektów historycznych. Corocznie realizuje się około 100 projektów rewaloryzacjiobiektów zabytkowych.

W ostatnich latach na znaczeniu zyskał program rewitalizacji historycznej dzielnicy Kazimierz.Dla terenu tego w latach 1993-1994 opracowano dokument strategiczny: „Kazimierz – Plan Działa-nia”. Prace nad nim wspierała Unia Europejska w ramach systemu Wschodnioeuropejskiej Wspól-noty Miast (ECOS) i przy współpracy miast Berlina i Edynburga. Strategia ta wychodziła z następu-jących założeń:

➢ respektowania substancji historycznej dzielnicy i jej charakterystycznej atmosfery związanej zpołączeniem tam tradycji chrześcijańskich i żydowskich,

➢ potrzeby ożywiania gospodarczego i aktywizacji ruchu turystycznego, ➢ konieczności poprawy jakości środowiska i walorów przestrzennych,➢ postulatu rozwinięcia szerokich form partycypacji i współpracy między administracją miasta,

mieszkańcami i obszarem gospodarki polskiej i zagranicznej.

Kazimierz jest jednym z siedmiu obszarów strategicznych w ramach polityki rewitalizacyjnejmiasta Krakowa, na których miasto stosuje specjalne regulacje prawne i podatkowe. Inwestującetam podmioty mają możliwość uzyskania zwolnienia od podatku od nieruchomości na okres dopięciu lat oraz redukcji pierwszej opłaty rocznej za nabycie praw do wieczystego użytkowaniagruntów w wysokości od 15 do 25%. Dla powyższych siedmiu obszarów opracowuje się równieżprogramy aktywizacji ekonomicznej jako narzędzie urbanistyki operacyjnej, bardzo przydatne dozarządzania procesami rewitalizacji. Programy te obejmują:

➢ regulację struktur przestrzennych lub sporządzenie planu miejscowego,➢ sporządzenie programu polityki lokalizacyjnej i inwestycyjnej,➢ sporządzenie bilansu kosztów i zysków potencjalnych inwestycji na tym terenie,➢ koncepcję etapów realizacyjnych i ich finansowania (z reguły z różnych źródeł),➢ oferty inwestycyjne.

Na obszarach strategicznych organizuje się lub inicjuje powstawanie instytucji zajmujących sięrozwojem przestrzennym i gospodarczym – rehabilitacją, rewitalizacją i animacją ekonomiczną. In-stytucje takie ukierunkowane są na inwestowanie w systemie Private-Public-Partership i na prakty-kowanie promocji gospodarczej.


Pomimo tych aktywności, szeroko rozumiane procesy rewitalizacji napotykają na znaczne pro-blemy finansowe, co powoduje wydłużanie się ich realizacji. Dotychczas na obszar rewitalizacjimiasta kierowano środki pochodzące z takich źródeł, jak:

➢ budżet miejski (kwoty stanowiące różnicę między przychodami a wydatkami budżetowymi), ➢ powiatowy i gminny fundusz ochrony środowiska i gospodarki wodnej,➢ środki Unii Europejskiej (m.in. z Funduszu Instrumentów Polityki Strukturalnej Przystąpienia

ISPA),➢ dotacje docelowe,➢ obligacje komunalne,➢ środki prywatne – krajowe i zagraniczne.

W przyszłości miasto zamierza starać się o uzyskanie dostępu do dalszych źródeł finansowaniarewitalizacji. Szczególnie liczy się na możliwość korzystania z kredytów Europejskiego Banku Od-budowy i Rozwoju oraz Europejskiego Banku Inwestycyjnego, a także z kredytów komercyjnychbanków polskich.

2.3.7. Płock

Dla odnowy ośrodka staromiejskiego powołano tu agencję rewitalizacji miasta w formie spółki zo.o. Możliwości finansowe spółki uzależnione są od partycypacji lokatorów w kosztach koniecz-nych remontów. Te jednak są ograniczone, co z kolei przekłada się na możliwości działania spółki.Na trudności natrafiło również pozyskiwanie środków zagranicznych w celu realizowania wspól-nych przedsięwzięć inwestycyjnych. Najbardziej realna wydaje się być opcja uzyskania środkówpublicznych np. z państwowych funduszy docelowych. Nie jest natomiast możliwe korzystanie naszerszą skalę, w ramach przewidzianych remontów obiektów staromiejskich (zabytkowe kamieniczki),z funduszy programu termomodernizacyjnego.

2.3.8. Sopot

W Sopocie program rewitalizacji obejmował wykonanie obszernej dokumentacji, koncepcji istrategii dla wybranych obszarów miasta, a następnie realizację inwestycji przez właścicieli obiek-tów przy wsparciu ze strony miasta. Realizowano przede wszystkim przedsięwzięcia w zakresie:

➢ modernizacji systemów ogrzewczych,➢ remontów dachów, werand i balkonów,➢ remontów części wspólnych budynków,➢ remontów elewacji.

Gmina przygotowała dwa programy wspierające dla właścicieli obiektów. W pierwszym, polega-jącym na częściowej refundacji kosztów remontu, dofinansowywała nakłady właścicieli nie prze-kraczające 2-3 tys. PLN w wysokości 30-50% poniesionych kosztów.

Drugi program obejmował kredyty na remonty dla wspólnot mieszkaniowych. Były one prze-znaczone na renowację wspólnych części obiektów, takich jak:

➢ fasady (izolacja i remont),


➢ dachy, ➢ systemy grzewcze i instalacje (elektryka, gaz, woda, ścieki).

W ramach tego programu miasto pokrywało koszty inwestycji (do 75%), udziały we wspólnocieoraz koszty spłaty odsetek, według zasady: 1 rok – 100%, 2 rok – 90%, 3 rok – 75%. Od rozpoczęciaprogramu do końca roku 1999 udzielono kredytów na łączą sumę prawie 4,7 mln PLN na pokryciekosztów remontów części budynków oraz przeszło 2 mln PLN na całkowite koszty renowacji dla420 obiektów.

W ramach programu rewitalizacji w Sopocie realizowano projekt pilotażowy „Program rewitali-zacji zabytkowego centrum miasta” przy udziale Brytyjskiego Funduszu Know-How w ramach Pro-gramu Wspierania Samorządów Lokalnych.

2.3.9. Szczecin

W Szczecinie dość wcześnie, bo już w roku 1990, rozpoczęto prace nad programem rewitalizacjiśródmieścia. W roku 1992 stworzono pierwszą wersję Strategii Renowacji dla Śródmieścia dla obsza-ru 56 kwartałów zabudowy pochodzącej z XIX wieku. W ramach Strategii postanowiono podjąćdziałania mające na celu zahamowanie i odwrócenie trendu fizycznej i społecznej degeneracji ob-szaru śródmiejskiego. Szczegółowymi celami programu były:

➢ poprawa warunków mieszkaniowych poprzez zmniejszenie gęstości zaludnienia,➢ poprawa stanu technicznego budynków i ich otoczenia (zieleń, parkingi, place zabaw),➢ wzmocnienie funkcji handlowo-usługowych o znaczeniu ogólnomiejskim i zachowanie walo-

rów urbanistyczno-architektonicznych starej zabudowy,➢ wprowadzenie do procesów remontowych nowych technologii o charakterze ekologicznym,

wpływających na oszczędne funkcjonowanie systemów grzewczych oraz oszczędność energii iwody,

➢ połączenie strategii renowacyjnej z polityką prywatyzacji zasobów mieszkaniowych i po-wierzchni użytkowych,

➢ wywołanie zmian i zrównoważenie struktury społecznej mieszkańców śródmieścia.

W roku 1993, jako działanie pilotażowe programu, w jednym z kwartałów obszaru rewitalizacjizrealizowano zabudowę uzupełniającą (tzw. „plombę”) celem zabezpieczenia mieszkań rotacyj-nych, a do roku 1997 przeprowadzono remont czterech budynków frontowych z oficynami. W tymsamym kwartale udało się również zrealizować, przy pomocy finansowej rządu holenderskiego,Demonstracyjny Projekt Renowacji Ekologicznej. Większość działań modernizacyjnych finansowa-na była z funduszy gminy. Wkrótce miasto przekazało ok. 4,5 tys. mieszkań i 337 lokali użytkowychSzczecińskiemu Towarzystwu Budownictwa Społecznego (STBS), które zajmowało się do tej porygłównie działaniami remontowymi w ramach „Programu Małych Ulepszeń“ (wspieranie działańskierowanych na poprawę jakości ekologicznej budynków) i w oparciu o środki pozyskane z Krajo-wego Funduszu Mieszkaniowego (KFM), udzielanego przez Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK).Realizowano nowoczesne systemy ogrzewcze, modernizowano toalety, łazienki i kuchnie, a takżedokonywano poprawy części wspólnych budynków i ich otoczenia. Program przeznaczony był za-równo dla najemców, jak i właścicieli. W pierwszym wypadku refundowano 35-50% kosztów do


wysokości 3,5-5 tys. PLN), w drugim do 30% poniesionych nakładów, do wysokości 2 tys. PLN. Wefekcie, w okresie pięciu lat zrealizowano ponad 1,5 tys. przedsięwzięć o łącznej wartości ok. 3,3mln PLN. W ramach Naszego Funduszu Mieszkaniowego w Szczecinie zrealizowano również pro-gram renowacji otoczenia budynków, którego środki kierowane były do właścicieli obiektów. W je-go ramach refundowano od 50 do 75% poniesionych kosztów. Tylko w roku 1998 wydano na tencel 2.650 tys. PLN, a w roku następnym 1 mln PLN. W sumie zrefundowano częściowo koszty ok.280 przedsięwzięć remontowych. W działaniach tych znaczny udział posiadało STBS. Ramowy pro-gram strategii rewitalizacyjnej STBS był przy tym znacznie szerszy i realizował cztery zasadnicze cele:

➢ poprawę standardu technicznego i funkcjonalnego,➢ kształtowanie racjonalnych i bezpiecznych form zamieszkiwania,➢ ochronę i kształtowanie harmonijnych krajobrazów kulturowych i przyrodniczych identyfikują-

cych miasto i wspierających procesy identyfikacji społecznej,➢ równoważenie społeczno-ekonomicznej struktury społeczności dla ograniczenia zjawisk patolo-

gii społecznej.

W tym sensie program przekraczał cele czysto remontowe i stawiał – podobnie jak wspomnianywyżej program rewitalizacji śródmieścia – również zadania odnoszące się do obszaru społecznego.W praktyce zakres działań rewitalizacyjnych był jednak zbyt wąski, aby spowodować trwałe prze-kształcenie struktury społecznej.

2.4. Projekt rewitalizacji dzielnicy Stare Bronowice i Kośminek w Lublinie

Projekt ten został uznany przez United Nations Centre for Human Settlements (UNCHS) za jed-ną z „najlepszych praktycznych realizacji” (Best Practices) na Konferencji HABITAT II w Istambule.Realizowany był przez Urząd Miejski w Lublinie pod kierownictwem E. Kipty przy współpracy Fo-rum Rewitalizacji i konsultantów z Harwardu, Instytutu IRS z Erkner (RFN), projektu PHARE iprzy zaangażowaniu publicznych i prywatnych środków finansowych (m.in. Urzędu Miasta i Naro-dowego Funduszu Ochrony Środowiska). Projekt zakończył się sukcesem, a podczas jego realizacjiwypracowano model postępowania, nadający się do zastosowania dla obszarów kryzysowych wie-lu polskich miast12.

Projekt dotyczył szczególnie „trudnego” terenu dzielnic Stare Bronowice i Kośminek, które jesz-cze na długo przed rokiem 1990 przeznaczone były do rozbiórki. Miejsce znajdującej się tam iznacznie zdekapitalizowanej struktury miały zająć zespoły nowych osiedli mieszkaniowych. Za-miar ten przez lata nie był realizowany, a opóźnienie przyspieszyło i pogłębiło degradację technicz-ną zabudowy i struktury społecznej obu. Bardziej przedsiębiorczy mieszkańcy opuszczali je, a naich miejsce przybywały grupy mniej zamożne. Proces transformacji po 1990 roku spowodowałprzywrócenie prywatnej własności gruntu, a zmiany (urealnienie) opłat czynszowych w mieszka-niach spółdzielczych pozbawiły większość mieszkańców nadziei na uzyskanie nowego mieszkaniaw osiedlach wielkopłytowych. Zły stan i zła renoma obu obszarów nie rokowały również nadziei napodjęcie na tym terenie działalności przez inwestorów zewnętrznych.

12 E. Kipta, Społeczne aspekty rewitalizacji (w): Rewitalizacja terenów mieszkaniowych. op. cit.


Konieczność sporządzenia nowych planów dla rozwoju dzielnic Stare Bronowice i Kośminekwykorzystano, z inicjatywy E. Kipty, dla wszczęcia intensywnych konsultacji społecznych i uspo-łecznienia procesu planistycznego. Wynikiem współpracy z właścicielami i użytkownikami byłakoncepcja zagospodarowania przestrzennego. Nie bez oporu w roku 1993 uzyskano dla niej akcep-tację Urzędu Miasta. Ustalono też organizacyjne i prawne formy koordynacji i realizacji planóworaz strategię dalszej współpracy z właścicielami gruntów, lokatorami, mieszkańcami i użytkowni-kami lokali. Wypracowano również metody finansowania zarówno działań prywatnych, jak i pu-blicznych obszarów inwestycyjnych, systemy współpracy obu sektorów oraz umiejętnie wykorzy-stano rozmaite środki pomocowe.

Wynikiem tych działań było ożywienie aktywności gospodarczej na terenie obu dzielnic i po-wstanie w nich podstaw dla rozwoju gospodarki lokalnej. Nastąpił znaczny rozwój działań inwe-stycyjnych w dziedzinie infrastruktury i budownictwa oraz poprawiła się sytuacja społeczna. Sumainwestycji prywatnych na obu, liczących łącznie ok. 110 ha obszarach, do roku 1998 osiągnęła war-tość 8 mln PLN, a udział lokalnych prywatnych inwestorów sięgnął 77% całkowitej wartości inwe-stycji. Realizatorzy projektu w Starych Bronowicach i Kośminku podkreślają zasadniczą rolę zaan-gażowania lokalnej społeczności dla powodzenia obu projektów.

2.5. Rewitalizacja obszarów poprzemysłowych i pomilitarnych

Problem restrukturyzacji obszarów poprzemysłowych i powojskowych należy z jednej strony dozagadnień rewitalizacji miast, z drugiej do ochrony środowiska. Przyjmuje się, że problemy te doty-czą ponad 75% miast polskich o liczbie ludności powyżej 50 tys. mieszkańców, jak i licznych miej-scowości mniejszych13.

Nie użytkowane tereny poprzemysłowe powstają obecnie w wyniku procesów transformacyj-nych i jako skutki globalizacji. Likwidację wielu zakładów przemysłowych powodują również prze-miany w technologii oraz przekształcanie się rynków, konflikty z wymogami ochrony środowiska isprzeciwy mieszkańców.

Przyczyną powstawania nieużytków pomilitarnych stają się z kolei zmiany układu politycznegow Europie oraz znaczny spadek zapotrzebowania na powierzchnie wojskowe. Problem z zagospo-darowaniem tych obszarów jest też często wynikiem ich lokalizacji w miastach o niskiej atrakcyjno-ści inwestycyjnej. Dochodzi do tego problem zanieczyszczenia środowiska (kontaminacja gruntu) iwysokie koszty jego oczyszczania. Skutkuje to dalszą degradacją terenu i stwarza zagrożenie dlazdrowia ludzi i środowiska naturalnego.

Doświadczenia krajów Unii Europejskiej dowodzą, że zagospodarowanie terenów poprzemysło-wych przez podmioty gospodarcze jest możliwe w przypadku konkurencyjności tych terenów wo-bec innych lokalizacji. Jednocześnie inwestorzy oczekują od gmin środków wspierających dla sfi-

13 Na temat restrukturyzacji terenów poprzemysłowych zob. S. Kaczmarek, Rewitalizacja terenów przemy-słowych. Nowy wymiar w rozwoju miast, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2001. Tam również ob-szerna literatura przedmiotu. Zob też: Recykling przestrzeni. Zagospodarowanie terenów poprzemysłowych i pomi-litarnych, red. J. Gleisenstein, J. Hess, M. Kalinowska, K. Kowala-Stamm, wyd. Collegium Polonicum, Słubice2002.


nansowania nakładów w zakresie ochrony środowiska, dekontaminacji gruntu, czy też realizacji ko-niecznych rozbiórek i wyburzeń oraz likwidacji starej infrastruktury.

W Polsce istnieją wprawdzie nieliczne, ale udane przykłady rewitalizacji nieużytków poprzemy-słowych i pomilitarnych. Wśród nich np. udana restrukturyzacja obszarów po państwowych zakła-dach „Solvay” w Krakowie, gdzie po likwidacji zakładów rozebrano budynki i zdekontaminowanogrunty. Następnie udało się pozyskać inwestora, który na terenie dawnego „Solvayu” zrealizowałznacznej wielkości centrum handlowe. Idea przekształcenia terenów poprzemysłowych w centrahandlowe przyświeca również francuskim projektantom dawnego zespołu fabryczno-rezydencjo-nalnego I. K. Poznańskiego w Łodzi.

Oprócz tego, w wielu polskich miastach podejmowane są działania bez udziału dużych inwesto-rów. Polegają one na spontanicznym przekształcaniu pustych obiektów poprzemysłowych wośrodki handlu i usług. W procesie tym uczestniczą z reguły przedstawiciele gospodarki lokalnej.Podobne działania podejmowane są wobec niektórych obszarów powojskowych – np. na obszarzedawnego lotniska wojsk radzieckich w Legnicy w dawnych zabudowaniach powstało nowoczesnecentrum handlowe i swoją działalność zlokalizowały liczne firmy rzemieślnicze. Innym przykłademjest teren dawnej elektrowni Jaworzno III S.A., na terenie której powstaje nowoczesne centrumedukacyjno-szkoleniowe dla młodzieży oraz siedziba fundacji, której celem jest uruchomienie w Ja-worznie telewizji lokalnej. Wszystkie działania są realizowane ze środków Elektrowni Jaworzno III.

Dobrym przykładem restrukturyzacji obszaru pomilitarnego jest teren dawnych koszar w Słubi-cach. W wyniku częściowej rozbiórki zabudowy garnizonowej, ale również adaptacji dawnych za-budowań koszar, powstał tam ośrodek domów studenckich dla potrzeb Europejskiego Uniwersyte-tu „Viadrina” oraz słubickiego Collegium Polonicum, wspólnej placówki naukowo-dydaktycznej te-goż Uniwersytetu i Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Równocześnie zaadaptowanoczęść dawnej zabudowy koszarowej na nowoczesne siedziby Urzędu Miasta i Gminy Słubice orazStarostwa Powiatowego.

Przykładem rewitalizacji terenów pomilitarnych na dużą skalę jest miasteczko Borne-Sulinowo.Istniejąca zabudowa po stacjonujących tam niegdyś wojskach radzieckich została przekształcona,wspólnym wysiłkiem mieszkańców i władz miejskich, dla celów mieszkaniowych, usługowych i ad-ministracyjnych. W zrewitalizowanych obiektach znalazły siedzibę m.in. Urząd Miasta, kościół,poczta.

W Unii Europejskiej rozwiązywanie tych problemów jest jednym z celów polityki strukturalnej.W Polsce Ministerstwo Infrastruktury dokonało wyboru trzech województw: małopolskiego, ślą-skiego, i podkarpackiego na realizację projektów pilotażowych restrukturyzacji obszarów poprze-mysłowych. Kierowano się następującymi przesłankami:

➢ w województwie śląskim dominują obszary przemysłu węglowego (63 kopalnie) i stalowego (18hut żelaza);

➢ w województwie podkarpackim największy udział w produkcji przemysłowej ma przemysł che-miczny, elektromaszynowy, przedsiębiorstwa monoprodukcyjne sektora zbrojeniowego oraz wy-dobywczego. I tutaj oczekiwać należy zwiększania się obszarów wymagających restrukturyzacji;

➢ w województwie małopolskim struktura przemysłu jest zróżnicowana i obejmuje gałęzie rozwo-jowe, takie jak przemysł telekomunikacyjny, komputerowy i farmaceutyczny, ale również trady-


cyjne gałęzie przemysłu hutniczego, chemicznego, i wydobywczego (górnictwo węglowe). Wtych ostatnich przeważają duże zakłady państwowe, oczekujące restrukturyzacji.

Jednym z celów wyżej wymienionego projektu jest wypracowanie, w oparciu o doświadczeniakrajów Unii Europejskiej i Polski, modelowego programu rewitalizacji terenów poprzemysłowych.Ma on być zgodny z zasadami zrównoważonego rozwoju społeczno-ekonomicznego i oparty o sys-tem partnerstwa publiczno-prywatnego, w ramach którego środki publiczne służą do mobilizacjiznacznych funduszy z sektora prywatnego. Realizacja programu ma przynieść następujące efekty:

➢ opracowanie modelu rewitalizacji terenów poprzemysłowych,➢ udostępnienie samorządom lokalnym i restrukturyzowanym przedsiębiorstwom narzędzi i metod

dokonywania restrukturyzacji terenów poprzemysłowych,➢ opracowanie trzech pilotażowych (wariantowych) programów rewitalizacji terenów poprzemy-

słowych w trzech wybranych gminach Polsce,➢ rozpowszechnienie wiedzy i narzędzi umożliwiających opracowanie i wdrożenie programów re-

witalizacji terenów poprzemysłowych,➢ zwiększenie ilości ekspertów w Polsce, zajmujących się rewitalizacją terenów poprzemysłowych.

Założenia i zasady projektu Ustawy o programach rewitalizacji 36

3. Założenia i zasady projektu Ustawy o programach rewitalizacji

3.1. Nowe perspektywy rewitalizacji w Polsce

W drugiej połowie lat 90. kwestię rewitalizacji zaczęto coraz częściej postrzegać w kontekścieproblemów społecznych i zagadnień rozwoju gospodarki lokalnej. Wiązało się to z intensywnymipracami nad ustawą rewitalizacyjną, nazywaną początkowo „Ustawą o odnowie miast”. Intensyfi-kacji uległy wówczas kontakty polskich specjalistów z ośrodkami zachodnioeuropejskimi. Niemałeznaczenie miały też doświadczenia projektu lubelskiego (Kośminek, Stare Bronowice), którego reali-zacja po raz pierwszy nie koncentrowała się jedynie na pokonywaniu „luki remontowej”. Zaczętowówczas dostrzegać rewitalizację znacznie szerzej. Jak czytamy w t. 1 „Poradnika mieszkaniowego”,"Definicja rewitalizacji uwzględniać musi symbiotyczny charakter modernizacji zasobów mieszkaniowych orazzdrowej gospodarki i dobrobytu obywateli. Program rewitalizacji musi mieć na celu poprawę wszystkich aspek-tów życia mieszkańców miast, poprzez rewaloryzację stanu środowiska zamieszkania oraz wsparcie rozwojugospodarczego i społecznego. Rewitalizacja polega na wdrożeniu na danym obszarze kompleksowego pakietuprogramów i projektów w celu przezwyciężenia problemów występujących w różnych dziedzinach gospodarkimiejskiej i stworzenia w ten sposób sprzyjającego otoczenia dla rozpoczęcia inwestycji i modernizacji tkankimiejskiej."14 W tym okresie powstały również pierwsze koncepcje rozwijające szczegóły tak rozumia-nej strategii rewitalizacyjnej, budowania jej programów, projektów i planów operacyjnych, a takżezasad ich wdrażania. Pogłębiono w nich problematykę gospodarczą oraz kwestie aktywności i inte-gracji społecznej. Wpływ wywarł tu również opracowywany w tym czasie program rewitalizacjicentrum Dierżoniowa, nagrodzony w roku 2000 w ramach konkursu "Innowacje w miastach – Mia-sto 2000".

Od tej pory pojęcie rewitalizacji w Polsce ostatecznie przestało obejmować wyłącznie zagadnie-nia związane z remontami budynków, czy też pracami konserwatorskimi. W polityce gmin odróż-nia się programy remontowe od programów rewitalizacji. Te pierwsze, finansowane ze środkówgminy, obejmują remonty wskazanych budynków komunalnych bądź udział w kosztach remon-tów budynków wspólnot mieszkaniowych. W tych drugich zagadnienia inwestycji remontowychstanowią jeden z elementów szerokiego programu gospodarczego i społecznego.

W 1999 roku powstał też dokument Biura Studiów i Ekspertyz – Raport nr. 164. Został on przy-gotowany dla Sejmu i był prezentacją aktualnej sytuacji rewitalizacji w Polsce. Postulował sprecyzo-wanie wymogów, jakie należałoby postawić wobec programów rewitalizacji.

14 Poradnik mieszkaniowy, t. 1 – Strategia mieszkaniowa i programy rewitalizacji, Halcrow Fox, KonsultingoweBiuro Usług Habitat, wyd. Brytyjski Fundusz Know-How i Program Wspierania Samorządów Lokalnych,wyd II, Warszawa 2000, s. 129-130.


Znajdujący się wówczas w trakcie opracowywania projekt Ustawy stał się przedmiotem dyskusjiod 1997 roku, kiedy to analizowano go w sejmowej Podkomisji Polityki Przestrzennej, Budowlanej iMieszkaniowej, wskazując na znaczenie prawnego skodyfikowania zasad przygotowania i realizacjiprogramów rewitalizacji. Postrzegając problem rewitalizacji jako zagadnienie obejmujące takie dzia-łania jak remont, modernizacja czy rewaloryzacja, stwierdzono w Raporcie nr 164, że rewitalizacjato „kompleksowe działania podejmowane na większych obszarach miejskich, szczególnie w starych zdegrado-wanych dzielnicach, wiążące działania poprzednio wymienione z działaniami zmierzającymi do ożywienia spo-łecznego i gospodarczego obszaru miejskiego. Powiązanie spraw społecznych, gospodarczych i technicznych wprocesach rewitalizacji to nie tylko sprawa terminologiczna, ale istota zagadnienia, które w odróżnieniu od tra-dycyjnych ujęć odnosi się do całości życia miasta, a nie tylko do jego formy”. Dokument wskazywał równo-cześnie na wzrastającą aktywność miast, podejmujących działania rewitalizacyjne bez oczekiwaniana rozwiązania prawne.

3.2. Podstawowe pojęcia projektu Ustawy w ramach dotychczasowej dyskusji

Projekt Ustawy o programach rewitalizacji podejmuje współczesne wyzwania społeczno-ekono-miczno-polityczne, jakimi są zagrożenia obszarów miejskich procesami degradacji. Wiążą się one zprocesami dekapitalizacji zabudowy oraz rosnącymi problemami społeczno-gospodarczymi wieluspołeczności lokalnych, zmianami funkcji i struktur przestrzennych w miastach.

W myśl Ustawy rewitalizacja ma być działaniem ukierunkowanym na rozwój społeczno-gospo-darczy i podniesienie jakości życia społeczności lokalnych. Postuluje się szczegółowe planowanieprocesu, aktywizacji i partycypacji społecznej, integracji i koordynacji działańwielu różnych uczest-ników działań, wypracowanie modeli organizacyjnych oraz sposobów finansowania, a dalej – bu-dzenie i wzmacnianie identyfikacji oraz budowanie lokalnych aktywności społeczno-gospodar-czych. Szczególną rolę pełnić ma informowanie i partycypacja społeczeństwa w fazie przygotowa-nia i uzgadniania koncepcji rewitalizacyjnej oraz w toku jej realizacji. Projekt Ustawy zawierawytyczne dotyczące:

➢ opracowywania, realizacji i finansowania programów rewitalizacji terenów znajdujących się wstanie kryzysowym oraz zasad zarządzania tymi programami,

➢ tworzenia i funkcjonowania gminnych i wojewódzkich funduszy rewitalizacji,➢ tworzenia i funkcjonowania towarzystw odnowy,➢ kredytu sanacyjnego.

Do podstawowych pojęć projektu Ustawy należą:

Stan kryzysowy – zespół niepożądanych, destrukcyjnych procesów w sferze przestrzennej, spo-łecznej i ekonomicznej, który spowodował trwałą degradację obszaru.

Rewitalizacja – proces przemian przestrzennych, społecznych i ekonomicznych, mający na celuwyprowadzenie terenu ze stanu kryzysowego i prowadzący do rozwoju, w tym do poprawy jako-ści życia lokalnej wspólnoty.

Program rewitalizacji – program wieloletnich działań w sferze przestrzennej, społecznej i eko-nomicznej, prowadzący w okresie nie dłuższym niż 20 lat do rewitalizacji terenu znajdującego sięwstanie kryzysowym, opracowywany i realizowany w sposób określony w projekcie Ustawy.


Obszar programu rewitalizacji – teren, dla którego opracowuje się i realizuje program rewitali-zacji, obejmujący całość lub część terenu znajdującego się w stanie kryzysowym.

Projekt rewitalizacji – realizowane na określonym terenie przedsięwzięcie, będące częścią pro-gramu rewitalizacji, w ramach którego realizowane są zadania inwestycyjne, społeczne i ekono-miczne.

Obszar projektu rewitalizacji – część obszaru programu rewitalizacji obejmująca zwarty zespółnieruchomości, na której realizowany ma być jeden projekt rewitalizacji.

Pełnomocnik do spraw rewitalizacji – osoba fizyczna lub prawna, której zgodnie z dyskutowa-nymi obecnie przepisami projektu Ustawy powierza się sporządzenie i nadzorowanie realizacji pro-gramu rewitalizacji.

Towarzystwo odnowy – spółka z o.o. lub spółka akcyjna spełniająca wymogi Ustawy, którejpodstawowym celem jest realizacja zadań inwestycyjnych ujętych w projektach rewitalizacji.

Rada do spraw rewitalizacji – rada powołana zgodnie z przepisami projektu Ustawy w celusprawowania społecznej kontroli nad opracowaniem i realizacją programu rewitalizacji.

Gminny fundusz rewitalizacji – środki wyodrębnione w budżecie gminy na zasadach określo-nych przez radę gminy w celu finansowania programu rewitalizacji.

Wojewódzki fundusz rewitalizacji – środki wyodrębnione w budżecie samorządu wojewódz-twa na zasadach określonych przez sejmik województwa w celu finansowania programów rewitali-zacji prowadzonych na terenie województwa w tych zadaniach programu rewitalizacji, które służąrozwojowi regionalnemu.

Kredyt sanacyjny – kredyt przeznaczony na sfinansowanie zadań inwestycyjnych, określonychw projekcie Ustawy i ujętych w programie rewitalizacji.

Właściciel – właściciele lub użytkownicy wieczyści nieruchomości położonych w obszarze pro-gramu rewitalizacji.

Waga i znaczenie zadań rewitalizacyjnych wymaga przyznania instytucjom samorządowym za-sadniczej roli w przygotowaniu i realizacji procesów rewitalizacji. Z drugiej strony już od samegopoczątku równie ważną rolę dla inicjowania i kształtowania tego procesu spełniają właściciele nieru-chomości oraz mieszkańcy. Ich postulaty, postawy i preferencje winny zostać uwzględnione przyopracowywaniu programów rewitalizacji. W trakcie opracowywania tych programów istniałby obo-wiązek prowadzenia konsultacji z mieszkańcami, użytkownikami i właścicielami.

3.3. Procedury projektowanej Ustawy

3.3.1. Inicjowanie i przygotowywanie uchwały rewitalizacyjnej

Zainicjowanie procesu rewitalizacyjnego nastąpić może zarówno ze strony zarządu gminy, jak iw oparciu o wnioski właścicieli nieruchomości położonych na terenach kryzysowych. Zanim jednaknastąpi wdrożenie formalno-prawnej procedury rewitalizacyjnej, która znajdzie swój wyraz wprzyjęciu przez zarząd gminy uchwały w sprawie opracowania programu rewitalizacji, podjęte zo-stać muszą określone działania przygotowawcze, związane z zadaniami samorządu lokalnego.


Obszary kryzysowe winny zostać rozpoznane i uwzględnione już w studium uwarunkowań ikierunków zagospodarowania przestrzennego gminy15. Sporządzenie zarówno studium, jak i stra-tegii rozwoju gminy stanowi ustawowy warunek rozpoczęcia procedury rewitalizacyjnej. Wnioski za-warte w tych dokumentach określają rolę i miejsce rewitalizacji w ramach uwarunkowań planowa-nia przestrzennego i strategii rozwoju gminy. Rewitalizacja wiąże się ściśle z zagadnieniami strategiimieszkalnictwa, rozwoju handlu i usług, wsparcia sektora małych i średnich przedsiębiorstw itp.

Kolejnym elementem przygotowawczym byłoby dokonanie przez gminę odpowiednich badań ianaliz, które pomogą zarządowi gminy udzielić odpowiedzi na następujące pytania:

➢ Jakie są granice terenu znajdującego się w sytuacji kryzysowej?➢ Jak dalece uzasadniona jest realizacja programu rewitalizacyjnego?➢ Jaki zakres winno mieć opracowanie programu rewitalizacji i jakie cele miałby on realizować?➢ Jaki zasięg miałby ostatecznie posiadać obszar, dla którego należy opracować program rewitali-

zacji?

Uzyskane tą drogą informacje winny zostać skonfrontowane z wnioskami właścicieli nierucho-mości. Wypowiedzi studium i strategii, wnioski właścicieli i przeprowadzone analizy i badania sta-nowią obszerny materiał dokumentacyjny i analityczny, który pozwala zarządowi gminy na ocenęstopnia sytuacji kryzysowej. Materiał ten powinien pozwolić również na przedłożenie radzie gminyprojektu uchwały w sprawie opracowania programu rewitalizacji. Do podjęcia takiej uchwały za-rząd byłby zobowiązany, jeżeli co najmniej 50% właścicieli nieruchomości położonych na terenieznajdującym się w stanie kryzysowym złożyło wnioski o podjęcie opracowania programu rewitali-zacji.

3.3.2. Uchwała o przystąpieniu do opracowania programu rewitalizacji

W projekcie uchwały w sprawie opracowania programu rewitalizacji zarząd gminy miałby okre-ślić:

➢ granice obszaru programu rewitalizacji,➢ termin opracowania programu rewitalizacji,➢ zakres opracowania programu rewitalizacji,➢ zakres przeprowadzenia badań postaw i preferencji mieszkańców obszaru programu rewitalizacji,➢ zasady powoływania i odwoływania pełnomocnika do spraw rewitalizacji,➢ zasady powoływania rady do spraw rewitalizacji.

Równocześnie z podjęciem uchwały o przystąpieniu do opracowania programu rewitalizacjigmina podejmowałaby uchwałę o przystąpieniu do sporządzenia miejscowego planu zagospodaro-wania przestrzennego lub jego zmiany w granicach obszaru programu rewitalizacji. Uchwalenie te-go planu ma m.in. zabezpieczyć możliwość prowadzenia działań inwestycyjnych na obszarze rewi-talizacji, jak i interesu publicznego w odniesieniu do polityki przestrzennej gminy.

Od tego momentu szczególna rola przypada powołanemu pełnomocnikowi do spraw rewitali-zacji oraz radzie do spraw rewitalizacji. Pełnomocnik odpowiedzialny jest za sporządzenie progra-

15 Ustawa o planowaniu przestrzennym znajduje się obecnie w trakcie nowelizacji.


mu rewitalizacji, a następnie za jego koordynację (również z opracowywanym równolegle planemmiejscowym). Odpowiada także za proces zarządzania i realizacji.

Z kolei rada do spraw rewitalizacji pełni rolę organu społecznego, towarzyszącego procesowi re-witalizacji od początku do momentu jego zakończenia. Zadania rady polegają na opiniowaniu ko-lejnych działań w ramach programu i jego promowaniu. Do zadań rady do spraw rewitalizacji, bez-pośrednio zapisanych w projekcie Ustawy, należą między innymi:

➢ opiniowanie wyników badań i studiów poprzedzających opracowanie programu,➢ opiniowanie programu i projektów rewitalizacji,➢ opiniowanie wniosków o dofinansowanie przedsięwzięć rewitalizacyjnych, ➢ opiniowanie działalności pełnomocnika.

3.3.3. Program rewitalizacji

Po podjęciu uchwały w sprawie sporządzenia programu rewitalizacji zarząd gminy zlecałby peł-nomocnikowi opracowanie programu rewitalizacji. W myśl projektu Ustawy, program rewitalizacjiodnosi się do ściśle określonego obszaru kryzysowego lub jego części. Procedura projektu Ustawyzawiera wymóg dokładnego określenia najpierw granic obszaru kryzysowego, a następnie tej jegoczęści, która ma być objęta programem rewitalizacji. W ramach programu określone muszą zostaćkonkretne projekty rewitalizacyjne, które zamierza się zrealizować na obszarze programu rewitali-zacji. Program, a następnie projekty rewitalizacji wchodzące w skład danego programu powinnyskładać się z czterech zasadniczych części: ogólnej, inwestycyjno-budowlanej, społecznej i ekono-micznej. Program rewitalizacji powinien zawierać wszystkie elementy konieczne w tego rodzajuopracowaniach: cele, okres realizacji, konkretne programy operacyjne, plan finansowy i rzeczowy,harmonogram czasowy. Istotnym elementem programu jest podział na projekty rewitalizacji – pod-programy inwestycyjno-budowlane, ekonomiczne oraz społeczne dla danego obszaru. Zapewneistotne będą kryteria podziału obszaru programu rewitalizacji na projekty rewitalizacji. Wśród kry-teriów delimitacji nie powinno zabraknąć wyników analizy wniosków złożonych przez mieszkań-ców, czynnika struktury obszaru, natury i skali kryzysu, zamożności i stopnia akceptacji programuprzez mieszkańców, wieloletniego programu finansowego gminy, logistyki działania i oszacowaniaprawdopodobieństwa sukcesu.

W części inwestycyjno-budowlanej programu rewitalizacji powinny znaleźć się zadania określa-jące przedsięwzięcia remontowe, modernizacyjne, nowe inwestycje budowlane oraz inwestycje wsferze infrastruktury technicznej na całym obszarze objętym programem i w poszczególnych pro-jektach. Część społeczna powinna rekapitulować zadania z zakresu polityki społecznej, tak w rozu-mieniu polityki socjalnej, jak i zadań integracyjnych, edukacyjnych i kulturalnych. W części ekono-micznej zostaną określone zadania z zakresu przekształceń struktury gospodarczej obszaru i jegoczęści składowych (obszarów objętych poszczególnymi projektami). Zapewne w wielu programachrewitalizacji w tym zakresie wystąpią zagadnienia związane z rozwojem małej przedsiębiorczości,rozwojem usług lokalnych – tradycyjnych i nowych, np. usług internetowych, klubów muzycz-nych, usług edukacyjnych, specyficznych usług gastronomicznych itp. Kluczową rolę w opracowa-niu programu rewitalizacji odgrywałby pełnomocnik do spraw rewitalizacji. W trakcie sporządzaniaprogramu rewitalizacji, pełnomocnik do spraw rewitalizacji:


➢ przyjmowałby wnioski do projektu rewitalizacji, ➢ badał postawy i preferencje mieszkańców, ➢ zabezpieczał partycypację społeczną w ramach przygotowywania projektu programu rewitalizacji,➢ oceniał i uwzględniał wyniki konsultacji, wnioski i zastrzeżenia do projektu programu rewitali-

zacji,➢ przedstawiał projekt programu radzie do spraw rewitalizacji,➢ przedkładał projekt programu zarządowi gminy.

3.3.4. Uczestnicy programu – aktorzy procesu rewitalizacji

Projekt programu rewitalizacji otrzymuje sankcję prawną poprzez zatwierdzenie go odpowied-nią uchwałą rady gminy. Za jego realizację odpowiadałby zarząd gminy oraz pełnomocnik ds. rewi-talizacji. Bezpośrednimi aktorami – uczestnikami procesu stawaliby się mieszkańcy: lokatorzy, wła-ściciele budynków i mieszkań, dzierżawcy i użytkownicy powierzchni użytkowych (handlowych,biurowych, usługowych), właściciele nieruchomości niezabudowanych czy przeznaczonych do roz-biórki, w tym również gminy.

W myśl dyskutowanego projektu Ustawy szczególna rola w zakresie realizacji zadań inwestycyj-nych przypadałaby Towarzystwom Odnowy jako spółkom prawa handlowego, tworzonym główniew celach realizacji inwestycji budowlanych i przejmującym nieruchomości od gminy lub – czasowo –właścicieli prywatnych. Towarzystwa staną się w ten sposób jednostkami wyspecjalizowanymi wdziedzinie zarządzania oraz realizacji remontowo-budowlanych procesów inwestycyjnych. Propo-nuje się równocześnie, aby przyszła Ustawa o programach rewitalizacji uwzglę-dniała określone za-sady powoływania i działania Towarzystw Odnowy. Aktorami rewitalizacji stać sięmieliby równieżuczestniczący w przygotowywaniu i realizacji programu specjaliści, lokalni politycy oraz formalne inieformalne reprezentacje i grupy interesów.

3.3.5. Problem ustawowych środków finansowych dla realizacji programu rewitalizacji

Zapisy projektu ustawy odnoszą się do spraw finansowania realizacji programu rewitalizacjidwojako. Z ogólnych zapisów wyłania się generalna zasada finansowania rewitalizacji. Kosztamidziałań inwestycyjno-budowlanych obciążani będą przede wszystkim właściciele nieruchomości,przy czym będą oni mogli korzystać ze wszystkich źródeł finansowania dostępnych na rynku. Do-datkowe wsparcie publiczne dla poszczególnych zadań i projektów pochodziłoby przede wszyst-kim ze środków budżetu gminy, ale również z budżetu województwa i budżetu państwa. Wsparcieto kierowane byłoby na obszary deficytowe, tzn. na rzecz realizacji zadań, które nie mogłyby zostaćzrealizowane na zasadach rynkowych, a mających wysoką rangę społeczną.

I tak spółdzielnie mieszkaniowe podejmując się modernizacji swoich zasobów mogłyby korzy-stać ze środków własnych, kredytów preferencyjnych, o ile są one dostępne na zasadach ogólnychdla planowanego zakresu robót, jak i kredytów komercyjnych. Jeśli zadania budowlane będzie wramach programu wykonywało Towarzystwo Budownictwa Społecznego, to mogłoby ono korzy-stać z kredytów Krajowego Funduszu Mieszkaniowego, jak również innych źródeł, stosownie doswoich możliwości. Właściciele mieszkań stanowiący wspólnotę mieszkaniową będą wykorzysty-


wać środki własnego funduszu remontowego, kredyty i dotacje, zapewne zainwestują też własneśrodki.

Realizacja zadań społecznych oparta byłaby w większym stopniu o środki publiczne, w tym po-chodzące z budżetu gminy, grantów i dotacji. Zadania ekonomiczne podejmowane byłyby w kom-binacji źródeł prywatnych i publicznych. Przykładowo osoby otwierające działalność gospodarcząna rewitalizowanym obszarze uzyskają pomoc w formie nieodpłatnych szkoleń, porad i konsultacji,finansowanych ze środków na aktywizację rynku pracy. Gmina mogłaby, korzystając ze swego fun-duszu, pomóc np. w uzyskaniu lokalu, w którym taka działalność będzie prowadzona lub może do-finansować remont takiego lokalu. Zasada montażu finansowego miałaby stać się ogólnie stosowa-ną zasadą realizacji programów rewitalizacji. Celem finansowego wspierania programu rewitalizacjiw projekcie Ustawy określono trzy nowe narzędzia:

➢ gminny fundusz rewitalizacji, ➢ wojewódzki fundusz rewitalizacji,➢ kredyt sanacyjny.

Ustawowe sprecyzowanie zasad funkcjonowania obydwu funduszy to w rzeczywistości zachętado określenia zadań rewitalizacyjnych w budżecie gminy jako priorytetowych. Oto rangą Uchwałyna program rewitalizacji przeznaczane byłyby corocznie, co najmniej przez pięć lat, określone środ-ki z budżetu gminy, a ich wysokość i źródła pochodzenia określałyby same gminy. W projekcieUstawy określa się wachlarz możliwych źródeł zasilania funduszu. Środki gminnego funduszu re-witalizacji mogłyby być pomnażane poprzez lokowanie przejściowo wolnych środków oraz po-przez pozyskiwanie dotacji z funduszu wojewódzkiego. Ściśle określone miałyby być takie wydatkifunduszu jak:

➢ koszty przygotowania projektów rewitalizacji,➢ koszty całości lub części zadań inwestycyjnych, realizowanych w ramach programu przez gminę,➢ dotacje celowe na pokrycie całości lub części kosztów realizacji zadań inwestycyjnych, społecz-

nych i ekonomicznych w ramach programu rewitalizacji,➢ dopłaty do kredytów udzielanych wspólnotom mieszkaniowym na wykonywanie zadań inwe-

stycyjnych objętych programem rewitalizacji,➢ koszty pozyskiwania środków funduszu.

Dotacje zależałyby od charakteru i priorytetu zadań. W projekcie Ustawy określa się jedynie pu-łapy maksymalne, ale w praktyce zadecyduje o nich gmina. Proponuje się, aby na wydatki z fundu-szu gminnego nakładać dodatkowe warunki, przy czym instytucją rozpatrującą wnioski i dbającą ośrodki funduszu byłby pełnomocnik do spraw rewitalizacji.

Fundusz gminny będzie mógł być wspomagany dotacjami z funduszu wojewódzkiego, stano-wionego przez samorząd województwa, o ile ten będzie zainteresowany wspieraniem zadań o zna-czeniu regionalym, wypełnianych w ramach programów rewitalizacji w gminach danego woje-wództwa. Mechanizm tworzenia funduszu podobny jest do funduszu gminnego. Fundusz woje-wódzki przeznaczałby swoje zasoby na dotacje celowe dla:

➢ pokrycia części kosztów zadań społecznych i ekonomicznych, realizowanych w ramach progra-mu rewitalizacji, a wypełniających cele strategii rozwoju województwa,


➢ pokrycia części kosztów zadań inwestycyjnych w projektach rewitalizacji dotyczących dóbr kul-tury, inwestycji w zakresie infrastruktury technicznej lub drogowej,

➢ pokrycia części kosztów zadań ujętych w kontrakcie wojewódzkim.

Powołanie funduszy pozwoliłoby na określenie czytelnych zasad przepływu środków na rewita-lizację i dostępu do tych środków.

Innego typu udogodnienie stanowiłby kredyt sanacyjny. Koncepcja tego kredytu sprowadza siędo zapewnienia bankom komercyjnym przez budżet państwa refundacji części oprocentowaniakredytów sanacyjnych. W ten sposób byłby to kredyt tańszy od komercyjnego dla inwestorów dzia-łających w ramach programu rewitalizacji. Choć kredyt ten pomyślany jest wyłącznie dla realizacji za-dań inwestycyjnych związanych z inwestycjami budowlanymi, zakres rzeczowy takich zadań jestszeroki. W zamyśle projektodawców Ustawy kredyt może być udzielony na zadania realizowane wramach projektu rewitalizacji polegające na budowie, rozbudowie i remoncie budynku, wraz z to-warzyszącymi robotami w obrębie nieruchomości gruntowej. Nie wprowadza się ograniczeń wprzeznaczeniu budynku czy pojedynczych lokali, choć należy się spodziewać, że drogą tą będą re-alizowane głównie inwestycje remontowe właścicieli budynków mieszkalnych. Maksymalna kwotakredytu będzie wyznaczana na podstawie szczegółowej analizy źródeł finansowania przedsięwzię-cia, uwzględniane też będą wszelkie inne dotacje i kredyty preferencyjne kierowane z pozostałychźródeł. Lista banków uczestniczących w programie i szczegółowe warunki kredytu oraz ograniczeniadostępu do tego kredytu byłyby określane na podstawie warunków Ustawy i umów banków ko-mercyjnych z Bankiem Gospodarstwa Krajowego, pełniącego w takim kontekście funkcję agendyrządu w obsłudze programu kredytu sanacyjnego.

Należy zaznaczyć, że w finansowaniu rewitalizacji na zasadach preferencyjnych będzie obowią-zywał ostry reżim określania i kontroli dostępu do subsydiów i preferencji. Nie tylko gmina będziemusiała opracować i uchwalić program rewitalizacji, ale jeszcze uczestnicy programu będą mieliobowiązek wykazania się postępem w realizacji określonych części tego programu. Dopiero po wy-kazaniu, że program jest wdrażany i osiągnięciu pewnych efektów „na własną rękę”, otworzą sięmożliwości szerszego dostępu do środków publicznych dla potrzeb rewitalizacji. Warto też podkre-ślić, że działania obydwu funduszy miałyby być oparte na rocznych, aktualizowanych planach i fi-nansowych sprawozdaniach, przy zaangażowaniu pełnomocnika ds. rewitalizacji i kontroli ze stro-ny rady ds. rewitalizacji.

W dyskusji nad źródłami finansowania rewitalizacji wychodzi się z założenia, że będą wykorzy-stywane wszystkie źródła finansowania, dostępne w systemie gospodarczym kraju. Dodatkowo, ce-lem finansowego wspierania programu rewitalizacji zmierzać się będzie do powołania do życiagminnych funduszy rewitalizacyjnych, z których będą mogli korzystać właściciele nieruchomości,w tym zarówno Towarzystwa Odnowy, jak i indywidualni właściciele domów oraz wspólnotymieszkaniowe. Fundusz ten może być wspomagany przez wojewódzki fundusz rewitalizacji, two-rzony na poziomie samorządu województwa dla zgromadzenia środków na dotacje dla funduszygminnych z terenu danego regionu. Dyskusja nad projektem Ustawy toczy się również wokół kon-cepcji nowego instrumentu finansowego, jakim stać się mógłby kredyt sanacyjny oraz wokół pro-blemu odpowiednich procedur w odniesieniu do korzystania z niego. Dotyczy to również admini-strowania, sporządzania rocznych planów finansowych i rzeczowych oraz sprawozdań dla fundu-szy rewitalizacji.


Pierwsze analizy możliwości stosowania do realizacji programów rewitalizacji środków unijnych(przede wszystkim tzw. Funduszy Strukturalnych), wskazują na ich znakomitą przydatność dla re-alizacji przedsięwzięć infrastrukturalnych oraz działań zmierzających do poprawy stanu środowi-ska, jakości przestrzeni publicznej, ochrony dóbr kultury, a także realizacji projektów związanych zrealizacją celów socjalnych, w tym rozwoju kompetencji socjalnych i zawodowych członków spo-łeczności lokalnych.

W tym kontekście coraz wyraźniej rysuje się rozdział odpowiedzialności finansowej za procesrewitalizacji pomiędzy sektorem publicznym i prywatnym oraz między działaniami ramowymi, or-ganizacyjnymi i koordynującymi sektora publicznego i znajdującymi się w jego dyspozycji środka-mi finansowymi, a właścicielami i inwestorami korzystającymi, w ramach stojących do ich dyspozy-cji, ze środków rynku kapitałowego.

W tym ostatnim przypadku podstawowe znaczenie mieć będzie rentowność prywatnych inwe-stycji, przede wszystkim w ich relacji między nakładem kosztów a wysokością czynszów, decydują-cą o możliwości spłaty obciążeń kredytowych. Trzeba więc będzie odpowiedzieć na pytanie, jakąstrategią będą musiały kierować się gminy przy podejmowaniu decyzji o kierowaniu swych środ-ków budżetowych na zabezpieczenie własnych wkładów, koniecznych do uzyskania środkówwspierających (np. unijnych Funduszy Strukturalnych) z jednej, a kierowaniu ich np. do propono-wanych w projekcie Ustawy środków wspierających prywatne inwestycje rewitalizacyjne, z drugiejstrony.

3.3.6. Prawo pierwokupu

Innym istotnym dla procesu rewitalizacji elementem proceduralnym jest możliwość realizacjiprzez gminę prawa pierwokupu nieruchomości, znajdujących się na terenie programu rewitalizacji.

3.3.7. Zakończenie programu rewitalizacji

Procedura zakończenia programu rewitalizacji następowałaby na podstawie podjęcia odpowied-niej uchwały rady gminy. Podjąć ją będzie można, kiedy zrealizowane zostały wszystkie zadaniaprogramu i spłacone wszystkie zobowiązania podmiotów biorących udział w realizacji programurewitalizacji wobec gminy. Bierze się przy tym możliwość wykazania przez nie stosownego zabez-pieczenia ich spłaty (np. odpowiednim wpisem hipotecznym lub uzgodnieniem innego sposobu re-gulacji takich zobowiązań).

3.4. Zasady i możliwości stosowania projektu Ustawy

Specyfiką ustawy jest możliwość stosowania niektórych tylko jej postanowień. Brak np. Towa-rzystw Odnowy nie powoduje niemożności przygotowania i realizacji programu.

Należy podkreślić, że najważniejszymi częściami ustawy są te, w których mówi się o sposobieprzygotowania i realizacji programu rewitalizacji i jego projektów. Jedną z większych zalet dyskuto-wanej Ustawy jest jej elastyczność i możliwość dostosowania działań do różnych warunków miej-scowych. Również brak funduszy rewitalizacji nie przekreśla możliwości stosowania Uchwały dla


realizacji procesu rewitalizacyjnego, chociaż zmusza to gminę do szukania środków finansowaniatego procesu we własnym zakresie.

W tym miejscu warto ponownie wskazać na cały szereg udanych działań rewitalizacyjnych wmiastach polskich, które realizowano nie tylko bez udziału gminnego i wojewódzkiego funduszurewitalizacji16, dostępu do kredytu sanacyjnego, ale również jeszcze przed wejściem w życie Usta-wy. W wielu wypadkach sukces rewitalizacji zależny będzie nie tyle od oczekiwania gminy na moż-liwość tworzenia funduszu rewitalizacji, ile od jej umiejętności gromadzenia i pozyskiwania po-trzebnych funduszy. Źródłem takich środków może być np. prywatyzacja własności gminnej, z któ-rej dochody kierowane będą na cele wspierania programu rewitalizacji. Przyjęcie takich rozwiązańnie wymaga zmiany ustawodawstwa. Należy dodać, że zabezpieczenie udziału własnych środkówfinansowych jest z reguły warunkiem otrzymania większości środków pomocowych, np. z fundu-szy Unii Europejskiej.

W oparciu o zasady projektowanej Ustawy realizować można z powodzeniem tylko niektóre ro-dzaje przewidzianych przez nią rozwiązań i norm działania. Mogą to być np. wyłącznie projektyspołeczne i ekonomiczne na danym obszarze, o ile uzna się, że stanowią one główny priorytet dlaosiągnięcia w tym obszarze skutków rozwojowych. W tym przypadku Ustawa daje znakomitą pod-stawę do korzystania z takich programów wspierających, jak np. program Unii EuropejskiejURBAN, czy też „Miasto Socjalne”.

W podobny sposób, korzystając z Ustawy, można realizować programy inwestycyjno-budowla-ne. Będzie to miało miejsce zwłaszcza tam, gdzie priorytetem stanie się usuwanie skutków „luki re-montowej”.

Nie można też wykluczyć sytuacji, w której na podstawie ustawy realizowane będą przedewszystkim projekty inwestycyjno-budowlane w dziedzinie poprawy warunków ekologicznych,oszczędności energii, rewitalizacji infrastruktury i obszarów publicznych. W takim wypadku głów-nymi partnerami staną się gmina oraz społeczność miejscowa, realizująca, w oparciu o funduszepubliczne i bezpośredni współudział mieszkańców, wspólne projekty poprawy warunków życia naobszarze programu rewitalizacji.

Należy też pamiętać o tym, że żadna ustawa nie gwarantuje samoczynnie sukcesu. Normyprawne nie są ani „cudownym środkiem”, w magiczny sposób realizującym sformułowane w niejcele, ani prawem ultymatywnym, w represyjny sposób wymuszającym określone skutki. ProjektUstawy o programach rewitalizacji nie ma też stanowić gwarancji zabezpieczenia finansowania re-witalizacji z funduszy publicznych. Projekowana Ustawa daje gminom metodologię działania, sta-nowiącą narzędzie do systematycznego przygotowania i realizacji programów rewitalizacji. Taki in-strument funkcjonuje tylko w oparciu o skuteczną funkcję zarządzającą gminy i aktywność uczest-ników – aktorów procesu rewitalizacji, a przede wszystkim gotowość partycypacji w programiespołeczności lokalnej.

16 Chodzi tu o fundusz jako wyodrębniony element budżetu gminy. Zarówno wcześniejsze, jak i przyszłeprogramy rewitalizacji, co najmniej te realizowane w obszarach zabudowy mieszkaniowej ze znaczącymudziałem zasobów publicznych, nie mogły i nie będą mogły obyć się bez finansowego zaangażowania gmi-ny.


3.5. Rewitalizacja miast w kontekście strategii rozwoju państwa i województw

3.5.1. Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego (NSRR)17

W Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego (NSRR) cel strategiczny określono jako „tworzeniewarunków wzrostu konkurencyjności regionów oraz przeciwdziałanie marginalizacji niektórych obszarów wtaki sposób, aby sprzyjać długofalowemu rozwojowi gospodarczemu kraju, jego spójności ekonomicznej, spo-łecznej i terytorialnej oraz integracji z Unią Europejską”. Określonych przy tym zostało 5 priorytetówpolityki rozwoju regionalnego do 2006 roku.

Programy rewitalizacji znajdują swoją podbudowę w priorytecie wspierania obszarów wymaga-jących aktywizacji i zagrożonych marginalizacją (Priorytet D). W tej części tekst NSRR odnosi sięjednocześnie do wybranych regionów kraju (wsch. i płdn.-wsch. Polska, płn. Polska) oraz do struk-tur miejskich i wewnątrzmiejskich.

Zarówno w NSRR, jak i w projekcie Ustawy o programach rewitalizacji, znamiona kryzysu rozu-miane są podobnie. NSRR mówi o długotrwałym bezrobociu, niskich dochodach mieszkańców, któ-rych znaczącym źródłem często jest pomoc socjalna, niskim poziomie wykształcenia ludności orazpatologiach społecznych. Definicja obszaru kryzysowego w programach rewitalizacji wydaje sięnieco szersza. Siłą rzeczy odnosi się do konkretnego obszaru oraz cech wskazujących na jego degra-dację. Ekonomiczne aspekty degradacji obejmują lokalną gospodarkę, w tym techniczny stan zabu-dowy i infrastruktury technicznej.

Zastosowanie problematyki degradacji do konkretnego, fizycznego obszaru musi przejawiać siędaleko większą szczegółowością opisu źródeł i przejawów kryzysu. Nie zawsze mamy do czynieniaze wszystkimi zjawiskami negatywnymi równocześnie. Problemem dzielnic śródmiejskich w du-żych miastach może być zarówno koncentracja patologii społecznej, jak i określonych grup społecz-nych, najczęściej ludności starszej i/lub grup ubogich czy choćby niedostosowanie struktury i funk-cji do potrzeb mieszkańców lub roli przypisywanej temu obszarowi.

Jak określa to NSRR „celem priorytetu jest aktywizacja społeczna i gospodarcza obszarów zagrożonychmarginalizacją oraz włączenie ich w procesy rozwojowe kraju i Europy”. W jego ramach wyróżnia się na-stępujące cele szczegółowe:

➢ „aktywizacja obszarów wiejskich,➢ rewitalizacja bazy ekonomicznej miast,➢ rewitalizacja obszarów wielkomiejskich zagrożonych marginalizacją społeczno-gospodarczą”.

Spodziewane rezultaty obejmują:

➢ „wzrost poziomu przedsiębiorczości mierzony wzrostem liczby prywatnych małych i średnich przedsiębiorstw(MSP) poza rolnictwem,

➢ ograniczenie zjawisk patologii społecznych na terenach wsi, w szczególności na obszarach popegeerowskichoraz restrukturyzowanych miast,

➢ podniesienie poziomu życia mieszkańców obszarów wiejskich i małych miast,

17 Uchwała Nr 105 Rady Ministrów z 20.12.2000 r. (MP Nr 43 z 2000 r., poz. 851).


➢ wzrost atrakcyjności miast i obszarów wiejskich w zakresie lokalizacji przedsiębiorstw,➢ podniesienie poziomu mobilności przestrzennej ludności”.18

Trudno o bardziej czytelne nawiązanie do celów i zadań programów rewitalizacji. Oto fragmen-ty zapisu tekstu NSRR dotyczące rewitalizacji:

„Rewitalizacja bazy ekonomicznej miast

Miasta są podstawowym elementem struktury ekonomicznej kraju. W latach 90. część miast średniej wiel-kości zostało dotkniętych upadkiem przemysłu, na którym opierał się byt mieszkańców.

W szczególnie trudnej sytuacji są miasta, które utraciły dotychczasową bazę ekonomiczną w postaci dużegozakładu przemysłowego, niekiedy zatrudniającego kilka tysięcy osób. Koncentracja tego typu zjawisk mającychpoważne konsekwencje dla rynku pracy i możliwości rozwojowych całych regionów występuje na terenie Polskipołudniowo-wschodniej (województwo podkarpackie) oraz Polski wschodniej. Inną kategorią miast problemo-wych są niewielkie ośrodki, w przeważającej mierze położone na terenach województw wschodnich, o niedoro-zwiniętych funkcjach, nie zapewniające ani własnym, ani tym bardziej mieszkańcom okolicznych terenów wiej-skich dostępności do podstawowej infrastruktury edukacyjnej, kulturalnej i zdrowotnej. W miastach tych brakjest odpowiednio przygotowanych instytucji otoczenia biznesu oraz infrastruktury technicznej.

Polityka regionalna państwa wspierać będzie kompleksowe działania mające na celu tworzenie i rozbudowębazy ekonomicznej małych miast, rozbudowę i modernizację infrastruktury lokalnej, infrastruktury edukacji,ochronę zabytków kultury materialnej i dziedzictwa kulturowego. Szczególna uwaga powinna być poświęconatym funkcjom miast, które służą obsłudze procesów restrukturyzacyjnych i rozwojowych na wsi.

Rewitalizacja obszarów wielkomiejskich zagrożonych marginalizacją społeczno-gospodarczą

Procesy degradacji społecznej są widoczne także w wielu miastach dużych. Uzewnętrzniają się one główniew skali »sypialnianych« i poprzemysłowych dzielnic, ale wpływają niekiedy skutecznie na obniżenie zaintere-sowania inwestorów całym miastem czy nawet przyległym regionem. Problem zdegradowanych obszarówwielkomiejskich jest już dobrze rozpoznany w Europie. W Polsce natomiast jest to nowe zjawisko. Europejskapolityka regionalna wprowadziła do katalogu działań różnorodne instrumenty zorientowane na rewitalizacjętego typu obszarów. Polityka rozwoju regionalnego będzie w pierwszej kolejności wspierać kompleksowe pro-jekty rewitalizacji miast dużych, wpływające na polepszenie atrakcyjności inwestycyjnej, tworzenie miejsc pra-cy, rozwój przedsiębiorczości i ochronę środowiska oraz ochronę dziedzictwa kulturowego”.

3.5.2. Strategie rozwoju województw

W Ustawie o samorządzie województwa nałożono na zarządy województw obowiązek opraco-wania i realizacji strategii rozwoju województwa19. Art. 11 ust. 1 tej ustawy wyznacza województwucele, które powinna uwzględniać strategia rozwoju. Są to:

18 Ustawa z 12.05.2000 r. o zasadach wspierania rozwoju regionalnego (Dz. U. Nr 95 z 2000 r., poz. 1041, zpóźn. zmianami).

19 Ustawa z 05.06.1998 r. o samorządzie województwa (Dz. U. Nr 91 z 1998 r., poz. 576, z późn. zmianami).


➢ „Pielęgnowanie polskości oraz rozwój i kształtowanie świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowejmieszkańców, a także pielęgnowanie i rozwijanie tożsamości lokalnej,

➢ pobudzanie aktywności gospodarczej,➢ podnoszenie poziomu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki województwa,➢ zachowanie wartości środowiska kulturowego i przyrodniczego przy uwzględnieniu potrzeb przyszłych po-

koleń,➢ kształtowanie i utrzymanie ładu przestrzennego”.

Wykonanie dwóch ostatnich celów strategii stanowi bezpośrednie zobowiązanie do kierowaniapolityki województwa w stronę rewitalizacji obszarów kryzysowych. Warto też podkreślić, że sa-morząd województwa dysponuje możliwościami wspierania programów rewitalizacji. Tak jak wewszystkich zakresach polityki rozwoju województwa20, samorząd wojewódzki dysponuje narzę-dziami realizacji swej polityki. Są nimi programy wojewódzkie i kontrakty wojewódzkie, współpra-ca z jednostkami samorządu terytorialnego z obszaru województwa, administracją rządową, inny-mi samorządami, np. gospodarczymi, organizacjami pozarządowymi, międzynarodowymi oraztworzenie i przystępowanie do spółek działających w sferze użyteczności publicznej. Samorząddysponuje własnym budżetem, natomiast zasady finansowania programów wojewódzkich określo-no odrębnie.

Strategie rozwoju województw były opracowywane od początku 1999 r., samorządy woje-wództw uchwalały je w 2000 r. Strategie były opracowywane w różnych zespołach, z reguły obej-mujących pracowników urzędów marszałkowskich i ekspertów z danego regionu. Wszystkie strategiebyły poddane szerokim konsultacjom społecznym, często tekst strategii powstawał w oparciu o sze-rokie studia i analizy. Strategie co do formy i metodologii są zróżnicowane. Większość celów strate-gicznych określanych w indywidualnych strategiach odnosi się do ogólnych uwarunkowań gospo-darki i rozwoju. Na najbardziej ogólnym poziomie określane są misje strategii, cele i wizje rozwoju,zawierające postulaty podnoszenia poziomu warunków życia mieszkańców i rozwoju gospodarcze-go regionu. W strategiach różnie określono hierarchię celów rozwoju, z reguły przyjmowano dwu-stopniowy układ celów strategicznych (I rzędu, generalnych) i celów szczegółowych (pośrednich,operacyjnych), określając najczęściej dziesięcioletni horyzont czasowy dla strategii.

Bardzo interesującym zagadnieniem jest obecność w strategiach wojewódzkich zagadnień go-spodarki i polityki mieszkaniowej. W zasadzie, tworzenie warunków zaspokajania potrzeb mieszka-niowych społeczności lokalnej jest zadaniem własnym samorządu gminnego. Samorządy woje-wództwa nie będąc odpowiedzialne za tę sferę, jednak świadome wielokierunkowych powiązańmieszkalnictwa ze sferą jakości i poziomu życia, ładu przestrzennego, specyfiki lokalnej, regional-nej, rozwoju gospodarczego i społecznego mogły zajmować – i zajmowały – indywidualne stanowi-ska. Mamy więc takie strategie, które wychodząc z założenia kompetencyjnego, nie odnoszą się wwyraźny sposób do zagadnień rozwoju budownictwa mieszkaniowego w regionie czy poprawy

20 W ustawie o samorządzie województwa szczegółowo określono między innymi następujące zakresypolityki rozwoju województwa: tworzenie warunków rozwoju gospodarczego, w tym kreowanie rynku pra-cy, utrzymanie i rozbudowa infrastruktury społecznej i technicznej o znaczeniu wojewódzkim, wspieranierozwoju kultury oraz ochrona i racjonalne wykorzystanie dziedzictwa kulturowego, promocja walorów imożliwości rozwojowych województwa.


warunków mieszkaniowych. Inne z kolei województwa podnoszą w swych strategiach tematykęmieszkalnictwa, a nawet precyzyjnie lokują ją w sferze problematyki rewitalizacji obszarów miesz-kaniowych. Te województwa posługują się jako przesłanką albo potrzebą wsparcia dążeń w obsza-rze poprawy warunków i standardów mieszkaniowych w regionie, albo uznaniem zasobów miesz-kaniowych za znaczący majątek i potencjał rozwojowy regionu, wymagający wsparcia.

Przykładem strategii zorientowanej szeroko na zagadnienia mieszkalnictwa i odnowy jest strate-gia rozwoju województwa lubelskiego uchwalona przez Sejmik Województwa Lubelskiego14.07.2000 r. Ta jedna z bardziej rozbudowanych strategii zawiera trzy poziomy celów, przy czymwyznaczono bardzo dużo celów na różnym poziomie szczegółowości. Cele nadrzędne strategiiobejmują21:

➢ tworzenie jak najlepszych warunków rozwoju gospodarki i wzrostu zamożności mieszkańcówregionu,

➢ wszechstronną poprawę warunków życia człowieka w środowisku jego zamieszkania,➢ wzrost poziomu cywilizacyjnego społeczeństwa,➢ rozwój gospodarczy zrównoważony ekologicznie,➢ ochronę i pomnażanie wartości dziedzictwa kulturowego,➢ stałą poprawę ładu przestrzennego.

Szczegóły rozwiązań programowych na poziomie celów operacyjnych najniższego rzędu mająbyć opracowane przez zespoły zadaniowe, stosownie do rangi i horyzontu czasowego danego za-dania. Z problematyką rewitalizacji stykają się cele operacyjne w zespołach z zakresu turystyki, kul-tury i dziedzictwa narodowego, ochrony środowiska, współpracy transgranicznej, przygotowaniaregionu do integracji z Unią Europejską i rozwoju lokalnego.

Rozwinięciem strategii są programy wojewódzkie. Pierwszą edycję programów opracowano nalata 2001-2002 w związku z kontraktami wojewódzkimi. Już obecnie uruchomiono drugą edycjęprogramów operacyjnych, obejmujących okres akcesji do Unii i unijne fundusze określone do roku200622.

21 Ustawa z 12.05.2000 r. o zasadach wspierania rozwoju regionalnego (Dz.U. Nr 95 z 2000 r., poz. 1041, zpóźniejszymi zmianami).

22 Aktualnie obowiązujący zakres programów unijnych obejmuje lata 2001-2006.

Przygotowanie programu rewitalizacji 50

4. Przygotowanie programu rewitalizacji

4.1. Znaczenie studium uwarunkowań i strategii rozwoju gminy

W studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego23 winny zostać wy-znaczone obszary zdegradowane, wymagające restrukturyzacji, wzgl. rewitalizacji. Identyfikacjaobszarów kryzysowych następuje z reguły w oparciu o bezpośrednie obserwacje oraz ogólnie do-stępne dane.

Również strategia rozwoju gminy winna uwzględniać problematykę rewitalizacji. Rewitalizacjajest programem wieloletnim, elementem strategii rozwoju społeczno-gospodarczego. Program re-witalizacji współuczestniczy w rozwiązywaniu takich problemów, jak:

➢ mieszkalnictwo, ➢ handel, ➢ usługi, ➢ zatrudnienie,➢ komunikacja,➢ ochrona środowiska, ➢ ochrona zabytków,➢ rozwój społeczny,➢ rozwój ekonomiczny.

Rewitalizacja nie jest celem samym w sobie, ale środkiem do celu, służącym rozwojowi wieluistotnych obszarów życia społeczno-gospodarczego gminy. Z tej przyczyny projekt Ustawy o pro-gramach rewitalizacji uzależnia rozpoczęcie procedury rewitalizacyjnej tak od sporządzenia stu-dium uwarunkowań, jak i strategii rozwoju gminy.

4.2. Pogłębienie badań nad zjawiskami kryzysowymi

Stwierdzeniu zakresu i rodzaju zjawisk kryzysowych na obszarach wyznaczonych przez stu-dium służą zarówno wnioski właścicieli, jak badania i analizy wykonywane przez gminę. Będą oneobejmować stwierdzenie istnienia zjawisk kryzysu i degradacji w odniesieniu do sfery problemówprzestrzenno-budowlanych, społecznych i ekonomicznych. Gmina winna zwrócić uwagę na kosztytakich badań i możliwie precyzyjnie ustalić ich zakres, który będzie zależny od wielkości badanego

23 W trakcie przygotowywania niniejszego podręcznika trwały jeszcze prace nad nowelizacją Ustawy oplanowaniu przestrzennym. W nowej Ustawie spodziewać się należy zastąpienia studium planem ogólnymzagospodarowania przestrzennego. Oznaczać to będzie dla przyszłej Ustawy o programach rewitalizacji po-stulat opierania się na postanowieniach planu ogólnego.


obszaru, zasobu informacji znajdujących się już w dyspozycji gminy oraz od wagi istniejących tamproblemów, determinujących sytuację kryzysową.

Trafność i skuteczność programów rewitalizacji zależy od dokładności przeprowadzonych ba-dań. Z drugiej strony nadmierne wydatki na rozbudowany „cmentarz danych” czy też skompliko-wane, ale mało użyteczne statystyki i inwentaryzacje planistów mijają się z celem. Obecnie gminyposiadają z reguły bardzo obszerne dane statystyczne dotyczące zarówno stanu technicznego bu-dynków, stanu zasobów mieszkaniowych, jak i problemów społeczno-ekonomicznych, z którychnależy korzystać podczas przygotowywania projektu uchwały w sprawie opracowania programurewitalizacji. Z tego punktu widzenia należy rozważyć konieczność angażowania specjalistycznychbiur dla przeprowadzenia badań i analiz. Należy pamiętać, że badania i analizy mogą zostać pogłę-bione często dopiero w fazie sporządzania programu. Wiele istotnych informacji daje się uzyskaćdopiero z biegiem czasu i w ramach zacieśniającej się współpracy z mieszkańcami.

W fazie przygotowań należy zakres badań i analiz traktować w sposób pragmatyczny. Szczegól-ną uwagę poświęcić należy określeniu zasięgu obszaru kryzysowego oraz racjonalnemu wyznacze-niu proponowanego obszaru programu rewitalizacji. Fazę badań i studiów warto ograniczyć do ko-niecznego minimum, aby możliwie szybko przejść do fazy opracowywania programu24.

4.2.1. Badanie zjawisk kryzysowych sfery przestrzennej

Problemy ogólne

Badać się tu będzie przede wszystkim następujące zakresy problemów, identyfikując w ich ra-mach zjawiska, stanowiące źródło zjawisk negatywnych:

➢ struktura własności,➢ infrastruktura podziemna, ➢ jakość ulic, placów i zieleni publicznej, ➢ estetyka przestrzeni publicznej, ➢ ochrona zabytków, ➢ komunikacja (ruchu i parkowania), ➢ rozkład i jakość funkcji handlowych i usługowych, ➢ ekologia,➢ mieszkalnictwo – tu w szczególności:

➢ wiek budynków,➢ liczba mieszkań,➢ wielkość mieszkań w m2, ilość pomieszczeń,➢ stan wyposażenia mieszkań w kuchnie, sanitariaty, łazienki, piwnice,➢ ilość gospodarstw domowych i mieszkańców przypadających na 1 mieszkanie i na 1 m2,➢ otoczenie budynków, wnętrza kwartałów,

➢ infrastruktura socjalna.

24 Uproszczonym sposobem prowadzenia badań i analiz jest zastosowanie metody sondażowego rozpo-znania terenu kryzysowego, tzn. badania go nie w sposób systematyczny, ale identyfikując najważniejszezjawiska kryzysowe. Takie dane tworzą swoistą „mapę ognisk kryzysowych”, ukazującą koncentrację lubrozkład problemów pomagając w ten sposób względnie szybko określić stopień degradacji, co umożliwiawybór obszaru programu.


Niezależnie od opisu stanu i zjawisk kryzysowych stwierdzonych w tych dziedzinach, zalecaćnależy stosowanie planów, rysunków i dokumentacji fotograficznej (ew. video). Materiał ilustracyj-ny, zaopatrzony w krótki i poglądowy komentarz, jest dla radnych, właścicieli i mieszkańców bar-dziej czytelny niż opasłe tomy precyzyjnych danych i fachowych analiz. Z ujęcia problemów winnojasno wynikać, że degradacja przestrzeni i zjawiska kryzysowe zagrażają prawidłowemu funkcjo-nowaniu przestrzeni jako obszaru życia publicznego. Oznaczać to będzie, że istnieje zagrożenie dlaprawidłowego rozwoju społeczności lokalnej i całego miasta.

Sfera budowlano-techniczna

W odniesieniu do badania i analizowania substancji budowlanej nie wolno zapominać, że do-kładną analizę jej deficytów pozostawić należy właścicielom nieruchomości25. Dlatego też badaniaproblemów budowlano-technicznych winny ograniczać się do ogólnej, możliwie ujednoliconej oce-ny stanu budynków. Znaczenie mieć tu będzie stan techniczny zabudowy danego obszaru, a nieszczegółowe opisy wad technicznych każdego z obiektów.

Celem takiej inwentaryzacji jest uzyskanie danych o sytuacji na całym badanym obszarze. Takuzyskane dane, umieszczone na planie badanego obszaru, stanowią poglądowy materiał dla rad-nych, właścicieli i ludności. Wnioski płynące z badań i analiz przydają się do sporządzania materia-łów informacyjnych, ważnych dla uzgodnień i współpracy z mieszkańcami. Warto też całość mate-riału zapisać na płycie CD. Sposób przygotowania i prezentacji materiału ma duży wpływ na ocenęi postawę radnych, mających na podstawie tych danych uchwalić decyzje o przygotowaniu progra-mu rewitalizacji. Bardzo obszerny i kosztowny, ale mało przekonywający materiał nie jest dobrymargumentem dla radnych i opinii publicznej na rzecz rewitalizacji.

4.2.2. Badanie zjawisk kryzysowych sfery ekonomicznej i socjalnej (zgodnie z metodamibadań i analiz obszarów kryzysowych wg Programu URBAN)

W przyszłości szczególne znaczenie dla rewitalizacji mieć będą programy europejskie, ukierun-kowane na pokonywanie zjawisk kryzysowych w sferze społeczno-gospodarczej.

Jednym z takich programów był program URBAN II. Dla programu URBAN II zostały opracowa-ne systemy badań i analiz sytuacji społeczno-gospodarczej. W oparciu o ich wyniki formułowane byływnioski o środki wspierające z funduszy Unii Europejskiej. Z tej racji warto stosować ten systemrównież w ramach realizacji przyszłej polskiej ustawy rewitalizacyjnej. W programie URBAN bada-nia i analizy obejmują następujące obszary problemowe:

➢ gospodarka i rynek pracy,➢ warunki mieszkaniowe,➢ położenie socjalne,➢ poziom i struktura wykształcenia,

25 Innym zagadnieniem jest doradzanie właścicielom budynków czy mieszkań, jakie inwestycje w ich za-sobach powinny być poczynione w ramach programu rewitalizacji, jakie będą wymagania, ewentualne moż-liwości wsparcia finansowego, terminy, trudności, korzyści oraz mediacje w celu ustalenia wspólnego, racjo-nalnego programu działania.


➢ transport i ochrona środowiska,➢ szanse zawodowe i społeczne.

Listę tę należy rozszerzyć o badania i analizy następujących aspektów:

➢ stopnia aktywności i gotowości społeczności miejscowej do działań partycypacyjnych (współ-uczestniczenie w decyzjach, w tym w decyzjach niosących skutki finansowe oraz w konkretnychdziałaniach, np. samopomocowych),

➢ stopnia identyfikacji społeczności miejscowej z obszarem kryzysowym.

W ramach badań należy stwierdzić, które zjawiska kryzysowe związane są z przyczynami endoge-nicznymi (lokalnymi), a które mają swe źródła zewnętrzne, czy też makroekonomiczne.

4.3. Analiza SWOT

W oparciu o zebrane dane dotyczące sfery przestrzennej, budowlano-technicznej, społecznej iekonomicznej winna zostać przeprowadzona uproszczona analiza SWOT (analiza słabych i moc-nych stron, szans i zagrożeń). Najlepiej przeprowadzić ją w formie tabelarycznej. Jej celem jest roz-ważenie potencjałów i deficytów oraz wstępna ocena szans i zagrożeń, związanych z podjęciemprogramu rewitalizacji. Tabele SWOT, dzięki zestawieniu w czytelnej formie szans i zagrożeń reali-zacji programu, ułatwiają naszkicowanie dwóch skrajnych scenariuszy. Pozwalają one na ocenęszans obszaru kryzysowego i określają, która jego część winna podlegać realizacji programu zmie-rzającego do usunięcia zjawisk kryzysowych.

Program rewitalizacji 54

5. Program rewitalizacji

Formułowanie programu rozpoczynałoby się już w ramach przygotowania uchwały w sprawieopracowania programu rewitalizacji. Już tam winny znaleźć się takie elementy programu jak:

➢ określenie granic obszaru znajdującego się w stanie kryzysowym,➢ granice opracowania programu rewitalizacji,➢ zasadność realizacji programu rewitalizacji,➢ zakres realizacji programu rewitalizacji.

5.0.1. Wyznaczanie granic obszaru znajdującego się w sytuacji kryzysowej i granic obszaruprogramu rewitalizacji

Zgodnie z projektem Ustawy obszar kryzysowy i obszar programu rewitalizacji mogą, ale niemuszą się pokrywać. Granice obszaru kryzysowego wyznacza zasięg stwierdzonych zjawisk kryzy-sowych. Granice obszaru programu wyznacza gmina na podstawie krytycznej analizy wyników ba-dań i analiz, wniosków właścicieli i wyników analizy SWOT. Wyznaczenie granic obszaru programurewitalizacji nie musi obejmować całego obszaru kryzysowego. Zjawiska kryzysowe mogą miećzróżnicowany charakter. Mogą np. nosić znamiona tak daleko idącej degradacji, że podjęcie progra-mu rewitalizacji w takim wypadku nie byłoby ani sensowne, ani nawet możliwe.

Przykładem mogą być obszary o całkowicie zdekapitalizowanej substancji, niezamieszkałe, czyteż obejmujące w większości obiekty nadające się jedynie do rozbiórki, a nie posiadające żadnychwalorów zabytkowych. Obszary takie można w rozsądny sposób zabudować jedynie na nowo, wy-korzystując istniejącą tam infrastrukturę i kierując na nie potencjały inwestycyjne np. nowego bu-downictwa komercyjnego czy społecznego. Istotna będzie tu skala przestrzenna – jeśli obszar pełnejdekapitalizacji jest niewielki, położony centralnie w obszarze kryzysowym, można wprowadzić godo programu rewitalizacji jako projekt komercyjny. Jeśli natomiast mamy do czynienia z dekapitali-zacją na dużą skalę, zasadne wydaje się wyłączenie tego terenu spod działania reguł rewitalizacji.

Innym przypadkiem, skłaniającym do wyłączenia obszaru wykazującego znamiona kryzysowe zobszaru programu rewitalizacji może być wyjątkowo skomplikowana struktura własności lub do-świadczenia silnych konfliktów lokalnych na tle własności nieruchomości. Takie sytuacje nie rokująnadziei na szybką realizację programu, mogą wręcz hamować procesy przekształceń obszarów są-siednich projektów rewitalizacji. Powodem, dla którego dany obszar nie zostanie objęty programemrewitalizacji, może być również szczególnie trudna i problematyczna struktura socjalna, nie rokują-ca nadziei na aktywność i partycypacjęmieszkańców, szczególnie w sytuacji skromnych możliwościfinansowych gminy. Bywają też przypadki, że proces naprawiania sytuacji kryzysowej postępować


będzie bez pomocy organizacyjnej i bez wsparcia środkami publicznymi. Również w takim wypad-ku nie będzie celowe realizowanie tam programu rewitalizacji.

Przy wyznaczaniu obszaru programu rewitalizacji zarząd gminy winien wziąć pod uwagę istnie-jące tam zjawiska kryzysowe i degradacyjne, a także realne możliwości ich usunięcia. Winien – np.w ramach analizy SWOT – ocenić stosunek koniecznych nakładów finansowych do spodziewanychrezultatów. Uwzględnić przy tym należy czas potrzebny dla realizacji programu oraz szanse na sku-teczne i aktywne procesy partycypacyjne.

Należy pamiętać, ze stosowanie instrumentów proponowanej Ustawy o programach rewitaliza-cji do usuwania zjawisk kryzysowych związane jest z dużym nakładem organizacyjno-prawnym iwysiłkiem finansowym gminy. Uzasadnione jest to wtedy, gdy inne instrumenty dają niewielkieszanse usunięcia kryzysu. Przy podejmowaniu decyzji wyznaczenia granic obszaru programu istot-ną rolę odgrywa również pewna „logika przestrzeni”. Rozumieć przez to należy specyficzny dla da-nej przestrzeni „wspólny mianownik”, którym może być wspólny charakter zabudowy, tradycjawspólnoty lokalnej lub potencjały sprzyjające realizacji określonych projektów. Tymi ostatnimi mo-gą być np. przestrzenie czy budynki nadające się do przeprowadzania projektów szczególnie sprzy-jających realizacji programu. Swoistym „wspólnym mianownikiem”, sprzyjającym rewitalizacji, mo-gą być również określone struktury społeczne, posiadające znaczny potencjał aktywności, innowa-cyjności czy przedsiębiorczości.

Nie ma żelaznych reguł dla określenia granic obszaru programu rewitalizacyjnego. Niekiedy do-brze jest wyznaczyć większe obszary programowe, zwłaszcza w wypadku, kiedy drogą realizacjirozrzuconych w przestrzeni projektów osiągnąć można efekt „dyfuzji”, polegający na tym, że reali-zowane projekty będą przekazywać pozytywne impulsy na swe najbliższe otoczenie. Strategia takaczasem jednak zawodzi. Dzieje się tak wówczas, kiedy mamy do czynienia z obszarem o generalniesłabych potencjałach materialnych i społecznych. Może się wówczas okazać, że duża przestrzeńbezwładu będzie silniejsza od wielu małych ognisk aktywności.

Inne programy rewitalizacji będą żyć małymi projektami o charakterze społeczno-ekonomicz-nym i wymagać stosownego dla nich wyznaczenia granic programu. Z reguły sąsiedztwo obszarówsilnych sprzyja rozwojowi słabszych obszarów sąsiadujących. Zdarza się też, że obszar, na którymprogram realizowany jest niesprawnie i nieskutecznie wywołuje negatywne skutki dla swego oto-czenia. Sytuacja kryzysowa może się wówczas rozszerzyć.

Należy też zwrócić uwagę na fakt, że współcześnie obserwujemy proces słabnięcia potencjałóww centralnych obszarach miast. Częstokroć to właśnie one, a nie obszary peryferyjne, wykazują zja-wiska kryzysowe i ulegają degradacji. Wiele wskazuje na to, że faktyczne i potencjalne obszary kry-zysowe będą koncentrowały się szczególnie w centralnych obszarach miast (zwłaszcza małych iśrednich), zabudowanych starym budownictwem. Przeważać tam będą „potencjały negatywne”,jak wysoki stopień dekapitalizacji („luka remontowa”), połączony z niekorzystną strukturą społecz-ną. Atrakcyjność obszarów śródmiejskich dla inwestycji budowlanych znacznie w ostatnich czasachzmalała. Wiąże się to m.in. z procesem koncentracji handlu w położonych często peryferyjnie cen-trach handlowych, preferowaniem budownictwa jednorodzinnego, czy też różnych form rezyden-cjonalnych przez lepiej sytuowane grupy społeczne.

Z drugiej strony warto podejmować wyzwanie odnowy centralnych części miast. Względy eko-nomiki miasta nie pozwalają na akceptowanie „czarnej dziury” w centrum miasta. Współcześnie


panuje jeszcze duże przywiązanie społeczności lokalnych do centrów miast, w których koncentrująsię budynki historyczne i obiekty symboliczne.

5.1. Program rewitalizacji jako „produkt kolektywny”. Rola pełnomocnika

W projekcie Ustawy za program rewitalizacji odpowiedzialny jest pełnomocnik do spraw rewita-lizacji, który opracowuje go dla gminy, zgodnie z jej uchwałą. Program jest kluczowym elementemprocesu rewitalizacji. Stanowi on odpowiedź na stwierdzone zjawiska kryzysowe. Ma określićwszystkie szczegóły wyprowadzenia obszaru ze stanu kryzysowego i zapewnić rozwój, którego ce-lem jest poprawa jakości życia lokalnej wspólnoty. Cele te zakładają wspólne działanie gminy i spo-łeczności miejscowej w przygotowywaniu programu. Społeczność nie jest przy tym tylko biernymodbiorcą tego produktu. Wspólnym autorem programu rewitalizacji jest gmina i społeczność lo-kalna.

Wymaga to budowania nowych zasad współpracy i odejścia nie tylko od „odgórnego zarządza-nia”, ale również od „odgórnego zabezpieczenia interesów społecznych”. W wypadku programu re-witalizacji oznacza to stosowanie zasad kooperacji i partnerstwa sektora publicznego ze społeczeń-stwem. Chodzi przy tym zarówno o realizowanie wspólnych celów, jak i o ponoszenie z tego tytułuwspólnego ryzyka i dzielenie się odpowiedzialnością. Jest to zadanie bardzo trudne, przy którymnależy mieć świadomość rozlicznych konsekwencji formy własności zasobów mieszkaniowych istruktury społeczno-ekonomicznej mieszkańców. Powszechność wspólnot mieszkaniowych w bu-dynkach wielorodzinnych narzuca od razu potrzebę założenia dłuższego okresu uzgadniania za-kresu, harmonogramu, kosztów i źródeł finansowania przedsięwzięć. Procedury zarządzania zaso-bami wspólnot są odmienne niż decyzje indywidualnych właścicieli zasobów czynszowych. Należyteż pamiętać o tym, że tzw. prywatni kamienicznicy działają w warunkach prawnej regulacji czyn-szów i muszą to uwzględniać w swoich decyzjach inwestycyjnych. Różnie też przedstawiają się re-lacje najemców mieszkań komunalnych z administratorami tych zasobów czy spółdzielców z zarzą-dami i administracją spółdzielni mieszkaniowych.

Odważne wizje architektów nie muszą znaleźć poparcia u konserwatywnej społeczności lokal-nej. Młodzi mieszkańcy mają inne potrzeby i oczekiwania niż generacje starsze. Nawet pełna wiaraw sukces finansowy programu rewitalizacji nie wystarczy, jeśli program obejmuje obszar zamiesz-kały przez silnie spauperyzowane grupy ludności. Wówczas dużo skuteczniejszą, a często jedynąmożliwą jest strategia małych kroków. Kontekst społeczny i znajomość lokalnej historii są niezwy-kle ważne dla programu rewitalizacji. Z tej racji rewitalizacja, a tym samym jej program, winna byćwspólnym produktem administracji, polityki, fachowców i społeczności lokalnej, a często równieżinnych aktorów.

Program rewitalizacji nie może powstać bez kolektywnej pracy gminy, fachowców oraz społecz-ności lokalnej. Oznacza to konieczność inicjowania działań, koordynacji i moderacji wielu spotkańw większych i mniejszych grupach. Wymaga mobilizacji i aktywizacji społeczności lokalnej, opraco-wania materiału informacyjnego, mediacji w sytuacjach konfliktowych, szukania partnerów dla re-alizacji projektów i wielu innych, często trudnych do przewidzenia działań gminy, pełnomocnika isamego społeczeństwa.


Koncepcja rewitalizacji jako produktu kolektywnego wyklucza procedury polegające np. naprzygotowaniu programu w biurze planistycznym i prezentacji gotowego efektu gminie, pełno-mocnikowi, czy nawet na zebraniu mieszkańców. Przygotowanie programu musi następować eta-powo oraz na kilku różnych poziomach równocześnie. Nie wolno przy tym oddzielać działań „teo-retycznych” (opracowanie tekstów lub planów) od tych, które skierowane są na budowanie relacjize społecznością lokalną, czy też innymi ważnymi w przyszłości aktorami. Zachowanie „dialektycz-nego” i wielopoziomowego działania w trakcie przygotowania programu jest istotnym warunkiemjego powodzenia. W trakcie budowaniu programu istotne są również relacje „sprzężenia zwrotne-go” pomiędzy treścią programu i projektów, a reakcjami na nie jego potencjalnych uczestników.

To, czy pełnomocnik (jako instytucja) będzie program przygotowywał sam, czy zleci jego przy-gotowanie zewnętrznemu biuru planistycznemu, jest sprawą drugorzędną. Istotne jest zabezpie-czenie zasady partycypacji oraz umiejętne zarządzanie i koordynacja kolektywnym procesem jegotworzenia. Za program jako „produkt kolektywny” przed gminą odpowiada pełnomocnik. Warun-kiem dobrego opracowania programu jest możliwie częsta konsultacja. W celu zabezpieczenia par-tycypacyjnej procedury powstawania programu i skutecznej współpracy gminy, pełnomocnika,ekspertów i społeczności lokalnej, zaleca się stworzenie programowej grupy roboczej. Będzie togrupa zadaniowa, głównie do opracowania programu i podmioty określone w projekcie Ustawymogą, ale nie muszą, w niej uczestniczyć. Do grupy tej mogliby wejść przede wszystkim współauto-rzy programu, w tym urzędnicy i eksperci. Programowa grupa robocza byłaby ciałem powołanymdo opracowania programu rewitalizacji i dyskutowania różnych rozwiązań przewidzianych do uję-cia w programie. Jej naturalnym liderem byłby zapewne pełnomocnik lub inna osoba, zaangażowa-na w opracowanie programu. Grupa robocza objęłaby urzędników i innych specjalistów, którychdziałania są niezbędne do opracowania programu rewitalizacji i zapewnienia mu skutecznegofunkcjonowania. Chodzi przede wszystkim o prace planistyczne, prowadzone równolegle, politykęinformacyjną i popularyzację. Wydaje się, że część członków grupy może uczestniczyć w działa-niach gminy związanych z rewitalizacją, np. być członkami rady do spraw rewitalizacji. W okresieopracowywania programu rewitalizacji niezwykle istotne jest sporządzenie szczegółowego harmo-nogramu pracy tej grupy. W ramach tego harmonogramu winno się ustalić system spotkań, uzgod-nień, dyskusji oraz całego procesu partycypacji w opracowywaniu programu.

Rzeczą godną polecenia jest zapewnienie płynnego przejścia od fazy sporządzania programu dojego realizacji poprzez kontynuację form i struktur działania fazy przygotowywania programu wtrakcie jego realizacji. Służyć temu może przekształcenie programowej grupy roboczej w stałe gro-no, uczestniczące w procesie realizacji programu.

Realizacja programów rewitalizacyjnych dotyczy nie tylko żywotnych i strategicznie ważnychproblemów rozwoju gminy, ale jest procesem długofalowym, znacznie dłuższym niż okresy kaden-cji wybieranych organów gminy, rządzących gminą. Dlatego też zabezpieczenie ciągłości procesówrewitalizacji i jej należytego miejsca w ramach długofalowej strategii gmin jest istotnym warunkiemich powodzenia. Gminy powinny w tym celu wykorzystać wszystkie ustawowe i zwyczajowe for-my działania, wskazując na istnienie i znaczenie programu, analizując jego efekty, modyfikując ipromując jego poszczególne elementy.


W ramach przygotowywania programu liczyć się należy z koniecznością uzupełnienia, a nawetpogłębienia badań i analiz. Również z tego względu dla procesu rewitalizacji ważna jest zasadakontynuacji gremiów i współpracy z ekspertami.

5.2. Program rewitalizacji a plan miejscowy

Rewitalizacja realizowana według projektowanej Ustawy o programach rewitalizacji nie ma być– w odróżnieniu np. od klasycznego modelu rewitalizacji niemieckiej – działaniem opartym na spe-cjalnych planach przestrzennych, służących realizacji tzw. „nowego porządku przestrzennego”. Wtakim ujęciu rewitalizacja nie jest działaniem planistyczno-urbanistycznym. Na terenach programówrewitalizacji prawo i warunki zabudowy określa plan miejscowy. Zgodnie z Ustawą, winien on zo-stać uchwalony równocześnie z programem rewitalizacji i być z nim odpowiednio skoordynowany.

Koordynacja tych dwóch dokumentów będzie zależna od każdorazowej sytuacji danego obsza-ru, a przede wszystkim od charakteru jego projektów. Plan miejscowy nie może blokować ani inwe-stycji budowlanych, ani projektów socjalnych i gospodarczych, zmierzających do wyprowadzeniaobszaru programu rewitalizacji z sytuacji kryzysowej. Koordynacja obu dokumentów, prowadzonaprzez pełnomocnika do spraw rewitalizacji, będzie zadaniem niełatwym, wymagającym znacznegonakładu pracy. W tej sytuacji należy zalecić, aby w miarę możliwości zarówno program, jak i planmiejscowy, realizowane były w ramach tego samego gremium, zabezpieczając partycypację wszyst-kich aktorów. Opracowanie planu miejscowego należy połączyć z pracami nad programem rewita-lizacji i realizować to zadanie w ramach jednej i tej samej grupy roboczej. Wypowiedzi planu miej-scowego winny zabezpieczać optymalne możliwości realizacji programu rewitalizacji, a z drugiejstrony ograniczać działania inwestycyjne, mogące przeszkodzić jego realizacji. W ramach wspólnejpracy nad planem i programem, szczególnie dokładnie warto uzgodnić następujące kwestie:

➢ weryfikację podziałów własnościowych,➢ plany infrastruktury podziemnej i naziemnej oraz ukształtowanie obszarów publicznych,➢ plany dotyczące systemu organizacji transportu (ruch i parkowanie).

Kwestie te mają znaczenie dla realizacji wielu projektów, zarówno inwestycyjnych, jak i społecz-nych i ekonomicznych. W niektórych dziedzinach rozwiązania muszą być podjęte wyprzedzającow stosunku do wprowadzania kolejnych zadań na dany teren. Projekty związane z infrastrukturą itransportem będą mogły być wspierane programami pomocowymi. Mają one również niezwykleduże znaczenie dla usuwania istotnych zjawisk kryzysowych na obszarach programów rewitali-zacji.

Jeżeli chodzi o ewentualną weryfikację struktur własnościowych na terenach realizacji progra-mów rewitalizacji, dotyczyć ona może następujących sytuacji:

➢ poprawy podziałów własnościowych, wynikłych z wadliwego tworzenia parceli w trakcie pry-watyzacji mieszkań (parcele na obrysie budynków),

➢ optymalizacji form własności gruntu w związku z realizacją projektów inwestycyjnych, bądźspołecznych czy też ekonomicznych,

➢ uzyskiwania nowych obszarów dla realizacji zadań z zakresu ochrony przyrody, rekreacji i po-prawy jakości obszarów przestrzeni publicznej.


Posługiwanie się w tych sytuacjach instrumentem planu miejscowego nie zawsze będzie wska-zane. Często o wiele bardziej skuteczne będą umowy między stronami, realizowane w oparciu omediację pełnomocnika. W wypadku poprawy podziałów własnościowych, wynikłych z procesówprywatyzacji mieszkań, rzeczą szczególnie istotną będzie wyłączenie z własności komunalnej iprzekazanie wspólnotom mieszkaniowym obszarów wewnątrz kwartałów. W ten sposób gminamoże dokonać znacznej poprawy warunków życia, mieszkania i rekreacji mieszkańców, pozbawio-nych często zaplecza – podwórek czy prywatnych terenów zielonych, placów zabaw oraz parkin-gów. Z drugiej strony, przy okazji szczegółowych analiz granic własności można liczyć się z tym, żedany fragment „ziemi niczyjej” może pobudzić inicjatywę prowadzącą do powstania nowego zada-nia czy to w sferze przestrzeni publicznych czy w sferze małego i średniego biznesu.

Warto stale podkreślać, że doświadczenia krajów realizujących od lat program rewitalizacjiwskazują na bezwzględną konieczność koordynacji wszystkich działań na terenie programów rewi-talizacyjnych. Dlatego też wszystkie działania winny być znane pełnomocnikowi i programowejgrupie roboczej. Istotnym warunkiem uzyskania takiego stopnia i zakresu koordynacji jest możliwiewczesne i kompletne włączenie do programu rewitalizacji wszelkich działań inwestycyjnych i spo-łeczno-gospodarczych. Oznacza to również konieczność możliwie wczesnego włączenia do progra-mowych grup roboczych wszystkich aktorów związanych z tymi projektami – zarówno publicz-nych, jak i prywatnych.

Na terenie realizacji programu rewitalizacji wspólnym mianownikiem wszystkich znajdującychtam miejsce działań i aktywności winien stać się jej mechanizm koordynacyjny.

5.3. Program a projekty rewitalizacji

Koncepcja projektu Ustawy o programach rewitalizacji wyróżnia w ramach programu rewitali-zacji jego cele, a w odniesieniu do projektów – ich cele, zakresy i zadania. W ten sposób realizują sięcele, zakresy i zadania rewitalizacji w poszczególnych projektach jej programu.

Głównym celem programu rewitalizacji jest wyprowadzenie danego obszaru ze stanu kryzyso-wego drogą usunięcia zjawisk, które spowodowały jego degradację. Poszczególne projekty, realizu-

Ryc. Program i projekty rewitalizacji jako odpowiedź na zjawiska kryzysowe


jąc swe cele, zakresy i zadania, ukierunkowane będą na usuwanie poszczególnych zjawisk kryzyso-wych. Obszarami takich projektów mogą być kwartały zabudowy albo też inne jednostki, jak np.obszary jednej własności, obszary morfologiczne czy funkcjonalne. Projekty będą przygotowywanei realizowane na drodze wypełniania zadań. Zadaniami mogą być – jako przedsięwzięcia inwesty-cyjno-budowlane, realizacje celów socjalnych oraz gospodarczych. Zadania będą prowadzone woparciu o szeroką partycypację społeczną oraz realizowane w ramach aktywnego współudziałuspołeczności lokalnej.

Określenie w programie celów i zadań projektów uściśla ich treść, przeznaczenie i zamierzoneskutki ich oddziaływania w odniesieniu do konkretnych problemów obszaru programu rewitaliza-

Ryc. Konstrukcja programu rewitalizacji wg Ustawy


cji. Umożliwia to ewaluację projektów i ocenę ich skuteczności. W tym kontekście rozumieć należyrównież wymóg sporządzenia w ramach programu prognozy skutków programu rewitalizacji i jejwpływu na rozwój gminy.

Nie należy jednak formułować projektów rewitalizacji, ich celów czy zadań w sposób sektorowy iautonomiczny. Wiele z nich będzie miało charakter zintegrowany – łączący np. cele inwestycyjne zcelami społecznymi bądź cele gospodarcze z celami i zadaniami socjalnymi. Takie projekty posiada-ją szczególną wartość, gdyż integrują mechanizmy służące pokonywaniu zjawisk kryzysowych,których wiele przyczyn leży w dezintegracji działań. Dlatego integracyjne zasady formułowaniaprojektów ułatwiać będą pozyskiwanie wspierających środków europejskich.

Projekty inwestycyjno-budowlane rewitalizacji 62

6. Projekty inwestycyjno-budowlane rewitalizacji

6.1. Projekty inwestycyjno-budowlane i problem ich rentowności

Program rewitalizacji składa się z projektów wyznaczonych obszarem i zadaniami, którymi mo-gą być inwestycje społeczne i ekonomiczne. Słowo „projekt” ma tu dwa znaczenia: z jednej stronydotyczy całego przedsięwzięcia realizowanego na danym terenie, z drugiej poszczególnych działańjednostkowych. Dlatego mówiąc o projektach inwestycyjno-budowlanych należy mieć na myśliwłaśnie owe „projekty części” całego projektu rewitalizacji.

Wśród elementów programu rewitalizacji projekty inwestycyjno-budowlane posiadają szczegól-ną wagę, a realizowane są w specyficznym dla nich kontekście organizacyjno-finansowym. Są nietylko kosztowne i trudne w przygotowaniu i realizacji, ale również uwikłane w problemy własności,odpowiedzialności finansowej i naznaczone piętnem wysokiego ryzyka ponoszonego przez inwesto-rów. Na obszarach programów rewitalizacji projekty takie mogą być realizowane przez różnych in-westorów:

➢ Towarzystwa Odnowy,➢ wspólnoty mieszkaniowe,➢ spółdzielnie mieszkaniowe,➢ Towarzystwa Budownictwa Społecznego,➢ pojedynczych inwestorów prywatnych (właścicieli kamienic),➢ obcych inwestorów komercyjnych (developerów),➢ „amatorów” bądź grupy inicjatywne społeczności lokalnej.

Generalna zasada realizacji inwestycji budowlanych polega na inwestowaniu pieniędzy w celuosiągnięcia zysku. Dotyczy to przede wszystkim inwestorów, którzy tworzone lub remontowaneprzez siebie powierzchnie przeznaczają na wynajem lub sprzedaż. W ramach gospodarki wolno-rynkowej trudno wyobrazić sobie sytuację, w której właściciel gotów byłby zainwestować w nieru-chomość, jeśli z góry wiadomo, że poniesie stratę. W wypadku inwestowania wyłącznie własnej go-tówki, wyrzuciłby ją wówczas na przysłowiowy bruk. W wypadku lokowania kapitału uzyskanegona rynku (w banku), mógłby być pewien, że straci swą inwestycję na rzecz banku. Brak dochodówz obiektu nie pozwalałby na obsługę kredytu. Wprawdzie teoretycznie można sobie wyobrazić in-westora posiadającego tajemnicze źródło gotówki, które inwestuje bez oglądania się na straty czyzyski, taka sytuacja zainteresowałaby jednak wkrótce urząd finansowy lub prokuraturę.

Podobnie, jak majątek prywatny nie służy temu, aby trwonić go na nierentowne inwestycje,również i budżet gminy nie jest do tego przeznaczony. Dlatego działanie inwestycyjne gminy jakoinwestora budowlanego winno być obliczone co najmniej na odzyskanie zainwestowanych środ-ków. Niemożność ich bezpośredniego odzyskania zarówno dla inwestora prywatnego, jak i dlagminy oznacza konieczność dofinansowania przedsięwzięcia ze specjalnych środków publicznych.


6.2. Funkcja, zadania i odpowiedzialność gminy w dziedzinie finansowaniarewitalizacji

W wyniku prywatyzacji komunalnych zasobów mieszkaniowych i reprywatyzacji nieruchomo-ści, wiele obiektów wyprowadzonych zostało z obszaru własności komunalnej. Już z tej racji zasięgwpływu gminy na procesy rewitalizacji uległ znacznej redukcji. Zmienił się tym samym zakres od-powiedzialności gminy za stare zasoby budowlane w miastach. Obszar odpowiedzialności finanso-wej gmin zmniejszył się, odpowiedzialność polityczna za stan miasta pozostała. Istnieje ona szcze-gólnie wtedy, gdy stan zasobów przestrzennych miasta wskazuje na zjawiska kryzysowe lub degra-dację i tym samym hamuje bądź uniemożliwia jego rozwój społeczno-ekonomiczny. Zapytajmyteraz, jak ta odpowiedzialność przekłada się na odpowiedzialność finansową gminy w dziedzinierewitalizacji.

Należy odróżnić gminę w jej roli właściciela nieruchomości od gminy jako właściciela obiektów iobszarów użyteczności publicznej. Do pierwszego rodzaju własności zaliczyć należy:

➢ mieszkania komunalne,➢ powierzchnie użytkowe w nieruchomościach komunalnych,➢ przestrzenie oraz grunty z istoty swej nie publiczne, jak np. wnętrza kwartałów pozostałe po ak-

cjach prywatyzacji mieszkań przy gminach bądź należące do mieszkań czy domów komunal-nych.

Do drugiego rodzaju własności zaliczamy:

➢ infrastrukturę,➢ ulice, ➢ place, ➢ publiczne zieleńce, ➢ publiczne place zabaw, ➢ budynki użyteczności publicznej.

Rozróżnienie obu tych form własności – niezależnie od tego, czy odpowiada mu odpowiedniaregulacja prawna, czy też nie – istotne jest dla zasad finansowania rewitalizacji przez sektor pub-liczny.

W odniesieniu do tych ostatnich obszarów i obiektów istnieje niezaprzeczalna i pełna odpowie-dzialność finansowa gminy26. Z kolei mieszkania komunalne, powierzchnie użytkowe w komunal-nych nieruchomościach i inna własność wymieniona wcześniej stanowią nietypową formę własno-ści komunalnej w tym sensie, że nie jest ona konieczna do wypełniania ustawowych zadań gminy.

26 Nie musi być to regułą. Obecnie przedmiotem prywatyzacji stają się również typowe obiekty użytecz-ności publicznej, jak ratusze, szkoły, teatry, kliniki, szpitale itd. Często obiekty takie realizowane są przez in-westorów prywatnych, a następnie (podobnie do zasady leasingu), wynajmowane gminom za czynsz, a popewnym czasie nieodpłatnie im przekazywane. Dzieje się tak wówczas, gdy inwestor zrefundował już swąinwestycję, osiągnął odpowiedni zysk i nie ma zamiaru dalej być administratorem obiektu wymagającego co-raz większych nakładów organizacyjnych i finansowych.


Obszary tej własności z natury rzeczy stanowią potencjał prywatyzacyjny. Gmina w ramach strate-gii rozwoju miasta powinna określić, jak zamierza tę własność sprywatyzować, gdyż stanowi onatypowe formy własności prywatnej, które nie powinny należeć do sektora publicznego27.

Dlatego też gminy powinny unikać realizowania działań inwestycyjnych (rewitalizacji) na obsza-rze swej własności, która winna być przedmiotem prywatyzacji. W ramach prywatyzacji, gminamoże zastosować różne rozwiązania:

➢ utworzyć z zasobów komunalnych własne spółki z o.o., ➢ przekazać je Towarzystwu Odnowy, ➢ przekazać je Towarzystwom Budownictwa Społecznego,➢ sprzedać na rynku nieruchomości jako budynki lub mieszkania.

Aby zachowaćwpływ na politykęmieszkaniową, gminy mogą zdecydować się na jedno z trzechpierwszych rozwiązań. Dla wspierania procesu rewitalizacji, projekt Ustawy o programach rewitali-zacji przewiduje rozwiązanie w formie tworzenia Towarzystw Odnowy – spółek kapitałowych zudziałem gmin.

Zachowanie zasobów mieszkaniowych jako własności gminnej oznacza odpowiedzialność finan-sową oraz niebagatelne nakłady i koszty organizacyjno-techniczne (administracja). Z kolei idea To-warzystw Odnowy, proponowana w projekcie Ustawy, znajduje uzasadnienie w tym, że Towarzy-stwo może pozyskiwać środki na konieczne nakłady modernizacyjne z rynku finansowego, nato-miast sprzedaż mieszkań czy budynków zrewaloryzowanych może dać przychody pozwalające naspłatę zobowiązań. Wydaje się, że remont zorganizowany przez profesjonalną firmę będzie prze-prowadzony lepiej i taniej. Jeśli chodzi o gospodarowanie komunalnymi zasobami mieszkaniowy-mi, to koncepcja Towarzystwa Odnowy jako podmiotu gospodarczego przejmującego własnośćmieszkań komunalnych i dążącego do ich prywatyzacji po remoncie i podwyższeniu standardu,zwalnia niejako gminę od mediacji z najemcami i współwłaścicielami (jeśli mamy do czynienia zewspólnotami mieszkaniowymi).

Zakładając takie zasady dla własności komunalnej w dziedzinie mieszkalnictwa, problem finan-sowania rewitalizacji komunalnych zasobów mieszkalnych docelowo nie leży w gestii gminy, aleprzenosi się na poziom wyższy, na którym gminy posiadać będą tylko wpływ pośredni. Dotyczy onsystemu kredytów bankowych, odpowiednich dla finansowania możliwych do zrefundowaniakosztów rewitalizacji. Wpływ gmin na rewitalizację dotyczył będzie natomiast:

➢ tworzenia systemów subwencjonowania rewitalizacji,➢ tworzenia warunków organizacyjnych dla aktywizacji społeczności lokalnej.

Dodać należy, że tworzenie systemów subwencji nie będzie prawdopodobnie możliwe bezudziału państwa. Do takiego rozwiązania zmierza projekt Ustawy o programach rewitalizacji,wprowadzając formę gminnych i wojewódzkich funduszy rewitalizacyjnych, jak i specjalnych kre-

27 Wynika to między innymi z zasady unikania konkurencji między sektorem wolnorynkowym a publicz-nym w odniesieniu do obszarów mających znaczenie gospodarcze. Do zadań gminy nie należy prowadzeniedziałalności gospodarczej, a do takiej należy obszar mieszkalnictwa. Również i tutaj istnieje subtelna różnicamiędzy bezpośrednią działalnością gminy jako inwestora w dziedzinie inwestycji mieszkaniowych a jej poli-tyczną odpowiedzialnością za stan mieszkalnictwa.


dytów sanacyjnych oraz tworząc ramy organizacyjne dla zarządzania procesem rewitalizacji, przyzałożeniu znaczącej roli aktywności społecznej.

Zasoby gminne mieszkań i terenów na obszarze programu rewitalizacji mogą pomóc gminie woptymalnym przygotowaniu projektów w fazie formułowania i pierwszej fazie realizacji programurewitalizacji. Ze swej własności gmina może stworzyć korzystne konstelacje własności dla Towa-rzystw Odnowy oraz rezerwować i kształtować tereny dla realizacji projektów. Może też optymali-zować strukturę własności i użytkowania gruntu. Ostatecznym celem będzie jednak prywatyzacjatych zasobów komunalnych.

6.3. Finansowanie projektów inwestycyjno-budowlanych w programie rewita-lizacji

Niezależnie od tego, czy inwestycje budowlane (rewitalizacyjne) realizowane będą przez Towa-rzystwa Odnowy, właścicieli prywatnych, czy też wspólnoty mieszkaniowe, reguły finansowaniabędą dla wszystkich identyczne. Podstawową zasadą będzie partycypacja lokatorów, względniewłaścicieli w finansowaniu inwestycji rewitalizacyjnych budownictwa. Zakłada się również włącze-nie najemców mieszkań w finansowanie rewitalizacji, które może objąć dwa zakresy:

➢ remonty i ulepszenia w wynajmowanych mieszkaniach, będące inwestycją najemców we wła-sny komfort zamieszkiwania,

➢ współfinansowanie remontu/modernizacji budynku na zasadach uzgodnionych w programie re-witalizacji.

Uzasadnieniem tego jest fakt, że lokatorzy, tak jak właściciele mieszkań będący ich użytkownika-mi, sa tymi adresatami programu rewitalizacji, względnie właściciele mieszkań są tymi podmiotami,którym inwestycje rewitalizacji przynoszą bezpośrednią korzyść.

Prócz lokatorów korzystających z dobrodziejstwa remontu domów, w których mieszkają, z rewi-talizacji korzystają również inni członkowie społeczności lokalnej, np. dzięki temu, że obszar kryzy-sowy (ulice, place, tereny zielone, fasady budynków, znajdujące się tam obiekty zabytkowe itp.) od-zyskuje walor przyjaznej przestrzeni miejskiej. W ten sposób krajobraz miasta staje się nie tylkoprzestrzenią przyjazną dla członków społeczności bezpośrednio zainteresowanych rewitalizacją,lecz również dla pozostałych mieszkańców, którzy winni współuczestniczyć w kosztach poprawy wa-runków życia w mieście. Generalnie, rewitalizacja powinna być finansowana przez społeczność lo-kalną, w tym:

➢ lokatorów rewitalizowanych mieszkań za pomocą płaconych przez nich czynszów netto (bezkosztów dodatkowych – ogrzewanie, prąd, itp.),

➢ pozostałych mieszkańców miasta dzięki płaconym przez nich podatkom, z których określonaczęść wspierać będzie finansowanie rewitalizacji (subwencje).

Podobnie jak budowa nowych powierzchni, rewitalizacja jest wytwarzaniem określonego, no-wego produktu, który – jako towar – zostaje nabyty przez lokatorów, a dzięki poprawie sytuacjiprzestrzenno-funkcjonalnej miasta, przez ogół obywateli.


6.4. Odpowiedzialność gminy i rola subwencji w procesie rewitalizacji

Inwestor prywatny, finansujący przedsięwzięcie rewitalizacyjne ze środków własnych lub pozy-skanych z banku, zmierza do odzyskania ich z czynszu (netto)28. Pragnie on również osiągnąć zyskze swej inwestycji. Gmina, prowadząca proces rewitalizacyjny w oparciu o projektowaną Ustawę,znajdzie się w nieco innej sytuacji. Również i ona nie może rozdawać pieniędzy za darmo, ale w sy-tuacji pokonywania takich problemów jak:

➢ sytuacja kryzysowa,➢ degradacja przestrzeni,➢ luka remontowa,➢ zahamowanie lub brak rozwoju społeczno-ekonomicznego,➢ niskie dochody ludności,➢ bariery finansowe i psychologiczne w odniesieniu do problemu czynszu,➢ konieczność znacznej mobilizacji zewnętrznych potencjałów inwestycyjnych,➢ negatywne skutki społeczno-ekonomiczne transformacji i globalizacji

inwestycje zmierzające do rewitalizacji substancji budowlanej nie będą mogły w krótkim czasieosiągnąć spodziewanej rentowności, a z pewnością nie będą przynosić zysku. Mimo to, nie będziemożna zrezygnować z zasady partycypacji lokatorskiej w kosztach rewitalizacji29.

Dla realizacji socjalnie zorientowanej rewitalizacji trzeba wypracować system, w którym obciąże-nie lokatorów czynszem po rewitalizacji nie będzie prowadziło do wypierania mieszkańców z do-tychczasowych obszarów ich zamieszkania. Oznacza to, że projekty inwestycyjno-budowlane będą

28 Czynsz netto to opłata za sam wynajem lokalu – stanowiąca czysty zysk wynajemcy – w odróżnieniuod innych opłat, takich jak ogrzewanie, światło, wywóz śmieci itp. Tak długo, jak wynajemca musi spłacaćswe zobowiązania kredytowe związane z poczynioną inwestycja, czynsz netto winien te spłaty pokrywać.Potem staje się on już dochodem właściciela – jego rentą.

29 Licząc się z oporem lokatorów wobec perspektywy ich partycypacji w pokrywaniu kosztów rewitaliza-cji drogą opłaty czynszowej (netto), czyli praktycznie podwyżki czynszu po rewitalizacji, należy zwrócićuwagę na następujące czynniki:➢ urealnienie czynszów jest nieuchronne, gdyż bez niego nie da się zrefundować żadnych poważniejszych

programów rewitalizacji. Przykładem urealnienia czynszu stały się mieszkania TBS. Również mieszkaniawłasnościowe sprzedawane są za „realne” ceny. Obie formy inwestycji mieszkaniowych wyznaczają jed-nocześnie jedyny obszar realnego przyrostu powierzchni mieszkalnej;

➢ istnieje cały szereg modeli, pozwalających na różnicowanie czynszów w zależności od zakresu inwestycji,czy też dochodów lokatorów, jak też na rozciągnięcie w czasie refundacji kosztów rewitalizacji przezczynsz netto. Oznacza to, że zwiększenie czynszu w wyniku rewitalizacji nie musi oznaczać dramatycz-nego wzrostu obciążeń lokatorskich;

➢ problem czynszu wiąże się często z wysokimi kosztami dodatkowymi (eksploatacja mieszkań). Koszty tesą najczęściej wynikiem niskiego standardu mieszkań i płynących stąd strat energii. Inną przyczyną jestniska sprawność organizacyjna i brak innowacji w dziedzinie wielu usług komunalnych;

➢ istnieją modele umożliwiające podział kosztów rewitalizacji na część refundowaną przez czynsz i częśćpokrywaną ze środków publicznych (subwencje kosztów budowy bądź dodatki mieszkaniowe).


musiały być finansowane w oparciu o zróżnicowane systemy partycypacji lokatorów i przy udzialeśrodków publicznych (subwencji). Nietrudno przewidzieć, że program rewitalizacji będzie oferowałróżne zasady finansowania dla różnych zadań inwestycyjnych. Istotne będzie też stosowanie wprojektach inwestycyjnych takich rozwiązań, które przynosić będą zarówno oszczędności kosztówbudowy, jak i energii (koszty eksploatacji).

6.5. Rola subwencji w finansowaniu projektów inwestycyjno-budowlanych

Subwencje pochodzą z podatków obywateli i mogą być stosowane tylko tam i tylko w takim stop-niu, w jakim służą interesowi publicznemu. Wsparcie (subwencje) finansowe ze środków publicz-nych, kierowane do prywatnych lub gminnych inwestycji rewitalizacyjnych, mogą dotyczyć nastę-pujących celów:

➢ obniżenia wysokości czynszu dla osób o ograniczonych dochodach (interes społeczny),➢ finansowania niektórych części budynków, jak: fasad, dachów, elementów zabytkowych, posia-

dających znaczenie historyczne lub wpływających na zachowanie estetyki przestrzeni publicz-nej i obszaru miasta,

➢ działania ekologiczne sprzyjające ochronie środowiska, zasobów naturalnych i oszczędnościenergii.

Dyskutowany projekt Ustawy o programach rewitalizacji nie zmierza do szczegółowego ujęciasposobu dystrybucji środków publicznych. Wynikać ma ona z ogólnych zasad stosowania środkówpublicznych i być zgodna z powszechnie stosowanymi standardami europejskimi. Ustawa zmierzajedynie do określenia górnych granic wspierania ze środków publicznych (gminnego funduszurewitalizacyjnego) prywatnych projektów inwestycyjno-budowlanych. Zakres subwencjonowaniainwestycji prywatnych i refundacji ich kosztów z czynszu (netto) musi być dokładnie ustalony dlakażdej inwestycji rewitalizacyjnej (inwestycyjno-budowlanej). Musi on być również możliwy doskontrolowania, najpóźniej w ramach rozliczenia inwestycji z udzielonych jej subwencji. Pełne fi-

Ryc. Podstawowy schemat funkcjonowania inwestycji budowlanej wzgl. rewitalizacyjnej


nansowanie rewitalizacji ze środków gminnych czy innych środków publicznych jest niedopusz-czalne, chyba że chodzić będzie o realizację projektów obejmujących cele publiczne.

Uwzględniając aktualną sytuację należy założyć, że zapotrzebowanie inwestorów prywatnychna subwencje (Towarzystw Odnowy, spółdzielni mieszkaniowych, pojedynczych właścicieli do-mów, czy też wspólnot mieszkaniowych) będzie raczej wysokie. Będzie to opóźniało realizację pro-jektów inwestycyjno-budowlanych, a w każdym razie znacznie ją utrudniało. Dlatego doradzać na-leży rozwijanie i wspieranie rozwiązań innowacyjnych dla pokrycia kosztów inwestycji remonto-wych. W maksymalnym stopniu korzystać przy tym należy z subwencji kierowanych na poprawębilansu cieplnego domów, innowacyjne rozwiązania systemów energetycznych, a także zmierzaćdo obniżania innych kosztów eksploatacji mieszkań. Zasadą winny być:

➢ optymalna kalkulacja kosztów,➢ bardzo oszczędne inwestowanie,➢ włączanie lokatorów do realizacji remontów,➢ korzystanie z subwencji obniżającej koszty eksploatacji budynków,➢ szukanie możliwości komplementowania różnych środków pomocowych.

Inwestor może finansować projekty inwestycyjno-budowlane (np. rewitalizacyjne) tylko w tymwymiarze, w jakim jest w stanie odzyskać zainwestowane środki drogą sprzedaży lub wynajmuzrealizowanych powierzchni. Jego podstawowym celem jest przy tym osiągnięcie zysku z inwes-tycji.

6.6. Problem nierentowności inwestycji w ramach programów rewitalizacji

Osiągnięcie rentowności i zysku w inwestycjach mieszkalnictwa jest trudne i udaje się przedewszystkim w dziedzinie prywatnie finansowanego mieszkalnictwa własnościowego oraz w wypad-ku mieszkań czynszowych TBS (stosownie do uwarunkowań tego programu, np. odmiennych re-gulacji stawek czynszu lub dostępu do preferencyjnego kredytu długoterminowego).

Wraz z wyczerpywaniem się możliwości finansowych i zaspokajaniem rynku w Polsce, równieżdynamika mieszkalnictwa własnościowego uległa w ostatnich latach zahamowaniu. W rozwinię-tych krajach zachodnich rewitalizacja zasobów mieszkaniowych przeznaczonych dla szerokichgrup społecznych nie należy do inwestycji przynoszących zysk. Z trudnością udaje się tam uzyskaćrentowność bez wsparcia subwencjami publicznymi. Podobnie ma się rzecz z rewitalizacją starychzasobów mieszkaniowych.

Z tego względu, inwestycje w dziedzinie rewitalizacji mieszkań należy widzieć w innej perspek-tywie niż perspektywa rentowności i szybkiego zysku. W krajach zachodnich inwestycje rewitaliza-cyjne kalkulowane były z reguły w oparciu o subwencje i długoletnie, korzystnie oprocentowanekredyty. Zakładano, że dochody z takich inwestycji będzie można uzyskać dopiero po wielu latach.W ten pomyślane one były z reguły jako zabezpieczenie właściciela na okres starości, względnie ja-ko uzupełnienie emerytury, czy też spadek dla dzieci. Inwestycje te mogą też być mało atrakcyjnewobec konkurencyjności innych, znacznie łatwiejszych i bardziej intratnych sposobów inwesto-wania.


Z tej racji, bardzo istotne dla rewitalizacji są takie czynniki, jak zaangażowanie sektora publicz-nego w proces zarządzania rewitalizacją, funkcja pełnomocnika będącego głównym menadżeremprogramu rewitalizacji oraz subwencje publiczne. Rola pełnomocnika polegać będzie między inny-mi na skutecznym doradztwie inwestorom prywatnym. Do jego zadań będzie należało nie tylkoprzekonanie inwestorów o korzyściach inwestowania w ramach programów rewitalizacji, ale rów-nież pomoc w tworzeniu koncepcji finansowania, czy też w organizowaniu procesów inwestycyj-nych. Jest to ogromne wyzwanie – pełnomocnik będzie musiał konsultować i oferować rozwiązaniabardzo różnym „klientom”, poczynając od skromnie uposażonego najemcy małego mieszkania, akończąc na dużym przedsiębiorcy.

6.7. Subwencje publiczne – zasady działania i sposób zabezpieczenia

Dyskutowany projekt Ustawy o programach rewitalizacji powołuje do życia gminny fundusz re-witalizacji i formułuje ramowe zasady jego działania. Szczegółowe zasady dystrybucji środków z te-go funduszu i ich stosowania będą przedmiotem specjalnych uchwał gminnych, warto jednak wtym miejscu wskazać na niektóre ogólne zasady ich funkcjonowania i zabezpieczania.

Jak już wspomniano, subwencje publiczne winny przede wszystkim pokrywać te koszty inwe-stycji, które z racji społecznych, względnie dla realizowania interesu publicznego nie będą mogłyzostać pokryte z dochodów płynących z wynajmu rewitalizowanych powierzchni. Wyliczenie tychniedoborów inwestycji, dla których pokrycia uzasadnione jest zastosowanie subwencji, będzie nale-żało do ważnych zadań pełnomocnika.

Gmina musi również ustalić, jak zabezpieczyć wpływające do inwestycji prywatnej środki pu-bliczne przed ich nieuzasadnionym przenikaniem do obszaru zysku prywatnego. Zjawisko to możeto nastąpić wówczas, gdy uzyskana cena sprzedaży będzie wyższa od nakładów poniesionychprzez prywatnego inwestora lub kiedy dochody z czynszu (netto) przekroczą wysokość obciążeńwynikających z obsługi jego obciążenia kredytowego30. Aby tego uniknąć, udzielone prywatnym in-

30 Dla uproszczenia zakładamy, że udział kapitału prywatnego inwestora obejmował wyłącznie środkiobce (kredyt bankowy) i pomijamy ewentualny udział kapitału własnego, którego wysokość i oprocentowa-nie rynkowe należałoby w tym miejscu również uwzględnić.

Ryc. Struktura subwencjonowanej inwestycji budowlanej


westorom subwencje muszą zostać zabezpieczone. Może to nastąpić w ramach umowy lub poprzezzapis w księdze wieczystej. W obu wypadkach należy określić wysokość i okres działania subwen-cji31.

6.8. Modelowanie finansowania projektu inwestycyjno-budowlanego rewitali-zacji

Modelowanie finansowania klasycznego projektu rewitalizacji następuje podobnie jak w wy-padku przygotowywania nowej inwestycji budowlanej. W modelowaniu takim chodzi przedewszystkim o ustalenie relacji kosztów do zysku oraz zakresu i sposobu finansowania. Sporządzonymodel ma również pozwolić na ustalenie zakresu rentowności inwestycji i wysokości koniecznychsubwencji. Model ten jest przydatny zarówno dla inwestorów, jak i dla gmin. Szczególnie zaś bę-dzie pomocny przyszłym pełnomocnikom w ich działalności doradczej, a także pomoże ustalić wy-sokość środków wspierających i metody kontroli ich wydatkowania. Przekształcenie takiego mode-lu w formę tabelaryczną może stworzyć z niego przydatny załącznik dla stawiania wniosków oudzielenie środków wspierających przez inwestorów, jak i do uzyskania i zgromadzenia danychstatystycznych dla projektów inwestycyjno-budowlanych na obszarze programów rewitalizacji.Model taki może również znacznie uprościć i ułatwić negocjacje inwestorów z bankami w sprawieudzielania kredytów na inwestycje.

Na samym początku należy sporządzić zestawienie podstawowych danych obiektu rewitalizacji.Obejmują one:

A. Dane statystyczne obiektu i zestawienie wysokości czynszów po rewitalizacji

Wysokość czynszów po rewitalizacji wynikać będzie przede wszystkim z przełożenia na niekosztów inwestycji, ew. pomniejszonych o uzyskane subwencje. Przy ustalaniu ich wysokości in-westor uwzględniać będzie zazwyczaj wysokość czynszów w podobnych obiektach oraz realnemożliwości finansowe potencjalnych wynajemców (warunki rynku mieszkaniowego). W ten spo-sób nowa wysokość czynszów będzie funkcją faktycznych nakładów inwestora i warunków na ryn-ku mieszkaniowym. Z oddziaływania obu czynników wynikać będzie zapotrzebowanie na określo-ną subwencję. Oba te czynniki i wynikające z nich realne możliwości odzyskiwania za pomocączynszu nakładów inwestycyjnych stanowić też będą istotną podstawę dla formułowania przezgminę swej polityki mieszkaniowej i socjalnej oraz strategii wspierania inwestycji budowlanych i re-witalizacyjnych.

31 Działanie subwencji można ograniczyćw czasie tak, aby np. zagwarantować optymalne oddziaływaniesubwencji na poziom czynszu w przeciągu określonego czasu. Po upływu tego czasu subwencja zostaje„wymazana”. Zapisana na określony czas w księdze wieczystej, informuje o specyficznym obciążeniu danejnieruchomości, co jest istotne w wypadku jej sprzedaży. Obciążenie takie jest swego rodzaju „kredytem”,który nie jest obsługiwany, ale nie może też przejść (np. drogą sprzedaży nieruchomości) do kieszeni właści-ciela. W ten sposób, prawidłowo zabezpieczona subwencja ma nie tylko wpływ na czynsz, ale również nacenę sprzedaży nieruchomości do czasu jej wymazania z księgi hipotecznej. Powyższy system jest istotnymelementem procedur rewitalizacyjnych w Niemczech.


A. Dane obiektu

Miejscowość Miasteczko

Ulica Podgórna

Nr. 14

Właściciel Jan Kowalski

1. Powierzchniemieszkalne

Ilość m2 przedrewitalizacją

Ilość m2 po re-witalizacji

Wysokość czyn-szu w PLN za m2 porewitalizacji

Wysokość czynszu w PLN po rewitali-zacjina 1 m/c

Mieszkanie 1 30 30 6,50 195,00

Mieszkanie 2 30 30 6,50 195,00

Mieszkanie 3 30 30 6,50 195,00

Mieszkanie 4 30 30 6,50 195,00

Mieszkanie 5 50 50 6,50 325,00

Mieszkanie 6 50 00,00 6,50 00,00

Mieszkanie 7 60 00,00 6,50 00,00

Mieszkanie 8 60 00,00 6,50 00,00

Suma: 340 170 1.105,00

2. Powierzchnie użytkowe

Biuro 1 00,00 50,00 10,00 500,00

Biuro 2 00,00 60,00 10,00 600,00

Biuro 3 00,00 60,00 10,00 600,00

Sklep 1 80,00 80,00 12,00 960,00

Sklep 2 80,00 80,00 12,00 960,00

Suma powierzchni 160 330 3.620,00

3. Suma czynszu(brutto) na 1 m/c 4.725,00

4. Suma czynszubrutto na 1 rok 56.700,00

5. Ryzyko pustosta-nu i bieżące napra-wy (10%) - 5.670,00

6. Suma czynszu(netto) rocznie 51.030,00


B. Zestawienie kosztów inwestycji

Zależnie od tego, w jaki sposób inwestor zamierza przeprowadzić przetarg, zestawienie to bę-dzie kalkulacją opartą bądź o poszczególne rzemiosła (murarz, cieśla, stolarz, instalator etc.), bądźczęści budynku, jak stropy, fasady, klatka schodowa, piwnica etc.

Ten ostatni sposób kalkulacji kosztów warto stosować m. in. tam, gdzie spodziewać się możnawspierania środkami publicznymi niektórych tylko obszarów inwestycyjnych (np. renowacji fasadylub okien).

Możliwie precyzyjne ustalenie kosztów budowy upraszcza zabezpieczenie kontroli jej przebiegui realizacji zadań przez firmy, jak również zapewnia przejrzystość w wypadku dofinansowywaniainwestycji ze środków publicznych, ułatwiając gminie i pełnomocnikowi kontrolę nad ich wydatko-waniem przez inwestora. W wypadku stosowania zasady generalnego wykonawcy, tak szczegółowa

B. Koszty inwestycji (PLN)

1. Cena zakupu obiektu 00,00

2. Koszty pozostałe (np. notariusza) 500,00

3. Koszty budowy (wg. rzemiosł lub części obiektu) 500.000,00

4. Koszty architekta, statyka etc. 10.000,00

Suma kosztów inwestycji 560.000,00

5. Koszty kredytu okresu budowy (odsetki 15% rocznie, czas trwania in-westycji – 2 lata) 168.000,00

6. Suma: 728.000,00

C. Struktura finansowania (PLN)

1. Koszty budowy (A-6) -728.000,00

2. Środki własne

Gotówka 120.000,00

Wartość wkładu pracy 58.000,00

Inne środki

Różnica (C1 - C-2) 550.000,00

3. Zapotrzebowanie na środki kredytowe 550.000,00

4. Zdolność kredytowa przy obciążeniu rocznym spłaty kredytu w wys.51.030,00 (wg. A-6)

-340.200,00(15% spłaty kredytu i

odseteki)

5. Różnica:(C-3 - C-4) 209.800,00

6. Zapotrzebowanie na środki wspierające 209.800,00

7. Subwencja % ca 38%

Ryc. Przykładowe modelowanie finansowania projektu budowlano-inwestycyjnego rewitalizacji


kalkulacja kosztów przez inwestora nie będzie zazwyczaj brana pod uwagę. Stosowanie tej zasadymoże przynieść inwestorowi określone organizacyjne i finansowe korzyści. W wypadku subwen-cjonowania tak przeprowadzonych inwestycji ze środków publicznych, gmina winna ustalić szcze-gólne zasady subwencjonowania.

Do kosztów samej budowy należą również koszty architekta, statyka, rzeczoznawców, dorad-ców etc., jak również koszty finansowania kredytu w trakcie prowadzenia budowy. W tym bowiemczasie inwestycja nie przynosi inwestorowi dochodu, a musi być finansowana z jego środków wła-snych, względnie kredytów bankowych. Stanowi to bardzo krytyczny punkt w strukturze finanso-wania inwestycji, albowiem na ten „pusty” okres inwestor musi podjąć kredyt dodatkowy, odpo-wiadający praktycznie wysokości kosztów inwestycji32.

C. Struktura finansowania inwestycji

Ten etap obejmuje zestawienie stojących inwestorowi do dyspozycji środków własnych oraz za-potrzebowania na kapitał obcy. Wartości te zostają skonfrontowane z zakładanym dochodem zczynszu. Pozwala to oszacować rentowność inwestycji, względnie zapotrzebowanie na subwencję.

Tabela na s. 71-72 przedstawia przykładowe modelowanie finansowania projektu budowlano-in-westycyjnego rewitalizacji. W wypadku nierentowności inwestycji i ograniczonych możliwości sub-wencyjnych takie zestawienie danych jest pomocne przy weryfikacji kalkulacji (np. poprzezoszczędności w zakresie nakładów inwestycyjnych).

Zmniejszenie zapotrzebowania na subwencję można osiągnąć drogą podwyższenia czynszu,uruchomienia dodatkowych środków własnych lub redukcji kosztów budowy.

6.9. Gmina jako inicjator projektów inwestycyjno-budowlanych

Gminy, poprzez wysuwanie własnych inicjatyw inwestycyjnych, mogą skutecznie inicjowaćprocesy rewitalizacyjne. Inicjatywy te powinny mieć miejsce przede wszystkim na obszarze własno-ści publicznej i obejmować:

➢ remonty obiektów komunalnych i użyteczności publicznej,➢ odnowę infrastruktury podziemnej i naziemnej,➢ inwestycje w ramach poprawy jakości przestrzeni publicznej – placów, ulic, placów zabaw, czy

też terenów zielonych,➢ optymalizację rozwiązań komunikacyjnych.

Działania takie mogą być rozwijane przez gminy również w odniesieniu do obszarów własnościprywatnej, przy czym rewitalizacja tych obszarów musi leżeć w interesie publicznym. Będą to np.:

➢ programy wspierania odnowy obiektów zabytkowych,➢ programy wspierania odnowy fasad, dachów czy prywatnych terenów zielonych, jak również

opłotowań, istotnych dla obrazu miasta,➢ uzasadnione względami socjalnymi programy wspierania użytkowników mieszkań.

32 Zdarza się, że bank udziela na ten okres moratorium, podwyższając jednak odsetki od kredytu hipo-tecznego. Czasem żąda za ten okres jedynie spłaty odsetek.


Inicjatywy gminy, mające na celu aktywizację obszaru prywatnego, realizowane w ramach eko-nomicznych zadań rewitalizacji, obejmować mogą również:

➢ akcje pod hasłem „popierania handlu w dzielnicy” (doradztwo specjalistów dla drobnego han-dlu, pomoc organizacyjno-fachowa przy zakładaniu nowych sklepów czy punktów usługo-wych),

➢ akcje skierowane na promocję potencjałów mających znaczenie dla turystyki, kultury, czy teżochrony zabytków,

➢ akcje ukierunkowane na obszar infrastruktury socjalnej, np. inicjowanie i promowanie działańskierowanych na kształcenie i doskonalenie zawodowe.

Również i tu szczególne znaczenie będą mieć projekty zintegrowane.

6.10. Alternatywne projekty oparte o zasadę samopomocy i aktywność społecz-ności lokalnej

Na terenach realizacji programów rewitalizacji realizowane będą nie tylko duże, ale równieżdrobne projekty inwestycyjno-budowlane. Zróżnicowanie projektów inwestycyjnych przyczyniasię do tworzenia zróżnicowanych standardów powierzchni mieszkalnych i użytkowych. Otwierateż możliwości mieszkania i prowadzenia działalności gospodarczej zróżnicowanym grupom spo-łecznym i podmiotom gospodarczym. Sprzyja powstawaniu lokalnych działań inwestycyjnych, re-alizowanych systemami samopomocowymi, aktywizującymi społeczność lokalną. Wspieranie ta-kich inicjatyw wymaga realistycznej oceny ich możliwości realizacyjnych oraz odpowiedniegowsparcia ze strony gminy i pełnomocnika. W trakcie przygotowywania projektów, a także prywaty-zacji lub przekazywania Towarzystwom Odnowy własności komunalnej, należy zabezpieczać loka-lizacje dla działalności takich niewielkich, lokalnych inicjatyw inwestycyjnych.

Dostrzegając potencjały lokalne i prawdopodobieństwo powodzenia małych inwestycji, gminamoże wykupywać określone obiekty, a następnie przekazywać je na korzystnych warunkach ak-tywnym grupom i inicjatywom lokalnym. Szczególnie popierać należy działania, prowadzące dotworzenia powierzchni jednocześnie mieszkalnej i użytkowej (model: „Mieszkanie i praca pod jed-nym dachem”).

Projekty takie należy inicjować i wspierać, szczególnie intensywnie te z nich, które wychodzą zinicjatywy samych mieszkańców. Będą to najczęściej niewielkie projekty, zmierzające do realizacjilokalnych inicjatyw mieszkaniowych lub rzemieślniczo-usługowych. Popieranie takich inicjatywdaje aktywnym i przedsiębiorczym członkom społeczności szansę na samodzielne przełamanie sy-tuacji kryzysowych i przeciwdziałanie degradacji. Wzmacnia to identyfikację mieszkańców z tere-nem ich zamieszkania i mobilizuje dalszą aktywność społeczną. Projekty takie wymagają szczegól-nej opieki pełnomocnika. Dla ich realizacji warto uruchomić specjalne doradztwo, aby w ten sposóbjeszcze efektywniej wspierać inicjatywy inwestycyjne na obszarze programu rewitalizacji.

Bardzo przydatne dla procesu rewitalizacji są wspólne działania społeczności lokalnej i miasta wdziedzinie budowania infrastruktury. Tak realizowane projekty odegrały istotną rolę we wzorco-wym programie rewitalizacji dzielnic Lublina – Kośminek i Stare Bronowice. Małe, indywidualnielub grupowo realizowane projekty inwestycyjne mogą obejmować:


➢ modernizację bądź rozbudowę pustych lub zdekapitalizowanych mieszkań,➢ modernizację niewielkich budynków, np. dawnych oficyn itp. w podwórzach,➢ zagospodarowanie powierzchni nadających się dla małego rzemiosła, często w efekcie tworzą-

cych podstawy egzystencji dla małych, lokalnych podmiotów gospodarczych,➢ remont pomieszczeń dla organizacji projektów kształcenia lub doskonalenia zawodowego – np.

w dziedzinach budownictwa i rzemiosła,➢ remont pomieszczeń dla organizacji małych centrów komunikacji społecznej dla młodzieży czy

innych grup społecznych, np. kawiarni dla społeczności lokalnej.

W dwóch ostatnich przypadkach mamy do czynienia z przykładami projektów integrujących in-westycje budowlane z celami i zadaniami projektów społeczno-ekonomicznych.

Gmina może w znacznym stopniu wspomóc takie inicjatywy, udostępniając pomieszczenia czybudynki, udzielając niewielkiej nawet pomocy finansowej, organizacyjnej, czy też przekazując ma-teriał budowlany. Projekty takie realizować można tylko w warunkach wysokiego stopnia gotowo-ści grup społecznych do solidarnych działań zespołowych i aktywnej partycypacji. Dlatego takistotne jest budzenie aktywności wśród społeczności lokalnej.

Korzystnym punktem wyjścia dla realizacji małych projektów jest wykorzystanie pustostanów.W wielu wypadkach istnieją one w obiektach, które planuje się wyburzać, uznając je za obiekty nieodpowiadające współczesnym, powszechnie obowiązującym standardom. Doświadczenia zachod-nie, a także lubelskie – z Kośminka i Starych Bronowic – uczą czegoś innego. Stosowanie do starejzabudowy wymogów urbanistyki osiedli modernistycznych, a także nadmierne ambicje estetyczne,prowadzą często do powstawania wysokich kosztów rozbiórek i strat powierzchni mieszkalnej iużytkowej. Społeczności lokalne często krytykują takie postępowanie jako marnotrawienie środ-ków i ograniczanie możliwości nietypowych działań innowacyjnych i alternatywnych w dziedzinietworzenia nowych form mieszkania i pracy.

Dlatego też pustostany częstokroć nadają się do realizacji tanich, oszczędnych, samopomoco-wych projektów inwestycyjnych. Pustostany to nie tylko puste, znacznie już zdekapitalizowanemieszkania czy budynki. Należą do nich również nie użytkowane strychy, budynki warsztatów,części piwnic, dawne stajnie i wozownie, małe fabryczki i inne zabudowania, licznie niegdyś wzno-szone w starych dzielnicach miast. W ramach badań i analiz, względnie opracowywania programurewitalizacji, obiekty takie winno się dostrzegać i oceniać z punktu widzenia małych projektów spo-łeczności lokalnej.

Istotną rolą pełnomocnika będzie wspieranie bądź inicjowanie takich działań. Projekty takie na-leży uwzględniać już podczas formułowania programu rewitalizacji, próbując możliwie wcześniebudzić nimi zainteresowanie grup samopomocowych i szukać form wsparcia. Grupy samopomoco-we i osoby realizujące małe projekty winny od samego początku wiedzieć, jakie koszty będąmusia-ły ponieść podczas ich realizacji oraz być w stanie realistycznie ocenić swe możliwości finansowei wkład pracy własnej.

Szczególną wagę w ramach przygotowywania i realizacji takich projektów należy przywiązywaćdo aspektów ekologicznych. Należy wspierać rozwiązania ekologiczne i służące oszczędzaniu ener-gii. Celem tych działań winno być między innymi obniżenie kosztów energii i eksploatacji obiek-tów. Należy również wspierać stosowanie ekologicznych materiałów i technik budowania oraz re-


montów. Do tej kategorii należy również wtórne wykorzystanie materiałów budowlanych (recy-kling), często nieopłacalne w ramach dużych inwestycji, a możliwe właśnie w małych inicjatywachinwestycyjno-budowlanych.

W wypadku wspierania takich projektów środkami publicznymi należy zwracać uwagę, aby niebyły one kierowane na realizację rozwiązań luksusowych czy ponadstandardowych.

6.11. Projekty zmierzające do uzyskania zróżnicowanego standardu mieszkań

Problemy z finansowaniem dużych projektów inwestycyjno-budowlanych winny skłaniać do re-dukcji kosztów remontów. W tym celu pełnomocnik wraz z inwestorem mogą przeprowadzić kon-sultacje z lokatorami, których celem będzie przeanalizowanie realnych możliwości lokatorów w za-kresie wysokości czynszu (netto) z jednej, a preferencji w zakresie standardu z drugiej strony. Wwyniku takich konsultacji może się okazać, że możliwości i preferencje lokatorów nie są jednakowe.Niektórzy z nich mogą być gotowi do rezygnacji ze znacznego podwyższenia standardu na rzeczniższego czynszu. Może to pomóc w redukcji kosztów budowy i pozwolić uboższym lokatorom pozo-stać w swym dotychczasowym miejscu zamieszkania.

6.12. Wspólne inwestowanie właścicieli (w tym np. Towarzystw Odnowy) i lo-katorów

Model ten nie jest nowy, gdyż stosowany jest już od dawna przez prywatnych polskich develo-perów w ramach tworzenia nowych powierzchni mieszkalnych i użytkowych z przeznaczeniem nasprzedaż. W celu obniżenia cen swych produktów, developerzy decydują się na realizację tych po-wierzchni jedynie do stanu surowego, pozostawiając ich rozbudowę nabywcom, którzy często mo-gą zrealizować ten cel o wiele taniej.

Identyczny model stosować można w ramach projektów rewitalizacji, co prowadzić będzie doznacznego obniżenia kosztów budowy, a w konsekwencji do obniżenia czynszu (netto), konieczne-go do refundacji kredytu i zwrotu zainwestowanych środków własnych. Warunkiem jest zapewnie-nie ekologicznego i energooszczędnego rozwiązania dla takich elementów budynków jak okna, izo-lacja termiczna, systemy ogrzewania, systemy wodno-kanalizacyjne.

6.13. Samopomocowe projekty inwestycyjno-budowlane jako impuls dla no-wych aktywności

Aby samopomocowe działania budowlano-inwestycyjne przynosiły trwałe efekty gospodarcze,konieczna jest współpraca z izbami rzemieślniczymi oraz bankami finansującymi inicjatywy małejprzedsiębiorczości, względnie z odpowiednimi organizacjami pomocowymi. W ramach takich dzia-łań udaje się niekiedy przekształcić umiejętności i doświadczenia inicjatyw lokalnych w samodziel-ną działalność gospodarczą. Polegać to może na tworzeniu firm zajmujących się rozbiórkami, praca-mi porządkowymi lub nawet drobnymi pracami budowlano-rzemieślniczymi. Umiejętności z tymzwiązane oparte będą na wcześniejszej realizacji własnych małych projektów inwestycyjno-budow-lanych.


Inną możliwością jest rozwijanie działań doradczych na podstawie doświadczeń zdobytych wdziałalności samopomocowej i inwestycyjnej, np. skierowanych na nowe inicjatywy małych inwe-stycji, wspierających doradztwo pełnomocnika. Pomoc taką może gmina nawet gratyfikować jakoistotny wkład do realizacji programu rewitalizacji oparty na konkretnych doświadczeniach jegobezpośrednich uczestników. Działania takie sprzyjają tworzeniu małych obszarów przedsiębiorczo-ści i pracy. Ich walorem jest znaczna siła motywacyjna dla dalszych działań społeczności lokalnej.

6.14. Projekty: „Własną pracą do własnego domu (mieszkania)”

Projekty takie – inicjowane przez gminę i pełnomocnika – kierowane być mogą do lokatorówmieszkań komunalnych. Polegają na zaangażowaniu się lokatorów w remont własnych mieszkań, zperspektywą otrzymania ich na własność.

Działania lokatorów mogą być wspierane niewysokimi subwencjami rzeczowymi (np. materiała-mi budowlanymi). W oparciu o umowę zawartą między gminą a lokatorami, wkład pracy lokatoróww remont mieszkania będzie wkładem na rzecz jego zakupu. Po zakończeniu remontu lokator stajesię właścicielem domu (mieszkania), przy czym resztę ustalonej wcześniej ceny spłaca gminie w ko-rzystnych ratach. Takie projekty mają szczególne szanse powodzenia w odniesieniu zarówno domieszkań, jak i domków na osiedlach robotniczych. Z punktu widzenia gminy, ich efektem będzieusunięcie zjawisk kryzysowych, rozsądna prywatyzacja mienia komunalnego oraz aktywizacja spo-łeczności i wzmacnianie jej identyfikacji z miejscem zamieszkania. Projekty takie mobilizują rów-nież przedsiębiorczość i innowacyjność lokalnych społeczności.

Projekty społeczne i ekonomiczne 78

7. Projekty społeczne i ekonomiczne

Przy planowaniu inicjatyw projektów, mających na celu realizację zadań związanych z pokony-waniem zjawisk kryzysowych w dziedzinie społeczno-ekonomicznej, należy uwzględniać źródłatych zjawisk, stwierdzone w ramach badań i analiz. Działaniem lokalnym nie będzie można usunąćtakich zjawisk kryzysowych, których przyczyny leżą w sferze ponadlokalnej - mających charakterstrukturalny i regionalny lub makroekonomiczny. W skali lokalnej można jednak dążyć do złago-dzenia efektów takich uwarunkowań w odniesieniu do życia społecznego i gospodarczego danejprzestrzeni i społeczności lokalnej. W takim wypadku konieczna jest integracja działań i środkówponadlokalnych.

7.1. Społeczno-ekonomiczne projekty programu URBAN

Istotny obszar realizacji programu rewitalizacji stanowią projekty ekonomiczne i społeczne orazich cele i zadania. Projekt przewiduje, że obejmować mają zarówno problemy ochrony środowiskaprzyrodniczego, jak kulturowego, poprawę bezpieczeństwa, ale także zagadnienia informacji, par-tycypacji, aktywizacji i integracji społecznej. W ramach projektów społecznych i ekonomicznych bę-dą również realizowane cele i zadania związane z kwestiami lokatorskimi (mieszkania zastępcze),a równocześnie takie jak aktywizacja gospodarki lokalnej i angażowanie środków pomocowych. Wzwiązku z realizacją programu realizowane będą projekty, zmierzające do usuwania zjawisk kryzy-sowych w sferze społecznej i ekonomicznej i tworzące podstawy dla rozwoju lokalnej społeczności.Cele i zadania realizowane w ramach projektów społecznych oraz w ramach projektów ekonomicz-nych są często ze sobą związane.

Interpretacja powyższych zagadnień w projekcie Ustawy jest całkowicie zbieżna z literą europej-skiego programu URBAN II. Wspomniano już wcześniej – w rozdziale dotyczącym przygotowaniaprogramu rewitalizacji – że spodziewać się należy kontynuacji tego programu jako URBAN III. Bę-dzie on miał doniosłe znaczenie dla wspierania programów rewitalizacji w Polsce. Program URBANjest częścią zintegrowanego systemu wspierania rozwoju społeczno-ekonomicznego. Rozwój ten –identycznie jak w polskiej Ustawie – jest obecnie uważany za główny cel i zadanie europejskichprogramów rewitalizacji miast. Z tego względu warto w ramach realizacji Ustawy o programach re-witalizacji orientować się na ten program również przy formułowaniu celów i zadań projektów re-witalizacji. Są nimi:

Cele wiodące:

➢ tworzenie i zachowanie miejsc pracy,➢ tworzenie nowych i remonty starych powierzchni mieszkaniowych,


➢ budowanie nowych struktur rzemiosła i kultury na obszarze programu,➢ poprawa bezpieczeństwa,➢ stabilizacja struktury społecznej i poprawa warunków życia mieszkańców.

Główne cele operacyjne, odnoszące się do tworzenia warunków ramowych dla osiągnię-cia celów wiodących:

➢ rozwój ekonomii lokalnej i poprawa jej konkurencyjności,➢ poprawa image’u dzielnicy i jej promocja na obszarze ogólnomiejskim,➢ wzmocnienie identyfikacji i integracji społecznej,➢ realizacja równych szans kobiet i mężczyzn,➢ wzmocnienie społecznych potencjałów innowacyjnych, przedsiębiorczości i aktywności społecz-

nej.

Podrzędne cele operacyjne, mające wspierać realizację głównych celów operacyjnych:

➢ uzupełnienie, względnie stworzenie odpowiedniej infrastruktury społecznej (kultura i wypoczy-nek),

➢ poprawa sytuacji transportu i środowiska,➢ poprawa otoczenia domów i estetyki obiektów,➢ integracja wartości historycznych i tradycji lokalnych.

Z powyższego wynika, że również program URBAN realizuje zasadę ścisłej integracji projektówwyprowadzonych ze sfer inwestycyjnych, społecznych i ekonomicznych, widząc w tym optymalnyinstrument do przezwyciężania sytuacji kryzysowych. Z tej racji warto po raz kolejny polecać, za-równo gminom, jak i pełnomocnikom, integracyjny sposób widzenia programu rewitalizacji i sto-sowne formuło-wanie treści, celów i zadań projektów.

Rola projektów ekonomicznych i społecznych polega przede wszystkim na przygotowaniu jed-nostek i grup do wejścia do „obszaru pracy”, w doskonaleniu ich wykształcenia, przygotowania za-wodowego, a więc ich „kompetencji socjalnych”. Służy to zwiększeniu szans osób i grup na tworze-nie samodzielnych miejsc pracy i wejście na rynek zatrudnienia. Projekty mogą służyć zarównobezpośredniemu kształceniu, jak i mieć charakter ośrodków doradczych. Innym rodzajem projek-tów będą takie, które zmierzają do podejmowania konkretnych działań, bezpośrednio owocującychpowstawaniem nowych miejsc pracy. Jeszcze inne służą tworzeniu płaszczyzn komunikacji i inte-gracji społecznej.

Niektóre projekty społeczno-ekonomiczne rewitalizacji będą wymagały znacznych mechani-zmów i środków wspierających, inne będą działać bardziej samodzielnie i niezależnie. Dla tychostatnich działalność doradcza będzie miała charakter ramowy i towarzyszący.

Przy realizowaniu projektów społeczno-ekonomicznych, skierowanych na tworzenie zdrowychi dynamicznych podstaw rozwoju społeczności lokalnej, szczególną uwagę zwrócić należy na ichfunkcję „skutecznej katapulty do samodzielności”.

Istotnym warunkiem powodzenia projektów społeczno-ekonomicznych jest tworzenie dla nichzintegrowanej sieci powiązań instytucjonalnych. Zmierzać tu należy do pozyskania takich instytucjijak kościół, izby rzemieślnicze, doradztwa projektów pomocowych czy instytucje zajmujące się


szkoleniem lub doskonaleniem zawodowym. Zadbać trzeba o stworzenie dobrze funkcjonującegosystemu komunikacji między tymi instytucjami, pełnomocnikiem, społecznością lokalną i odpowie-dnimi wydziałami urzędów miejskich (np. d.s. młodzieży, szkolnictwa, spraw socjalnych, urzędówpracy, policji, promocji gospodarczej, kultury itp.).

7.2. Samopomocowe działania ekonomiczne oparte o tzw. „nisze ekonomicz-ne”

Jednostki, pragnące rozwinąć działalność jako samodzielne podmioty gospodarcze, często orien-tują się na tzw. „szeroki rynek”. Wymaga to jednak sporych inwestycji, nakładów organizacyjnych iadministracyjnych. Wymaga też utrzymywania stałego i wysokiego poziomu towarów i usług wo-bec konkurencyjnej podaży, a także odporności na okresowe załamania koniunktury. To wszystkosprawia, że tego typu aktywności są kosztowne.

W Polsce większość samodzielnych inicjatyw gospodarczych nie powstaje w oparciu o kredytybankowe, lecz z trudem zdobytą gotówkę. Niepowodzenie oznacza w takim wypadku powrót dopozycji wyjściowej i często pozbawia szans na ponowienie próby. Dlatego próbę rozpoczęcia samo-dzielnej działalności gospodarczej warto oprzeć na szukaniu tzw. „nisz ekonomicznych” oraz łatwo„odnawialnym” kapitale własnej pomysłowości i siły własnych mięśni. Ważne jest też tworzenieform grupowego działania samopomocowego.

„Nisze ekonomiczne” są to obszary działań gospodarczych, nieatrakcyjnych dla dużych podmio-tów gospodarczych, np. sieci handlowych czy wyspecjalizowanych firm usługowych. Przyczyną te-go jest z reguły spora pracochłonność, nieprzydatność dla produkcji masowej, zindywidualizowanegusta potencjalnych klientów lub niska opłacalność produkcji. „Nisze” powstają również wtedy,gdy tworzy się nowy obszar popytu, nie dostrzeżony jeszcze przez masowy rynek. Do obszarów„niszowych” należą często działania i produkty odpowiadające na alternatywne style życia, afirmo-wane jako bardziej etyczne, ekologiczne lub realizowane z innych przyczyn.

Poszukiwanie, definiowanie i praktyczne wykorzystanie takich „nisz” posiada niebagatelne zna-czenie dla obszarów kryzysowych. Przy realizacji takich działań potrzeba często przysłowiowej„wędki”, a więc pomocy ze strony gminy, czy też pełnomocnika. Pomoc ta jest szczególnie ważna wdziedzinie doradztwa i szkolenia, transferu doświadczeń i wzorców dla osób i grup zamierzającychzbudować i prowadzić „niszową” działalność gospodarczą. Potrzebują one często – oprócz porad –odpowiednich pomieszczeń, nieco materiałów, czy też pomocy promocyjnej – np. w prowadzeniurozmów i negocjacji z bankami czy innymi partnerami. W takich przypadkach gmina lub pełno-mocnik stosować będą metodę wsparcia w początkowych fazach projektu, wspomagając przygoto-wania do wejścia na rynek, jakim z reguły będzie mały rynek gospodarki lokalnej. Wsparcie takichprojektów zwykle polegać będzie na udostępnieniu odpowiednich lokali, doradztwie w pierwszychfazach projektu, udzielaniu pomocy przy adaptacji pomieszczeń, względnie doradztwie w zakresie„małego biznesu” oraz w promocji. Promocja może tu być bardzo istotna i warunkować nie tylkostart określonej inicjatywy, ale również jej przetrwanie i trwałe wkomponowanie w lokalny krajo-braz i lokalne zwyczaje oraz mody.

Na Zachodzie, ale coraz częściej również w Polsce, przykładem takich „nisz” mogą być niewiel-kie warsztaty naprawy rowerów lub wypożyczalnie samochodów, połączone z warsztatem napraw-


czym. Zasadą ich działalności jest zakup tanich, starszych modeli samochodów, ich naprawa i two-rzenie parku taniej wypożyczalni samochodów dla osób zamierzających dokonać podróży w pro-mieniu 100-150 km lub zmuszonych dojeżdżać czasowo do miejsca pracy, nie posiadającego połą-czenia komunikacją publiczną. Klientami takich wypożyczalni-warsztatów są często studenci, lu-dzie nie posiadający samochodu lub uboższe rodziny, które dzięki temu mogą wyjeżdżać z dziećmina weekend. Z czasem warsztaty takie rozszerzają swą działalność i specjalizują się w naprawiestarszych roczników samochodów (a także tzw. „oldmobilów”), bazując na tym, iż dla klienta takausługa nie byłaby opłacalna w drogich warsztatach firmowych.

Jeszcze innymi formami działalności gospodarczej, które rozwijano pomyślnie jako projekty wramach programów rewitalizacji w krajach zachodnioeuropejskich, były warsztaty stolarskie, spe-cjalizujące się w naprawie i handlu używanymi meblami. Zajmowały się one również konserwacjąmebli, przedmiotów zabytkowych, najprzeróżniejszych staroci, a nawet dzieł sztuki. Osoby i grupy,podejmujące tę działalność, często organizowały targowiska i imprezy na terenach rewitalizacyj-nych, zyskujące z czasem ponaddzielnicową, a nawet ponadlokalną renomę. W ramach projektówpowstawały również małe warsztaty, zajmujące się skupem, sprzedażą i naprawą sprzętu elektro-nicznego – np. recyklingiem komputerów i innych urządzeń elektronicznych – których naprawabyłaby w inny sposób trudna lub nieopłacalna. W ramach projektów można też połączyć kilka ce-lów, np. inicjowanie działalności gospodarczej, realizowanie projektu inwestycyjnego, szkolenie za-wodowe i popularyzowanie budownictwa ekologicznego. Z reguły takie projekty wymagają wspar-cia specjalnych programów Unii Europejskiej. Istotny jest też dobór odpowiednich partnerów (np.firm, izb rzemieślniczych, szkół zawodowych itp.).

Wspomniane projekty opierają się na działaniu grupowym. Grupy często rekrutują się z osóbbezrobotnych, a ich celem jest pozyskanie nowych umiejętności zawodowych lub bezpośrednietworzenie miejsc pracy. Często będą to obszary obejmujące nowe technologie budownictwa ekolo-gicznego (np. ostatnio szczególnie popularna jest technologia budowy z gliny), lub też bardzo tra-dycyjne rękodzieła. Nauka zawodu połączona tu będzie z realizacją konkretnego projektu. Uczest-nicy projektu mogą stać się mieszkańcami lub użytkownikami zrealizowanych powierzchni oraz woparciu o zdobyte kwalifikacje uruchomić w nich własną działalność gospodarczą.

Na tych terenach realizowania programów rewitalizacyjnych, na których gmina i pełnomocnicydostrzegali w porę konieczność inicjowania i wspierania „małej ekonomii”, często pojawiają sięefektywne i innowacyjne inicjatywy gospodarcze. W Polsce klasycznym tego przykładem stały się,znakomicie przygotowane i skutecznie zrealizowane, programy rewitalizacji w dzielnicach Lublina:Stare Bronowice i Kośminek. Udało się tam powiązać działania miasta, koordynatorów procesu re-witalizacji, mieszkańców, instytucji i firm, oraz organizacji i środków pomocowych. Przede wszyst-kim jednak udało się zaktywizować społeczność lokalną, która nie tylko partycypowała w realizacjiwspólnych inwestycji, ale na szeroką skalę podjęła aktywność gospodarczą.


7.3. Projekty tworzące nowe struktury socjalne na obszarze programu rewitali-zacji

7.3.1. Opieka nad dziećmi i młodzieżą – zajęcie dla seniorów

Projektem realizującym równocześnie cele integracji i pomocy społecznej może być włączenieseniorów do dziennej opieki nad małymi dziećmi. Miasto może ułatwić uzyskanie dla projektu od-powiednich pomieszczeń, przy których remoncie i organizowaniu odpowiedniego zaplecza (zieleń,place zabaw) pomocni będą rodzice. Gmina wspierać może projekt tanio odsprzedając materiałybudowlane i wyposażenie dla zaplecza. Rodzice dzieci i młodzieży pokrywają koszty eksploatacjipomieszczeń i udzielają określonej gratyfikacji seniorom za opiekę w takim alternatywno-społecz-nym przedszkolu.

Podobną inicjatywę, angażującą np. bezrobotnych lub emerytowanych nauczycieli, można stwo-rzyć dla ośrodków pomocy dzieciom przy odrabianiu lekcji bądź dla opieki nad nimi w czasie po-zaszkolnym. Również i w tym celu projekt rozpocząć można małą działalnością inwestycyjną w ce-lu uzyskania odpowiednich pomieszczeń. W takich inicjatywach bardzo pomocne mogą okazać sięparafie.

7.3.2. Kluby seniorów obsługiwane przez młodzież

Na obszarach kryzysowych poważnym problemem społecznym jest wyobcowanie starszych sa-motnych osób, często dysponujących niewielką rentą, cierpiących z powodu niedostatku i brakukontaktów społecznych. Nie zawsze mogą one realizować swe własne projekty lub uczestniczyć ak-tywnie w innych. Próbą rozwiązania tego problemu może być aktywizacja bezrobotnej młodzieży wcelu organizacji i opie ki nad ludźmi starszymi w klubach seniorów.

Organizacja takich klubów przebiegać może podobnie jak w wypadku poprzednio opisanychprojektów. Ich znaczenie wykraczać może poza działalność wyłącznie opiekuńczą i służyć kształce-niu młodych ludzi w dziedzinie opieki społecznej.

7.4. Programy kształceniowe i doskonalenie zawodowe

Brak wykształcenia jest dziś bodaj główną przyczyną marginalizacji społecznej i utraty społecz-nej kompetencji. Dlatego też szczególną rolę w ramach projektów społeczno-ekonomicznych od-grywać powinno podnoszenie kwalifikacji zawodowych. Programy kształceniowe będą też chętniewspierane z programów pomocowych Unii Europejskiej. Trudno je jednak zorganizować bez szero-kiej integracji z instytucjami szkoleniowymi czy urzędami zatrudnienia.

Na samym początku zadbać należy o dostarczenie odpowiedniej informacji. Rolę taką spełniaćmoże biuro pełnomocnika, w którym w określone dni tygodnia zainteresowani otrzymać mogąkompetentne informacje o możliwościach kształcenia i doskonalenia zawodowego. Również i dlatych projektów istotne znaczenie mieć będzie ich integracja z projektami socjalnymi, czy też inwe-stycyjnymi.


7.5. Finansowanie projektów społeczno-ekonomicznych

Projekty społeczno-ekonomiczne mogą być wspierane przede wszystkim ze źródeł publicznych.Wspieranie takich projektów ze środków publicznych zakłada jednak udział aktywności i energiispołecznych. Jednym z ważniejszych zadań projektów społecznych i ekonomicznych jest właśnieaktywizacja społeczności lokalnych na obszarach kryzysowych. Generalnie jest ona podstawą dlarealizacji większości projektów i zawartych w nich celów i zadań. Pomocą w realizacji projektówekonomicznych i społecznych będą odpowiednie programy europejskie.

Pamiętać należy, że zarówno polski projekt Ustawy, jak i większość nowych programów euro-pejskich wspierających rewitalizację, umieszcza w ramach problematyki społeczno-gospodarczej ta-kie dziedziny, jak:

➢ ochrona środowiska,➢ ochrona dóbr kultury,➢ bezpieczeństwo,➢ transport,➢ oszczędność energii,➢ kształcenie.

Zwłaszcza przy realizacji tych celów będzie można liczyć na wsparcie ze środków pomocowych.Kwestie te powinny być ujmowane w programach rewitalizacji.

Partycypacja społeczności lokalnych w procesie rewitalizacji 84

8. Partycypacja społeczności lokalnych w procesie rewitalizacji

W sferze społecznych celów projektów, projekt Ustawy o programach rewitalizacji wymieniarozwijanie tożsamości oraz aktywizację i integrację społeczną. W tej części projektu Ustawy znajdu-jemy również postulaty dotyczące działań służących polityce informacyjnej oraz konsultacjom spo-łecznym.

Chociaż projekt Ustawy nie stosuje pojęcia partycypacji, wspomniane wyżej postulaty dotycząklasycznych form partycypacji społecznej w procesie rewitalizacji33. Dotąd wymieniano partycypa-cję w kontekście uczestniczenia społeczności w finansowaniu rewitalizacji. Ten proces uzgadnianiaprogramu inwestycji budowlanej i rozkładania obciążeń finansowych wiąże ograniczone gronoosób – użytkowników mieszkań w danym budynku, ma też konkretny wymiar ekonomiczny. Jestto oczywiście proces konieczny i w warunkach polskich – dużego udziału budynków wspólnoto-wych – można łatwo przewidzieć, że będzie trudny w realizacji. Jednak z perspektywy całego pro-gramu rewitalizacji, jego celów i zadań, można to określić jako swego rodzaju partycypację „tech-niczną”, konieczną w wąskich gremiach z bardzo konkretnym celem współdziałania.

Proces partycypacji stanowi podstawę i warunek powodzenia dobrze przygotowanego i sku-tecznie realizowanego programu rewitalizacji. Proces ten rozpoczyna się działaniem instytucji sa-morządowych skierowanych ku mieszkańcom: informacją dla obywateli o obszarach kryzysowych,o możliwościach i konieczności ich rewitalizacji. To pierwsze posłannictwo winno stanowić jedno-cześnie zaproszenie do dialogu i do konstruktywnej współpracy społeczności lokalnej z samorzą-dem. Pierwszym wyrazem tej współpracy będzie m.in. gotowość obywateli do udzielenia informacjio własnej sytuacji, wyobrażeniach i preferencjach. Wyrazem takiej gotowości będą też wnioski wła-ścicieli wskazujące na potrzeby rewitalizacyjne. Wnioski te traktować należy poważnie, nie wolnoich bagatelizować bądź z góry odmawiać im racji. Takie podejście podkopałoby od samego począt-ku wiarygodność gminy w odniesieniu do jej zamiarów rewitalizacyjnych i gotowości współpracyze społecznością lokalną. Dalsze etapy partycypacji obejmować będą dyskusję na temat planów izamiarów samorządu, treści programu rewitalizacji i jego projektów. Będzie to istotna konfrontacjasamorządu i fachowców z opinią publiczną. W ostatniej fazie rewitalizacji partycypacja realizowanabędzie na etapie zaangażowania się społeczności lokalnej w realizację programu i projektów rewita-lizacji. Będzie to praktyczne działanie na rzecz rozwoju, w oparciu o ścisłą współpracę samorządu,mieszkańców i inwestorów.

33 Pojęcie partycypacji pochodzi od łacińskiego słowa pars – część. W ten sposób partycypacja oznaczaposiadanie w swej części; innymi słowy – uczestnictwo.


Zasadniczą rolę w tworzeniu zrębów partycypacji i jej realizowaniu na wszystkich etapach pro-cesu rewitalizacji odgrywać będzie pełnomocnik gminy do spraw rewitalizacji. Partycypacja posia-da istotne znaczenie jako motor procesu rewitalizacji. Jej głębszy sens ujawnia się w kontekście jejznaczenia dla rozwoju społecznego. Jest ona podstawą dla tworzenia się w procesie partycypacjiwspółczesnych form samoświadomości społecznej, stanowiącej warunek wzrostu samorządności irealizacji samorozwoju społeczności lokalnej. Partycypacja ułatwia też dyskusję publiczną i kontrolęnad wykorzystaniem efektów rewitalizacji, bez czego łatwo może dojść do ponownej deterioracjiobszaru.

8.1. Znaczenie partycypacji społecznej w procesie rewitalizacji

Planowanie odnowy i rozwoju miasta, oparte na partycypacji społecznej, znalazło szczególnywyraz w dyskusjach, postulatach i postanowieniach konferencji ONZ w Rio de Janeiro w roku 1992,jak i w Istambule w roku 1996 (Habitat II).

Temat partycypacji społecznej w procesie kształtowania ludzkiego osadnictwa pojawia się rów-nież w agendach licznie organizowanych przez ONZ konferencji dotyczących praw człowieka ipraw kobiet. Pojęcie partycypacji uległo tam rozszerzeniu od pierwotnego sensu jako „współuczest-nictwo w decyzjach” poprzez „współudział w konkretnych działaniach”, aż do akcentowania jej jakoelementu prowadzącego do samorządności. W ten sposób partycypacja stanowi dziś pojęcie opisu-jące sposób działania opartego na współdecydowaniu, współuczestniczeniu w dzia-łaniach i – osta-tecznie – współrządzeniu. Oznacza to, że na drodze partycypacji społeczność przejmuje współod-powiedzialność za kształt swego środowiska i swój rozwój.

Partycypacja sprzyja integracyjnemu myśleniu i działaniu. Stanowi tym samym – również na ob-szarze rewitalizacji – istotną i pozytywną przeciwwagę dla wyspecjalizowanego myślenia i działa-nia ekspertów oraz twórcze wyzwanie dla sektorowo zorganizowanego obszaru administracji pu-blicznej.

Powodzenie i skuteczność zasady partycypacji w procesie rewitalizacji zależy oczywiście odstopnia świadomości i aktywizacji społeczeństwa, ale również od postawy administracji i gremiówpolitycznych. Dlatego polityka i administracja winny szybko i konsekwentnie sygnalizować spo-łeczności lokalnej, że jej partycypacja w procesie rewitalizacji nie jest rytuałem pozorów, lecz żywątreścią dialogu i współpracy oraz podstawowym elementem procesu rewitalizacyjnego – elemen-tem, bez którego nie ma szansy powodzenia. Administracja nie powinna ogranicznać się do przyj-mowania do wiadomości postaw i postulatów społecznych, lecz przede wszystkim skutecznie prze-kazywać je światowi polityki, ten zaś zabezpieczać wynikające z postulatów priorytety i koniecznedla ich realizacji środki. W ten sposób istotną osią partycypacji będzie aktywność, integralność dzia-łań i reagowanie na aktywność innych u wszystkich aktorów i podmiotów rewitalizacji. Tak pragnierozumieć zasadę partycypacji społecznej projekt Ustawy o programach rewitalizacji, wymieniając jąwśród zadań społecznych programu rewitalizacji.

Trzeba liczyć się z tym, że społeczność lokalna początkowo wykazywać może pasywność, apatięi brak zainteresowania problemem rewitalizacji. Zdarza się to szczególnie często na obszarach moc-no dotkniętych procesami degradacji. Z tego względu, administracja samorządowa winna możliwiewcześnie i bardzo uważnie ocenić stopień zainteresowania społeczności lokalnej procesem rewitali-


zacji oraz wyciągnąć z tej oceny odpowiednie wnioski dla swych działań. Częste, dobrze przygoto-wane i prowadzone zebrania informacyjne i dyskusje z mieszkańcami winny służyć tak informacji, jakmotywowaniu społeczeństwa do aktywnego współdecydowania i współuczestnictwa w procesierewitalizacji.

Zarówno administracja, jak i pełnomocnik do spraw rewitalizacji muszą wykorzystać wszelkiestojące do ich dyspozycji środki, aby zaktywizować społeczność lokalną na planowanym obszarzeprogramu. Bez niej nie można liczyć na partycypację w procesie rewitalizacji, a bez partycypacjiproces ten skazany jest na niepowodzenie. Brak pobudzenia zainteresowania i motywacji do współ-działania oznacza, że nie występują podstawowe przesłanki dla realizacji programu rewitalizacji.

Proces partycypacji musi być zróżnicowany zależnie od stopnia, w jakim poszczególne grupyspołeczności lokalnej dotknięte są problematyką obszarów kryzysowych. Zainteresować nim należycałą społeczność lokalną, choć bezpośredni udział mieć będzie społeczność zamieszkująca obszarykryzysowe, względnie obszary programu rewitalizacji.

8.2. Informowanie społeczności lokalnej

8.2.1. Studium uwarunkowań i strategia rozwoju gminy

Informowanie społeczności lokalnej o rewitalizacji stanowi podstawowy obowiązek gminy i jestważnym instrumentem budowania zaufania pomiędzy samorządem a mieszkańcami. Im więcejrzeczowej i wyczerpującej informacji, tym większe zaufanie społeczeństwa dla działań rewitaliza-cyjnych administracji samorządowej.

Proces partycypacji społecznej towarzyszący całemu procesowi rewitalizacji rozpoczyna się odpierwszej informacji samorządu na temat obszaru kryzysowego. Informacja ta winna być zawarta wstudium uwarunkowań oraz w strategii rozwoju gminy. Niezależnie od obligatoryjnego wyłożeniatych dokumentów, warto sporządzić oddzielny materiał dla mieszkańców, zawierający informacje owyznaczonych w studium obszarach kryzysowych oraz zamiarach rewitalizacyjnych zawartychw strategii gminy.

Materiał ten winien obejmować również informację o najważniejszych procedurach przyszłejUstawy o programach rewitalizacji, co da właścicielom nieruchomości możliwość zapoznania się zprawnymi ramami programów rewitalizacji oraz wszczęcia przygotowań do stawiania wnioskówzgodnie z postanowieniami uchwały. Należy również informować społeczność o znaczeniu groma-dzenia informacji i zasadach prowadzenia badań i analiz jako działań przygotowawczych, niezbęd-nych dla powodzenia rewitalizacji. W żadnym wypadku nie wolno konfrontować mieszkańców zprocesem zbierania danych, wykonywaniem inwentaryzacji itp., bez odpowiedniego przygotowa-nia informacyjnego. Obok informowania, pomocne może być opublikowanie wywiadu z osobą re-prezentującą polityczny szczebel administracji. Informacja winna być tak przygotowana, aby mobi-lizowała społeczność do podjęcia dyskusji na temat zamierzonej rewitalizacji. Przydatne będzierównież zaprezentowanie konkretnych przykładów z gmin – liderów skutecznego prowadzeniaprogramów rewitalizacji.


8.2.2. Faza przygotowania programu rewitalizacji

Kolejny etap informowania nastąpić winien po wykonaniu badań i analiz. Jest on bardzo istotnydla uzyskania akceptacji społecznej dla procesu rewitalizacji. Demonstruje wiarygodność, otwartośći konsekwencję działania administracji samorządowej, a równocześnie przekazuje społeczności sys-tematyczny obraz sytuacji na obszarach kryzysowych. Pozwala wspólnie ocenić potencjały, szanse ideficyty struktury przestrzennej, społecznej i ekonomicznej obszaru kryzysowego. Towarzyszącatej informacji dyskusja pozwala gminie ocenić potencjały partycypacyjne lokalnej społeczności.

8.2.3. Program rewitalizacji i jego realizacja

Faza budowania programu rewitalizacji, a zwłaszcza jego realizacja, są etapami wymagającymiszczególnie wysokiej aktywności partycypacyjnej w dziedzinie współdecydowania i współdziała-nia. Los uchwały zależy często od dobrej informacji i wysokiego stopnia świadomości współuczest-nictwa społeczności lokalnej w tym procesie. Okresowi przygotowywania uchwały musi towarzy-szyć stałe informowanie, realizowane w formie materiałów drukowanych, informacji prasowych,radiowych i telewizyjnych, zebrań i warsztatów. W toku tych działań informacja winna splatać się zdyskusją.

Im bardziej proces rewitalizacji wkraczać będzie w fazę przygotowywania programu, tym bar-dziej będą się różnicowały interesy społeczności lokalnej. Gmina i pełnomocnik winni ten proces do-kładnie obserwować i stosownie do niego różnicować instrumenty i działania informacyjne. Należystarannie identyfikować poszczególne grupy interesów i realizować z nimi zróżnicowane formywspółpracy. Od początku realizacji zadań programu prowadzić należy otwartą politykę informacyj-ną, promując i nagłaśniając sukcesy programu rewitalizacji, ale też dzieląc się ze społeczeństwemtroską w wypadku jego niepowodzeń i trudności. Im bardziej zaawansowany będzie proces rewita-lizacyjny, tym bardziej aspekt informacyjny rozszerzać się będzie o dyskusję i współdecydowanie.Z kolei na etapie realizacji programu na znaczeniu zyska aktywne współdziałanie wszystkich akto-rów rewitalizacji.

Partycypacja społeczności lokalnej w procesie rewitalizacji jest działaniem wielowymiarowym ikompleksowym, dzięki czemu posiada wysoki walor tworzenia i wzmacniania identyfikacji, inte-gracji i aktywizacji społeczności lokalnej.

8.2.4. Formy i metody informacji

Istnieją dwie podstawowe formy informowania społeczności lokalnej o aktualnych problemachrewitalizacji:

Pośrednie – medialne:

➢ prasa, radio, telewizja, informacje internetowe, specjalnie wydawane w tym celu materiały i bro-szury informacyjne;


Bezpośrednie – interaktywne:

➢ zebrania mieszkańców, spotkania z poszczególnymi grupami interesów, „okrągłe stoły” i warsz-taty.

Obie formy są równoważne i niezbędne dla realizacji skutecznej partycypacji w procesie rewita-lizacyjnym.

Materiały przekazywane społeczności lokalnej obejmują z reguły rysunki, plany i schematy, da-ne statystyczne, zamiary i koncepcje oraz inne informacje wizualne czy akustyczne. Należy przytym pamiętać, że chociaż materiały informacyjne nie stanowią dokumentów formalnych, to są oneodbierane przez społeczność lokalną z dużą dosłownością. Dlatego ich forma i treść winny byćprzygotowane solidnie i odpowiedzialnie. Należy mieć na uwadze, że odbiorcęmateriałów z regułyinteresuje jego własność i najbliższy mu obszar, stąd może emocjonalnie reagować na informacjemogące go zaniepokoić lub niemile zaskoczyć.

Zwłaszcza w pierwszych materiałach informacyjnych koncentrować się należy na prezentacji ianalizie „stanu rzeczy”, unikając przedwczesnego konfrontowania odbiorcy materiału informacyj-nego z gotowymi wizjami i planami zmian. Dotyczy to przede wszystkim problemów przestrzen-nych i budowlanych, mieszkaniowych i funkcjonalnych. Społeczność lokalna winna z pierwszychmateriałów informacyjnych wynieść przede wszystkim możliwie wiele informacji o swym obszarzeoraz jego obecnych problemach i zjawiskach kryzysowych. Na tym etapie istotne znaczenie miećbędą wszelkie informacje dotyczące historii obszaru i jego walorów historyczno-architektonicznych.Stosować należy sposób prezentacji, nazywany niekiedy „odnajdywaniem i dokumentacją śladów”.Najlepiej celowi takiemu służą znane już w Polsce specjalne publikacje, ukazujące miasta na starychfotografiach czy widokówkach. Warto też – niezależnie od materiału informacyjnego bezpośredniozwiązanego z problematyką rewitalizacji – inicjować publikowanie materiałów dotyczących prze-szłości i minionej świetności obszarów kryzysowych. Ma to szczególne znaczenie w tych polskichmiastach, w których ludność osiedliła się po drugiej wojnie światowej bądź do których emigrowaław okresie wzmożonej industrializacji lat 50. Działania takie sprzyjają procesom identyfikacji spo-łecznej, a te stanowią istotny warunek powodzenia procesów aktywizacji i partycypacji społecznej.Odgrywają też istotną rolę dla powodzenia działań konserwatorskich i wysiłków w dziedzinie za-chowania tradycyjnego obrazu dzielnicy czy miasta. Materiały dotyczące problemów obszaru kry-zysowego powinnny być zrozumiałe dla przeciętnego odbiorcy, dlatego unikać należy zbyt facho-wego języka i abstrakcyjnego sposobu prezentacji.

W materiałach informacyjnych odpowiednio dużo miejsca winny zajmować problemy społecz-no-ekonomiczne. Chodzi o to, aby mieszkańcy od samego początku mieli świadomość, że podsta-wowym celem rewitalizacji jest poprawa ich sytuacji, a instrumentem temu służącym jest współ-działanie gminy i społeczności lokalnej. Stąd istotne jest dzielenie się ze społecznością lokalną pro-blemami związanymi z zagadnieniami kosztów, odpowiedzialności finansowej i czynszów.Poważnym błędem byłoby prezentowanie gminy jako głównej siły sprawczej i głównego finansistyrewitalizacji. Wywołałoby to w społeczności lokalnej postawę roszczeniową, cechującą się pasyw-nością, a nie gotowością do aktywnej partycypacji. Dlatego od samego początku podkreślać należyaspekt partycypacyjny procesu rewitalizacji i realizować go jak najwcześniej, konsekwentnie i wia-rygodnie.


Zebrania mieszkańców służą zarówno wyjaśnianiu zasad i procedur rewitalizacyjnych, jak iprzyjmowaniu informacji i uwag od właścicieli, mieszkańców i użytkowników. Zebrania winny od-bywać się już po wydaniu pierwszych materiałów informacyjnych typu medialnego. Społecznośćlokalna winna dostrzec wspólny mianownik w treści materiałów informacyjnych i treściach głoszo-nych przez administrację, pełnomocnika i fachowców na zebraniach. Pierwsze zebrania mogą byćadresowane zarówno do mieszkańców obszarów kryzysowych, jak i do innych przedstawicieli spo-łeczności lokalnej. Z biegiem czasu zebrania ogólne, jak również te przeznaczone dla mieszkańcówobszarów programu, będą ustępować spotkaniom typu warsztatowego. Przeważać będą spotkaniaw grupach interesów, czy też grupach związanych z konkretnymi projektami. Celem zebrań bę-dzie:

➢ przekazanie możliwie wielu informacji na temat sytuacji kryzysowej obszaru oraz zasad funkcjo-nowania programów rewitalizacji,

➢ uzyskanie możliwie wielu informacji od społeczności lokalnej,➢ uświadomienie społeczności lokalnej jej wiodącej roli w procesie rewitalizacji, w celu aktywizacji

jej potencjałów innowacyjności i przedsiębiorczości.

8.2.5. Nowe media – partycypacja wirtualna

Kiedy mówimy o formach partycypacji wykraczających poza bierny odbiór informacji, o kre-atywnym współdziałaniu społeczności w procesie rewitalizacji, warto zwrócić uwagę na możliwośćstosowania do tego celu Internetu i poczty elektronicznej. Większość gmin w Polsce posiada jużswe portale internetowe i prezentuje tam problemy rozwoju przestrzennego gminy. Miejsce w In-ternecie powinny znaleźć również zagadnienia związane z rewitalizacją. Zwiększy to możliwośćotwarcia gminy na opinie, krytykę, a przede wszystkim idee lokalnych społeczności. Treść kore-spondencji elektronicznej na temat rewitalizacji winna być ogólnie dostępna. W ten sposób Internetmoże intensyfikować kreatywny wpływ społeczeństwa na proces formułowania i realizacji progra-mu rewitalizacji.

Faza dyskusji nad programem winna być rozumiana jako aktywne społeczne współdecydowa-nie o sposobach usuwania zjawisk kryzysowych i degradacji przestrzennej, społecznej i ekonomicz-nej na obszarze programu rewitalizacji.

W trakcie tego etapu partycypacji wszyscy uczestnicy procesu rewitalizacji, tzn. właściciele, loka-torzy, użytkownicy, inwestorzy, eksperci, pełnomocnik, członkowie rad rewitalizacyjnych oraz ad-ministracja samorządowa, powinni uświadomić i określić swoją rolę w procesie rewitalizacji. Wraz zbudowaniem programu rozpoczyna się etap aktywnej partycypacji społeczności lokalnej, etapwspółdecydowania o kierunku i charakterze rewitalizacji, czyli o procesie rozwoju obszaru progra-mu. Szczególna rola przypada tu ekspertom, którzy dotąd zajmowali się gromadzeniem i analizo-waniem danych oraz wyprowadzaniem z nich wniosków i diagnoz dla badanego obszaru kryzyso-wego. Bez ich udziału dyskusja nad kształtem i formą procesu rewitalizacji byłaby bardzo trudna.Ekspertom przypadnie zadanie wspierania pełnomocnika w jego funkcji koordynującej dyskusjęnad planami, koncepcjami, programem i projektami. Od osiągniętego poziomu aktywności społecz-nej na etapie dyskusji, czyli współdecydowania, zależeć będzie nie tylko treść programu rewitaliza-cji, ale również stopień motywacji społeczności lokalnej dla dalszej partycypacji w jego realizacji.


„Chętnie uczestniczę w realizacji tego, o czym mogłem wcześniej współdecydować!” – mówią częstomieszkańcy na zebraniach dotyczących rewitalizacji ich dzielnicy.

Sposobów aktywizowania społeczności lokalnej na etapie dyskusji i planowania programu jestwiele. Należy wybierać takie środki motywujące i mobilizujące aktywność, które trafią do możliwiewielu osób i grup, których obszar życia, pracy, mieszkania i własności ma zostać wyprowadzony zsytuacji kryzysowej. Pozyskiwać do dyskusji i współdecydowania należy nie tylko samych przed-stawicieli społeczności lokalnej, ale również ich autorytety. Mogą nimi być szkoły (nauczyciele), czyteż parafie (księża), znane osobistości związane z miastem czy obszarem.

8.3. Uzgadnianie planu miejscowego i programu rewitalizacji

Aspekt planistyczny (sporządzanie planów przestrzennych), choć nie stanowi przedmiotu pro-cesu rewitalizacyjnego, jest z nim ściśle związany w wyniku zależności pomiędzy uchwaleniemprogramu a uchwaleniem planu miejscowego. W przygotowywaniu planu miejscowego społecz-ność lokalna będzie uczestniczyła równolegle do procesu przygotowywania programu rewitalizacji.Zadanie koordynacji sporządzania planu miejscowego i formułowania programu rewitalizacji zgod-nie z projektem Ustawy przypada pełnomocnikowi do spraw rewitalizacji. Zaleca się realizowanieobu dokumentów w ścisłej współpracy ze społecznością lokalną, w ramach wspólnych posiedzeńczy warsztatów.

Przepisy polskie zabezpieczają opiniowanie planów miejscowych przez społeczność lokalną. Wwypadku planu miejscowego, realizowanego równolegle z programem rewitalizacji, taka proceduranie będzie wystarczająca, gdyż nie realizuje w pełni wzrastającego zapotrzebowania na demokraty-zację i uspołecznienie procesów planistycznych. Powiązanie planu miejscowego z programem rewi-talizacji wymaga pogłębionego uczestnictwa (partycypacji) społeczności lokalnej w procesie realiza-cji planu. Nie oznacza to nic innego, jak wspólną pracę planistów i przedstawicieli społeczności lo-kalnej. Dlatego też opracowywanie obu tych dokumentów winno być ściśle zintegrowane, aprocedury ich sporządzania szczególnie uspołecznione.

Proces planistyczny rozumie się obecnie nie tylko jako realizację reguł technicznych stanowiącąwyłącznie domenę specjalistów. Planowanie przestrzenne stanowi dziś odpowiedź na zmieniającesię i żywe zapotrzebowanie społeczne w przestrzeni miasta. Zapotrzebowanie to znane i rozumianejest najlepiej przez tych, których dotyczy – przez społeczność mieszkającą i pracująca na terenachobjętych planowaniem, czy też procesem rewitalizacji. Z tego względu partycypacja w procesachplanistycznych nie może ograniczać się do rytualnego spełniania minimalnych wymogów prawa(publiczne wykładanie planów). W tym sensie zarówno program rewitalizacji, jak i towarzysząca mupraca nad planem miejscowym, winny być przedmiotem intensywnych negocjacji społeczności, poli-tyków, ekspertów i administracji.

8.4. Uspołecznione warsztaty planistyczno-koncepcyjne (community plan-

ning)

Nieformalność takich form partycypacji nie oznacza jednak, że nie muszą one podlegać określo-nym regułom gry. Reguły takie mają znaczenie zwłaszcza dla tzw. „uspołecznionych warsztatów


planistycznych” (community planning), niezbyt jeszcze popularnych w Polsce. System tych warsz-tatów stosować można znakomicie do różnych procedur planistycznych. Nadaje się on również doprocedury uzgadniania planu miejscowego z programem rewitalizacji.

Reguły warsztatów polegają przede wszystkim na przestrzeganiu określonych etapów postępo-wania. Etapy te są następujące:

➢ określenie obszaru i celu zamierzonego przedsięwzięcia i prezentacja związanych z nim proble-mów;

➢ ogłoszenie zamiaru przeprowadzenia uspołecznionego procesu planistycznego i przeprowadze-nie akcji aktywizacji mieszkańców w celu wywołania silnej motywacji dla ich udziału w warszta-tach;

➢ organizacja warsztatów planistycznych, realizująca podział na grupy problemowe (np. komuni-kacja, zieleń, problem dzieci, infrastruktura socjalna, użytkowanie terenu itp.);

➢ wynikiem ich pracy winny stać się konkretne wyobrażenia planistyczne lub koncepcyjno-pro-gramowe;

➢ konfrontacja wyników prac poszczególnych grup i procedura uzyskiwania konsensusu miedzyspołecznością, fachowcami, administracją i właścicielami oraz potencjalnymi inwestorami;

➢ wynikiem tego etapu winna być koncepcja planistyczno-programowa, na którą uzyskany zostałmożliwie szeroki konsensus;

➢ podjęcie przez administrację formalnej procedury planistycznej w oparciu o uzyskany konsensus.

Zaletą powyższego postępowania jest nie tylko możliwość kreatywnego współudziału społecz-ności w procesie tworzenia planu miejscowego zintegrowanego z programem rewitalizacji. Jego za-letą jest również przygotowanie i motywacja społeczności lokalnej do uczestnictwa w procesie reali-zacji projektów. Dzięki aktywnemu udziałowi uczestnicy warsztatów będą lepiej rozumieli kom-pleks wzajemnych zależności programu i planu, a także zależności między aspektami planistyczno-prawnymi, budowlano-technicznymi, socjalnymi, ekonomicznymi i finansowymi. Bardziej zrozu-miałe staną się dla nich relacje między interesem publicznym a prywatnym oraz role, zadania, moż-liwości i ograniczenia poszczególnych aktorów procesu rewitalizacji. Warsztaty pomogą uniknąćkonfliktów, skarg i protestów. Trzeba podkreślić, że proponowane formy partycypacji nie uchylająformalnych procedur sporządzania planu i programu, np. obowiązku ich wyłożenia do wiadomościpublicznej.

Warunkiem skuteczności powyższych metod partycypacji jest uzyskanie dla ich realizacji repre-zentatywnych ilości uczestników. Istotne jest również, aby uczestniczący w tym procesie specjaliściodznaczali się możliwie wysokim stopniem fachowości, innowacyjności oraz otwartości na idee lo-kalnej społeczności.

8.5. Innowacyjność i przedsiębiorczość jako atrybuty aktywnej postawy party-cypacyjnej

Faza realizacji programu i projektów wymaga zaistnienia szczególnych mechanizmów budzą-cych i utrwalających aktywność społeczną. Faza ta jest znacznie bardziej konfliktogenna i narażonana spadek motywacji niż faza współdecydowania. Skuteczność działań partycypacyjnych w fazie


realizacji projektów zależy zarówno od endogenicznych potencjałów społecznych, jak i od stopniaich wspierania z zewnątrz. W szczególności zależy od dwóch ważnych atrybutów aktywności spo-łeczności lokalnej – potencjału innowacyjnego i potencjału przedsiębiorczości34.

Innowacyjność jest postawą sprzyjającą wywołaniu zmian jakościowych w ramach strukturyspołeczno-ekonomicznej i przestrzennej obszaru kryzysowego. W sytuacji kryzysowej mamy najczę-ściej do czynienia z dwiema skrajnymi postawami: tendencją do apatii i rezygnacji oraz determina-cją, sprzyjającą innowacyjności i przedsiębiorczości. Mniejszą tendencję do innowacyjności wyka-zują z reguły jednostki i grupy przyzwyczajone do decyzyjnej funkcji administracji i opiekuńczejroli państwa w kształtowaniu życia społeczno-ekonomicznego. Większy stopień innowacyjnościspotykamy u społeczności zmuszonych do samodzielnego rozwiązywania swoich problemów.

W tym miejscu warto wskazać na znaczenie determinacji wielu uczestników programu rewitaliza-cji w Starych Bronowicach i Kośminku. Do uruchomienia potencjałów innowacyjnych społecznośćta została zmuszona po utracie szansy na odgórne rozwiązanie swych problemów mieszkaniowychi bytowych. Uruchomienie potencjałów społecznych okazało się możliwe również dlatego, że spo-łeczność lokalna uznała swój dotychczasowy styl życia za możliwy do zmiany. Kolejnym sprzyjają-cym elementem była pomoc z zewnątrz. Ta ostatnia jednak nie stanowiła elementu opiekuńczego,ale pomogła uruchomić aktywność i potencjały innowacyjne. Nastąpiła korzystna relacja międzygotowością do innowacji a pomocą z zewnątrz. Szczególne znaczenie mieć będą te potencjały inno-wacyjne, które nie stanowią podanych z zewnątrz gotowych rozwiązań, ale są owocem własnychposzukiwań. W ten sposób autentyczny i skuteczny potencjał innowacyjności to ten, który powsta-je jako oryginalny produkt aktywności lokalnej społeczności. Nie bez znaczenia będzie przy tymodniesienie procesów i produktów innowacji do miejscowej tradycji myślenia i działania. Jednocze-śnie ważne będzie, czy dadzą się one ukierunkować ku wspólnej wizji przyszłości lokalnej społecz-ności.

Socjologowie zwracają uwagę na fakt, że współczesne rozumienie innowacyjności różni się tego,jakie dominowało w okresie industrializacji. Wówczas innowacja wynikała z prymatu postępu nadtradycją, systemu politycznego nad życiem, czynników materialnych nad niematerialnymi. Nie py-tano o zasadność innowacji, a jedynie o jej zgodność z paradygmatami postępu, rozumianego jakozerwanie z tradycją. Na związek współczesnego pojęcia innowacji z tradycją wskazuje współczesnazasada zrównoważonego i trwałego rozwoju. Zasada ta sygnalizuje również pierwszorzędne zna-

34 Problem partycypacji, aktywizacji społeczeństw lokalnych i koniecznych ich atrybutów jest już oddłuższego czasu jednym z ważniejszych tematów analiz i postulatów piśmiennictwa socjologicznego w Pol-sce. Na ten temat zob. np.: A. Kaleta, Społeczność lokalna jako przedmiot i podmiot samorozwoju, (w): Polityka roz-woju regionalnego i lokalnego w okresie transformacji systemowej, red. S. L. Bagdziński, W. Maik, A. Potoczek, To-ruń 1995, s. 132-135. Również: Problematyka aktywizacji społeczności lokalnych (w): Problematyka rozwoju lokalne-go w warunkach transformacji systemowej, red. W. Maik, Warszawa 1997, Biuletyn PAN-KPZK, z. 177, s. 143-179.Prace te, jak i podana tam literatura przedmiotu zawierają istotne wskazówki na temat polskich poglądówna problemy partycypacji i aktywizacji społeczności lokalnych, nie różniące się zbytnio od poglądów, repre-zentowanych przez specjalistów w innych krajach Europy i USA. Z doświadczeń niemieckich w dziedziniepartycypacji i „community planing” zob. I. Wiese von Ofen, Kultur der Partizipation. Beiträge zu neuen Formender Bürgerbeteiligung bei räumlicher Planung, Perspektiven Werkstatt Essen. Wie geht es weiter am Berliner Platz,1999.


czenie endogenicznych źródeł innowacji i odniesienia rozwoju do twórczych tradycji społecznościlokalnych. Również w projekcie Ustawy o programach rewitalizacji w jednym zdaniu wymienia sięaktywizację, integrację i tożsamość lokalną jako podstawy skutecznej realizacji celów i zadań pro-jektów rewitalizacji. Na etapie realizacji projektów rewitalizacji innowacyjna aktywność społeczno-ści lokalnych zależeć będzie od konkretnych korzyści, które dana społeczność spodziewa się uzy-skać. Innowacyjność musi być stale budzona i stymulowana. Dlatego jej rola i znaczenie zależeć bę-dą od zaangażowania się pełnomocnika do spraw rewitalizacji w procesy aktywizowania i budzeniaendogennych potencjałów społecznych na obszarach kryzysowych i realizacji programu.

Drugim ważnym atrybutem aktywności społecznej jest przedsiębiorczość, która ma podstawoweznaczenie zarówno przy realizowaniu projektów inwestycyjno-budowlanych, jak i społeczno-go-spodarczych. Trzeba bowiem zakładać, że realizacja tych projektów następować będzie przy ograni-czonych możliwościach finansowych. Będzie to zmuszać wszystkich uczestników-aktorów rewitali-zacji do poszukiwania i integrowania różnych źródeł finansowania i sposobów wspierania projek-tów, jak również do innowacyjności myślenia i działania. Stanie się to ważne szczególnie wtedy,gdy w pierwszej fazie realizacji programów rewitalizacji brakować będzie jeszcze inwestorów, aprocesy rozwoju społeczno-gospodarczego będą jeszcze mało dynamiczne.

Obszary kryzysowe mogą być jeszcze długi czas określone negatywnymi skutkami procesówtransformacji i globalizacji. W takiej sytuacji przedsiębiorczość społeczności lokalnych, w tym jej po-szczególnych członków, posiadać będzie szczególne znaczenie dla realizacji procesów rewitalizacyj-nych. Dlatego na obszarach programów rewitalizacji tak wielkie znaczenie ma popieranie lokalnejprzedsiębiorczości. Od jej sukcesu zależeć będzie sukces wielu projektów rewitalizacji. Na obszarachrewitalizacji szczególnie ważna i wymagająca intensywnego wspierania będzie mała przedsiębior-czość, tzw. small business. Jego wymiar i charakter dostosowany jest do możliwości i specyfiki nie-wielkich społeczności lokalnych, nie wyposażonych w poważne zasoby kapitałowe. Społeczności tesą z reguły gotowe do znacznego wkładu własnej pracy i energii w działania gospodarcze. Przedsię-biorczość będzie konieczna dla realizowania projektów remontów i odnowy budynków, jak i dla re-alizacji zadań społecznych i gospodarczych.

Przedsiębiorczość społeczności lokalnej nie może jednak rozwiązać wszystkich problemów ob-szarów kryzysowych. Pamiętać należy, że wiele źródeł kryzysu ma swe odniesienia do ponadlokal-nych procesów ekonomicznych. Dlatego w ramach realizowania programu rewitalizacji należy zwracaćuwagę na wyraźne zakreślenie granic skuteczności przedsiębiorczości i potencjałów innowacyjnychspołeczności lokalnej. W przeciwnym razie wystąpić może zjawisko frustracji i załamanie się wiaryspołeczności lokalnej w jej zdolność realizowania rozwoju społeczno-ekonomicznego.

Nie wolno też zapominać o możliwości korzystania w lokalnych procesach rewitalizacji z działańregionu, państwa i Unii Europejskiej. Bez współdziałania i pomocy wszystkich tych obszarów, inno-wacyjność i przedsiębiorczość społeczności lokalnej nie wystarczą do rozwiązania wszystkich pro-blemów obszarów kryzysowych. Będzie rzeczą nieodzowną realizowanie dostępu lokalnych spo-łeczności do zasobów infrastrukturalnych, społeczno-kulturowych, środków kapitałowych, techno-logicznego know-how, jak również do środków pomocowych z obszarów zewnętrznych –regionalnych, państwowych i europejskich. Jedynie współdziałanie potencjałów aktywności lokal-nej z jej atrybutami innowacyjności i przedsiębiorczości z jednej i pomocy ponadlokalnej z drugiejstrony, mogą zagwarantować sukces w realizacji programów rewitalizacyjnych.


8.6. Partycypacyjne zarządzanie procesem rewitalizacji. Współrządzenie i współodpowiedzialność

Według koncepcji projektu Ustawy, polityczną odpowiedzialność za realizowany w oparciu onią proces rewitalizacji ponosi gmina. Faktycznie jednak nie jest ona w stanie ponieść tej odpowie-dzialności bez partycypacji społeczności lokalnej. Partycypacja w odniesieniu do procesów rewitali-zacji oznacza więc nie tylko gotowość społeczności lokalnej do aktywnego współdziałania w usu-waniu zjawisk kryzysowych i degradacji obszaru jej życia, mieszkania i pracy, lecz również ponie-sienie współodpowiedzialności i podział ryzyka wypływające z tak rozumianego współdziałania.Jest to cena, którą społecznościom lokalnym przychodzi zapłacić za finalny produkt partycypacji –udział w zarządzaniu procesem rewitalizacji, który jest warunkiem uzyskania przez nie pełni pod-miotowości i realizacji procesu rewitalizacji jako samorozwoju.

Partycypacja z natury rzeczy wiąże się z decentralizacją i głębokim uspołecznieniem systemusprawowania władzy. Założenie to uważa się dzisiaj za jeden z najważniejszych przejawów eman-cypacji i rozwoju podmiotowości współczesnego społeczeństwa obywatelskiego. Przyjmuje się też,że partycypacja jest wyrazem przekonania o tym, że „głównym specjalistą” w zakresie dotyczącymspraw lokalnych, w tym również w sprawach rewitalizacji jest społeczność lokalna, a nie władza czyzewnętrzni eksperci. W ciągu ostatnich 10 lat znaczenie partycypacji społecznej w krajach europej-skich znacznie wzrosło. Zmieniło się również rozumienie roli władzy w procesach zarządzania. Jejfunkcję pojmuje się obecnie raczej w kategoriach wpływu na aktywizację obywateli i wspierania sa-morozwoju niż pasywnego egzekwowania prawa. Ponieważ zaś osiąganie celów w procesie zarzą-dzania wiąże się z zawieraniem umów społecznych i trudnymi kompromisami, w wielu krajach po-dejmuje się stosowne reformy struktur administracji państwowej i lokalnej. Wzrasta znaczenie dele-

Ryc. Rewitalizacja jako element samoświadomości i samorządności społeczności lokalnej


gowania zadań z obszaru administracji publicznej do sprawniejszych od niej instytucji prywatnych,a także do nieformalnych gremiów społecznych.

W kontekście tych zmian widzieć należy również problem partycypacji społecznej w procesie re-witalizacji. Rozwój partycypacji na poszczególnych etapach rewitalizacji winien sprzyjać urucho-mieniu samorozwoju i nowych form samorządności. Będzie to wyrazem przejmowania przez spo-łeczność lokalną współodpowiedzialności za rewitalizację i tym samym jej bezpośredniego uczest-niczenia w zarzą-dzaniu tym procesem.

8.7. „Forum obszaru rewitalizacji”

Oprócz przygotowania partycypacyjnego, proces rewitalizacji wymaga również organizacji i za-rządzania. Z doświadczeń krajów zachodnich wynika, że coraz trudniej jest określić horyzont cza-sowy dla procesów rewitalizacji obszarów kryzysowych. Z tej racji zarządzanie rewitalizacją będziemogło przyjąć formę permanentną i będzie towarzyszyć długim sekwencjom rozwojowym miasteuropejskich.

Przede wszystkim jednak zarządzanie procesem rewitalizacji winno realizować nowy typ zarzą-dzania, skierowanego na inicjowanie, organizowanie, koordynację, aktywizowanie, wspieranie,moderację i mediację, a nie odgórne zarządzanie. W ten sposób zarządzanie realizować może zasadępartycypacji. Zarządzanie programem, koordynacja i wspieranie projektów rewitalizacji będąudziałem jej aktorów.

Partycypacyjne zarządzanie procesem rewitalizacji nie wynika bezpośrednio z proponowanejUstawy. Projekt Ustawy podkreśla wprawdzie istotność zasady konsultacji społecznych, ale nieokreśla precyzyjnie sposobów jej realizowania. Otwiera to olbrzymie szanse dla innowacyjnej orga-nizacji zarządzania procesami rewitalizacji. Ta otwartość skłaniać winna gminy i pełnomocnikówdo rozwijania i optymalizacji innowacyjnych form organizacji i zarządzania procesami rewitalizacji.

Szereg impulsów i przykładów dla takich rozwiązań dają doświadczenia krajów zachodnioeuro-pejskich, a także USA. Należy z nich korzystać, dostosowując je do warunków polskich.

Pełnomocnik winien zmierzać do tego, aby działanie jego sprzyjało partycypacyjnemu zarządza-niu procesami rewitalizacji. Dla skutecznej realizacji tego celu winien on stworzyć nieformalnąstrukturę zarządzania i koordynacji programu, obejmującą wszystkich istotnych aktorów procesurewitalizacji, która będzie w praktyce realizować procesy partycypacyjnego przygotowania, wdra-żania i zarządzania rewitalizacją. Struktura ta winna być niesformalizowana i otwarta dla admini-stracji, ekspertów, przedstawicieli społeczności lokalnej, jak i reprezentantów gospodarki prywat-nej, polityków i lobbystów. Gminy w swym własnym interesie powinny korzystać z otwartości pro-ponowanej Ustawy o programach rewitalizacji i wspierać pełnomocników w budowaniunieformalnych struktur zarządzających procesami rewitalizacji. Nie należy obawiać się utraty kom-petencji, czy też powstawania konkurujących z administracją aktywności społecznych.

Jeszcze raz warto podkreślić, że współczesne „rządzenie” oznacza przede wszystkim budzenieaktywności możliwie wielu podmiotów społecznych w celu wspierania samorozwoju społeczności.


Realizując maksymalne otwarcie struktur zarządzających procesami rewitalizacji, nie należy baćsię udziału w niej sektora gospodarki35. Coraz istotniejsze będzie również integrowanie „lobbystów”– osób mających kontakty i powiązania z obszarami polityki i gospodarki. Gremia takie winny roz-winąć się możliwie wcześnie z tych struktur, które działać będą już na etapach przygotowywaniaprogramu rewitalizacji (programowe grupy robocze). Na etapie realizacji programu i jego party-cypacyjnego zarządzania grupa taka przekształcić się może w „Forum obszaru rewitalizacji”. Jakogremium nieformalne, Forum nie jest identyczne z przewidzianą w projekcie Ustawy radą dospraw rewitalizacji, zależną od zarządu gminy, który ją tworzy i odwołuje. Stąd nie może ona przy-jąć takich funkcji, jakie sprawowaćma Forum. Rada jest organem formalnym, Forum natomiast nie-formalnym, stanowiącym wyraz aspiracji lokalnej społeczności do samorządnego zarządzania pro-cesem rewitalizacji.

Forum służyć ma tworzeniu i wyrażaniu opinii, konfrontacji poglądów, mediacji konfliktów iogólnej koordynacji działań na obszarze programu. Jest swego rodzaju alternatywnym parlamen-tem dzielnicowym bez kompetencji decyzyjnej. Rada do spraw rewitalizacji winna traktować Fo-rum jako ważną instytucję społeczną, której opinia winna być brana pod uwagę. Rada winna speł-niać funkcję „pasa transmisyjnego”, kierującego opinie, poglądy i nastroje społeczne do organówadministracyjno-politycznych.

8.8. Forum obszaru rewitalizacji i jego aktorzy

„Forum obszaru rewitalizacji” może zgromadzić następujących aktorów programu rewitalizacji:

➢ przedstawicieli administracji (urzędów gminnych zajmujących się problemami istotnymi dlaprogramu rewitalizacji),

➢ ekspertów, którzy stale lub okresowo współpracują z pełnomocnikiem bądź gminą w ramach przy-gotowywania i realizacji programu rewitalizacji,

➢ przedstawicieli społeczności lokalnej,➢ lobbystów, polityków,➢ przedstawicieli gospodarki prywatnej,➢ osób uczestniczących w działaniach koordynacyjno-moderacyjno-mediacyjnych.

Zadaniem Forum będzie wykreowanie na obszarze programu rewitalizacji praktyki sprzyjającejsamoorganizacji, partycypacji i samorządności społeczności lokalnej.

35 Niektórzy przedstawiciele sektora publicznego, a także reprezentanci społeczności lokalnych, przypi-sują gospodarce prywatnej a priori zamiary wyłącznie egoistyczne, godzące w podstawowe interesy społecz-ne. Problem polega raczej na tym, że w najbliższej przyszłości, a praktycznie już teraz, gospodarka będzieistotnym aktorem procesów rewitalizacji, nie tylko jako realizator wielkich projektów, ale jako sponsor i part-ner małych aktywności społeczno-ekonomicznych. Lęki przed „kapitałem” można usuwać wyjaśniając imożliwie jasno określając rolę przedstawicieli gospodarki prywatnej czy lobbystów w procesie rewitalizacji.Wiele problemów na obszarach kryzysowych daje się usunąć tylko we współpracy ze stabilnymi finansowoinwestorami prywatnymi.


8.8.1. Administracja

Administracja jest odpowiedzialna za przygotowanie i realizację programu rewitalizacji zgodniez obowiązującym prawem. Jest również odpowiedzialna za przebieg rewitalizacji przed organempolitycznym gminy, jakim jest rada gminy. Poprzez swe wydziały fachowe (budowlane, gospodar-cze, socjalne, mieszkaniowe itp.) gmina reprezentuje również wyspecjalizowany aspekt rewitalizacji.

8.8.2. Eksperci

Ekspertami są planiści, socjologowie i przedstawiciele innych specjalności. Mogą oni być angażo-wani w celu przeprowadzania badań i analiz obszaru kryzysowego, sporządzania programu rewita-lizacji i planu miejscowego dla obszaru rewitalizacji. W fazie realizacji programu ekspertów włączasię w charakterze stałych lub czasowych doradców, np. w celu wykonania dodatkowych opraco-wań czy studiów bądź do wsparcia fachowego realizacji konkretnych projektów. Ekspertów możepowołać pełnomocnik, ale winien to czynić w uzgodnieniu z zarządem gminy.

8.8.3. Lobbyści, politycy i przedstawiciele gospodarki

Pod pojęciem lobbystów rozumieć należy organizacje, czy też pojedyncze osoby, które posiadająkontakty w instytucjach politycznych, gospodarczych lub organizacjach typu pozarządowego, mo-gące odgrywać istotną rolę w realizacji programu rewitalizacji.

Wzrastająca konkurencja miast w pozyskiwaniu inwestorów czy środków wspierających przy-nosi potrzebę wsparcia lobbystów dla skutecznej realizacji interesów gospodarczych i społecznychgmin. Szczególną rolę odgrywać będą pod tym względem reprezentanci gmin w parlamentach re-

Ryc. Forum obszaru rewitalizacji i jego elementy


gionalnych, w Sejmie, a w niedalekiej przyszłości również w instytucjach Unii Europejskiej. Ich za-daniem będzie wspieranie lokalnych interesów rewitalizacji na poziomie regionalnym, centralnym ieuropejskim oraz u potencjalnych sponsorów. Istotnymi lobbystami będą również instytucje i oso-by, posiadające kontakty z obszarami prywatnej gospodarki i inwestorami.

Z racji wzrastającego znaczenia lobbingu w dziedzinie realizacji programów rewitalizacji, niesposób ograniczać kontaktów z lobbingiem tylko do obszaru administracji i polityki. Poszukiwać goi pozyskiwać dla lokalnych interesów rewitalizacji winny również takie platformy jak „Fora obsza-rów rewitalizacji”.

Dla inwestorów coraz istotniejszy jest kontakt ze społecznością lokalną. W związku ze wzrostemznaczenia opinii publicznej i wpływem wielu nieformalnych inicjatyw obywatelskich na politykę igospodarkę inwestorów nie zadowala dziś tylko kontakt z zawodowymi politykami. Podmioty go-spodarcze i inwestorzy przywiązują coraz większą wagę do nastawienia i oceny społeczności lokal-nych. Ma to miejsce szczególnie wtedy, kiedy społeczność demonstruje aktywność i zdolność spo-łecznej samoorganizacji.

8.8.4. Koordynacja – moderacja – mediacja

Koordynacja

Koordynacja działań Forum jest zadaniem trudnym i posiadającym jednocześnie kluczowe zna-czenie dla sprawnego i skutecznego funkcjonowania Forum. Funkcje koordynacyjne realizowanesą na obszarze działania Forum na dwóch zasadniczych poziomach:

➢ w odniesieniu do realizacji programu i projektów,➢ w odniesieniu do działań realizujących samorządność i samorozwój społeczności lokalnej.

W pierwszym wypadku jest to działalność ściśle związana z funkcjami i odpowiedzialnością pełno-mocnika, który koordynuje działania w zakresie realizacji celów i zadań programu i projektów rewita-lizacji. Koordynuje też proces rewitalizacji między administracją a społecznością lokalną, międzyposzczególnymi projektami, developerami a kierownikami projektów. W razie potrzeby zasięga ra-dy ekspertów i koordynuje ich współpracę z projektami. Do jego zadań należy również koordyna-cja inwestycji gminnych, realizowanych na terenie obszaru programu i stanowiących istotny wkładgminy w proces rewitalizacji. Należy dążyć do tego, aby każdy z projektów rewitalizacji posiadałkoordynatora – swego rodzaju kierownika, osobę dobrze zorientowaną w bieżących kwestiach pro-jektu rewitalizacji i na stałe współpracującą z pełnomocnikiem. Istotnym elementem współpracy mię-dzy pełnomocnikiem a koordynatorami projektów winien być stały monitoring i ewaluacja projektów.

Moderacja i mediacja

Moderacja i mediacja konieczne są wtedy, gdy dyskusje lub uzgodnienia między społecznościąlokalną, fachowcami, administracją, a nierzadko również gospodarką w ramach działalności Forumwymagają szczególnego stopnia fachowości. Typową sytuacją wymagającą powołania moderatorazewnętrznego będą np. warsztaty. Moderatorem będzie z reguły specjalista w dziedzinie planowa-nia i rewitalizacji, zarazem biegły w problematyce negocjacji i rozwiązywania konfliktów. W sytu-acjach konfliktowych pełnomocnik nie powinien podejmować się roli mediatora w ramach Forum.


Działa on na zlecenie administracji samorządowej i uczestniczy bezpośrednio w realizacji progra-mu, dlatego też może być traktowany jako strona związana z sytuacją konfliktową. Idealny media-tor to osoba całkowicie neutralna, o wysokim prestiżu społecznym.

W krajach zachodnioeuropejskich istnieją biura, dysponujące zarówno fachowcami – planistami,koordynującymi prace w ramach grup warsztatowych, jak i specjalistami w dziedzinie moderacji imediacji.

8.8.5. Społeczność lokalna

Jednym z warunków skutecznej partycypacji ze strony społeczności jest jej zdolność do samoor-ganizacji. Nie chodzi przy tym tylko o umiejętność organizowania się w celu realizacji projektów,lecz o zdolność społeczności lokalnej do świadomego i konsekwentnego reprezentowania siebie sa-mej jako podmiotu społecznego. Realizacja tak rozumianej partycypacji następuje właśnie w ra-mach działania Forum. Takie formy samoorganizacji i partycypacji społecznej są postulowane i za-lecane przez organizacje europejskie i międzynarodowe, zaangażowane w inicjowanie nowychform rozwoju społeczno-gospodarczego społeczeństw lokalnych. Z doświadczeń w tym zakresiewynika, że obszary kryzysowe, konfrontowane z szansą poprawy swej sytuacji, wykazują zaskaku-jąco duże potencjały samoorganizacji i zdolności do realizacji własnej, niezależnej podmiotowości.

Do tych działań i tworzonych w ich ramach gremiów, administracja i formalne gremia politycz-ne w początkowych stadiach odnoszą się nieufnie. Wkrótce jednak okazuje się, że większości pro-blemów obszarów kryzysowych nie da się rozwiązać bez form i struktur aktywnej partycypacji spo-łeczności lokalnych. Dlatego też samorządy lokalne i lokalne gremia polityczne krajów zachodnio-europejskich od dawna już uważają samoorganizację społeczeństw lokalnych za atut w walce ousunięcie zjawisk kryzysowych i zahamowanie procesów degradacji, a nie za konkurenta, czy teżprzeciwnika politycznego.

Sens i znaczenie partycypacyjnego i samorządnego modelu rewitalizacji 100

9. Sens i znaczenie partycypacyjnego i samorządnego modelurewitalizacji

Współczesne procesy rewitalizacji postrzegać należy w perspektywie dziesięcioleci. Dotyczy tonie tylko sytuacji w Polsce. Specjaliści zachodnioeuropejscy i amerykańscy coraz częściej mówią orewitalizacji miast jako działalności ustawicznej 36, rozwiązującej na bieżąco pojawiające się problemy.

Kryzys i degradacja obszarów miejskich XXI wieku stają się zjawiskiem wymagającym stałej in-terwencji, bezustannych działań prewencyjnych i rewitalizacyjnych. Działania te przestają miećcharakter doraźny, stając się istotną częścią aktywności urbanistycznej naszych czasów. Już w tejchwili, w wielu krajach europejskich planowanie przestrzenne tylko w niewielkim stopniu obejmu-je planowanie rozwoju miast. O wiele ważniejszym wyzwaniem staje się szukanie rozwiązania ta-kich problemów, jak spadek ilości mieszkańców, tworzenie się nowych obszarów ubóstwa, bezro-bocie oraz towarzysząca tym problemom społeczno-ekonomiczna degradacja wielu dzielnic miej-skich.

Sytuację miast określają coraz bardziej procesy trudno przewidywalne i niełatwe do opanowaniasamymi tylko środkami administracyjnymi i programami inwestycyjnymi. Siła zarządzająca sekto-rów publicznych, administracji i polityki, ich możliwości finansowe oraz wpływ na procesy gospo-darcze okazują się być coraz bardziej ograniczone. Dlatego pomimo wielkiego zaangażowania in-stytucji europejskich, międzynarodowych, a także działań i programów narodowych, nie będziemożna rozwiązać problemu degradacji miast bez współudziału i współodpowiedzialności sił spo-łecznych, zdolnych do aktywnych działań partycypacyjnych. Te z kolei wymagają odpowiedniegopoziomu samoświadomości i zdolności samoorganizacji.

Z tego względu, zawarta w niniejszym podręczniku propozycja partycypacyjnego modelu rewi-talizacji nie wynika z doktryn ideologicznych, ale z przesłanek pragmatycznych. ProjektowanaUstawa o programach rewitalizacji otwiera szerokie możliwości realizacji takiego właśnie modelu,otwierając tym samym obiecującą perspektywę dla polskiej rewitalizacji.

36 Die Soziale Stadt. Eine erste Bilanz des Bund-Länder-Programms „Stadtteile mit besonderem Entwicklungsbe-darf – die soziale Stadt“, hrsg. Vom Deutschen Institut für Urbanistik, 2002.

Sens i znaczenie partycypacyjnego i samorządnego modelu rewitalizacji 101

CZĘŚĆ B

DOŚWIADCZENIA I PERSPEKTYWY

REWITALIZACJI NA ZACHODZIE

Rozwój programów rewitalizacji w Niemczech 102

10. Rozwój programów rewitalizacji w Niemczech

10.1. Przyczyny powojennej degradacji dzielnic miejskich

Po drugiej wojnie światowej nasiliły się procesy degradacji starych zasobów zabudowy w mia-stach europejskich, spowodowane utratą ich pierwotnych wartości i funkcji przestrzenno-ekono-micznych. Prowadziło to z reguły do zahamowania procesu ich amortyzacji i rozwoju. Nieopłacalnestały się bieżące naprawy i nowe inwestycje. Konsekwencją tych zjawisk była postępująca dekapita-lizacja substancji i degradacja całych dzielnic miejskich.

Zjawiska takie obserwować można było również wcześniej, zwłaszcza w momentach przełomo-wych, np. w epoce industrialnej – zarówno w jej początkach, jak i obecnie w momencie jej zmierz-chu37. Procesom tym towarzyszyły i towarzyszą liczne niekorzystne zjawiska społeczne, polegającena opuszczaniu starych obszarów miast przez ich dotychczasowych mieszkańców. Po drugiej woj-nie światowej charakterystyczny był proces przenoszenia się ludności ze starych obszarów miast donowych osiedli jedno- i wielorodzinnych domów, lokalizowanych z reguły na peryferiach miast.Stare, zdegradowane obszary miast zasiedlały jednocześnie inne, z reguły ekonomicznie słabszegrupy społeczne. W Europie Zachodniej, w tym również w Niemczech, szczególny udział dla prze-biegu tego procesu miały liczne grupy obcokrajowców przybyłych z państw o niższym standardzieekonomicznym. Szukali oni w dynamicznie rozwijających się krajach Europy korzystnych możli-wości zatrudnienia, pracy i lepszych warunków opieki socjalnej.

O ile w początkowym okresie industrializacji degradacja i zjawiska kryzysowe obejmowały z re-guły dzielnice staromiejskie, tak po drugiej wojnie światowej objęły one dzielnice z końca XIX i po-czątku XX wieku. Procesy degradacji starych obszarów zurbanizowanych w Europie Zachodniejosiągnęły w końcu lat 60. w Europie wymiar katastrofy urbanistycznej, stając się problemem poli-tycznym. Procesy te nie dotyczyły wszystkich starych dzielnic miast europejskich. Wiele z nich,zwłaszcza tych o długiej tradycji tzw. „dobrych dzielnic” oraz centralnie położonych i nie zniszczo-nych wojną dzielnic śródmiejskich, zachowało swą atrakcyjność. Dzięki temu były one przedmio-tem intensywnych inwestycji. W Niemczech niemal wszystkie ośrodki metropolitalne, a takżeznaczna część średniej wielkości miast utraciły w wyniku wojny swe tradycyjnie zabudowane cen-

37 Pod koniec XVIII w. stan miast w obrębie średniowiecznych murów miejskich – zarówno w ZachodniejEuropie, jak i w Polsce – był katastrofalny. W wieku XVII i XVIII w krajach bogatszych rozwijały się nowe ob-szary miejskie, do których przenosiła się ludność bogatsza. Niezależnie od tego spontanicznie powstawałynowe obszary gromadzące ubogie warstwy ludności, zaś w ciągu XIX w. głównie imigrantów, ściągającychw poszukiwaniu pracy. W Polsce pierwszymi próbami poprawy (rewitalizacji) stanu miast były „Komisje do-brego porządku”, co dowodzi, że już u schyłku XVIII stulecia istniała w Polsce świadomość konieczności in-terwencji publicznej w celu osiągnięcia poprawy stanu obszarów miejskich.


tra i wiele sąsiadujących z nimi dzielnic. W ten sposób obszary centralne stały się po wojnie miej-scem intensywnych inwestycji w nową zabudowę, podczas gdy spora część nie zniszczonych ob-szarów starego budownictwa ulegała postępującej degradacji. Na tych właśnie terenach w ostatniejdekadzie XX wieku miały miejsce w Niemczech intensywne procesy rewitalizacyjne.

10.2. Obszary kryzysowe, ich odnowa i rewitalizacja

Reakcją na degradację starych dzielnic stały się programy rewitalizacyjne, przygotowywane i re-alizowane od końca lat 60. w licznych krajach zachodnioeuropejskich38. Niezależnie od obiektywnejkonieczności poprawy sytuacji przestrzennej, budowlano-technicznej i mieszkaniowej, istotnymimpulsem dla rozpoczęcia procesów rewitalizacyjnych w krajach zachodnioeuropejskich były przy-czyny ekonomiczne. Np. w Niemczech od końca lat 60. wzrastały koszty inwestycji budowlanych,realizowanych na nowych obszarach, co spowodowane było przede wszystkim wzrostem cen ener-gii i realizacją postulatów ochrony środowiska. Dlatego też zainteresowanie inwestorów kierowałosię coraz częściej na obszary zdegradowane. Obszary te w przeważającej części były usytuowanestosunkowo centralnie, uzbrojone i skomunikowane. Interesowali się nimi zarówno inwestorzy ko-mercyjni, jak i spółki realizujące tanie budownictwo mieszkaniowe w ramach programów wspiera-nych środkami publicznymi.

Rozpoczęte na tych terenach inwestycje początkowo realizowane były metodą ingerowania wsubstancję przestrzenną i architektoniczną oraz strukturę społeczną. W sytuacji gospodarki wolno-

38 Na temat programów rewitalizacyjnych na Zachodzie zob.: • T. Sumień, J. Furman-Michałowska, K. Ufnalewska, W. Wąs, Odnowa miast europejskich, Instytut Gospo-

darki Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa 1989.• H. Zaniewska, J. Bogusz, Zasady finansowania modernizacji zasobów mieszkaniowych w świetle doświadczeń kra-

jowych i zagranicznych, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa 1992. • K. Skalski, Problemy rewitalizacji (w:) Gospodarka przestrzenna gmin. Poradnik t. III, Fundusz Współpracy –

Brytyjski Fundusz Know-How, Kraków 1998.• Red. Z. Ziobrowski, D. Ptaszycka-Jackowska, A. Rębowska, A. Geissler, Rewitalizacja, rehabilitacja, restruk-

turyzacja, odnowa miast, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej Oddział w Krakowie, Kraków2000.

• Odnowa miast. Doświadczenia brytyjskie i francuskie oraz wybrane materiały Urzędu Mieszkalnictwa i RozwojuMiasta, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej Oddział w Krakowie, Kraków 2000.

• M. Tertelis, Restrukturyzacja zarządzania nieruchomościami komunalnymi, Wyd. Municipium, Warszawa2000, s. 143-149.

• Die Soziale Stadt. Eine erste Bilanz des Bund-Länder-Programms „Stadtteile mit besonderem Entwicklungsbedarf –die soziale Stadt”, Deutsches Institut für Urbanistik, 2002.W Polsce tak znacznych programów nie było, chociaż w porównaniu z innymi krajami tzw. Bloku

Wschodniego – np. z byłą NRD – obszary starego budownictwa nigdy nie były tu wyludnione. Dokonywanow nich bieżących napraw, a także sporadycznie przeprowadzano generalne remonty. Sami lokatorzy,zwłaszcza w okresie względnego rozgęszczenia zatłoczonych początkowo starych mieszkań, z własnej ini-cjatywy i na własny koszt dokonywali remontów w obrębie swych mieszkań. Działania te – fragmentarycznei mało systematyczne – choć nie były w stanie zapobiec postępującemu procesowi dekapitalizacji starej sub-stancji, przyczyniały się do jego spowolnienia.


rynkowej prywatne działania inwestycyjne posiadają z natury rzeczy charakter komercyjny. Ichskutkiem jest powstawanie powierzchni mieszkalnej czy użytkowej o możliwie wysokiej wartości,co powoduje wypieranie dotychczasowych mieszkańców z odnawianych terenów. Procesom tymtowarzyszą zjawiska spekulacyjne, skutkując znacznym wzrostem cen gruntów. Prowadzone w tensposób inwestycje powodowały opór i konflikty społeczne oraz liczne akcje protestacyjne, co dys-kredytowało ideę odnowy i rewitalizacji miast39. Działania rewitalizacyjne prowadzone w oparciu ostandardowe instrumenty planistyczno-prawne i czyste mechanizmy wolnorynkowe prowadziłyteż do całkowitego wyburzania starej zabudowy, której adaptacja była dla inwestorów zbyt droga itechnicznie uciążliwa. Również przepisy prawa budowlanego ukierunkowane były na standardynowego budownictwa. Dlatego powodowało to konflikty z inicjatywami obywatelskimi, zmierzają-cymi do zachowania i ochrony historycznych struktur miejskich oraz tradycyjnego obrazu miast, jakteż ze służbą konserwatorską40. Pozytywną stroną takich form odnowy miast była wysoka spraw-ność organizacyjna i znaczne tempo realizacji inwestycji. Powstająca w ten sposób zabudowa uzy-skiwała również wysoką wartość rynkową.

Szeroka krytyka skierowana przeciwko negatywnym skutkom społecznym działań inwestorów– spekulantów spowodowała konieczność nowego określenia zasad polityki rewitalizacyjnej. WNiemczech zaowocowało to uchwaleniem w roku 1971 ustawy rewitalizacyjnej (Städtebauförde-grungsgesetz – StBauFG)41. Ustawa ta regulowała zasady postępowania w ramach programów rewi-

39 Odpowiedzią na wyburzenia obiektów, a nawet całych kwartałów w znacznie zdekapitalizowanychdzielnicach dużych miast zachodnioeuropejskich było nielegalne zajmowanie domów przeznaczonych dorozbiórki przez zorganizowane grupy oporu (niem. Hausbesetzer). Działania te stały się jedną z przyczynzmian koncepcji odnowy miast. Polityczny wpływ i skuteczność takich działań związane były z ogólną at-mosferą politycznych napięć końca lat 60. i 70. na Zachodzie Europy.

40 Od końca lat 60. ochrona zabytków konsekwentnie rozszerzała obszar swych zainteresowań na obsza-ry architektury i budownictwa XIX i XX w. oraz na dotąd pomijane obiekty, takie jak kamienice mieszczań-skie, budynki gospodarcze, obiekty przemysłowe i osiedla robotnicze. Z drugiej strony zaczęto doceniać wa-lory zespołów urbanistycznych i dostrzegać w nich – obok pojedynczych obiektów – nową, zasługującą naochronę, jakość konserwatorską. Pojawiło się w tym czasie kontrowersyjne pojęcie urbanistycznej ochronyzabytków, nieobecne np. w (zachodnio-) niemieckich ustawach o ochronie zabytków, ale stanowiące nieba-wem postulat realizowany w kontekście nowych programów odnowy miast. Wiodącą rolęw przemianie po-glądów na zakres ochrony konserwatorskiej i ratowanie starych ośrodków miejskich na Zachodzie miały wlatach 60. publikacje historyków sztuki i publicystów, a następnie działalność licznych inicjatyw obywatel-skich.

41 Czyli ustawa o wspieraniu budowy miast, która w latach 80., po kilku nowelizacjach, stała się częściąprawa budowlanego, a dokładniej prawa o planowaniu urbanistycznym (Baugesetzbuch-BauGB). Jest to pra-wo federalne, na którego podstawie gminy niemieckie (a od 1990 roku również nowe kraje związkowe na te-renie b. NRD) przygotowują i realizują programy rewitalizacji miast. Stosowanie postanowień tej ustawywarunkuje otrzymanie ze strony Federacji i krajów związkowych odpowiednich subwencji, uzupełnianychnastępnie środkami gminnymi. Subwencje te stanowią specjalne środki wspierające programy rewitalizacyj-ne i muszą być administrowane w ramach budżetów gminnych jako majątek powierniczy. Dlatego najczę-ściej administrują nimi pełnomocnicy miast do spraw rewitalizacji. Wymaga to z kolei uzyskania przez te in-stytucje (z reguły prywatne, związane z gminami odpowiednimi umowami) statusu powierników środkówpublicznych.


talizacyjnych. Równocześnie dla realizacji tych programów uruchomione zostały systemy wsparciafinansowego. Korzystanie z nich było uwarunkowane realizacją socjalnie zorientowanej polityki re-witalizacyjnej. Polityka ta gwarantowała zabezpieczenie ludności przed wypieraniem jej z zajmowa-nych dotąd obszarów. Dawała też osłonę socjalną i prawną lokatorom oraz realizowała zasadę współ-uczestnictwa mieszkańców w procesach przygotowywania oraz wdrażania programów rewitaliza-cyjnych.

Szczególne znaczenie uzyskali inwestorzy realizujący na obszarach rewitalizacji subwencjono-wane „mieszkalnictwo społeczne” (sozialer Wohnungsbau)42 o umiarkowanym czynszu. Najczęściejbyły to bardzo liczne w Niemczech spółki miejskie i spółdzielnie mieszkaniowe, które zajmowałysię realizacją mieszkalnictwa na nowych osiedlach. Dla niemieckiego państwa ich działalność byłazabezpieczeniem realizacji społecznej polityki mieszkaniowej. W początkowym okresie instytucje terealizowały rewitalizację terenów zdegradowanych metodą radykalnych wyburzeń. Prowadziło todo przekształcania starych obszarów XIX-wiecznego budownictwa w nowe struktury przestrzenne,odpowiadające urbanistyce i funkcji modernistycznych osiedli mieszkaniowych. Wymagało to bar-dzo wysokiego angażowania środków publicznych w celu wykupu terenów oraz subwencjonowa-nia kosztów budowy dla osiągnięcia odpowiednio niskiego czynszu.

Postępowanie takie spotykało się z masową krytyką przeciwników niszczenia zabudowy staro-miejskiej. Przedsięwzięciom rewitalizacyjnym zarzucano wymuszanie na społecznościach starychdzielnic radykalnej zmiany dotychczasowego stylu życia, argumentując, że przyczynia się do ichdezintegracji społecznej.

Zarzucano im równieżmarnotrawienie środków publicznych na realizację rozbiórek. Interpreto-wano to jako niedopuszczalne niszczenie wartości przestrzeni kulturowych za publiczne pieniądze.Wkrótce i ten głos wpłynął znacząco na metody działań rewitalizacyjnych, przynosząc nowy kon-sensus, oparty na zasadzie „rewitalizacji zachowawczej” (behutsame Stadterneuerung). Pojęcie „za-chowawczości” odnosiło się przy tym tak do struktur społecznych rewitalizowanych obszarów, jaki do istniejących tam struktur przestrzennych i architektonicznych. Realizację tych zasad zabezpie-czały przepisy regulujące dostęp do środków pomocowych oraz regulacje prawa lokalnego (przepi-sy o ochronie obrazu miasta i struktur społecznych).

10.3. Zasady klasycznego niemieckiego modelu rewitalizacji

W oparciu o wspomnianą Ustawę o wspieraniu rozwoju miast (StBauFG) oraz zasady rewitaliza-cji zachowawczej powstał w Niemczech efektywny model odnowy miast realizowany najpierw naterenie Niemiec Zachodnich, zaś po zjednoczeniu rozszerzony na obszar byłej NRD. Aż do końcalat 80. stanowił on „klasyczną” metodę rewitalizacji ukierunkowaną na pokonywanie skutków pro-cesu dekapitalizacji przestrzeni miejskich, opartą o system zabezpieczeń socjalnych mieszkańców

42 Są to mieszkania o wysokim standardzie, realizowane w oparciu o kredyty komercyjne w takiej wyso-kości, w jakiej kredyty te mogą być spłacane z określonego przepisami lokalnymi „czynszu socjalnego”. Wy-sokość takiego czynszu jest znacznie niższa od przeciętnego czynszu rynkowego. Koszty inwestycji przekra-czające wysokość tych kredytów są subwencjonowane z funduszy publicznych (fundusz mieszkalnictwaspołecznego).


oraz realizującą metody uspołeczniania procesów planistyczno–realizacyjnych i zasady ochronystarych struktur zabudowy miejskiej. Model niemiecki wychodził z następujących założeń:

Charakter działań rewitalizacyjnych:

➢ działania rewitalizacyjne realizują interes publiczny, ➢ celem działań rewitalizacyjnych jest poprawa warunków życia, mieszkania i pracy poprzez usu-

nięcie deficytów funkcji przestrzeni i substancji budowlanej.

Rozwiązania prawne:

➢ ograniczenie na okres operacji rewitalizacyjnej mechanizmów rynkowych i praw właścicieli nieru-chomości w celu zapobieżenia spekulacji i inwestycjom sprzecznym z celami rewitalizacji,

➢ dostarczenie instrumentów planistycznych dla przygotowywania, zarządzania i skutecznej ko-ordynacji programu rewitalizacji,

➢ dostarczenie instrumentów ochrony interesów mieszkańców i realizacji dla nich osłon socjal-nych,

➢ zapewnienie wpływu mieszkańców na proces rewitalizacji (działalność informacyjna i partycy-pacja społeczna w dziedzinie planowania i realizacji procesów rewitalizacyjnych).

Rozwiązania finansowe:

➢ zaangażowanie środków publicznych dla finansowania zadań planistycznych, inwestycji infra-strukturalnych, zadań publicznych i wspierania inwestycji prywatnych.

Rozwiązania organizacyjne:

➢ realizowanie skutecznych form współpracy sektora publicznego i właścicieli prywatnych w dzie-dzinie przygotowywania, wdrażania i finansowania inwestycji,

➢ posługiwanie się instytucjami pełnomocniczymi i powierniczymi, koordynującymi proces rewi-talizacji oraz „umowami inwestorskimi”43, regulującymi duże prywatne działania inwestycyjnezgodnie z interesem samorządowej koncepcji rewitalizacyjnej.

Oparte na tych zasadach programy odnowy miast stały się nie tylko istotnym instrumentem dlarewitalizacji obszarów zdegradowanych, ale również skutecznie wspierały politykę ochrony dóbrkultury i tradycyjnego obrazu miast. Były ukierunkowane zarówno na przywrócenie zdegradowa-nym obszarom miast ich wartości materialnej, jakości urbanistycznej, zachowanie wartości histo-ryczno-architektonicznej, jak i na poprawę stanu technicznego substancji budowlanej. Ich celem by-ło zapewnienie mieszkańcom i użytkownikom tych obszarów zdrowych i socjalnych, odpowiadają-cych współczesnym standardom warunków życia, mieszkania i pracy.

43 Umowa inwestorska jest umową zawartąmiędzy inwestorem prywatnym a gminą, określającą zadaniainwestora prywatnego wynikające z faktu nabycia przez niego własności komunalnej. Stanowi ona jedendokument zawierający warunki sprzedaży oraz zadania i zobowiązania obu stron. Zasady umowy reguluje nie-miecki kodeks budowlany (Baugesetzbuch – BauGB), odpowiadający polskiej Ustawie o planowaniu prze-strzennym.


Istotą tych programów było ich ukierunkowanie na działania inwestycyjno-budowlane w celurozwiązania problemu olbrzymiej luki remontowej – skutku wieloletniego, powojennego procesudekapitalizacji licznych dzielnic miast niemieckich. Problem ten nabrał szczególnego znaczenia naterenie byłej NRD.

Społeczno-politycznym celem podejmowanych zadań było nadanie obszarom zdegradowanymwspółczesnych walorów funkcjonalnych i użytkowych. Jednocześnie, drogą regulacji wysokościczynszów, zabezpieczano interesy żyjącej tam społeczności, nie chcąc dopuścić do masowego wy-pierania mieszkańców z ich dotychczasowych miejsc zamieszkania.

Istotną zasadą takiego modelu były ograniczenia prawne wobec właścicieli, konieczne dla pełnejrealizacji interesu społecznego, a równoważone wysokim zaangażowaniem środków publicznych.Model ten zakładał, że rewitalizacja jest jednorazową radykalną interwencją, zabezpieczającą stabi-lizację substancji, funkcji i struktury społecznej na dłuższy okres czasu. Wynikało to z przekonaniao stabilności istniejących wówczas korzystnych warunków społeczno-gospodarczych. Przekonanieto towarzyszyło również początkowej fazie rewitalizacji miast w byłej NRD, gdzie na szeroką skalęstosowano opisany wyżej model.

10.4. Ważniejsze zasady rozwiązań prawnych i finansowych

Podstawą dla przygotowania i realizacji programów rewitalizacji jest kodeks budowlany (Bauge-stzbuch – BauGB), porównywalny z polską Ustawą o planowaniu przestrzennym, a w nim rozdział„Szczególne prawo urbanistyczne – Prawo rewitalizacyjne”44.

Momentem decydującym w procedurze prawa rewitalizacyjnego jest podjęcie przez gminęuchwały o rozpoczęciu badań i analiz na obszarze wykazującym znamiona kryzysu, tzn. takim, naktórym występują deficyty funkcji oraz substancji przestrzennej i budowlano-technicznej. Na mocytej uchwały gmina może odmówić zezwolenia na inwestycje, które mogłyby stanąć na przeszkodzierealizacji programu rewitalizacji. Po zakończeniu badań i analiz i potwierdzeniu występowania zja-wisk kryzysowych gmina podejmuje uchwałę o wprowadzeniu postanowień prawa rewitalizacyj-nego. Z reguły uchwala się wówczas również ramową koncepcję przestrzenną dla programu rewi-talizacji i jego główne cele. Dokumenty te winny być sukcesywnie dopasowywane do aktualnej sy-tuacji i charakteru procesu rewitalizacji.

Szczególne znaczenie w ramach tych przepisów ma tzw. zezwolenie rewitalizacyjne, które obli-guje wszystkich inwestorów prywatnych do uzgodnienia z gminą swych zamiarów inwestycyj-nych45, zanim złożą wniosek o udzielenie pozwolenia na budowę.

44 Przepisy te miały pierwotnie (od 1971 roku) charakter oddzielnej ustawy, włączonej w latach 80. do ko-deksu budowlanego, jako jeden z jego rozdziałów.

45 Pod tym pojęciem rozumie się każde działanie mogące przynieść wzrost wartości nieruchomości, którejdotyczy inwestycja. Formalnie oznacza to konieczność uzyskania tzw. pozwolenia rewitalizacyjnego – wa-runku uzyskania pozwolenia na budowę. Zezwolenie rewitalizacyjne ma podobne skutki prawne jak polskadecyzja o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. Zezwolenie to wymagane jest również w wy-padku sprzedaży nieruchomości. Jego przedmiotem jest cena nieruchomości, która na terenach objętychprawem rewitalizacyjnym nie może przekraczać wartości ustalonej przez rzeczoznawcę. Celem tej procedu-


Regulacje prawa rewitalizacyjnego dotyczą również powoływania pełnomocnika i tworzeniaoraz administrowania powierzonym mu majątkiem gminy. Majątek ten obejmuje nieruchomościkomunalne na obszarze programu rewitalizacji oraz środki finansowe (subwencje). Prawo rewitali-zacyjne zabezpiecza też interesy mieszkańców obszarów rewitalizowanych (prawo do pozostaniana tych obszarach, opieki i działań osłonowych w trakcie prowadzenia prac remontowych) oraz ob-liguje gminę do sporządzenia odpowiedniego planu socjalnego dla programu rewitalizacji.

Niezależnie od prawa rewitalizacyjnego, które reguluje jedynie najważniejsze sprawy procedu-ralne, rząd federalny i rządy krajów związkowych już od 1971 roku tworzyły specjalne fundusze re-witalizacyjne. Wymogiem korzystania z tego funduszu przez gminy jest jego uzupełnienie środka-mi własnymi w wysokości 33%. Zasady subwencjonowania regulują z kolei wytyczne rządów kra-jów związkowych, dostosowując je do aktualnych potrzeb i zadań lokalnych.

Subwencje funduszu rewitalizacji mogą być użyte w celu realizacji związanych z programem za-dań planistycznych, zlecanych przez gminę lub pełnomocnika. Służą one również finansowaniu re-witalizacji ulic, placów, publicznych terenów zielonych, placów zabaw i infrastruktury publicznej.Ponadto mogą być wykorzystane dla finansowania prac rozbiórkowych, zakupu gruntów w intere-sie realizacji programu, jak i opłacenia pełnomocnika. Środki te mogą być również stosowane dlawspierania prywatnych inwestycji rewitalizacyjnych, jednak tylko w przypadku, gdy te odpowia-dają celom przestrzennym, budowlano-technicznym, użytkowym i socjalnym programu rewitalizacji.

Aby zabezpieczyć mieszkańców przed wyparciem ich z obszaru rewitalizacji na skutek wzrostuczynszów, gmina subwencjonuje z funduszu rewitalizacyjnego koszty ponoszone przez prywat-nych inwestorów. W ten sposób na inwestorze prywatnym spoczywa tylko ta część kosztów inwe-stycji, którą może refinansować z wyznaczonego przez gminę czynszu. Równocześnie standard re-witalizowanych i w ten sposób subwencjonowanych mieszkań nie może być w istotny sposób niż-szy od standardu mieszkań w nowym budownictwie społecznym. Oznacza to, że mieszkaniawinny mieć nowoczesne łazienki, odpowiednie kuchnie i metraż odpowiadający obowiązującymnormom.

Omawiany wyżej model przyniósł wiele pozytywnych efektów. Obszary rewitalizacji – staremiejskie kwartały – przekształcone zostały w żywe i dobrze funkcjonujące dzielnice miejskie. Nie-zależnie od tego w zachodnich krajach związkowych po upływie okresu karencyjnego dla subwen-cji czynszów46 często dochodziło do ich dopasowania do warunków rynkowych. Powodowało toznaczną fluktuację lokatorów.

10.5. Niemiecki model rewitalizacji na terenie byłej NRD po 1990 roku

Po roku 1990 większość subwencji i środków przeznaczonych na zastosowanie modelu rewitali-zacji została skierowana na tereny byłej NRD. Sytuacja na tym obszarze przedstawiała się następu-jąco:

ry jest wykluczenie możliwości spekulacji przy sprzedaży nieruchomości na obszarze programu rewitalizacji.46 Niskie czynsze, jako wynik subwencjonowania kosztów inwestycji, posiadają określoną karencję wy-

noszącą od 15 do 20 lat. Po tym okresie zostają „uwolnione” i mieszkania takie mogą być wynajmowane nawolnym rynku.


Sytuacja mieszkalnictwa:

W momencie zjednoczenia Niemiec znaczna część starego budownictwa na terenie byłej NRD,wskutek złego stanu technicznego, była niezamieszkana. Po zjednoczeniu sytuacja ulegała znacznejpoprawie, problem pustostanów jednak pozostał. Jego przyczynami są:

➢ ciągle nie zrewitalizowane obszary starego budownictwa (spadek po NRD),➢ mozolny proces rewitalizacji starego budownictwa po 1990 roku w wyniku długotrwałych i

skomplikowanych problemów restytucji prywatnej własności nieruchomości przy jednocze-snym szybkim powstawaniu nowych inwestycji mieszkaniowych,

➢ wtórne pustostany w wyniku pogłębiającej się recesji gospodarczej i związanej z nią migracjiludności do zachodnich krajów związkowych,

➢ znaczny wzrost możliwości wyboru mieszkania (lokale zrewitalizowane, z wielkiej płyty, nowebudownictwo, często subwencjonowane przez państwo, mieszkania własnościowe itp.).

Sytuacja demograficzna i społeczno-ekonomiczna

Na terenie byłej NRD doszło do radykalnego zróżnicowania społecznego, mającego swe źródłow procesach transformacji powodujących gwałtowany spadek miejsc pracy oraz migrację na Za-chód. Liczba ludności znacząco spadła również z uwagi na niski przyrost naturalny.

Parcie inwestycyjne

Obecnie występuje ono na obszarach starego budownictwa tylko tam, gdzie inwestorzy mogą li-czyć na odpowiedniej wysokości profity (np. sektory hotelarski i gastronomiczny w odwiedzanychprzez turystów starówkach miast). Inne obszary inwestycyjne to duże centra handlowe lokujące sięprzeważnie na obrzeżach miast.

Struktura budowlana

Wiele wschodnioniemieckich miast, dzięki niższemu stopniowi ich zniszczenia podczas wojny,zachowało starą, zabytkową substancję budowlaną. Jednakże w wyniku wielkich zaniedbań i wyso-kiego stopnia dekapitalizacji remontowanie budynków zgodnie z zasadami rewitalizacji zachowaw-czej jest trudne i bardzo kosztowne.

Partycypacja mieszkańców w procesach rewitalizacji

Współpraca z mieszkańcami musi być z reguły inicjowana i przeprowadzana przez administra-cję i pełnomocników d.s. rewitalizacji. Motywacja mieszkańców jest w tej dziedzinie najczęściejdość niska. Dodatkowo obniżają ją m.in. duża ilość pustostanów i fluktuacja mieszkańców.

Zainteresowanie ludności zamieszkiwaniem na terenach starego budownictwa ciągle utrzymujesię na niskim poziomie. Przełamanie tej sytuacji wymaga inicjatyw ze strony gminy, administracji ipełnomocników, co zwiększa odpowiedzialność gminy za inicjowanie strategii rewitalizacyjnych,ich wdrażanie oraz pozyskiwanie dla nich akceptacji społecznej.


10.6. Nowe strategie rewitalizacyjne w Niemczech i innych krajach europej-skich

Problemy związane z sytuacją wschodnich krajów związkowych i konieczność reorientacji me-tod i strategii w wyniku oddziaływania procesów globalizacyjnych były impulsem dla powstania wlatach 90. nowych inicjatyw i modeli w dziedzinie rewitalizacji. W ich wyniku wprowadzono dwanowe programy: „Przebudowa miast w nowych krajach związkowych” oraz „Miasto socjalne”. Wpierwszym programie szczególne miejsce zajmuje mieszkalnictwo, w drugim problematyka spo-łeczno-ekonomiczna. Programy te wyznaczają nowy kierunek polityk rewitalizacyjnych. Głównąprzyczyną ich wprowadzenia było przesunięcie akcentu z problemu walki z luką remontową nakwestię nowej dystrybucji obszaru mieszkalnictwa oraz zagadnienia społeczno-ekonomiczne.

10.6.1.Niemiecki program „Przebudowa miast w nowych krajach związkowych”

Obecnie rewitalizacja na obszarze wschodnich krajów związkowych borykać się musi z nowymiproblemami, związanymi ze spadkiem zapotrzebowania na powierzchnie mieszkalne i użytkowe.W wyniku negatywnego bilansu demograficznego, na obszarze Niemiec Wschodnich w ciągu ostat-nich pięciu lat zanotowano znaczną nadwyżkę powierzchni mieszkaniowej. W roku 2002 wynosiłaona 1,3 mln jednostek mieszkaniowych.

Skutki tej sytuacji są katastrofalne, zarówno dla właścicieli, jak i firm prywatnych i komunalnychdostarczających wodę, odprowadzających ścieki oraz zaopatrujących w energię cieplną, gaz i elek-tryczność. Postępujący spadek ilości mieszkańców miast wschodnioniemieckich negatywnie odbijasię również na obrotach przedsiębiorstw komunikacyjnych.

W tej sytuacji rząd federalny utworzył i wdrożył nowy program rewitalizacyjny – „Przebudowamiast w nowych krajach związkowych”.

10.6.2.Strategie i koncepcje planistyczne – zintegrowane plany rozwojowe

Program „Przebudowa miast w nowych krajach związkowych” wymaga obligatoryjnego sporzą-dzenia zintegrowanego planu rozwoju gminy. Plan taki musi zawierać programy rewitalizacji i ichcele, uzgodnione z wynikami analiz w następujących zakresach:

➢ sytuacja wyjściowa rozwoju demograficznego i społecznego gminy,➢ analiza struktury i sytuacji mieszkaniowej,➢ sytuacja gospodarcza i prognozy rozwoju gospodarczego,➢ inne zakresy i obszary problemowe, zawarte w planach ogólnych zagospodarowania przestrzen-

nego.

W zachodniej części Republiki Federalnej Niemiec gminy uczestniczące w programach rewitali-zacyjnych nie wykazują tendencji rozwojowych. Miasta wschodnioniemieckie z kolei, objęte no-wym programem przebudowy miast, stoją wobec zadania redukcji swych zasobów mieszkanio-wych. Redukcją taką nie będą jednak objęte zasoby starego budownictwa o znaczeniu historycz-nym lub mające znaczenie dla identyfikacji miast i ich tradycji. Na podstawie zintegrowanego


planu rozwoju gminy mogą określić, jakie obszary mieszkalnictwa będą redukować, a które utrzy-mywać, modernizować i rozwijać. W niektórych z tych obszarów zostanie przeprowadzona rozbiór-ka budynków mieszkalnych, w innych – programy socjalnej i przestrzenno-budowlanej stabilizacji.Procesy te mogą prowadzić do wystąpienia zupełnie nowych impulsów rozwojowych i przekształ-cania obszarów objętych redukcjami, np.:

➢ powstawania luźnej zabudowy na miejscu zabudowy zwartej, ➢ renaturyzacji dotychczas zabudowanych obszarów i ich przekształcania w obszary naturalne i w

konsekwencji do zwiększenia obszarów zielonych w mieście,➢ zwiększenia powierzchni infrastruktury (komunikacja – parkingi, parki i tereny rekreacyjno-

sportowe).

Na pozostałych obszarach wzmocnieniu i stabilizacji ulegną dotychczasowe funkcje tych tere-nów. W kontekście formułowania nowego programu zarysowały się również wyraźniej problemymieszkalnictwa, odgrywające kluczową rolę dla jego realizacji. Należy przyjąć, że pomimo poważ-nego spadku ilości mieszkańców istnieć będą grupy społeczne o wyższych dochodach, zamierzająceinwestować w mieszkania o wyższym standardzie, mieszkania własnościowe lub domy jednoro-dzinne. Wymaga to tworzenia atrakcyjnej i zróżnicowanej oferty. Dlatego strategia optymalizacjistruktury mieszkalnictwa na obszarach nie podlegających redukcji i obszarach programów rewitali-zacji musi uwzględniać tworzenie mieszkań:

Zasady programu „Przebudowy miast we wschodnich krajach związkowych“

Cel:Poprawa warunków i potencjałów lokalizacyjnych przez polepszenie jakości przestrzeni miejskiej i atrakcyjności warunków mieszkaniowych

Działania:➢ Poprawa jakości kwartałów miasta, w tym szczególnie obszarów miejskich podlegających

redukcji,➢ wspieranie mieszkalnictwa w centrum i w dzielnicach staromiejskich,➢ koncentracja na modernizacji mieszkań w dzielnicach centralnych i staromiejskich,➢ wspieranie tworzenia mieszkań własnościowych w centrum i w dzielnicach staromiej-

skich,➢ dystrybucja środków w oparciu o konkurencyjność projektów (preferencja lokalizacjiśródmiejskich),

➢ uruchomienie odpowiednich linii kredytowych,➢ podwyższenie dodatków inwestycyjnych dla rewitalizacji w centrum

i w dzielnicach staromiejskich.

Warunek przyjęcia gminy do programu:Sporządzenie zintegrowanego planu rozwoju gminy

Wysokość subwencji w skali Republiki Federalnej:W latach 2002-2009 łącznie 2,7 mld Euro, z tego 1,1 mld Euro środków federalnych

Źródło: Verband deutscher Hypothekenbanken: Stadtumbau Ost - Herausforderung für Staat und Wirtschaft, Berlin, 2002.


➢ czynszowych o zróżnicowanym standardzie i cenie,➢ powstających w systemie projektów grupowych,➢ opartych o wspólne tworzenie mieszkań własnościowych przez grupy pragnące mieszkać w

bezpośrednim sąsiedztwie,➢ „jednorodzinnych domów miejskich”, powstających z przekształcenia starej zabudowy, bądź w

wyniku zabudowy wolnych przestrzeni zabudową jednorodzinną w centrum miasta.

Strategia tworzenia atrakcyjnych warunków mieszkaniowych w sytuacji zagrożenia migracją lo-katorów z dzielnic centralnych musi równocześnie uwzględniać zróżnicowanie grup potencjalnychinwestorów takich przedsięwzięć.

10.6.3.Badania i analizy w zintegrowanych planach rozwojowych

W ramach sporządzania zintegrowanych planów rozwoju gminy uwzględnia się następująceobszary problemowe:

Demografia:

➢ liczba ludności, liczba i wielkość gospodarstw domowych, struktura wiekowa,➢ dochody ludności według poszczególnych grup społecznych, struktura zawodowa, odbiorcy po-

mocy społecznej, bezrobotni i odbiorcy dodatków mieszkaniowych,➢ bilans i struktura migracji (wg zawodów, wieku oraz motywów migracji).

Mieszkalnictwo:

➢ wielkość, rozkład i struktura zasobów mieszkaniowych, wiek zabudowy, struktura własności iwłaścicieli mieszkań,

➢ zapotrzebowanie na mieszkania uwzględniające:➢ ilość osób oczekujących na mieszkanie,➢ zapotrzebowanie na mieszkania zastępcze,➢ nowe zapotrzebowania z uwagi na wzrost dochodów, przyrost zaludnienia czy zmianę

preferencji, ➢ nadmiar mieszkań, pustostany.

Handel, usługi i rzemiosło:

➢ istniejące funkcje i powierzchnie i zróżnicowanie według branż,➢ szacunek aktualnych obrotów i oczekiwania ze strony handlowców, ➢ zapotrzebowanie na zwiększenie powierzchni, ocena problemów lokalizacji,➢ rozważenie możliwości stymulowania procesami lokalizacji między obszarami peryferyjnymi aśródmiejskimi, także w aspekcie lokalizacji dużych centrów handlowych.

Komunikacja:

➢ warunki dla przyjaznego mieszkańcom rozwoju komunikacji,➢ ochrona obszarów mieszkalnych przed zakłóceniami ruchem – preferencje dla stref ograniczenia

prędkości (strefy 30 km/h).

Nowe programy rewitalizacyjne dla miast zachodnioeuropejskich 113

11. Nowe programy rewitalizacyjne dla miast zachodnioeuro-pejskich

11.1. Przyczyny kryzysu miast europejskich w okresie globalizacji

Co najmniej od początku lat 70. w miastach europejskich obserwować można było skutki prze-mian strukturalnych w dziedzinie gospodarczo-społecznej, związane ze zmierzchem epoki indu-strialnej. Dopiero jednak pod koniec lat 80. i na początku lat 90. stało się jasne, że zjawiskom tym niemożna przeciwdziałać tylko programami skierowanymi na inwestycje budowlane. Pojawił się pro-blem gwałtownego spadku ilości miejsc pracy w działach produkcyjnych (przemysłowych) orazw administracji publicznej. Podobnie stało się w tych sektorach, które dotąd należały do obszarumonopolu państwowego (np. kolej, poczta, służba zdrowia itp.). Wskutek globalizacji nastąpiła po-laryzacja między poziomami najwyższych i najniższych dochodów (zanik stabilnej grupy docho-dów średnich).

Równocześnie nastąpiły zmiany w dziedzinie mieszkalnictwa. W obszarze polityki mieszkanio-wej spadło znaczenie sektora publicznego, zmniejszyły się i uległy ograniczeniu subwencje i syste-my wspierania mieszkalnictwa przez państwo. Dla wyboru miejsca zamieszkania, ceny mieszkań,względnie wysokości czynszu wzrosło znaczenie czynnika lokalizacji i socjalnego środowiska, cosprzyjało procesowi segregacji społecznej. W miastach Europy Zachodniej powstały obszary tzw.„nowego ubóstwa” i związane z nimi zjawiska deklasacji, segregacji społecznej czy selektywnej mo-bilności mieszkańców. Pojawiły się nowe, często liczne grupy społeczne, które z powodów struktu-ralnych, a nie tylko przejściowo słabej koniunktury, pozbawione zostały dostępu do nowo organi-zującego się – „postindustrialnego” – rynku pracy.

Zjawiska te posiadają już własny słownik. Szczególne znaczenie mają następujące pojęcia:

Dual City – miasta (szczególnie metropolie) o skrajnie zróżnicowanej strukturze przestrzennej,charakteryzujące się ostrym zróżnicowaniem socjalnym mieszkańców. Za klasyczny przykład ucho-dzą Nowy Jork i Londyn.

Ekskluzja (Exclusion) – pojęcie utworzone przez socjologów francuskich, oznaczające procesystrukturalnej negatywnej selekcji grup mieszkańców na terenie niektórych dzielnic, zwłaszczadzielnic o przestrzenno-funkcjonalnej monostrukturze (np. nowe osiedla mieszkaniowe).

Gentryfikacja – procesy dowartościowywania starych dzielnic miast drogą realizacji inwestycjizmierzających do utworzenia z nich obszarów o wysokiej atrakcyjności dla dobrze sytuowanych na-bywców bądź najemców lokali mieszkalnych i użytkowych. Jeżeli dotyczy to obszarów zamieszkiwa-nych dotychczas przez ludność uboższą, to zostaje ona z takich obszarów wyparta. Interwencje in-strumentami rewitalizacji w latach 70. miały m.in. zapobiec takim procesom.

Hyperghetto – pojęcie wywiedzione z badań amerykańskich. Określa proces skrajnej selekcjispołecznej na terenach od dłuższego czasu podlegających degradacji w wyniku całkowitego zaniku


potencjałów i nie dającej szans jakiemukolwiek procesowi rewitalizacji. W USA obszary takich „hy-perghett” były w ostatnich latach konsekwentnie wyburzane, a ich ludność przenoszona w niewiel-kich grupach do innych obszarów miasta. Celem tych działań było usunięcie dotychczasowych, ne-gatywnych więzów społecznych i wyizolowanie poszczególnych rodzin i jednostek z ich pierwot-nych układów w ramach „hyperghetta”.

Kumulatywna marginalizacja – proces kumulowania zjawisk kryzysowych w dziedzinie prze-strzenno-budowlanej i gospodarczo-społecznej. Powoduje on wzajemne potęgowanie i pogłębianiesię procesów wyobcowania i izolacji mieszkańców żyjących na danym terenie.

New Urban Underclass – obszary biedy w miastach są zjawiskiem znanym. Dotyczyły one wprzeszłości tych grup, którym nie udało się wejść na rynek pracy lub w istotny sposób poprawićswej egzystencji. W tym wypadku chodzi o zjawisko tzw. „nowego ubóstwa”, które dotyczy grupspołecznych nie mających w wyniku ich strukturalnych deficytów (wykształcenie, wiek, znajomośćjęzyków itp.) szans wejścia na nowoczesny rynek pracy. Nierzadko są to jednostki należące w prze-szłości do warstw średnich czy robotniczych, które w wyniku restrukturyzacji utraciły miejsca pra-cy i nie posiadają szansy na zdobycie nowego. Powodem tego być może wiek, niska zdolność doprzekwalifikowania etc.

Mobilność selektywna – Proces przenoszenia się mieszkańców z gorszych obszarów miejskichdo lepszych, w którym uczestniczą jedynie mieszkańcy lepiej sytuowani (np. przenoszenie się z ob-szarów deficytowych do atrakcyjnych osiedli budownictwa jednorodzinnego).

Segregacja – Tworzenie się podziałów według zasad etnicznych, socjalnych lub opartych naokreślonych „stylach życia”. Dla oceny tego zjawiska jest rzeczą istotną, czy procesy te są wymusza-ne, czy też następują dobrowolnie.

Tipping point – Punkt „zapaści”, wyznaczający moment, w którym osiągnięty zostaje stan kry-tyczny dla danego obszaru, ujawniający ostatecznie jego stan kryzysowy. Od tego momentu ustająmożliwości samonaprawy takiego obszaru i dla poprawy sytuacji konieczna jest interwencja z ze-wnątrz47.

Na terenie byłej NRD skutki globalizacji nałożyły się na procesy transformacji, doprowadzającdo skrajnej redukcji miejsc pracy i poważnych trudności ekonomicznych, którym towarzyszyły nie-korzystne zmiany demograficzne.

Jednym ze zjawisk rzutujących na rozwój miast był nagły powrót tych trendów, które udało sięzahamować w poprzednich dekadach. Należały do nich tendencje dezurbanizacyjne oraz wzrostmobilności grup społecznych, szukających możliwości realizacji swych nowych zapotrzebowańmieszkaniowych.

Zmiany strukturalne w gospodarce przyniosły społeczeństwu zachodnioniemieckiemu głębokiepoczucie niepewności. Dotychczasowe „państwo opiekuńcze” traciło zdolność przejmowania peł-nej odpowiedzialności za problemy rynku pracy, za sprawność i stabilność systemów rentowych, zadotychczasowe formy służby zdrowia czy ochrony środowiska.

Wymagało to sformułowania nowych zasad politycznych, odejścia od odgórnego zarządzania,koniecznego, jak się wydawało, dla skutecznego zabezpieczenia wszystkich interesów społecznych

47 (Za: Sozialorientierte Stadtentwicklung. Gutachten, im Auftrag der Senatsverwaltung für StadtentwicklungUmweltschutz und Technologie, Berlin 1998, s. 3). Szereg wyżej wymienionych zjawisk znanych jest oddawna, ale ich koncentracja jest świadectwem przewagi problematyki gospodarczo-społecznej w ramach ak-tualnych problemów obszarów kryzysowych, wywołanych skutkami globalizacji.


i skierowania się ku kooperacji i partnerstwu z szerokimi kręgami społeczeństwa. Wzrastała ko-nieczność nie tylko realizowania wspólnie określonych celów, ale również ponoszenia z tego tytułuwspólnego ryzyka i wspólnej odpowiedzialności.

W wyniku procesów globalizacyjnych również samorządy gmin i miast stanęły w obliczu no-wych konfliktów i napięć. Zaznaczył się proces utraty kompetencji lokalnych na rzecz jednostek re-gionalnych i ponadregionalnych, gdyż wiele dotychczasowych działań lokalnych coraz częściejmożna było realizować tylko na wyższych poziomach zarządzania. Społeczność lokalna, lepiej rozu-miejąc i umiejąc skuteczniej rozwiązywać swoje problemy, częściej dążyła do tworzenia własnych,nieformalnych struktur, równoległych do formalnych obszarów polityczno-administracyjnych.

Obecnie, w wyniku przemian gospodarczych, gminy tracą znaczną część swych dotychczaso-wych dochodów. W wyniku trudności finansowych wynikających np. ze wzrostu obciążeń socjal-nych i spadku dochodów podatkowych (upadek przemysłu), tracą również wpływ na gospodarkę.Koszty gmin zwiększają się też z racji nowych regulacji instytucji Unii Europejskiej.

Dla kwestii rewitalizacji najistotniejszy stał się fakt pojawienia się w miastach nowych obszarówkryzysowych. Jak stwierdzono, zjawiska te nie posiadały przyczyny tylko w złym stanie budynkówczy mieszkań. Stwierdzone objawy kryzysowe posiadały inne niż miało to miejsce w przeszłościproporcje między sferą przestrzenno-funkcjonalną a ekonomiczno-społeczną. Listy zjawisk kryzysubyły przy tym długie, powtarzały się w wielu miastach i krajach, obejmując z reguły takie zjawiska,jak:

W sferze przestrzenno-budowlanej i funkcjonalnej:

➢ zdecydowanie negatywny „image” danego obszaru w ramach miasta,➢ występowanie zarówno zjawisk skrajnej dekapitalizacji, jak i zaniedbania oraz dewastacji bu-

dynków i otoczenia,➢ deficyty ochrony środowiska, brak zieleni, obszarów rekreacyjnych, obciążenie spalinami i hała-

sem (skutkami nadmiernej intensywności transportu),➢ degradacja przestrzeni publicznej i deficyty obszarów rekreacji,➢ negatywne skutki dezindustrializacji, upadek przemysłu, rzemiosła,➢ poważne deficyty struktury handlu i usług, zła struktura zaopatrzenia ludności,➢ słabo rozwinięta infrastruktura socjalna, kulturalna i rekreacyjna, zwłaszcza w stosunku do za-

potrzebowania dzieci i młodzieży.

W sferze ekonomicznej i socjalnej:

➢ koncentracja ekonomicznie upośledzonych grup społecznych,➢ brak miejsc pracy, wysoki procent bezrobocia, brak możliwości kształcenia zawodowego,➢ szczególnie wysokie bezrobocie wśród młodzieży, wysoka liczba osób długo pozostających na

zasiłku,➢ napięcia socjalne,➢ koncentracja obcokrajowców,➢ niskie zarobki,➢ deficyty wykształcenia i niskie kompetencje socjalne,➢ wysoka liczba kobiet samotnie wychowujących dzieci, zjawiska degradacji rodzin,➢ ponadprzeciętna ilość osób korzystających z pomocy socjalnej, obszary biedy, niska siła nabyw-

cza mieszkańców,➢ ponadprzeciętny poziom przestępczości, wandalizm,


➢ niski poziom zdrowotny, alkoholizm, narkomania,➢ problemy dzieci i młodzieży w szkołach,➢ dezintegracja, apatia społeczna, poczucie izolacji i segregacji, brak nadziei na lepszą przyszłość,➢ napływ „przegranych” grup społecznych zbiegający się w czasie z odpływem grup lepiej sytu-

owanych.

Mieszkańcy obszarów kryzysowych podlegają z reguły wielorakiej izolacji. W wyniku braków wwykształceniu, jak też redukcji kompetencji socjalnych, podlegają oni eliminacji z rynku pracy (izo-lacja ekonomiczna). Wskutek świadomości swej negatywnej sytuacji społecznej ulegają równocze-śnie procesowi degradacji poczucia własnej wartości, wchodząc w rolę izolowanego od reszty spo-łeczeństwa „marginesu społecznego” (izolacja społeczno-kulturalna). Skutkiem tych zjawisk jest co-raz słabszy kontakt tych grup i ich przedstawicieli z instytucjami społecznymi, politycznymi iadministracją (izolacja społeczno-instytucjonalna).

Rozpoznanie sytuacji nowych obszarów kryzysowych w krajach Europy Zachodniej doprowa-dziło do zmiany perspektywy, z jakiej formułowano dotąd programy rewitalizacji.

11.2. Reakcje państw i instytucji międzynarodowych

Państwa zachodnioeuropejskie pragnęły za wszelką cenę utrzymać specyfikę miasta europej-skiego jako organizmu opartego na historycznej tradycji, harmonijnym rozwoju przestrzennym,gospodarczym i społecznym. Od końca lat 80. i początku lat 90. na nowe problemy miast uwagękierowały również instytucje międzynarodowe.

Najwcześniej prób nowych form rewitalizacji dokonywano w krajach, w których już w latach 70.i 80. powstała konieczność uwzględniania w rewitalizacji problemów ekonomiczno-społecznych.Dlatego już w latach 70. podjęto w Wielkiej Brytanii i Francji, a wkrótce potem równieżw Holandii,działania zmierzające do poprawy sytuacji. W Niemczech jeszcze przez szereg kolejnych lat prefe-rowano model rewitalizacyjny, zorientowany na działania budowlano-inwestycyjne. Korzystanoprzy tym z dynamicznego rozwoju rynku budowlanego po zjednoczeniu oraz ze znacznego poten-cjału środków publicznych.

Jeszcze przed szczytem ONZ w roku 1995 w Kopenhadze, poświęconym rozwojowi społeczne-mu oraz konferencją HABITAT II w Istambule w roku 1996, w ramach działań Unii Europejskiej po-wstała w roku 1994 inicjatywa URBAN I, kontynuowana od roku 2000 jako URBAN II. W ramachtych inicjatyw nastąpiło sformułowanie wielu ważnych postulatów dotyczących ekonomiczno-so-cjalnych aspektów nowego podejścia do rewitalizacji miast, szczególnie w odniesieniu do metodzintegrowanych działań w obrębie nowych obszarów kryzysowych. Istotną rolę odegrała równieżkonferencja światowa URBAN 21, która odbyła się w Berlinie w roku 2000.

Dzięki tym konferencjom i inicjatywom, w latach 90. silniej zaakcentowano problematykęmiast iuznano ich socjalny i zrównoważony rozwój za jeden z głównych priorytetów rozwojowych pro-gramów narodowych. W tym kontekście należy postrzegać obecne działania i programy rewitaliza-cyjne w krajach Unii Europejskiej, najczęściej zintegrowane z szeregiem programów unijnych,zwłaszcza tzw. programów strukturalnych.


11.2.1.Socjalne programy rewitalizacji w Europie Zachodniej

We Francji już w roku 1981 powstały pierwsze programy socjalnego rozwoju miasta, które odroku 1988 stanowią element ogólnej strategii rozwoju miast. Cechuje je – obok odnowy substancjibudowlanej – integracja z programami zatrudnienia, wychowania i kształcenia48.

W Wielkiej Brytanii podobne działania realizuje się w ramach programu „City-Challenge-Pro-gramm”. Program ten opiera się na ścisłej integracji wielu stron-uczestników w celu odnowy deficy-towych kwartałów miast. W centrum programu stoi integracja i aktywizacja sektora prywatnego imieszkańców49.

W Holandii od roku 1985 realizuje się projekty skierowane na tzw. „obszary o szczególnym na-warstwieniu problemów”. Pomyślane początkowo jako programy służące wspieraniu integracji cu-dzoziemców, od roku 1988 przekształciły się w programy zajmujące się generalnie rewitalizacją pro-blemowych kwartałów miejskich50.

Podobne programy powstały również w Szkocji, Belgii i Włoszech. Niektóre z nich, np. wło-skie, nie leżą w gestii rządu, ale wyszły z inicjatyw prywatnych, zmierzając do mobilizacji admini-stracji sektora publicznego w kierunku poprawy sytuacji obszarów kryzysowych.

11.2.2.Model amerykański

Problemy degradacji w miastach amerykańskich wystąpiły znacznie wcześniej i przebiegały zwiększym nasileniem niż w Europie. W latach 60. i 70. rewitalizacją w Stanach Zjednoczonych zaj-mowały się instytucje pod nazwą Community Development Corporations (CDC), których działal-

48 W ramach tych programów rozróżnia się przedsięwzięcia remontowe w odniesieniu do powierzchnimieszkalnych oraz przedsięwzięcia towarzyszące (inwestycje w dziedziny tworzenia centrów socjalnych ikulturalnych, wspieranie aktywności w dziedzinie kształcenia, ożywienia socjalnego i kulturalnego). Progra-my te wspierane są przez poziomy administracji państwa, regionów i gmin w ramach lokalnych projektów.Ich założeniem jest, aby 1 euro rządu centralnego partycypował w 3 do 4 euro pozostałych stron projektów,które współpracują ze sobą na podstawie umów. Celem jest tworzenie skutecznych i funkcjonalnych siecipowiązań możliwie wielu uczestników projektów.

49 Projekty przygotowywane są przez gminy i podlegają w dalszej procedurze konkursowi. Zawieraćwinny następujące, jasno zdefiniowane informacje:

➢ cel projektu,➢ docelowa grupa społeczna,➢ cele ekonomiczno-społeczne projektu i ich związek z grupą docelową,➢ zestaw składowych projektów,➢ sposób pozyskania i partycypacji sektora prywatnego i mieszkańców.Za projekty w ramach tego programu odpowiedzialne jest brytyjskie Ministerstwo Ochrony Środowiska,

ale projekty mogą uzyskać dodatkowo jeszcze środki z innych ministerstw.50 Również i tu wielki nacisk kładzie się na łączenie rozwiązań dla problemów mieszkalnictwa, polityki

socjalnej, kształcenia i rynku pracy, w celu uzyskania jak najlepszych efektów synergicznych. Większa częśćśrodków dla realizacji tego programu pochodzi z Ministerstwa Pracy i Spraw Socjalnych, ale łączone są onerównież ze środkami innych ministerstw. Na początku programu, holenderskie Ministerstwo Spraw We-wnętrznych wyznaczyło kwartały w miastach, dla których zawarto specjalne umowy z odpowiednimi samo-rządami, w ramach których rząd gwarantował środki na okres czterech lat.


ność jużwcześniej skierowana była na budownictwo, politykęmieszkaniową i problemy rynku pra-cy. CDC są organizacjami o wysokim stopniu profesjonalności i prestiżu społecznym. W latach 70. i80. rząd amerykański realizował specjalne programy, zorientowane na przeciwdziałanie negatyw-nym skutkom restrukturyzacji, jak wzrost obszarów biedy oraz masowy exodus lepiej zarabiającychz dzielnic zagrożonych (deprived urban areas), względnie objętych procesami degradacji społeczno-ekonomicznej. Programy te skierowane były na obszary określane jako „kwartały kryzysowe”.

W ostatnich latach w USA zaznaczyła się istotna zmiana w polityce rewitalizacyjnej. W ramachzmian w polityce socjalnej w latach 90. nastąpiła znaczna redukcja finansowego zaangażowaniapaństwa w programy rewitalizacyjne. Zaczęto stosować stosunkowo restryktywne zasady pomocysocjalnej. Zmiany te określane są często jako zwrot „from Welfare to Workfare”. Oznacza to, żegłównym celem programów i działań rewitalizacyjnych jest pomoc mieszkańcom obszarów kryzy-sowych w przejściu od pomocy socjalnej do zatrudnienia, co ma zapobiec stabilizacji ich złej sytu-acji w oparciu o korzystne stawki pomocy socjalnej.

W odróżnieniu od modeli europejskich, nowe modele amerykańskie koncentrują się przedewszystkim na działaniach o charakterze mediacyjno-moderacyjno-koordynacyjnym. Taką reorien-tację przeszły równieżwspomniane wyżej CDC. Ukierunkowały się one na integrację działań czyn-ników umożliwiających rozwiązanie kryzysowej sytuacji danego obszaru. W ten sposób modelamerykański polega nie na realizacji programów, ustanowionych przez obszar publiczny, dającychzarówno wsparcie finansowe, jak i określający reguły gry, ale na tworzeniu określonego manage-mentu. CDC, jako instytucje mediacyjno-moderacyjno-koordynacyjne, najpierw rozpoznają pro-blem lokalny, następnie zaś stawiają diagnozę i organizują kooperacyjne koncepcje działań w opar-ciu o integrację wszystkich stojących do dyspozycji aktorów, zasobów, potencjałów i środków.Istotną cechą działania takich struktur jest także poszukiwanie i integracja potrzebnych potencja-łów i kooperantów zewnętrznych. Działania podejmowane przez CDC obejmują m.in.:

➢ integrację programów rewitalizacji ze strukturami lobbystycznymi, działającymi na szczeblu rzą-dowym w dziedzinach przydatnych dla realizacji regionalnego czy lokalnego interesu rewitali-zacji,

➢ szeroki wachlarz aktywności, sięgający od kontaktów z obszarami rynkowo-komercyjnymi dowspierania działań organizacji typu „non profit” w obszarze inicjatyw lokalnych,

➢ organizowanie pozyskiwania/pozyskiwanie pomocy finansowej ze źródeł fundacji narodowych iprywatnych,

➢ profesjonalny management działań w dziedzinie rewitalizacji oraz integrowanie do jej progra-mów sił gospodarczych wolnego rynku,

➢ bezpłatne doradztwo dla planistów, architektów, prawników i menadżerów zajmujących sięproblemami rewitalizacji w ramach sponsoringu socjalnego,

➢ transfer know-how w postaci doradztwa i treningu.

Instytucje typu CDC są wysoko profesjonalne, zorientowane na wymierne sukcesy i sprawną re-alizację zadań. Prowadzą intensywny controlling i ewaluację działań, a na ich podstawie stale wery-fikują i optymalizują metody swych działań. Instytucje te określić można również jako agentury in-termedialne dla działań lokalnych. W ostatnich latach koncentrują się one na profesjonalnym przy-gotowywaniu zintegrowanych programów działań rewitalizacyjnych (Compreshensive Revitalisation


Plans). Programy te stanowią podstawowy warunek dla zbudowania lobbingu politycznego, pozy-skania prywatnych bądź publicznych środków wspierających, nawiązania kontaktów z obszaremgospodarki rynkowej, czy też innych potencjałów potrzebnych dla realizacji programów rewitaliza-cyjnych. Z reguły programy takie zawierają liczne elementy planowania strategicznego, przygoto-wywanego na podstawie profesjonalnej analizy potencjałów i deficytów. Są one ukierunkowane nadziałania długofalowe, a nie doraźne pozyskiwanie pieniędzy z określonego programu rządowego.W ramach programów należy m.in. wykazać, że będą w nich uczestniczyć poważni i liczący się ak-torzy sektora publicznego – zarówno regionalnego, jak i państwowego – oraz sektora prywatnego.Trzeba również wykazać udział organizacji publicznych i społecznych, gospodarki prywatnej, fun-dacji państwowych i prywatnych oraz – co jest szczególnie istotne – konkretnych społeczności lo-kalnych. Programy muszą się cechować wysokim stopniem integracji działań programowych z ob-szarem gospodarki oraz dopasować metody realizacji swych celów do warunków rynkowych. Mato na celu przekonanie o trwałości i integratywności działań i programu.

W związku z zachodzącymi przemianami związanymi z restrukturyzacją gospodarki i z nowymiformami polityki socjalnej w USA, działalność CDC stanowi przykład skutecznych rozwiązań w za-kresie:

➢ wzrostu bezpieczeństwa obszarów kryzysowych,➢ aktywizacji miejsc pracy i rozwoju kształcenia,➢ aktywizacji lokalnego kapitału społecznego,➢ aktywizacji i integracji mechanizmów rynkowych na obszarach kryzysowych.

Z tych powodów CDC są wysoko cenionym partnerem administracji lokalnej w USA jako agen-tury intermedialne dla działań lokalnych. Instytucje tego typu stają się faktycznie formą wspieraniarozwoju partycypacyjnej i kooperatywnej samorządności lokalnej (local governance).

Możliwość przeniesienia takiego modelu na grunt zachodnioeuropejski wydaje się problema-tyczna. Wiąże się to z odmiennymi zasadami polityki dystrybucji środków wspierających, politykisocjalnej, jak i systemów polityczno-administracyjnych większości państw zachodnioeuropejskich.Przydatność takich modeli w Polsce zależeć będzie od stopnia podobieństwa sytuacji w tym krajudo wspomnianych systemów zachodnioeuropejskich.

Niemiecki program rewitalizacji socjalnej 120

12. Niemiecki program rewitalizacji socjalnej

12.1. „Kwartały miejskie o szczególnych potrzebach rozwojowych – miasto so-cjalne”

W Niemczech51 realizację programów podobnych do wyżej omówionych rozpoczęto nieco póź-niej. Najważniejszym stał się realizowany od roku 2000 program rządu federalnego i krajów związ-kowych „Kwartały miejskie o szczególnych potrzebach rozwojowych – miasto socjalne” (Bund – Länderpro-gramm: „Stadtteile mit besonderem Entwicklungsbedarf – die soziale Stadt”)52. W latach 1990-2000, w ra-mach budżetu federalnego na rok 1999 i 2000, program ten wyposażony został w środki wwysokości 51,13 mln euro, a w budżecie na lata 2001 i 2002 przeznaczono na jego realizację 76,69

51 Jeszcze w pierwszej połowie lat 90. na obszarze b. NRD znaczne środki przeznaczano na realizację „kla-sycznych” programów odnowy miast, zwłaszcza na odnowę olbrzymich tam obszarów zdekapitalizowanegostarego budownictwa. W wyniku szeroko realizowanych programów odnowy miast w latach 70. i 80. orazdobrej koniunktury gospodarczej Republiki Federalnej Niemiec, skutki globalizacji były tam znacznie łagod-niejsze. W roku 1993 miasto Hamburg wdrożyło „Program zwalczania biedy” (Armutsbekämpfungspro-gramm). Wkrótce kraj związkowy Dolnej Nadrenii-Westfalii rozpoczął realizację nowego programu „Kwar-tały o szczególnym zapotrzebowaniu na rewitalizację” (Quartiere mit besonderem Erneuerungsbedarf).

52 Z programem tym łączony był np. program „Uczący się region” niemieckiego Ministerstwa Kształcenia iNauki. Komisja Europejska wspierała go dodatkowo środkami programu „Terytorialne kompakty zatrudnienia”(Territoriale Beschaftigungspakete). Program „Miasto socjalne” posiada w Niemczech znacznie rozbudowanysystem powiązań z innymi programami wspierającymi. Oto niektóre z nich:➢ zapobieganie przestępczości,➢ wspieranie inwestycji (w ramach sześciu programów specjalnych), ➢ wspieranie budowania nowych podstaw egzystencjalnych (w ramach czterech programów specjalnych),➢ wspieranie oszczędności energii i ochrony środowiska (sześć programów specjalnych),➢ wspieranie rotacyjnych miejsc pracy (tzw. ABM),➢ program zapobiegający bezrobociu wśród młodzieży,➢ program wspierający rozwój szans młodych na obszarach socjalnie trudnych,➢ program „Młodzież za tolerancją i demokracją”,➢ program badawczy „Budownictwo i mieszkalnictwo”,➢ program wspierania socjalnych przestrzeni mieszkalnych,➢ programy modernizacji systemów ogrzewania (Anty-Co2),➢ wspieranie tworzenia własności w mieszkalnictwie,➢ program poprawy systemów komunikacji,➢ liczne programy Unii Europejskiej, w tym programy strukturalne.

W latach 1999-2001 realizowano ten program na 249 obszarach kryzysowych w 184 gminach, z których60% położone było na terenach centralnych bądź w ich pobliżu, a w 40% na peryferiach. Znaczący udziałmiały nowe osiedla zbudowane w okresie od lat 60. do 80. Ponad połowę projektów realizowano w miastach


mln euro. Fundusze te mogą zostać wykorzystane do realizacji programu przez gminy pod warun-kiem uzupełnienia ich środkami własnymi. Jeżeli środki zostaną wykorzystane w pełnym zakresie,to ich łączna kwota, wraz z uzupełnieniem z budżetów gmin, osiągnie w latach 1999-2002 blisko 767mln euro53. Zasadą programu jest połączenie dwóch celów:

➢ rozwoju przestrzeni, funkcji i substancji,➢ rozwoju społeczno-gospodarczego, socjalnego i kulturalnego.

Istotny dla programu stał się postulat wspierania i budowania na obszarach kryzysowych pod-staw rozwoju nowej, lokalnej ekonomii. Przyczyn aktualnych procesów degradacyjnych wieludzielnic miejskich upatruje się w braku miejsc pracy, możliwości kształcenia i zdobywania potrzeb-nych kwalifikacji oraz braku skutecznych metod wspierania budowy lokalnych form gospodarki.Program oddziaływuje w następujących dziedzinach:

➢ socjalnej – w zakresie aktywizacji potencjałów lokalnych, wzmacniania poczucia lokalnej odpo-wiedzialności, transmisji potencjałów decyzyjnych na poziomy lokalne oraz sprzyjania wzrosto-wi bezpieczeństwa publicznego,

➢ ekonomicznej – rozwijanie kwalifikacji zawodowych i kompetencji socjalnych, stabilizacja i two-rzenie struktur dla rozwoju gospodarki lokalnej,

➢ ekologicznej – np. w dziedzinie oszczędzania energii, redukcji obciążeń płynących z intensyw-nego transportu, ochrony przed hałasem, tworzenia obszarów zielonych, renaturyzacji zdegrado-wanych przestrzeni,

➢ kulturalnej – rozwój identyfikacji lokalnej, wspieranie lokalnej działalności kulturalnej i komuni-kacji społecznej,

➢ w dziedzinie działań budowlanych – wspieranie działań samopomocowych na rzecz mieszkal-nictwa i kształtowania przestrzeni,

➢ w dziedzinie rozwoju partycypacji społecznej – współdecydowanie i współdziałanie społeczno-ści lokalnych w planowaniu i kształtowaniu obszarów, działania samopomocowe i grupowe, po-moc sąsiedzka,

➢ W zakresie nowych działań administracyjnych – szczególnie poprzez inicjowanie projektów wy-magających podejmowania działań ponadsektorowych czy też tworzenia specjalnych budżetówdla działań lokalnych.

Istotne znaczenie uzyskały przy tym: zasada integracji działań budowlano-inwestycyjnych, eko-nomicznych i socjalnych, zasada zrównoważonego i trwałego rozwoju miasta oraz łączenie ze sobąróżnych programów wspierających.

liczących poniżej 100 tys., zaś 10% poniżej 20 tys. mieszkańców. Liczba bezrobotnych na obszarach objętychprogramem wynosiła 6% powyżej średniej krajowej ośrodków miejskich.

53 M. Krautzberger, Soziale Stadt – Chancen für einen gesellschaftlichen Wandel, (in:) Bundesbaublatt, H. 7, 2002,s. 20.


12.1.1.Metody i organizacja działania. Integracja zasobów, potencjałów i środków – koope-racja i partycypacja

Podstawowym założeniem nowych programów jest zasada integracji zasobów, potencjałów orazśrodków wykorzystywanych i kierowanych na rozwiązywanie problemów obszarów kryzysowych,czyli na realizowanie celów rewitalizacji. Programy wymagają sprecyzowania obszarów działań iodnoszonych do nich projektów, jak i wyznaczenia zadań wiodących oraz przedsięwzięć strategicz-nych. Centralne znaczenie mają działania ukierunkowane na aktywizację lokalnych społecznościoraz budowanie struktur i form wspierających zasady partycypacji i koope-racji w ramach zabie-gów rewitalizacyjnych. Dla powodzenia programów istotne znaczenie ma również sprawny moni-toring i systematyczna ewaluacja uzyskiwanych rezultatów. Ważną rolę odgrywa jednoczenie ist-niejących zasobów, potencjałów i środków. Odnosi się to zarówno do środków finansowych (np.różnych środków z programów wspierających), jak i do integracji potencjałów ludzkich i instytucjo-nalnych. Wymaga to nieraz pokonania wielu przeszkód w obszarze struktur administracyjnych ibiurokratycznych. Dzięki temu realizacja nowych programów rewitalizacji oddziałuje również naprzemiany struktur administracyjnych i weryfikuje ich sektorowe działania.

O powodzeniu programów decyduje umiejętność integracji gospodarki prywatnej i wykorzysta-nie jej potencjałów dla kooperacji z inicjatywami społeczności lokalnych. Aktywizacja społeczeń-stwa stanowi podstawę skutecznej jego partycypacji, zarówno w uzgodnieniach koncepcji działa-nia, jak i przy realizacji programów i projektów rewitalizacyjnych.

Powyższe zasady działań są warunkiem sine qua non nowych programów rewitalizacyjnych. Woparciu o wyżej wymienione indykatory następuje ich ocena w ramach procedur przyznawaniaśrodków wspierających z funduszy narodowych i europejskich. Dla realizacji tych zasad szczególneznaczenie ma przygotowanie zintegrowanych koncepcji działania, stanowiących podstawowy in-strument strategiczny dla wdrażania programów rewitalizacyjnych. Zintegrowane koncepcje dzia-łania obejmują:

➢ uzasadnienie wyboru i granic obszaru kryzysowego, przeznaczonego do realizacji programu re-witalizacji, połączone z analizą znaczenia wybranego obszaru dla całości obszaru miasta i jegofunkcji,

➢ określenie podstawowych obszarów problemowych, deficytów i zjawisk kryzysowych danegoobszaru, jak również jego potencjałów i możliwości rozwojowych w oparciu o stosowną analizęstrukturalną,

➢ zestawienie dotychczasowych działań podejmowanych na danym obszarze oraz skierowanychtam środków,

➢ sformułowanie linii przewodniej zamierzonych działań rewitalizacyjnych, prezentacja struktury,sposobów i zasad ich integracji w ogólnej strategii rozwoju miasta,

➢ zestawienie potencjalnych uczestników programu, jego sprzymierzeńców, partnerów, a wszczególności adresatów programu,

➢ zestawienie koncepcji finansowania programu i czasu jego realizacji, ➢ sposoby i metody aktywizacji społeczności lokalnej i potencjalnych stron – uczestników progra-

mu,➢ koncepcje zarządzania programem na obszarze jego wdrażania (Quartiermanagement),


➢ koncepcje systemu monitoringu i ewaluacji wyników działań rewitalizacyjnych,➢ zestawienie kosztów programu wraz z jego planem finansowym.

12.1.2.Zarządzanie programem (Quartiermanagement)

Kluczowe znaczenie dla powodzenia programu ma umiejętne zarządzanie integrujące wszystkiezasoby i środki. W zakresie zarządzania mieszczą się następujące zadania:

➢ skuteczne angażowanie zasobów komunalnych dla realizacji programu,➢ zabezpieczenie realizacji programu w uzgodnieniu z koncepcjami rozwoju całego miasta (gminy),➢ integrowanie poszczególnych projektów, poziomów i metod działania, ➢ aktywizacja i dynamizacja społeczności lokalnej na terenie obszaru programu rewitalizacji.

Podobnie jak miało to miejsce w dotychczasowych, „klasycznych” programach rewitalizacji,szczególną rolę odgrywa tu funkcja koordynatora, managera, czy też pełnomocnika, którego po-czątkowym zadaniem jest utworzenie odpowiedniej „Grupy Koordynacyjnej”. Grupa ta obejmujereprezentantów trzech obszarów:

➢ administracyjnego (przedstawiciele administracji lokalnej),➢ realizacyjnego (strony – uczestnicy programu),➢ mediacyjno-moderacyjno-koordynacyjnego (pełnomocnicy dla przygotowania i realizacji pro-

gramu, koordynatorzy projektów, mediatorzy itp.).

Interesującym przykładem organizacji i zarządzania programem, ukazującym nowe formy par-tycypacji i samorządności grup koordynacyjnych jest eksperyment berlińskiej „Grupy Koordyna-cyjnej” (Berliner Quartiersmanagement). W maju 2001 „Grupa Koordynacyjna“ utworzyła programrewitalizacyjny „Lokalne Jury dla Funduszu Lokalnego”, który decyduje o rozdziale środkówwspierających na poszczególne zadania i projekty programu w dzielnicy. Członkowie tego „Jury”nie rekrutują się przy tym wyłącznie z członków Grupy Koordynacyjnej, ale wybierani są losowo zksiąg meldunkowych obszaru programu rewitalizacyjnego, a ich decyzje zapadają większością gło-sów. Ta forma partycypacji i zarządzania wykazała, że:

➢ gremium „Jury” operuje niezwykle odpowiedzialnie środkami funduszu lokalnego, ➢ forma ta sprzyja przejmowaniu indywidualnej odpowiedzialności za sprawy dzielnicy (obszaru

programu) przez członków lokalnej społeczności,➢ sprzyja włączaniu się członków społeczności w realizację programu,➢ szczególnie mobilizująco wpływa na młodzież54.

12.2. Doświadczenia nowych programów rewitalizacji

Przeprowadzone analizy pierwszych doświadczeń z nowymi programami rewitalizacyjnymi wpaństwach europejskich wskazują na długofalową perspektywę ich realizacji. Są to programy, dlaktórych trudno ustalić termin zakończenia. Takie przesłanki wynikają z najdłużej trwających do-

54 Krautzberger, M., op. cit. s. 21.


tychczas programów niemieckich „Soziale Stadt”, realizowanych w Północnej Nadrenii-Westfalii iw Hamburgu. Z innych doświadczeń wskazać należy na znaczny wpływ socjalnych programówrewitalizacyjnych na optymalizację działań administracji, szczególnie w odniesieniu do wdrażaniawspółpracy międzyresortowej oraz działań ponadsektorowych. Podkreśla się również koniecznośćpołożenia większego nacisku na projekty nieinwestycyjne, ukierunkowane na rozwój zasobówludzkich. Zwłaszcza w Niemczech wskazuje się na zbyt jeszcze małą rolę takich projektów w sto-sunku do projektów budowlano-inwestycyjnych.

Interesującym postulatem, wywodzącym się zwłaszcza z doświadczeń brytyjskich, jest wspiera-nie zasad konkurencyjnego (konkursowego) wyboru obszarów realizacji nowych programów. Waż-ne jest tu zwiększenie wysiłku w kierunku podnoszenia kwalifikacji i profesjonalizacji stron –uczestników programów, jak i rozwoju świadomości oraz zdolności partycypacyjno-kooperacyj-nych lokalnych społeczności. Dlatego za podstawowy wskaźnik jakości i skuteczności nowych pro-gramów uważa się tzw. „implement partycypacyjny”, tzn. stopień rozwoju aktywności, innowacy-jności, przedsiębiorczości i samorządności społeczności lokalnej.

Innym wnioskiem z dotychczasowych doświadczeń jest istotna rola controllingu i ewaluacji uzy-skiwanych wyników, szczególnie w aspekcie zakładanej długofalowości nowych programów. Wdokumentach ewaluujących działania niemieckich projektów socjalnej rewitalizacji postuluje się teżotwarcie większych możliwości dla eksperymentowania w ramach realizacji programów. Będzie tomiało pozytywny wpływ na zdynamizowanie procesów innowacyjnych i stworzy lepsze możliwo-ści dla integracji nowych modeli działania55.

12.3. Nowe formy kooperacji administracji gmin i miast oraz społeczności lo-kalnych

Jak już sygnalizowano, istotnym doświadczeniem nowych programów była konieczność unowo-cześnienia pracy struktur administracyjnych, szczególnie w dziedzinie przełamywania barier sekto-rowych i poprawy kooperacji pomiędzy poszczególnymi obszarami administracji. Równocześnieadministracja musi coraz silniej przejmować inicjatywę celem tworzenia struktur i zachęcania dodziałań kooperacyjnych, obejmujących lokalną gospodarkę, grupy społeczności lokalnej i inwes-torów.

W trakcie kształtowania się nowych form działania i kooperacji okazało się, że uczestnicy gre-miów kooperacyjnych, reprezentanci społeczności lokalnej czy nawet gospodarki nie dysponują ta-ką „siłą przebicia” oraz potencjałami organizacyjnymi jak przedstawiciele administracji i polityki.Dlatego stworzone zostały mechanizmy kompensacji szans, na mocy których „grupy koordynacyj-ne”, niezbędne dla realizacji zasad kooperacji i partycypacji w procesie rewitalizacyjnym, rozbudo-wuje się do struktur o wysokim stopniu samorządności. W Bremie funkcję taką spełnia „Stadtteilfo-rum”, w Essen – „Warsztaty perspektyw przyszłości” o charakterze planistycznym56.

55 Die Soziale Stadt. Eine erste Bilanz des Bund-Länder-Programms „Stadtteile mit besonderem Entwicklungsbe-darf – die soziale Stadt”, hrsg. Vom Deutschen Institut für Urbanistik, 2002.

56 Neue Kooperationsformen in der Stadtentwicklung, Bundesamt für Bauwesen und Raumordnung (BBR)(hrsg.), Bonn 2002, s. 51.

Przykłady programów rewitalizacji 125

13. Przykłady programów rewitalizacji

13.1. Program klasycznej rewitalizacji w dzielnicy Frankfurt/Main-Bockenheim

Dzielnica Bockenheim stanowi obszar ok. 90 ha zwartej zabudowy XIX-wiecznej. Ponieważ wrozumieniu niemieckiej ustawy rewitalizacyjnej stanowi ona obszar kryzysowy, w roku 1972 prze-prowadzono badania i analizy jej stanu. Na podstawie uzyskanych wyników wydzielono z badane-go terenu dwa obszary programu rewitalizacji (Sanierungsgebiete) – Bockenheim Ost i BockenheimWest, w sumie obejmujące 15,4 ha i w roku 1978 podjęto odpowiednią uchwałę rewitalizacyjną.

Proces planistyczny

W pierwszym etapie uzgodnieniu podlegały cele rewitalizacji i istniejące dokumenty planistycz-no-formalne i nieformalne:

Formalne:

➢ plan ogólny zagospodarowania przestrzennego

Nieformalne:

➢ plany ramowe dzielnic Frankfurtu,➢ główny plan koncepcyjny systemu komunikacji miasta, ➢ prognozy rozwoju ludności,➢ prognozy rozwoju rynku mieszkaniowego,➢ prognozy rozwoju rynku pracy,➢ program rozwoju gospodarczego,➢ koncepcja rozwoju handlu detalicznego,➢ koncepcja ukształtowania miasta i jego obrazu,➢ inne opracowania planistyczne i konceptualne.

W odniesieniu do obligatoryjnych planów miejscowych ustalono, że uchwalenie ich nastąpi do-piero w ostatniej fazie procesu rewitalizacji, w celu zabezpieczenia jej wyników. W roku 1975 rozpo-częto prace nad planem rozwojowym dla całego obszaru dzielnicy Bockenheim. Równocześnie roz-poczęto pogłębione analizy obu obszarów rewitalizacji (Bockenheim-West i Bockenheim-Ost). 13.1.1.Badania i analizy

Przeprowadzone dla 90 ha obszaru Bockenheim badania i analizy obejmowały przede wszyst-kim problemy budowlano-techniczne (stan techniczny budynków, ich wyposażenie, zieleń, obcią-żenie hałasem, zagęszczenie zabudowy). Przeprowadzono je w oparciu o:


➢ wizje lokalne wszystkich parceli w celu ustalenia stopnia zabudowy, stanu zabudowy, rodzajuużytkowania, wyposażenia w zieleń i parkingi,

➢ analizę danych statystycznych miasta (wiek zabudowy, wielkość jednostek mieszkaniowych,wyposażenie mieszkań, struktura własnościowo-użytkowa, wysokość czynszów, zagęszczeniemieszkań, struktura socjalna mieszkańców, zawód, wiek mieszkańców).

W celu przeprowadzenia inwentaryzacji i analizy powierzchni oraz jednostek użytkowych ko-rzystano z danych statystycznych i ankiet. W trakcie pogłębionych analiz i badań obu obszarówprogramu dokonano inwentaryzacji wszystkich parceli, budynków i miejsc pracy. Inwentaryzacjaobejmowała m.in. ok. 1.750 mieszkań i trwała od kwietnia do września 1976 roku. Zebrane dane zo-stały przeanalizowane zimą 1976/1977. W ciągu roku 1977 miasto wypracowało główne cele progra-mu rewitalizacji, plan socjalny, jak i koncepcje przestrzenne dla obu obszarów. Koordynacja tychprac leżała w gestii grupy koordynacyjnej, w skład której wchodzili przedstawiciele urzędów miej-skich. Miasto w tym czasie nie zdecydowało się na powołanie pełnomocnika (Sanierungstraeger).Zarówno wyniki badań i analiz, jak i spo-rządzane koncepcje przestrzenne oraz plan socjalny byłyprzedmiotem intensywnych konsultacji z mieszkańcami, które przeprowadzono wiosną 1978 roku.Wnioski z tych dyskusji podsumowano w grudniu 1978 roku. W tym samym czasie opracowanokoncept finansowy programów rewitalizacji dla obu obszarów. Na podstawie tak przeprowadzonejanalizy, w roku 1980 zapadła uchwała o wdrożeniu pro-cesu rewitalizacji (förmliche Festlegung).

Niektóre wyniki badań i analiz

Na obu obszarach programu średnio 13-14% budynków nadaje się tylko do rozbiórki, w tym naobszarze Bockheim West liczba ta wynosi aż 20-24%. W niektórych kwartałach udział budynków dorozbiórki sięga nawet 41% zabudowy.

Na obszarze Bockenheim West 64,4%, a na obszarze Bockenheim Ost 54% mieszkań nie posiadanależytego wyposażenia, tzn. toalety lub łazienki oraz dysponuje jedynie ogrzewaniem piecowym.

13.1.2.Programy i koncepcje rewitalizacji

Podstawowymi dokumentami, ukazującymi najistotniejsze cele i koncepcje rewitalizacji byłykoncepcyjne plany przestrzenne, które obejmowały następujące zagadnienia:

➢ koncepcja przestrzenna zabudowy,➢ koncepcja funkcji i użytkowania terenu,➢ plan rozbiórek.

Głównym celem programu rewitalizacji była przede wszystkim realizacja nowego ładu prze-strzennego. Cel ten realizowano poprzez rozszerzenie powierzchni niezabudowanych wewnątrzkwartałów, zwiększenie procentu terenów zielonych oraz budowę placów zabaw.

W dziedzinie inwestycyjno-budowlanej celem rewitalizacji była rozbiórka obiektów całkowiciezdekapitalizowanych i budowa na ich miejscu nowych obiektów mieszkalnych i użytkowych, mo-dernizacja i remonty kapitalne budynków.


13.1.3. Informacja i współudział społeczności w procesie planowania

Już w roku 1976 dla obszarów rewitalizacji otwarte zostało biuro informacyjne. Odbywały się wnim zebrania mieszkańców i konsultacje z lokatorami i właścicielami. Biuro otwarte było dwa dni wtygodniu, również w godzinach wieczornych. Od roku 1979 aż do zakończenia programu w 1994roku wydawano gazetkę dla mieszkańców informującą o postępach rewitalizacji oraz powołanostanowisko „adwokata mieszkańców” przy Międzynarodowym Centrum Rodziny, reprezentujące-go wyłącznie interesy mieszkańców. Stanowisko to – pozytywnie oceniane przez 87% mieszkańców– funkcjonowało od 1981 do 1993 roku.

13.1.4.Założenia planu socjalnego

W ramach planu socjalnego i w oparciu o konsultacje społeczne ustalono reguły gry dla politykisocjalnej na rewitalizowanym obszarze i zasady zapobiegające przede wszystkim drastycznym pod-wyżkom czynszu, a w konsekwencji wypieraniu mieszkańców z obszaru programu rewitalizacji. Wtym celu uruchomiono środki wspierające z funduszu rewitalizacji (1/3 budżet federalny, 1/3 budżetkraju związkowego, 1/3 fundusz gminny). Z funduszu tego subwencjonowano koszty prywatnychinwestycji budowlanych. Dzięki temu czynsz za 1 m2 powierzchni mieszkalnej nie przekraczał 4,75DM, przy czym standard rewitalizowanych mieszkań nie mógł przekraczać standardu nowocze-snych mieszkań socjalnych na nowych osiedlach57. Aby zapobiec naruszeniu struktury społecznejobszaru rewitalizowanego, wprowadzono zakaz przeprowadzania przez prywatnych właścicieli re-montów ponadstandardowych, prowadzących do powstawania wysokich czynszów58. Równocze-śnie plan socjalny regulował prawo mieszkańców do mieszkań zastępczych na okres rewitalizacjioraz do przejmowania kosztów związanych z koniecznymi przeprowadzkami.

13.1.5.Realizacja programu rewitalizacji

Dla sprawniejszej realizacji nowego ładu przestrzennego miasto nabywało niektóre tereny celemprzeprowadzenia koniecznych rozbiórek, porządkowania bądź optymalizowania podziałów kata-stralnych, jak i przygotowania obszarów pod nowe inwestycje. Tereny zakupione w tych celachprzez gminę wynosiły ok. 20% całego obszaru objętego przez program. 37% zakupionych terenówprzekształcono w tereny publiczne (głównie zieleń), resztę sprzedano inwestorom pod przygotowa-ne przez miasto projekty. Koszty zakupu gruntów wyniosły 18% całego budżetu rewitalizacyjnego(wynosił on 135 mln DM).

57 Stadt Frankfurt am Main: Sanierung Frankfurt am Main Bockenheim Ost und West, Abschlussbericht, Frank-furt am Main 1994.

58 Zezwala na to niemiecki kodeks budowlany, według którego gmina uchwalić może tzw. prawo zacho-wania struktury zabudowy i składu społecznego na określonym obszarze miasta. Inną możliwość daje tzw.zezwolenie rewitalizacyjne, konieczne dla uzyskania zezwolenia na budowę. Gmina może odmówić jegowydania w przypadku inwestycji niezgodnych z planem socjalnym lub z programem rewitalizacji.


13.1.6.Remonty kapitalne, naprawy, modernizacja i nowe budownictwo

Remonty kapitalne

W procesie inwestycyjnym uczestniczyło 176 prywatnych właścicieli nieruchomości. Ogółemwyremontowano 1.074 mieszkania. Spośród nich 581 remontów mieszkań było subwencjonowa-nych środkami wspierającymi z funduszu rewitalizacyjnego. Przeciętna wysokość subwencji przy-padającej na jedno mieszkanie wynosiła 66.350 DM. Udział subwencji z funduszu rewitalizacyjnegobył w tym przypadku wysoki, co uzasadnione było złym stanem budowlano-technicznym obiek-tów. Zakłada się, że wyremontowane budynki będą mogły być użytkowane bez kapitalnego re-montu przez kolejnych 50 lat.

Naprawy

Naprawy obejmowały następujące elementy budynków:

➢ pokrycia dachów i usuwanie szkód spowodowanych wilgocią na poziomie piwnic,➢ odnawianie fasad budynków,➢ usuwanie zawilgocenia budynków powyżej partii piwnic,➢ odnowę klatek schodowych, bram i drzwi wejściowych oraz drzwi do mieszkań,➢ naprawę szkód i ubytków tynków wewnętrznych, ➢ naprawę, względnie wymianę instalacji wodnej, elektrycznej i kanalizacji,➢ odnowę podłóg.

Modernizacja

Modernizacja obejmowała:

➢ ocieplanie budynków,➢ wymianę okien,➢ realizację nowoczesnych węzłów sanitarnych (łazienki, toalety),➢ realizację nowoczesnych systemów ogrzewczych (centralnych w budynkach, bądź etażowych w

mieszkaniach),➢ optymalizację wadliwych lub niefunkcjonalnych układów pomieszczeń,➢ unowocześnianie węzłów elektrycznych.

Inwestycje nowego budownictwa

Pojedyncze małe inwestycje obejmowały 25 obiektów. Do końca 1994 roku powstało w ten spo-sób 446 mieszkań, z czego 330 było subwencjonowanych z funduszy wspierania budownictwa spo-łecznego, zaś 41 finansowanych było prywatnie. W roku 1995 zrealizowano kolejne 53 mieszkaniaze środków publicznych. Pozyskano również inwestorów dla realizacji następujących większych in-westycji:

➢ kompleksu 80 mieszkań dla seniorów (w tym jednego dla dozorcy),➢ kompleksu mieszkalno-handlowo-usługowego (157 mieszkań, 40 sklepów, restauracja, 9 biur i

gabinetów lekarskich),➢ kompleksu 82 mieszkań społecznych,


➢ Domu Spokojnej Starości dla 121 osób.

Poza tym zrealizowano jeszcze 21 dalszych, mniejszych projektów nowego budownictwa.

13.1.7.Koszty i finansowanie

Koszty, o których teraz mowa, ponoszone były przez gminę, a nie przez prywatnych inwesto-rów. Wydatki gminy na realizację programu rewitalizacji wyniosły ogółem 135.034.188 DM. Dzieliłysię one według następujących grup wydatków:

Koszty (DM)

I Badania i analizy, plany etc. 1.157.796

II Dalsze przygotowania 9.880.158

III Zakup gruntów 1.119.920

IV Prace rozbiórkowe, porządkowe, przeprowadzki mieszkańców 47.842.946

V Inwestycje publiczne, dotacje 52.419.084

IV Kredyty, pełnomocnik etc. 4.614.284

Ogółem 135.034.188

Finansowanie (DM)

I Dochody ze sprzedaży gruntów 15.331.555

II Podatki wyrównawcze właścicieli59 37.240

III Dochody gminy z gospodarki gruntami 6.198.713

IV Subwencje państwowe 63.648.500

V Środki własne gminy 49.818.180

Ogółem 135.034.188

Koszty (DM)

Budynek Mieszkanie Powierzchnia mieszkalna

Inwestycja 588.287,30 89.477,30 1.574,85

Subwencja 321.56,27 47.798,57 841,28

59 Są to podatki, które gmina otrzymuje od właścicieli gruntów po zakończeniu programu rewitalizacji.Uwzględniają one przyrost wartości gruntu spowodowany przeprowadzeniem programu rewitalizacyjnego,a nie wynikający ze wzrostu cen gruntu na rynku.


13.1.8.Wspieranie inwestycji budowlanych

Subwencja przyznawana była na podstawie §177 BauGB („Kostenerstattungsbetrag“), a więc po-krywała nierentowność inwestycji przy jednoczesnym ustaleniu górnej dopuszczalnej granicyczynszu.

13.2. Rewitalizacja Starego Miasta w Stralsundzie

13.2.1.Zakres rewitalizacji – obszary programu rewitalizacji

Obszar programu rewitalizacji w Stralsundzie obejmuje całość Starego Miasta o powierzchni 56ha z 3.200 mieszkańcami. Stare Miasto – położone na wyspie, podobnie jak ma to miejsce w Lubece– stanowi nadal centrum miasta. Jeszcze w 1962 roku, w czasach NRD, zostało ono w całości wpisa-ne do rejestru zabytków. Obecnie na Starym Mieście znajduje się 525 pojedynczych obiektów za-bytkowych, wpisanych na listę dóbr kultury miasta. W roku 1990 na terenie staromiejskim rozpo-częto prowadzenie badań i analiz pilotujących program rewitalizacji. Uchwała o wdrożeniu progra-mu zapadła już w roku 1991, jej częścią był przestrzenny plan ramowy – koncepcja programowarewitalizacji. Program rewitalizacji Starego Miasta Stralsundu nie jest jeszcze zakończony.

13.2.2.Przygotowania planistyczne

Już w 1990 roku rozpoczęto prace nad następującymi planami istotnymi tak dla całości miasta,jak i programu rewitalizacji centrum staromiejskiego:

➢ ogólnym planem zagospodarowania przestrzennego,➢ koncepcją konserwatorską, ➢ koncepcją kształtu przestrzeni miejskiej, ➢ koncepcją komunikacji i transportu, ➢ koncepcją funkcji i użytkowania powierzchni, ➢ koncepcją strukturalną handlu detalicznego.

Jednocześnie podjęto uchwały o sporządzeniu dla niektórych terenów miasta planów miejsco-wych. W następnych latach (1991 i 1994) uchwalono przepisy lokalne dotyczące ochrony strukturymiejskiej i jego obrazu. W oparciu o powyższy plan w roku 1991 opracowano koncepcję ramową re-witalizacji centrum staromiejskiego. Oparta ona była na przeprowadzonych w latach 1990-1991 ba-daniach i analizach obszaru staromiejskiego.

W roku 2000 miasto Stralsund złożyło wniosek o przyjęcie do programu „Przebudowy miast wnowych krajach związkowych”60, musiało również sporządzić zintegrowany plan rozwoju miasta,w ramach którego wyznaczono dla poszczególnych części miasta – w tym również dla CentrumStaromiejskiego – określone przewodnie linie rozwojowe.

Stralsund dotknięty jest znacznym spadkiem liczby mieszkańców (od 1990 liczba mieszkańcówmiasta zmniejszyła się o 13 tys., t.j. o ok. 18%) i poważnymi pustostanami. Oznacza to – ujętą w zin-

60 Por. rozdz. 10.6.1


tegrowanym planie rozwoju – konieczność likwidacji od 1.250 do 1.450 mieszkań. Jednocześnie wcałym mieście należy poddaćmodernizacji co najmniej 3.350 mieszkań. Planuje się tego dokonać doroku 2010. Oprócz tego plan rozwoju uwzględnia niezbędne naprawy, remonty i nowe inwestycjena obszarze infrastruktury miasta, w tym przedsięwzięcia związane ze zmianą otoczenia budynkówna różnych terenach całości miasta.

13.2.3.Przygotowanie programu rewitalizacji Starego Miasta

Zintegrowany plan rozwoju wskazuje na konieczność realizowania zróżnicowanych strategii re-witalizacyjnych wobec poszczególnych obszarów miejskich, nadając obszarowi staromiejskiemupriorytet w odniesieniu do stabilizacji struktury i remontów budynków i mieszkań. Sporządzanieplanu ukończono w czerwcu 2002 roku, ale już w roku 2000 opracowano plan strategiczno-operacyjnydla obszaru staromiejskiego, który stanowił zweryfikowaną formę planu ramowego dla programu re-witalizacji z 1991 roku. Plan ten wyznacza działania rewitalizacyjne na okres od 5 do 10 lat i jest sta-le aktualizowany. Przewiduje on:

➢ zachowanie, ochronę i rewitalizację centrum staromiejskiego jako dobra kultury,➢ rozwijanie i stabilizację funkcji gwarantujących trwałą funkcjonalność,➢ zapewnienie Staremu Miastu takich funkcji i takiego charakteru, aby mogło ono współcześnie

funkcjonować jako żywy organizm miejski, ➢ ochronę zróżnicowanego, historycznego charakteru przestrzeni i obrazu miasta, ➢ zachowanie głównej funkcji centrum staromiejskiego jako podstawy identyfikacyjnej dla całości

miasta i otaczającego go regionu.

W celu koordynacji procesu rewitalizacyjnego powołano pełnomocnika do spraw rewitalizacji,którym została firma Stadterneuerungsgesellschaft Stralsund mbH (SES), założona przez wyspecja-lizowaną w działaniach pełnomocniczych firmę z Kilonii – BIG-Staedtebau GmbH i miasto Stral-sund. Pełnomocnik posiadał jednocześnie status powierniczy. Mógł więc tworzyć majątek powier-niczy i przejmować do niego nieruchomości komunalne z obszaru programu rewitalizacji. Tym sa-mym mógł skutecznie przygotowywać nowe projekty i prywatyzować obiekty komunalne,względnie remontować je samodzielnie na zasadach niekomercyjnych. Jako instytucja powierniczaSES mogła również administrować środkami wspierającymi przeznaczonymi na cele programu re-witalizacyjnego.

Już od początku działalności w roku 1990 pełnomocnik organizował konsultacje z mieszkańcami,towarzyszące działaniom planistyczno-koncepcyjnym, które poprzedziły zainicjowanie w roku1991 programu rewitalizacji opartego o wspomniany już plan ramowy. W trakcie realizacji progra-mu co dwa tygodnie organizowane były spotkania informacyjno-dyskusyjne dla mieszkańców Sta-rego Miasta, aby ułatwić im partycypację w procesach decyzyjnych i dyskusjach planistycznych.Często organizowano publiczne prezentacje, połączone z dyskusjami nad planami i projektami. Dodziś aktywną rolę spełnia inicjatywa obywatelska „Forum Altstadt", komitet obywatelski „RatujcieStare Miasto” ("Rettet die Altstadt"), grupa robocza „Życie dla Starówki” ("Vitalisierung Altstadt"),jak i lokalna grupa Agenda 21 ("Lokale Agenda 21").


13.2.4.Sytuacja własnościowa i jej znaczenie dla realizacji programu w pierwszej fazie re-witalizacji

Długotrwałe i skomplikowane procesy restytucji własności po zjednoczeniu Niemiec (94% bu-dynków na Starym Mieście zostało w czasach NRD przejętych przez państwo) długo hamowałyproces rewitalizacji. W ten sposób w pierwszej fazie programu można było jedynie prowadzić pracezabezpieczające, finansowane z określonych programów wspierających i realizowane przez pełno-mocnika na zlecenie miasta. Programy te, posiadające charakter doraźny, obejmowały z reguły pra-ce dekarskie i blacharskie w obrębie dachów obiektów, zabezpieczanie pustych domów przed wan-dalizmem oraz zabezpieczanie obiektów zabytkowych przed zawaleniem się. Przeprowadzono je na300 obiektach. Koszt tych prac wyniósł ok. 10 mln DM.

13.2.5.Rewitalizacja w ramach realizacji programu wspierającego „Miasta modelowe” w la-tach 1990-1992 i jego kontynuacja w ramach funduszu rewitalizacyjnego (Staedtebau-foerderung)

Program „Miasta modelowe” został wdrożony dla kilku tylko miast w roku 1990, a więc jeszczeprzed zjednoczeniem Niemiec, na podstawie porozumienia między ówczesną – już niekomuni-styczną – NRD a Republiką Federalną Niemiec. Program ten skierowany był na finansowanie ba-dań i analiz wstępnych i sporządzanie planów ramowych dla programów rewitalizacji. Jedną z jegofunkcji było przygotowanie administracji do wdrażania realizacji przepisów rewitalizacyjnych. Pro-gram skierowany był wyłącznie na miasta o wysokich wartościach zabytkowych. W samym 1990 ro-ku miasto Stralsund otrzymało na jego realizację ok. 28 mln DM. Z tych środków finansowano m.in.wspomniane wyżej prace zabezpieczające.

W tym czasie, z racji problemów własnościowych, o których była już mowa, udział właścicieliprywatnych w procesie rewitalizacji był jeszcze znikomy i praktycznie taki pozostał do końca 1992roku. Obejmował zaledwie pięć projektów inwestycyjnych i dwa oparte o samopomoc grupową.

W roku 1993 program „Miasta modelowe” został zakończony i miasto Stralsund zostało włączo-ne do klasycznego programu wspierającego programy rewitalizacji (Staedtebaufoerderung). Było tozwiązane z poważnym zahamowaniem działań rewitalizacyjnych, gdyż nowe fundusze były znacz-nie mniejsze od dotychczasowych otrzymywanych w ramach programu „Miasta modelowe”. Faktten był o tyle niekorzystny, że w tym samym czasie zaznaczyła się zwiększona aktywność inwesto-rów prywatnych, których nie można było odpowiednio wspierać z racji słabszego wyposażenia fi-nansowego nowego programu. Przyznane środki szły niemal w całości na spłaty zobowiązań wo-bec dotychczasowych, kontynuowanych jeszcze lub finalizowanych projektów. Niekorzystnym zja-wiskiem dla rewitalizacji była ofensywa centrów handlowych na obrzeżach miasta. Doprowadziłoto do znacznego pogorszenia się warunków dla rozwoju handlu detalicznego na obszarze CentrumStaromiejskiego, posiadającego istotne znaczenie dla realizacji programu rewitalizacji.


13.2.6.Stan realizacji programu i jego koszty

Po 10 latach od wdrożenia programu, jego założenia i projekty zrealizowano w ok. 35%. Zakoń-czenie programu widzieć należy w perspektywie następnych dwudziestu lat.

Jak wynika z poniższych zestawień, program rewitalizacji Starego Miasta w Stralsundzie w zasad-niczej części finansowany jest z subwencji funduszu rewitalizacyjnego. Prywatni inwestorzy wspie-rani byli z funduszu rewitalizacyjnego od roku 1990 w wysokości 77,5 mln DM. Po początkowymokresie niskiej dynamiki rewitalizacji prywatnej, obecnie na subwencje czeka około 60 prywatnychinwestorów, przeważnie właścicieli pojedynczych nieruchomości, którzy bez nich nie są w staniezrealizować swoich zamiarów inwestycyjnych. Ograniczona wysokość dostępnych obecnie sub-wencji z funduszu rewitalizacyjnego staje się przyczyną narastania kontrowersji wokół systemu ichprzyznawania. Z tej racji rozdział tych środków musi być prowadzony przy zachowaniu maksymal-nej przejrzystości i jednoznacznych kryteriów. W Stralsundzie kryteria te odnoszą się przedewszystkim do takich kategorii jak wartość historyczna obiektu i jego znaczenie dla struktury prze-strzennej i funkcjonalnej miasta, jak również aspektów jego ekonomiczności. Rzutuje to na wyso-kość niezbędnego dofinansowania. Ograniczone środki subwencyjne nie pozwalają też gminie naudzielanie nakazów remontowych, gdyż wówczas byłaby ona zobligowana do wsparcia takich, zreguły nierentownych przedsięwzięć inwestycyjnych. Dlatego też gmina próbuje nakłaniać prywat-nych właścicieli do poszukiwania alternatywnych źródeł finansowania.

Innym problemem jest coraz trudniejsza sytuacja na rynku kredytowym. Z uwagi na słaby po-pyt na powierzchnie tak mieszkalne jak i użytkowe, banki niechętnie udzielają kredytów na przed-sięwzięcia rewitalizacyjne. Z kolei przedsięwzięcia realizowane bez udziału subwencji prowadzą dopowstawania powierzchni trudnych do wynajęcia z powodu zbyt wysokich czynszów.

Znaczne trudności przeżywają na obszarze Starego Miasta również handel i usługi. Związane jestto ze wspomnianym już oddziaływaniem dużych centrów handlowych, jak i z faktem niskiej siły na-bywczej ludności, wśród której ok. 28% nie ma stałej pracy. Na obszarze handlu i usług najlepiej da-ją sobie radę te podmioty, które mają charakter rodzinny (nie zatrudniają osób trzecich) oraz działa-ją na własnych powierzchniach użytkowych.

14

28

23

17

119

17

23

17 18

0

5

10

15

20

25

30

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999

Einnahm en des Sondervermögens für die Sanierungsmaßnahm e „ALTSTADTINSEL“

Mio DM

Ryc. Środki wspierające z funduszu modelowego (do 1993) i rewitalizacyjnego (od 1994)


13.2.7.Akcja "Ofensywna Starówka”

Stagnacja programu rewitalizacji w latach 1994-1995, a obecnie również dająca się zauważyć naobszarze inwestycyjno-budowlanym, zmusza do poszukiwań nowych, bardziej aktywnych strate-gii, mających zwiększyć motywację dla inwestowania na Starym Mieście.

W związku z tym pełnomocnik (SES) i miasto Stralsund opracowały na przełomie roku 1996/97program „Ofensywna Starówka” na zasadzie „pola akcyjnego” dla zwiększenia szans rewitalizacjiStarego Miasta. W celu jego sfinansowania korzystano ze środków programu rewitalizacji (Staedte-baufoerderung), oraz z funduszy miejskich. Program zawierał następujące projekty działań:

➢ finansowe wsparcie renowacji zabytkowych fasad (udało się to zrealizować w odniesieniu do fa-sad 28 budynków),

➢ rewitalizacja głównego deptaka Starego Miasta (finansowanie ze środków wspierających planówi inwestycji na obszarze przestrzeni publicznej – okres przygotowania i realizacji projektu wy-niósł 15 miesięcy),

➢ opracowanie przykładów dobrej reklamy na obiektach historycznych, realizacja konkursu na do-brą reklamę i wystawy prac konkursowych w Stralsundzie i innych miastach,

➢ podobne przedsięwzięcia w odniesieniu do systemów oświetlenia ulic i obiektów zabytkowych,łącznie z finansowym wspieraniem związanych z tym inwestycji,

➢ odnowa posadzek chodnikowych na terenie Starego Miasta,

Dochody (DM)

Subwencje funduszu rewitalizacji (Städtebauförderung),

łącznie z 30% udziału miasta

129.351.000

Inne dochody gminy 45.077.000

Ogółem 174.428.000

Wydatki (DM)

Plany, rzeczoznawstwo, public relations, koszty pełnomocnika 25.375.000

Analizy, badania wstępne, koszty przygotowania budowy 7.116.000

Zakup gruntu i budynków 13.181.000

Prace rozbiórkowe, wykopaliska archeologiczne, badania architektoniczne 1.997.000

Drogi i dojazdy 28.122.000

Modernizacja, naprawa, remonty kapitalne, zabezpieczanie budynków 77.432.000

Inwestycje samorządowe (cele publiczne) 7.774.000

Administracja nieruchomości 7.763.000

Inne wydatki 1.065.000

Ogółem 169.825.000

Ryc. Struktura finansowania programu rewitalizacji Starówki w Stralsundzie


➢ stworzenie stanowiska menadżera Starego Miasta, którego zadaniem jest koordynacja interesówgospodarki, handlu i kultury na terenie Starego Miasta,

➢ zwiększenie powierzchni i rozszerzenie działalności biura doradczego pełnomocnika na terenieprogramu rewitalizacji,

➢ uaktualnienie koncepcji ramowej dla programu rewitalizacji, mającej zwiększyć zainteresowaniepotencjalnych inwestorów,

➢ wspieranie inicjatywy utworzenia małej spółdzielni mieszkaniowej – "WohnungsgenossenschaftFrankenstraße", która na zasadzie samopomocowej podjęłaby remont 28 mieszkań na StarymMieście,

➢ wspieranie realizacji małego centrum rzemiosła i handlu na Starym Mieście dla małych inicjatywgospodarczych,

➢ realizacja pracowni dla artystów w domu staromiejskim, ➢ budowa mieszkań studenckich w trzech różnych punktach Starego Miasta – łącznie 150 miejsc,➢ popularyzacja „małych form” – budzenie zainteresowania dla historycznych drzwi i innego de-

talu staromiejskiego, ➢ akcje porządkowania ulic i podwórek "czyste Stare Miasto”, która uzyskała nadspodziewaną po-

pularność.

Ostatnio obserwuje się zahamowanie odpływu ludności z obszaru staromiejskiego. Nowym zja-wiskiem jest osiedlanie się na obszarze Starego Miasta starszych roczników mieszkańców zachod-nich krajów związkowych. Stają się oni nowymi właścicielami mieszkań lub lokatorami domów sta-romiejskich.

Restrukturyzacja obszarów poprzemysłowych i powojskowych w Niemczech 136

14. Restrukturyzacja obszarów poprzemysłowych i powojsko-wych w Niemczech

14.1. Powierzchnie konwersyjne

Poczesne miejsce w ramach problemów rewitalizacji w Niemczech, a także w innych krajach eu-ropejskich, zajmuje restrukturyzacja (konwersja) nieużytków (obszarów konwersyjnych) na terenachmiejskich. Powstają one z reguły w wyniku przemian w zakresie użytkowania terenu i infrastrukturyprzez:

➢ przemysł, wojsko,➢ instytucje transportowe związane z kolejami lub portami,➢ instytucje związane z pocztą i telekomunikacją.

Przyczyną tych pustek, względnie nieużytków, są procesy ekonomicznych zmian strukturalnych naobszarze przemysłu oraz znacznej redukcji zapotrzebowania na powierzchnię ze strony wojska, ko-munikacji i transportu. W roku 1990 użytkowano około 970 tys. ha dla celów militarnych, z czego386 tys. przekazano w ostatnim czasie na cele cywilne. Największa koncentracja powierzchni stoją-cych obecnie do dyspozycji obszarów militarnych występuje w Brandenburgii, Saksonii-Anhalt,Dolnej Saksonii oraz Nadrenii-Platynacie. Z redukcją funkcji wojskowych wiąże się też spadek za-trudnienia. Dlatego w ramach procesów konwersji zamierza się równocześnie tworzyć nowe miej-sca pracy.

14.2. Właściciel powierzchni, forma sprzedaży i problemy prawno-planistyczne

Z reguły powierzchnie konwersyjne stanowią własność Republiki Federalnej Niemiec, a kon-kretnie niemieckiego Ministerstwa Finansów. Politycznym i ekonomicznym zadaniem Ministerstwajest osiągnięcie jak najwyższej ceny przy ich sprzedaży, oszacowywanej przez urzędowych rzeczo-znawców61.

Ministerstwo może jednak stosować upusty, kiedy chodzi o:

➢ obszary przeznaczone do rewitalizacji bądź rozwoju w oparciu o działanie przepisów rewitaliza-cyjnych (koordynacyjna funkcja sektora publicznego),

➢ na cele budownictwa społecznego,➢ na cele budownictwa wspieranego programami wspierającymi w zakresie rewitalizacji i budowy

zasobów mieszkaniowych dla studentów oraz realizacji powierzchni dla instytucji publicznych.

61 Podstawę dla takiego postępowania daje ustawa budżetowa dla sektora publicznego (Bundeshaushalt-sordnung) oraz ustawa o administrowaniu funduszami publicznymi (Finanzverwaltungsgesetz).


Bezpłatne przekazywanie powierzchni konwersyjnych możliwe jest w następujących celach:

➢ pod elektrociepłownie,➢ pod zakłady utylizacji odpadów,➢ pod założenia dla celów sportu,➢ pod szpitale i instytucje służby zdrowia.

W oparciu o powyższe regulacje sprzedawany jest, lub przekazywany nieodpłatnie, znacznyprocent powierzchni konwersyjnych w Niemczech.

Dla obszarów konwersyjnych gminy muszą sporządzić plany koncepcyjne, a następnie zarzą-dzać ich realizacją. W tym celu niemieckie gminy posługują się z reguły własnymi towarzystwamirozwojowymi (spółki z o.o.). Do dyspozycji stoją również towarzystwa rozwojowe krajów związko-wych. Władze krajów związkowych wspierają gminy w dziedzinie realizacji celów strukturalno-go-spodarczych oraz prowadzą szeroką działalność doradczą. Kontrolują również przestrzeganie zasadochrony wód i środowiska naturalnego oraz zagadnień związanych z kontaminacją gruntów.

Istotna rolę w dziedzinie restrukturyzacji obszarów poprzemysłowych odgrywają prywatni in-westorzy, zainteresowani uzyskaniem z zagospodarowania takich terenów korzyści komercyjnych.Trzeba jednak zauważyć, że konkurencyjność takich obszarów wobec innych obszarów inwestycyj-nych jest z reguły niewielka. Dlatego w procesie sprzedaży prywatnym inwestorom zasadniczą rolęodgrywa cena tych obszarów, nakłady na dekontaminację oraz możliwość szybkiej realizacji inwe-stycji.

14.3. Pozytywne i negatywne potencjały powierzchni konwersyjnych

Głównym problemem obszarów poprzemysłowych i pomilitarnych jest ich kontaminacja. Naj-częstszym atutem tych obszarów jest ich bliskość wobec centralnie położonych obszarów miastaoraz infrastruktura komunikacyjna. Dla ich zagospodarowania są też dostępne liczne programywspierające federacji i krajów związkowych62. Z tego względu obszary konwersyjne odznaczają sięzarówno potencjałami, jak i obciążeniami. Znaczna ich ilośćmoże stanowić ważny potencjał rozwo-jowy, przy czym ich zagospodarowanie wymaga dużej innowacyjności63.

62 Źródło: Konversionsmanagement Abrüstungsfolgen und Bewältigungsstrategien, Friedrich-Ebert-Stiftung,1995.

63 Dawny stary zespół szpitalny Buch/Berlin przekształcony został w nowoczesne Centrum Zdrowia i Na-uki Berlin-Buch, zawierające – oprócz centrum medycznego – również naukowy park biotechnologiczny ibiomedyczne centrum badawcze oraz kliniki. Realizację tej konwersji powierzono Towarzystwu Rozwojo-wemu Kraju Związkowego Berlina (Berliner Landesentwicklungsgesellschaft). Innym przykładem obszarówkonwersyjnych są Rastatt i Crailsheim w Badenii-Württenbergii, gdzie realizowano zróżnicowany programrozbiórek i dekontaminacji gruntu. Procesowi adaptacji, połączonemu z recyklingiem wielu elementów i ma-teriałów, podlegało 90% substancji. Osiągnięto w ten sposób pozytywne efekty ekologiczne i znaczne korzy-ści finansowe. Z kolei Quartier Vauban/Freiburg/Baden-Württemberg to przykład nowoczesnego planowa-nia urbanistycznego w oparciu o redukcję ruchu kołowego i innowacyjne koncepcje oszczędzania energii iutylizacji odpadów. (Zob. Areal Mitteilungen der Landesentwicklungsgesellschaften, 1/2001.)


Z dotychczasowych doświadczeń wynika, że atuty obszarów konwersyjnych przeważają na ob-szarach gospodarczo silnych. Z kolei znaczna ilość tych obszarów na terenach strukturalnie i gospo-darczo słabych stanowi obciążenie i przynosi poważne trudności w ich zagospodarowaniu.

14.4. Warunki udanej konwersji

Zadania wynikające z restrukturyzacji obszarów konwersyjnych to zadania nowe, które w ciąguostatnich 10 lat były przedmiotem analiz odpowiednich instytutów i programów naukowych64.Szczególne znaczenie dla realizacji projektów konwersyjnych ma osiągnięcie optymalnych form or-ganizacji współpracy i współdziałania. W realizacji takich projektów uczestniczy bowiem wielestron, takich jak federacja, kraj związkowy, towarzystwa rozwoju, inwestorzy prywatni, develo-perzy i wielu innych. Zadaniem gminy – głównej strony procesów restrukturyzacji obszarów kon-wersyjnych – jest zabezpieczenie zarówno podstaw prawno-planistycznych, jak i optymalnychform kooperacji wszystkich stron. Gminy muszą przy tym rozumieć kategorie myślenia i formydziałania inwestorów prywatnych i umieć też się nimi w miarę potrzeby posługiwać. Najlepszą for-mą zabezpieczenia koordynacji oraz kooperacji między stronami są warsztaty planistyczne. Obejmująone z reguły zagadnienia nowych funkcji terenów konwersyjnych, takich jak dekontaminacja,mieszkalnictwo, funkcje produkcyjne, handel, usługi, infrastruktura socjalna, transport, infrastruk-tura techniczna, zieleń, ochrona środowiska, energia, ochrona zabytków oraz zagadnienia związanez przygotowaniem i zarządzaniem projektem.

Istotnym elementem sprawnego przygotowania i realizacji projektu są ponadresortowe grupyrobocze. Proces przygotowania projektu obejmuje z reguły:

➢ tworzenie poziomów kooperacyjno-komunikacyjnych,➢ inicjowanie procesu planistycznego i wyznaczenie jego kolejnych faz i celów etapowych oraz

sposobów ich uzgadniania,➢ integrację procesu z innymi obszarami działań komunalnych w dziedzinie konwersji,➢ realizację prawa zabudowy.

Zazwyczaj dla obszarów konwersyjnych muszą zostać sporządzone plany miejscowe. Są onenajczęściej bardzo ogólne, często osiąga się jedynie fazę koncepcyjno-ramową planu. W sferze pla-nistyczno-prawnej przestrzega się zasady możliwie dużej elastyczności. W wielu wypadkach stosu-je się plan ramowy, na którego podstawie inwestor przygotowuje plan miejscowy. Ten zostaje za-twierdzony przez gminę i powiązany z umową inwestorską, obligującą inwestora wobec gminy do

64 Zob.:• Konversion – Stadtplanung auf Militärflächen, Forschungs- und Informationsgesellschaft für Fach- und Rechts-

fragen der Raum- und Umweltplanung FIRU GmbH Kaiserslautern, im Auftrag des Bundesministeriums fürRaumordnung, 1997;

• Konversion militärischer Flächen – Handlungsempfehlungen für die Kommunen, Wüstenrot-Stiftung DeutscherEigenheimverein e. V., 1994;

• Werkstatt: Praxis Pilotprojekte zur beschleunigten und verbilligten Bereitstellung bundeseigener Konversions-grundstücke für den familiengerechten Wohnungsbau, Bundesamt für Bauwesen und Raumordnung, 1999;

• Konversionsmanagement Abrüstungsfolgen und Bewältigungsstrategien, Friedrich-Ebert-Stiftung, 1995.


realizacji inwestycji wedle zatwierdzonego planu i w wyznaczonym terminie. Plan miejscowy musibyć zgodny z planem ogólnym gminy. W ten sposób główny ciężar przygotowania podstaw plani-stycznych, koordynacja i zarządzanie przedinwestycyjnym procesem przygotowawczym spadająna gminę. Musi ona w tej dziedzinie wykazać maksimum umiejętności organizacyjnych i facho-wych.

Gminy rzadko same nabywają tereny konwersyjne. Nabywcami są z reguły inwestorzy prywat-ni lub towarzystwa rozwojowe krajów związkowych, względnie podobne struktury gminne wyspe-cjalizowane w przygotowywaniu i realizacji takich inwestycji.

14.5. Darmstadt

Restrukturyzacja dawnych terenów przemysłowych oraz kolejowych objęła:

➢ „Hinter dem Ostbahnhof“ (cel: mieszkalnictwo – osiedle „An der Rosenhöhe“)➢ „Die Knell“ (cel: miejski park technologiczny „Unternehmenspark Stadtkonzern )65.

Powierzchnia terenów restrukturyzowanych wynosiła odpowiednio 17,5 i 14,8 ha. Ich lokalizacjabyła bardzo korzystna – w sąsiedztwie obszarów centralnych. Atrakcyjność pierwszego obszaru(„Hinter dem Bahnhof”) wzmacniało znajdujące się w jego pobliżu jezioro, a także ogród botanicz-ny oraz obszary rekreacyjne. Przesądziło to o przeznaczeniu go na cele mieszkalne.

Drugi teren („Die Knell“) leżał w bezpośrednim sąsiedztwie jednej z głównych tras komunika-cyjnych miasta, posiadającej wygodne połączenie z autostradą. Teren ten przeznaczony został nalokalizację miejskiego koncernu energetycznego, obejmującego następujące zakłady:

➢ Gesellschaft Elektrizitäts AG (elektryczność),➢ Südhessische Gas- und Wasser AG (gaz i wodociągi), ➢ Städtischer Eigenbetrieb Abfallwirtschaft und Stadtreinigung (utylizacja i oczyszczanie miasta), ➢ Zweckverband Abfallentsorgung Südhessen (utylizacja krajowa).

14.5.1.Projekt: Darmstadt – Osiedle „An der Rosenhöhe“

W trakcie przygotowań do restrukturyzacji, na dawnym terenie kolejowym obecna była znacznailość właścicieli dotychczasowych i nowych. Łącznie z miastem Darmstadt założyli oni grupę robo-czą, która zajęła się przygotowaniem koncepcji planistyczno-koncepcyjnych dla przyszłego użytko-wania terenu. Po zaledwie dwuletnich negocjacjach tereny należące do kolei przejęło miasto Darm-stadt. Korzystna cena, którą miasto zapłaciło, wynikała z przeznaczenia terenu nie na komercyjnefunkcje użytkowe, ale na cele mieszkalne, względnie siedzibę koncernu usług komunalnych. Kon-cepcje planistyczne realizowano od samego początku przy udziale przyszłych użytkowników, któ-rymi były dwa utworzone do tego celu towarzystwa budowy mieszkań. Projekty koordynował Ko-munalny Sztab Rozwoju Weststadt, przy realizacji tego zadania podporządkowany bezpośrednioburmistrzowi. W pracach uczestniczyły wydziały Urzędu Miejskiego: planowanie, nieruchomości,

65 Zob. Wissenschaftsstadt Darmstadt, An der Rosenhöhe, Baugebiet O 17; Dokumentation Planungswerkstatt 7.und 8. November 2001, Eisenbahn-Ausbesserungswerk „Die Knell”; Dokumentation Städtebau-Werkstatt 5. Juni2001, Entwicklung der Ernst-Ludwig-Kaserne.


ochrona środowiska, infrastruktury i komunikacji, promocji gospodarczej, nadzoru budowlanego,kultury (ochrona zabytków), a także przedstawiciele lokalnej Agendy 21 Darmstadt, zewnętrznieksperci i planiści (Politechnika Darmstadt, biura planistyczne).

Sporządzenie koncepcji planistycznych poprzedzały szerokie badania i studia przygotowawcze.Wykonano w sumie cztery studia planistyczne, z których miasto wybrało jedno. Istotnymi elemen-tami tego studium były propozycje rozwiązań dotyczące terenów zielonych i krajobrazu, infrastruk-tury i użytkowania terenu, mieszkalnictwa oraz pracy. Strukturę zabudowy zaplanowano w takisposób, aby można ją było realizować etapami. W przyjętym planie, oprócz powierzchni przezna-czonych na mieszkalnictwo lub cele użytkowe, przewidziano lokalizację infrastruktury socjalnej ikulturalnej. W oparciu o zawarte umowy inwestorskie można było rozpocząć inwestycje jeszczeprzed uzyskaniem prawomocności planu miejscowego. Obaj inwestorzy na podstawie umowy in-westorskiej zobowiązani byli do poniesienia części kosztów infrastruktury. Zadaniem miasta w ra-mach projektu było stworzenie podstaw koncepcyjnych dla całego obszaru i doprowadzenie dosporządzenia na ich podstawie planu miejscowego. W następnym kroku przygotowano podstawydla działań inwestorskich (umowy inwestorskie).

14.5.2.Projekt: Miejski park technologiczny „Unternehmenspark Stadtkonzern“

W wypadku Miejskiego parku technologicznego, koncepcje planistyczne zostały sporządzoneprzez poszczególnych inwestorów, względnie ich planistów:

➢ Komunalny Sztab Rozwoju, ➢ Urząd Planowania Miasta,➢ Politechnikę Darmstadt,➢ prywatne biuro planistyczne (na zlecenie dotychczasowego właściciela – Deutsche Bahn AG).

Koncepcje te przedyskutowano na specjalnym kolokwium zorganizowanym przez Urząd Mia-sta, którego wyniki ukazały się w formie ogólnodostępnych materiałów informacyjnych. Jednocze-śnie były one podstawą dla uzgodnień warunków sprzedaży obszaru przez Deutsche Bahn Immo-biliengesellschaft miastu Darmstadt.

Realizacja projektu okazała się sprawą pilną. W tym celu zorganizowano warsztaty w trzech gru-pach roboczych, w których uczestniczyły liczne grupy planistów, przedstawicieli Urzędu Miasta ipotencjalnych użytkowników terenu. W oparciu o wypracowany plan koncepcyjny, który stanowiłpodstawę dla realizacji planu miejscowego, rozpoczęto procesy uzgadniania zasadniczych treściplanu miejscowego. Realizacja inwestycji nastąpiła za pośrednictwem inwestora zastępczego, któ-rym został jeden z przyszłych użytkowników. Przejął on realizację i finansowanie infrastruktury.Poniesione koszty zostały zrefundowane w ramach kosztów zakupu terenu. Generalnie koszty de-kontaminacji i infrastruktury zaliczono przyszłym użytkownikom w poczet ceny gruntu.

W obu tych wypadkach gmina odgrywała zasadniczą rolę zarządzającą i koordynującą realizacjęprojektów. Sytuacja ta jest typowa dla Niemiec. Gminy działają tam najczęściej przy pomocy różne-go rodzaju towarzystw rozwojowych oraz posiadanych instrumentów planistyczno-prawnych. Wdecydujący sposób zarządzają za pomocą tych instrumentów procesami restrukturyzacji obszarówkonwersyjnych i od samego początku współpracują z przyszłymi inwestorami. Równocześnie ist-


nieje ścisła współpraca z administracją federalną i krajową. Gminy posiadają też do dyspozycjiśrodki wspierające.

14.6. Tübingen – projekt: Restrukturyzacja terenów powojskowych – Französi-sches Viertel

Obszar ten stanowił niegdyś koszary wojsk francuskich. Został zakupiony przez miasto w celurealizacji tam projektu mającego służyć poprawie sytuacji przestrzennej południowej części miastaTübingen, uchodzącej dotąd za mało atrakcyjną. W planie ogólnym określono teren dawnych ko-szar jako obszar o funkcjach mieszanych. W Niemczech oznacza to, iż teren służy celom mieszkal-nym oraz lokalizacji funkcji użytkowych, nie zakłócających istotnych funkcji mieszkalnych. W kon-cepcji wstępnej określono jednocześnie formę zabudowy jako strukturę zwartych kwartałów o sto-sunkowo dużej gęstości i wysokości od 3 do 6 kondygnacji. Zrealizowana struktura charakteryzowałasię stosunkowo drobnymi podziałami, obejmującymi funkcje mieszkalne i użytkowe (handel, usłu-gi, rzemiosło). W parterach budynków zapisano funkcje użytkowe. Przestrzenie publiczne odzna-czają się wysokim stopniem atrakcyjności w wyniku radykalnego ograniczenia ruchu samochodo-wego, zaś wnętrza kwartałów, dzięki lokalizacji zieleni, posiadają wysokie walory jako obszary re-kreacyjne i przyjazne dzieciom. Parkingi umieszczono w wysokim podziem nym garażu.

Istotnym elementem projektu było zachęcanie potencjalnych właścicieli domów, a zarazem in-westorów, do tworzenia wspólnot inwestorskich. Otrzymali oni daleko idącą autonomię w kształto-waniu architektury swych obiektów, jak i ich wyposażeniu, zależnie od swych możliwości finanso-wych. Pojedynczym inwestorom miasto udostępniło pomieszczenia w Urzędzie Miasta, gdzie zain-teresowani mogli zarówno zasięgnąć porad u kompetentnych urzędników i specjalistów, jak teżorganizować wzajemne spotkania w celu dopracowywania szczegółów swych inwestycji.

Tak więc obszar dawnych koszar nie został sprzedany jednemu inwestorowi, który po zrealizo-waniu inwestycji wyprzedałby, jak to często ma miejsce, poszczególne obiekty lub mieszkania, leczsprzedano tereny bezpośrednim użytkownikom, a ci – tworząc wspólnoty właścicieli – w dużymstopniu zadecydowali o ostatecznym kształcie swych domów lub mieszkań. Działania te przebiega-ły pod hasłem "Budujemy w partnerstwie z prywatnymi wspólnotami właścicieli”. Niezależnie odwsparcia organizacyjnego i doradztwa, gmina realizowała plan miejscowy i parcelację gruntów wścisłej współpracy z właścicielami. To oni decydowali, jak duże powierzchnie będą kupować i jakbędą je stosownie do swych możliwości zabudowywać.

W roku 2000 na terenie dawnych koszar francuskich mieszkały 2 tys. osób, powstało tam rów-nież 600 miejsc pracy. W roku 2010 ma tam mieszkać w sumie 6,5 tys. osób i powstać dalsze 1400miejsc pracy. Wśród mieszkańców nowych domów ok. 75% gospodarstw domowych stanowią wła-ściciele użytkujący własne powierzchnie, zaś 25% to lokatorzy wynajmujący powierzchnię od wła-ścicieli.

W wyniku różnego udziału samopomocy i różnych standardów wykonania, koszty budowy by-ły znacznie zróżnicowane, co pozwoliło na zakup mieszkania rodzinom, które w przeciwnym razienie mogłyby sobie na to pozwolić. Dzięki powstaniu wspólnot inwestorskich i znacznemu udziało-wi samopomocy, od samego początku istniały ścisłe więzy sąsiedzkie i wysoki stopień identyfikacjiz obszarem zamieszkania.


Jeśli chodzi o finansowanie przedsięwzięcia, to początkowe obiekcje banków wobec wspólnotinwestorskich zostały szybko przełamane. Największym problemem była sprzedaż powierzchniużytkowych, które większość interesantów pragnęła raczej wynajmować niż nabywać na własność.Ostatecznie właściciele (wspólnoty inwestorskie) zdecydowali się również na ich wynajmowanie.W roku 2000 nie wynajętych, względnie nie sprzedanych powierzchni użytkowych było zaledwie15-20%.

Ogólnie, eksperyment z restrukturyzacją Französische Viertel uważa się za udany. Obszar zostałzabudowany i wykazuje znacznie zróżnicowaną strukturę mieszkańców w dużej mierze poczuwa-jących się do odpowiedzialności za swoją dzielnicę. Grupy właścicieli i lokatorów przejmują opiekęnad poszczególnymi obszarami zieleni, odbywają się też regularne spotkania, tzw. „Jour fix”, gdzieomawia się bieżące problemy i rozwiązuje je bez zbędnej biurokracji. Powstało też forum mieszkań-ców i właścicieli „Forum Kwartał Francuski”. Wybudowane obiekty charakteryzują się bardzo zróż-nicowaną architekturą. Powstały liczne funkcje użytkowe o charakterze handlowym i usługowym,warsztaty rzemieślnicze (stolarnie, ślusarnie), a także obiekty o charakterze kulturalnym, jak uni-wersytet ludowy czy teatr kukiełkowy. Wszystko to sprawiło, że Französische Viertel zdobył pierw-szą nagrodę za innowacjęw konkursie krajowym „Udane osiedle – atrakcyjny kwartałmieszkalny –żywe sąsiedztwo”.

14.7. Zagłębie Ruhry – Projekt: IBA – Emscher Park

Obszar projektu Emscher Park jest regionem gospodarczo słabym, objętym głębokim procesemrestrukturyzacji. Położony jest na dawnym terenie przemysłowym Zagłębia Ruhry w północnymregionie kraju związkowego Północnej Nadrenii-Westfalii. W wyniku restrukturyzacji powstały tamolbrzymie obszary poprzemysłowe, wymagające radykalnej konwersji. Z dawnego regionu prze-mysłowego rzeki Emschy, na obszarze o długości 70 km i szerokości 15 km, położonym międzymiastami Duisburg na zachodzie i Hamm na wschodzie, wywędrowało w ciągu lat 80. i 90. okołomiliona osób. Dziś pozostało tam już tylko 2,5 mln mieszkańców.

Realizowana początkowo polityka masowego subwencjonowania umierającego przemysłu nieprzyniosła pozytywnych rezultatów. Dlatego na początku lat 90. wdrożono nowy program pod ha-słem „Restrukturyzacja w sytuacji braku wzrostu gospodarczo-społecznego realizowana w oparciuo zasadę trwałego i zrównoważonego rozwoju”.

14.7.1.Założenia i cele projektu "IBA – Emscher Park"

IBA to skrót od „Internationale Bauausstellung” – Międzynarodowej Wystawy Budowlanej. Jed-na z takich wystaw, mających już długą tradycję, obejmowała w latach osiemdziesiątych projektyrewitalizacji starej zabudowy miejskiej w Berlinie-Kreuzbergu. Od roku 1989, jako agentura krajuzwiązkowego Północnej Nadrenii Westfalii, IBA stała się organizatorem projektów ukazującychmożliwości restrukturyzacji obszarów poprzemysłowych w Zagłębiu Ruhry – szczególnie na wspo-mnianym obszarze rzeki Emschy. Głównymi tematami wystawy były:


➢ dekontaminacja na dużą skalę obszarów poprzemysłowych w celu przekształcenia zniszczonegokrajobrazu poprzemysłowego w park krajobrazowy,

➢ zachowanie zabytków techniki przemysłowej na tym obszarze,➢ realizacja i prezentacja projektów budownictwa mieszkalnego na terenach poprzemysłowych,➢ realizacja projektów związanych z tworzeniem nowych jakościowo miejsc pracy,➢ wspieranie i realizacja projektów socjalnych i kulturalnych.

Wspomniana agentura „IBA Emscher Park” była stowarzyszeniem, którego udziałowcami było 17miast i powiatów kraju związkowego Północnej Nadrenii-Westfalii. Stowarzyszenie to zatrudniało 25osób, jej fundusz wynosił 8 mln DM w skali roku. Same projekty, jako inwestycje na dużą skalę, fi-nansowane były ze środków kraju związkowego (środki pomocowe mieszkalnictwa i rewitalizacjimiast), Unii Europejskiej, federacji, miast-członków, różnych instytucji i inwestorów prywatnych.Realizacja wystawy, której eksponatami były wyniki wspomnianych wyżej działań projektowych,trwała 10 lat, do roku 1999.

14.7.2. Idea przewodnia i sposób formułowania projektów „IBA – Emscher Park”

Głównym założeniem było ukazanie wspólnej strategii rewitalizacyjnej, realizowanej w ramachwielu różnych projektów. Projekty miały służyć upowszechnianiu udanych przykładów restruktu-ryzacji w dziedzinie urbanistyki, ekologii, kultury i architektury. Ich efektem miało być wzmocnienieidentyfikacji mieszkańców ze swoim regionem oraz zainteresowanie nim inwestorów.

Projekty pochodziły z konkursu na pomysły i idee, ogłoszonego wśród lokalnej społeczności.Pomysłów takich napłynęło przeszło 400, a wybrano z nich ponad 100. Były one podstawą dla po-szukiwania realizatorów tych projektów.

14.7.3.Przykłady projektów

Każdy projekt miał realizować wysoką jakość funkcjonalną, ekologiczną i formalno-estetyczną.Sposób jego realizacji był przedmiotem 60 konkursów. Oto niektóre z projektów:

Park krajobrazowy

➢ Park krajobrazowy wzdłuż rzeki Emschy, szlaki wędrowne i spacerowe, drogi rowerowe z Duis-burga do Kamen,

➢ sześć regionalnych ciągów zieleni,➢ park krajobrazowy Duisburg-Nord,➢ ekologiczne przeobrażenie dawnych hałd pokopalnianych na punkty widokowe w Bottrop,➢ tworzenie obszarów ekologicznego rolnictwa.

Ekologiczna renaturyzacja rzeki Emschy

➢ Oczyszczenie rzeki Emschy (dawniej skanalizowanego ścieku) za pomocą zdecentralizowanegosystemu oczyszczania ścieków,

➢ renaturyzacja przebiegu i koryta rzeki Emschy,➢ budowa nowoczesnej oczyszczalni ścieków w Bottrop.


Centra kulturalne

➢ Przebudowa dawnej maszynowni huty Meiderich pod Duisburgiem na salę widowiskową dlakilku tysięcy widzów,

➢ przekształcenie kotłowni kopalni Zollverein XII w Essen na Centrum Designe,➢ adaptacja gazomierza w Oberhausen (117 m wysokości) na centrum wystaw artystycznych,➢ aranżacja pieców hutniczych Huty Thyssena w Duisburg Nord (Meiderich) na gigantyczną

„rzeźbę” dostępną do zwiedzania, z zastosowaniem kolorowych i laserowych efektów świetlnych.Dawna odlewnia mieści obecnie operę, dawny zbiornik do oczyszczania wody przemysłowejsłuży płetwonurkom, inne obiekty dostosowano do wspinaczek sportowych.

Centra nowych miejsc pracy

➢ Przebudowa licznych budynków fabrycznych na centra rzemiosła, terenów przemysłowych naparki technologiczne i naukowe, co pozwoliło na stworzenie ok. 1400 nowych miejsc pracy.

Mieszkalnictwo

W ramach projektów mieszkalnictwa powstało:

➢ 2,5 tys. nowych mieszkań, których budowa była wspierana ze środków publicznych,➢ 3 tys. mieszkań zostało zrewitalizowanych, głównie na obszarze dawnych dzielnic i osiedli ro-

botniczych, co nastąpiło dzięki wysokiemu udziałowi środków publicznych.

Tematami projektów mieszkalnictwa były:

➢ łączenie lokalizacji mieszkań z miejscami pracy (teren nieużytku poprzemysłowego w Bottrop),➢ mieszkania dogodne dla osób samotnie wychowujących dzieci, niepełnosprawnych, dla samot-

nych kobiet, seniorów,➢ projekty samopomocowe pod hasłem: "Budować prosto i samemu”.

Podczas realizacji „IBA – Emscher Park” w latach 1989-1999 zainwestowano w projekty łącznie 5mld DM. Wspomniane wyżej wstępne środki samej Agencji, mające jedynie generować wstępnądynamikę całego przedsięwzięcia (8 mln DM), stanowiły 1,6% wszystkich kosztów projektów.

Zrealizowane projekty stanowią zasadniczy impuls dla dalszych procesów restrukturyzacji naterenie dawnego Zagłębia Rurhy w ciągu następnych 10-20 lat. Stanowiły też największe pole do-świadczalne w dziedzinie restrukturyzacji obszarów poprzemysłowych w Europie.

Podrêcznik rewitalizacji - ngo.chorzow.eungo.chorzow.eu/_DOKUMENTY/podrecznik_rewitalizacji.pdf ·...

Documents

Transcript of Podrêcznik rewitalizacji - ngo.chorzow.eungo.chorzow.eu/_DOKUMENTY/podrecznik_rewitalizacji.pdf ·...