Adam Lapski - Chorzowianin.plchorzowianin.pl/uploads/userfiles/spacery_ulicami_chorzowa.pdf · Adam...

Adam Lapski

Spacery ulicami Chorzowa(Monografia ulic miasta z opisem zabytków i miejsc godnych uwagi)

Chorzów 2014

2

Wykaz skrótów bibliograficznych

ZBoWiD Związek Bojowników o Wolność i Demokrację

ROD Rodzinne Ogrody Działkowe

ul. ulica

m.in. między innymi

MRN Miejska Rada Narodowa

CHSM Chorzowska Spółdzielnia Mieszkaniowa

DTŚ Drogowa Trasa Średnicowa

KPP Komunistyczna Partia Pracy

WPKiW Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku

MORiS Miejski Ośrodek Rekreacji i Sportu

wł. właściwie

AKS Amatorski Klub Sportowy

PGR Państwowe Gospodarstwo Rolne

r. rok

ZK PGM Zakład Komunalny Przedsiębiorstwa Gospodarki Mieszkaniowej

KS Klub Sportowy

ZUS Zakład Ubezpieczeń Społecznych

cm centymetr

ha hektar

m2 metr kwadratowy

m3 metr sześcienny

m metr

mm milimetr

pl. plac

kg kilogram

bł. błogosławiony

św. święty

ks. ksiądz

bp biskup

3

max. maksymalnie

pow. powierzchnia

arch. architekt

pw. pod wezwaniem

ZCH Zakłady Chemiczne

poł. połowa

woj. wojewódzki

n.p.m. nad poziomem morza

mps maszynopis

t.r. tegoż roku

dn. dnia

SGGW Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego

hr. hrabia

wym. wymiary

o. ojciec

6

Adamieckiego Karola – ulica w dzielnicy Chorzów Stary, rozpoczyna się od ul. Legnickiej i prowadzi w stronę Zakładów Azotowych, jest równoległą do ul. G. Narutowicza.

Karol Adamiecki (18 III 1866 Dąbrowa Górnicza – 16 V 1933 Warszawa) – absolwent Wyższej Szkoły Rzemieślniczej w Łodzi oraz Instytutu Technologicznego w Petersburgu, gdzie uzyskał tytuł inżyniera technologa hutnictwa. Pracę zawodową rozpoczął w Hucie Bankowej w Dąbrowie Górniczej, później pracował jako dyrektor techniczny w Walcowni Rur i Żelaza w Jekatierinosławiu (dzisiaj Dniepropietrowsk na Ukrainie). Od 1911 r. kierownik Katedry Technologii Mechanicznej i Walcowania Politechniki Warszawskiej. Inicjator utworzenia Instytutu Naukowego Organizacji Pracy (później Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa). Zajmował się przede wszystkim efektywnością czasu pracy w hutnictwie. Opracował tzw. zasadę harmonizacji, prowadzącą do polepszenia efektywności pracy i wydajności produkcji. Jest autorem opracowania innowacyjnej metody kontroli jakości blach kotłowych a także konstruktorem urządzenia wykorzystywanego do pomiarów deformacji walców.

Warto zobaczyć:

Budynek mieszkalny dla urzędników Zakładów Azotowych u zbiegu ul. Adamieckiego 1 i ul. Maciejkowickiej, wzniesiony wg projektu Ludwika Wojtyczko, wykonanego wspólnie ze Stefanem Żeleńskim w 1930 r., w którym utrzymano nowoczesny modny wówczas styl modernizmu.

Po przeciwnej stronie ul. Adamieckiego i ul. Legnickiej 1 znajduje się budynek, w którym od 9 X 1998 r. mieści się siedziba Komendy Miejskiej Policji w Chorzowie. Trójkondygnacyjny budynek to dawny hotel robotniczy adaptowany na potrzeby policji, który w chwili oddania do użytku był jednym z najnowocześniejszych budynków policyjnych w Polsce. Znajduje się w nim ponad 80 pomieszczeń dla funkcjonariuszy, zaplecze techniczne wraz z garażami.

Akacjowa – ulica w Dzielnicy Chorzów Stary, leży na terenie tzw. Starego Węzłowca tuż przy granicy z Parkiem Śląskim. Węzłowiec (dawniej Wężowiec, nazwa pochodzi prawdopodobnie od dużej ilości gadów, które mogły gnieździć się w tym leśnym i łąkowym środowisku) to osada powstała pod koniec XVIII wieku. Po przeciwnej stronie ul. Siemianowickiej, ale już na terenie miasta Siemianowice Śląskie powstało nowe osiedle domów jednorodzinnych tzw. Osiedle Węzłowiec. Tuż obok realizowana jest nowa inwestycja mieszkaniowa Chorzowa, zwana Osiedle Planty Śląskie.

AKS (plac) – plac zlokalizowany w dzielnicy Chorzów Centrum. Zlokalizowany przed dawnym kompleksem sportowym Amatorskiego Klubu Sportowego. Dzieje tego klubu sięgają 1910 r. i związane są z dzielnicą Chorzów II – tzw. Pniokami, gdzie klub powstał. Dawny kompleks sportowy wybudowany wg projektu inż. Józefa Ćwiżewicza i inż. Eugeniusza Pogody otwarto 2 X 1927 r. przy parku miejskim w południowo – zachodniej części Góry Redena. Posiadał wówczas na powierzchni ok. 10 ha dwa boiska sportowe, w tym jeden z owalną bieżnią szutrową, dwa baseny kąpielowe z drewnianą wieżą do skoków, korty tenisowe i krykietowe, tereny do ćwiczeń wojskowych z torem przeszkód. Dzisiaj w tym miejscu stoi kompleks handlowy Carrefour AKS, który uruchomiono 27 IV 2005 r. Na dawnym boisku do piłki ręcznej znajduje się lodowisko, sezonowo prowadzone przez Miejski Ośrodek

7

Rekreacji i Sportu. Na ogrodzeniu od strony przystanku tramwajowego pozostał symbol AKS –u, zielona koniczynka. Spadkobiercą tradycji sportowych AKS-u jest dzisiejszy klub AKS Wyzwolenie, działający na stadionie lekkoatletycznym przy ul. J. Lompy.

Anny (św.) – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Klimzowiec). Równoległa do ul. Wiosennej i ul. Klimzy.

Anna – święta kościoła katolickiego, matka Maryi, Matki Bożej, a babka Pana Jezusa. W ikonografii przedstawiana jest jako starsza kobieta trzymająca na rękach swoją córkę oraz wnuka. Najbardziej rozpowszechniony i czczony jej wizerunek w postaci figurki znajduje się na Górze św. Anny (diecezja opolska), gdzie od pokoleń organizowane są pielgrzymki do jej sanktuarium.

Antoniowska – ulica w dzielnicy Chorzów Stary (Maciejkowice). Rozpoczyna się wjazdem od ul. Głównej i biegnie wzdłuż małego osiedla ze starym zespołem zabudowy patronackiej.

Warto zobaczyć:

Zespołem zabudowy patronackiej pod nr 1 - 7 wzniesionym dla pracowników pobliskiej kopalni Barbara – Chorzów oraz Zakładów Azotowych. Nazwa pochodzi od byłego obszaru dworskiego - folwarku Antonowiec (Antoniów, Antonienhof), na którym w latach 1945 – 1978 funkcjonował PGR. Obecnie działa tu Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna. Za zabudowaniami rozciąga się teren Rodzinnych Ogrodów Działkowych „Azalia” założonych w 1936 r.

Antoniów – ulica w dzielnicy Chorzów Stary (Maciejkowice). Nazwa jak w przypadku poprzedniej pochodzi od folwarku. Dojazd z ul. Głównej na ul. Kluczborską i później zjazd do ul. Antoniów.

Warto zobaczyć:

Drewniany krzyż - stojący przy wjeździe z ul. Kluczborskiej na Antoniów, który ustawiony został w prawdopodobnym miejscu pochówku mieszkańców Maciejkowic, którzy zmarli w czasie panujących często w XIX wieku na terenie Górnego Śląska epidemii m.in. cholery, czerwonki. Stąd miejsce to nazywane jest przez miejscowych „pole choleryczne”.

Tereny tzw. „Żabich Dołów” rozciągający się tuż za zabudowaniami Spółdzielni, które od 6 II 1997 r. są prawnie chronionym obszarem przyrodniczo – krajobrazowym, powstałym na pograniczu trzech miast: Chorzowa, Bytomia i Piekar Śląskich.

Armii Krajowej – ulica w dzielnicy Chorzów Batory biegnąca od granic Świętochłowic (ul. Katowicka) przy dawnym wiadukcie kolejowym do granic z Katowicami, gdzie jest ul. Gliwicką przy wyjeździe na Drogową Trasę Średnicową. Dawniej chorzowski odcinek tej jednej z dłuższych ulic aglomeracji, przechodzącej przez trzy miasta (Świętochłowice, Chorzów i Katowice) nosił następując nazwy: ul. Krakowska (w latach 1922-1939, wówczas jeszcze w granicach administracyjnych Wielkich Hajduk, które do Chorzowa przyłączone

8

zostały w kwietniu 1939 r.), Hermann-Göring Strasse (w latach 1939 – 1945), Armii Czerwonej (po II wojnie światowej). Obecna nazwa nawiązuje do organizacji zbrojnej polskiego podziemia, sformowanej 14 II 1942 r. rozkazem gen. Władysława Sikorskiego z utworzonego w listopadzie 1939 r. Związku Walki Zbrojnej, podporządkowana bezpośrednio Rządowi RP na uchodźctwie. Rozformowana 19 I 1945 r.

Pod koniec XIX wieku pojawił się tu tramwaj wąskotorowy, który kursował na linii Katowice–Hajduki-Królewska Huta oraz Hajduki-Świętochłowice, a od 1912 r. ułożono już linię normalnych torów. Większość zabudowy ul. Armii Krajowej pochodzi z przełomu XIX i XX wieku.

Warto zobaczyć:

Budynek dawnej szkoły powszechnej – ul. Armii Krajowej nr 10 i 12, składa się z dwóch połączonych obiektów. Ten z parceli nr 10 jest nieco starszy i pochodzi prawdopodobnie z lat 70. XIX wieku, drugi z parceli nr 12 wzniesiono w 1904 r. wg projektu arch. Arthura Niestroja w stylu historycznym. Oba budynki wzniesione na planie prostokąta w tradycyjnej konwencji z czerwonej cegły licówki.

Budynek dawnego hotelu u zbiegu ulic Armii Krajowej 55 i Bojowników o Wolność i Demokrację 60. Obiekt wzniesiony w latach 1897-1898 wg projektu Franciszka Wieczorka z Królewskiej Huty dla właściciela Górnych Hajduk Józefa Kowatza. Od chwili otwarcia do 1903 r., kiedy nastąpiło połączenie Dolnych i Górnych Hajduk w jeden organizm miejski Bismarckütte, hotel nosił nazwę „Pod Zielonym Dębem” ( Zur Grünen Eiche), później - do 1922 r. zwał się „Pod Żelaznym Kanclerzem” (Zur Eisernen Kanzler, chodzi tu o Kanclerza Otto von Bismacka), a następnie zmienił nazwę na „Śląski”. Od 1905 r. do 1939 r. właścicielem był Ludwik Goldstein. Z chwilą wybuchu wojny hotel, jako własność żydowska został skonfiskowany i prawdopodobnie zamknięty. Po wojnie w parterze działała restauracja, a część hotelowa zamieniona została na mieszkania czynszowe.

Budynek dworca kolejowego – ul. Armii Krajowej 46, wzniesiony w 1913 r. wg projektu sporządzonego przez ówczesną Królewską Dyrekcję Kolejową w Katowicach z 1911 r. (Königliche Eisenbahn-Direktion). Jest to obiekt założony na planie prostokąta utrzymany w konwencji modernistycznej, w części dwu lub trójkondygnacyjny w skład którego wchodzi kilka połączonych ze sobą brył o zróżnicowanych elewacjach tynkowanych na gładko, a całość nakryta jest wielopołaciowymi dachami.

Dawny budynek szkolny – ul. Armii Krajowej 79 - 81, wybudowany w 1865 r. wg projektu Dominika Dreschera, w stylu historycznym z cegły, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, z trzecią kondygnacją ukrytą pod wysokim, symetrycznym, kombinowanym dachem. Budynek na planie prostokąta, złożony z dwóch zestawionych ze sobą brył. Fasada ozdobiona trójkątnymi szczytami wieńczącymi ryzality. Dawniej funkcjonowały tu dwie szkoły powszechne nr XL (specjalna) i nr XLI – koedukacyjna.

Asnyka Adama – ulica w dzielnicy Chorzów Batory na terenie osiedla Batory tzw. Starego Osiedla powstałego w latach 50. XX wieku.

Asnyk Adam (11 IX 1838 Kalisz – 2 VIII 1897 Kraków) –dr filozofii, polski poeta, dramaturg epoki

9

pozytywizmu. Uczestnik powstania styczniowego 1863 r. Twórca trzydziestu filozoficzno–refleksyjnych sonetów z lat 1883–1894, opatrzonych tytułem „Nad głębinami” oraz wierszy wydanych w czterech tomach pt. „Poezje”.

Astrów – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum na terenie osidla Różanka położonego przy Parku Róż (zob. ul. Żwirki i Wigury).

Atrakcji (plac) – plac zlokalizowany jest przed bramą główną do Śląskiego Wesołego Miasteczka w Parku Śląskim przy linii tramwajowej łączącej Chorzów z Katowicami. Nazwa nawiązuje do atrakcji – urządzeń rozrywkowych znajdujących się na terenie lunaparku. Samo Wesołe Miasteczko powstało w 1959 r. na powierzchni ok. 40 ha, z czego większość zajęta jest przez centralnie położony staw.

Azotowa – ulica zlokalizowana w dzielnicy Chorzów III (Stary). Dojazd z ul. K. Adamieckiego. Nazwa nawiązuje do zlokalizowanych tuż przy ulicy Zakładów Azotowych (zob. ul. G. Narutowicza).

12

Bałtycka – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Biegnie od ulicy H. Dąbrowskiego, przez ul. Wolności, równolegle do DTŚ i w stronę dolinę rzeki Rawy, gdzie kończy się wjazdem na teren ZK PGM. Nazwa odnosi się do Morza Bałtyckiego, które stanowi północną naturalną granicę Polski.

Warto zobaczyć:

Krzyż przydrożny – stoi na tle ekranu zasłaniającego DTŚ i został przeniesiony w to miejsce w 1995 r. wraz z budową trasy. Wzniesiony prawdopodobnie na przełomie XVIII i XIX wieku, o czym świadczą delikatne formy neogotyckie krzyża. Wykonany z białego marmuru, składa się z krzyża właściwego z figurą Chrystusa, trzonu z niszą kapliczkową, w której ustawiona jest polichromowana figura Matki Bożej Bolesnej oraz cokołu, gdzie pierwotnie była inskrypcja (dzisiaj zatarta, prawdopodobnie wykonana w języku niemieckim). Całość otoczona ażurowym, kutym ogrodzeniem. Po przeciwnej stronie ul. Bałtyckiej stoją ciekawe budynki mieszkalne. Przy ul. Bałtyckiej 1, w którym prawdopodobnie mieszkał oprawca z obozu pracy w Świętochłowicach Zgodzie, Samuel Morel. Przy Bałtyckiej 2 mieści się dawny budynek dla urzędników zlokalizowanej w miejscu kopalni Król (szyb Bismarck, eksploatowany w latach 1869 – 1928). Budynek wzniesiony został w 1923 r. wg projektu Aleksandra Globisza w formie stylizowanego dworku. Natomiast na rogu Bałtyckiej i Wolności 152 stoi kamienica narożna z 1910 r. autorstwa H. Madeja. Przylega do niej kamienica przy Wolności 150 z 1899 r. autorstwa Philipe Kolenda.

Bankowa – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście) – jest łącznikiem między ul. Dąbrowskiego a ul. F. Chopina (Szopena). Nazwa pochodzi od budynku banku, który frontem stoi do ul. F. Chopina.

Warto zobaczyć:

Budynek banku – wzniesiony w 1927 r. wg projektu Stanisława Szcześniaka, w stylu ekspresjonistycznym i składa się z części bankowej - z dużą salą operacyjną banku, zdobioną klasycznymi filarami i bogatą sztukaterią - oraz części mieszkalnej, od ul. Bankowej, z charakterystycznymi przejściami na wewnętrzny dziedziniec. Warto zwrócić uwagę na cztery herby miast (Królewskiej Huty, Świętochłowic, Lublińca oraz Tarnowskich Gór) umieszczone pod gzymsem dachu na pilastrach.

Barbary (św.) – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Klimzowiec) – biegnie od ul. J. Gałeczki do ul. Klimzy. Ulica związana z jedną z najpopularniejszych na Śląsku świętych kościoła katolickiego.

Barbara - święta kościoła katolickiego – dziewica i męczennica, zmarła ok. 305 r. za panowania cesarza Galeriusza, który okrutnie prześladował chrześcijan. Barbara jest patronką dobrej śmierci. Czczona jest przede wszystkim przez górników, ale także marynarzy, żołnierzy, więźniów i wszystkich tych, którzy narażeni są na nagłą śmierć bowiem. Jej atrybutami są: wieża, miecz, kielich z hostią, palma męczeństwa.

Warto zobaczyć:

Przy ul. św. Barbary 1 jeden z najstarszych budynków tej części miasta zwanego Klimzowiec.

13

Wybudowany został w 1855 r. a jego pierwszym właścicielem był Walenty Skalbania. Jest to parterowy murowany budynek, wzniesiony na planie prostokąta, z wejściem na osi budynku. Dom posiada poddasze, a całość nakryta jest dwuspadowym dachem. Przed domem rozciąga się ogrodzona część starego ogrodu. Tuż przy ogrodzeniu w narożniku od strony ul. J. Gałeczki i ul. św. Barbary stoi przydrożny krzyż z figurą Chrystusa i usytuowaną w trzonie zamykaną niszą kapliczkową z małą figurką Matki Bożej. Powstał prawdopodobnie na przełomie XIX i XX wieku, jako krzyż graniczny bowiem przy ul. św. Barbary kończyła się niegdyś pierwotna i historyczna zabudowa Klimzowca, a dalej za domem rozciągały się kiedyś pola i łąki. Warto przy okazji wspomnieć, że w budynku czynszowym przy ul. Św. Barbary 3 urodził się Juliusz Grządziel (11 IV 1896 Chorzów – Klimzowiec – 18 IV 1973 Chicago USA), znany piewcą Klimzowca i Śląska.

Barska – ulica w dzielnicy Chorzów II – łączy ul. P. Stalmacha i ul. 23 Czerwca. Nazwa pochodzi od miasta Bar (Podole – Ukraina, nad rzeką Rów). Wcześniej wieś Rów należała do połowy XVII wieku do rodu Odrowążów. Później za sprawą królowej Bony, która stała się właścicielką tych ziem zmieniono nazwę Rowu na Bar, co było pamiątką pochodzenia Bony z włoskiego księstwa Bari. W XVI wieku wybudowano nowy zamek z czterema basztami, który w połowie XVII wieku zdobyty został przez wojska tureckie. Odzyskany w 1674 przez króla Jana III Sobieskiego. Później miasto związane było z Konfederacją Barską, zawiązaną w 1768 r. w obronie wiary katolickiej, niepodległości Rzeczpospolitej, przeciw królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu oraz reformom dawnych swobód szlacheckich. Walki konfederatów pod wodzą Kazimierza Pułaskiego trwały aż do 18 VIII 1772 r. Wcześniej, bo już 5 VII 1772 r. nastąpił Pierwszy rozbiór Rzeczpospolitej. Przy tej ulicy od 1962 r. mieści się przeniesione sprzed budynku dawnej Hali Targowej największe w mieście targowisko.

Warto zobaczyć:

Przy ul. Barskiej, ul. P. Stalmacha i części Placu A. Mickiewicza znajduje się kompleks budynków CHSM zwane potocznie „bauferajnem” (od niemieckiego bau verein - towarzystwo budowlane), wzniesionych w latach 1913–1915 wg projektu Fritza Meistera, w stylu modernistycznym. Wpierw wybudowano sześć połączonych ze sobą budynków przy obecnym Placu A. Mickiewicza, uzyskując w ten sposób 47 mieszkań i rogowym sklepem. Druga część budynków od ul. Barskiej i ul. P. Stalmacha wzniesiona została w latach 1914 i 1915 r. Powstało wówczas osiem budynków, które połączono z pozostałymi budynkami z pl. Mickiewicza, tworząc tym samym zwartą zabudowę tego terenu. Grupa ośmiu budynków od strony ul. Barskiej i ul P. Stalmacha dała łącznie 74 mieszkania i drugi narożny lokal sklepowy.

Batorego Stefana – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Jest obok ul. Armii Krajowej główną arterią komunikacyjną dzielnicy. Rozciąga się od połączenia przy ul. Szpitalnej a kończy się rondem im. ks. prałata Franciszka Gębały oraz wyjazdem z miasta na DTŚ i autostradę A-4. Dawniej kończyła się przy ul. Granicznej i ul. Podmiejskiej. Jej przedłużenie powstało po II wojnie światowej.

Stefan Batory – (27 IX 1533 w Szilágysomlyó - 12 XII 1586 Grodno) – od 1571 r. książę siedmiogrodzki, a od 1576 r. król Polski, po ślubie z Anną Jagiellonką, córką Zygmunta I Starego. W czasie swego panowania zmusił do uległości Gdańsk, prowadząc z nim wojnę, zwłaszcza ekonomiczną, polegającą na spławie zboża przez port w Elblągu. W 1579 r. podjął wojnę z Rosją

14

o Inflanty, które odzyskał i zawarł z nią rozejm w 1582 r. Był twórcą Trybunału Koronnego (1578 r.) i Litewskiego (1581 r.), a także tzw. piechoty wybranieckiej. Jest również założycielem w 1578 r. Akademii Wileńskiej. Jako gorliwy katolik przestrzegał równocześnie zasad tolerancji religijnej. Zmarł w Grodnie, ale pochowany został w Katedrze Wawelskiej w Krakowie.

Warto zobaczyć:

Budynek Domu Kultury „Batory” – wzniesiony w końcu XIX wieku jako lokal rozrywkowy, którego właścicielem był Hugo Gerntke. W 1919 r. budynek zakupiony został przez parafię Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny na potrzeby Katolickiego Domu Związkowego. Wówczas od strony dużej Sali dobudowano przybudówkę, a w 1928 r. prowadzono prace remontowe wewnątrz budynku. Od 1946 r. w budynku działał Zakładowy Dom Kultury huty „Batory”. W 1996 r. nastąpiło przekazanie budynku na rzecz miasta, które prowadzi w nim Miejski Dom Kultury „Batory”. W latach 1994 – 1997 budynek przeszedł gruntowny remont, który przywrócił mu dawny blask.

Budynek dawnego hotelu robotniczego przy nr 17 – obiekt użyteczności publicznej tzw. budynek opieki socjalnej (Arbeiterheim), wzniesiony w 1905 r. w stylu historyzmu, w którym mogli mieszkać samotni robotnicy pracujący w hucie. Po wojnie przez długie lata w budynku tym miało swoją siedzibę zakładowe laboratorium.

Budynki przy nr 31 i 33 – wzniesione w 1898 r. jako wolnostojące obiekty mieszkalne typu podmiejskiej wilii, wg projektu Frantza Grünefelda z Katowic, w stylu historycznym, z czerwonej tradycyjnej cegły licówki stanowiące wówczas budynki mieszkalne pracowników administracji huty „Bismarcka”.

Willa przy nr 35 – budynek dawnej willi dyrektora huty Bismarcka Clausa Kallenborna tzw. Kasyno. Wzniesiony został w 1916 r. w stylu modernistycznym z elementami neorenesansowymi, wg projektu Arthura Junga, stojący w otoczeniu niewielkiego parku. Na parterze znajdował się wówczas reprezentacyjny hol, z którego przechodziło się do gabinetu dyrektora, jadalni, logi, saloniku i przedsionka. W oknie holu umieszczony jest przepiękny witraż figuralny, składający się z prostokątnych szybek z tzw. szkła katedralnego, wykonany prawdopodobnie w berlińskiej pracowni Gottfrida Heinersdorffa; przedstawia m.in. kopie renesansowego malarstwa, motywy heraldyczne i symboliczne. Mamy więc na nim m.in. kopię obrazu Albrechta Dürera oraz portret Sebastiana Munstera, będący kopią obrazu Christopha Ambergera. Elewacja zewnętrzna dekorowana jest płaskorzeźbami stanowiącymi alegorie obfitości i dostatku. Budynek nakryty został mansardowym dachem ze szczytami i lukarnami.

Willa przy nr 44 – neogotycka willa w otoczeniu parkowym, wzniesiona w stylu secesyjnym w latach 1905 – 1906, wg projektu Ignatza Grünfelda. Pierwotnie była to willa dyrektora huty „Bismarck” Emila Marxa, a po II wojnie światowej do 1993 r. mieściło się tu zakładowe przedszkole huty „Batory”. Obecny właściciel willi przywrócił pierwotny wygląd zewnętrzny i wewnętrzny budowli oraz otoczenia. W tym samym miejscu co niegdyś pojawiły się korty tenisowe. Teren wokół willi został uporządkowany a szlachetny drzewostan poddano odpowiedniej pielęgnacji. Wytyczono nowe żwirowe alejki i ustawiono dwie małe ogrodowe fontanny. Ponadto wyremontowano dawny dom ogrodnika, a wyburzono wszelkie przybudówki i szopy. Sam budynek wzniesiony z tradycyjnej cegły licówki, nietynkowany ozdobiony od frontu płaskorzeźby przedstawiające apoteozę hutnictwa, górnictwa i handlu, nakryty czterospadowym dachem

15

pokrytych dachówką ceramiczną. W narożniku budynku od strony ulicy znajduje się portal wejściowy poprzedzony podjazdem nakrytym trójspadowym daszkiem wspartym na filarach. W budynku warto zobaczyć imponujący hol główny, który wysoki jest na dwie kondygnacje i znajdujący się w holu secesyjny witraż z motywami roślinnymi wykonany wg projektu Ryszarda Schleina z Zittau. Ponadto w willi zachowany został pierwotny układ pokoi i dawnego wyposażenia m.in. boazerie, stolarka drzwiowa, stiuki, kominki oraz wzorzyste posadzki.

Kościół Jezusa Chrystusa Dobrego Pasterza - jest najmłodszą i najdalej na południe wysuniętą parafią Chorzowa. Parafia powstała dla mieszkańców tzw. Starego Osiedla oraz osiedli ks. Czempiela i Hutników (dawniej XXV- i XXX-lecia. Autorem projektu kościoła był inż. Mieczysława Paneth, a wystrój wnętrza zaprojektowali plastycy: Józef Kołodziejczyk i Andrzej Kuczok. Budowę świątyni prowadzili księża proboszczowie: Franciszek Gębała i Zygfryd Wieleba. Jeszcze przed erygowaniem nowej parafii i przystąpieniu do budowy nowej świątyni 17 X 1981 r. na placu przy ul. Stefana Batorego ustawiono krzyż, który wraz z parcelą poświęcił bp Herbert Bednorz. W lipcu 1982 r. powstała tymczasowa kaplica, w której odprawiano liturgię. Krzyż ten wkomponowany został w stojącą dziś przy placu kościelnym kapliczką maryjną. Kamień węgielny poświęcony przez papieża Jana Pawła II 20 VI 1983 r. podczas drugiej pielgrzymki do ojczyzny wmurowany został przez ks. bp Damian Zimoń 14 V 1986 r., który 2 XII 1989 r. konsekrował nowy kościół. Jest to orientowana budowla typu halowego, w kształcie namiotu o przekroju trójkąta z dwuspadowym dachem oraz 34,5 metrową wieżą również o przekroju trójkąta wzniesioną po północnej stronie kościoła. Całość kościoła ma ok. 2 tys. m2 powierzchni i 588 miejsc w ławkach. Kolejne lata związane były z pracami wykończeniowymi dotyczącymi wystroju wnętrza i obejścia kościoła z zabudowaniami plebanii z domem parafialnym. Stopniowo w świątyni umieszczono: figurę Jezusa Chrystusa Dobrego Pasterza (1997), figurę Ducha Świętego (1999) oraz witraże (frontowy i boczny) i stacje Drogi Krzyżowej (2001). Parafia posiada własny cmentarz usytuowany przy ul. Niedźwiedziniec.

Batorego Stefana (pl.) – plac w dzielnicy Chorzów Batory leżący pomiędzy ul. Dyrekcyjną a ul. Szpitalną stanowiący mały zieleniec przy dawnym szpitalu.

Bema Józefa (gen.) – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Jest ulicą łącznikową między ul. Dyrekcyjną, a ul. Wrocławską. Przy nr 2 i 4 stoją kamienice zbudowane w 1929 r. w stylu modernistycznym z elementami ekspresjonizmu. Wchodzą one w skład zabytkowych budynków stojących również od strony ul. Dyrekcyjnej 2 i 4 oraz ul. St. Batorego 13.

Bem Józef – (14 III 1794 Tarnów – 10 XII 1850 Aleppo w Syrii) – polski generał, artylerzysta, uczestnik powstania listopadowego 1830-1831 (brał udział m.in. w walkach pod Iganiami i Ostrołęką), dowódca armii węgierskiej podczas powstania węgierskiego 1848-1849.

Beskidzka – ulica w dzielnicy Chorzów II. Powstała w 1960 r. wraz z rozpoczęciem inwestycji budowy nowego osiedla mieszkaniowego CHSM i ZK PGM z lata 1968 – 1975 oraz domków jednorodzinnych budowanych przez pracowników kopalni „Barbara – Chorzów” zlokalizowanych przy ul. Sztygarskiej, Lipińskiej i Gołębiej. Nazwa geograficzna odnosząca się do pasma górskiego Beskidy, które są grupą pasm górskich w Karpatach Zewnętrznych.

16

W skład polskiej części Beskidów tzw. Beskidów Zachodnich wchodzą m.in. Beskid Śląski (Skrzyczne 1257 m n.p.m.), Beskid Mały (Czupel 933 m n.p.m.), Beskid Żywiecki (Babia Góra 1725 m n.p.m.), Beskid Makowski (Lubomir 904 m n.p.m.), Beskid Wyspowy (Mogielica 1170 m n.p.m.), Gorce (Turbacz 1310 m n.p.m.) oraz Beskid Sądecki (Radziejowa 1262 m n.p.m.).

Boczna – ulica w dzielnicy Chorzów II – biegnie od ul. W. Reymonta do ul. Wandy, a dalej w dół do skrzyżowania z ul. Żołnierzy Września i Beskidzką. Przy tej ulicy stoją trzy dziesięciopiętrowe budynki wzniesione w latach 1975-1977. Po przeciwnej stronie zlokalizowany jest zespół parterowych pawilonów handlowo – usługowych.

Bogedaina Bernarda (ks. bp) – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście) – jest boczną ulicą od ul. T. Kościuszki dochodzącą do ul. Fr. Karpińskiego. Zabudowę tej ulicy w przeważającej mierze stanowią kamienice czynszowe, pochodzące z końca XIX i początku XX wieku. Nazwa funkcjonuje na planach miasta już od 1926 r. W czasie II wojny światowej ulica nosiła nazwę Gutenbergstrasse.

Bogedain Bernard (ks. bp) - (11 XI 1810 Wróblin koło Głogowa – 17 IX 1860 Pszczyna) – ksiądz katolicki, radca i główny inspektor szkolny, poseł sejmu pruskiego, biskup pomocniczy (sufragan) wrocławski w latach 1858-1860. Ukończył w 1834 r. seminarium duchowne w Poznaniu i tegoż roku wyświęcony został na kapłana przez abpa gnieźnieńsko–poznańskiego, Marcina Dunina. Pracował m.in. w Grodzisku, Bydgoszczy, Poznaniu i Paradyżu. Znany przede wszystkim jako radca szkolny i wizytator szkół ludowych na Górnym Śląsku, gdzie zabiegał o naukę języka polskiego, choć z pochodzenia był Niemcem. Był również zwolennikiem prowadzenia duszpasterstwa parafialnego w języku polskim.

Bojowników o Wolność i Demokrację – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum – łaczy ul. Hajducką z ul. Armii Krajowej, gdzie w okolicy stadionu „KS Ruch” biegnie pod nią DTŚ. Ulica powstała w 1936 r. i nosiła wówczas nazwę ul. Chorzowska. W 1945 r. przemianowano ją na ul. Pawła Dombka, a w 1952 r. na aleję Józefa Stalina. W 1956 r. otrzymała obecną nazwę. Przy alei usytuowanych jest 18 domków jednorodzinnych z ogrodami. Po ich przeciwnej stronie usytuowane są Rodzinne Ogrody Działkowe „Augustyna Czarneckiego” założone w 1905 r. (imię Czarneckiego nadano im w 1946 r.). Wraz z budową DTŚ teren ogrodów znacznie uległ znacznemu zmniejszeniu. W 1906 r., tuż przy torach tramwajowym, wzniesiono budynek wraz z restauracją i zapleczem, który obecnie służy jako ogrodowa świetlica i biura zarządu. Nazwa ulicy nawiązuje do utworzonego w 1949 r. Związku Bojowników o Wolność i Demokrację, skupiający organizacje kombatanckie i byłych więźniów hitlerowskich obozów koncentracyjnych. Po 1990 r. ZBoWiD przekształcono w Związek Kombatantów Rzeczypospolitej Polskiej i Byłych Więźniów Politycznych. Tablicę pamiątkowa poświęcona Augustynowi Czarneckiemu (1883 – 1939) zobaczymy na budynku przy ul. Wolności 80.

Bonczyka Norberta (ks.) – ulica w dzielnicy Chorzów II – jest krótką ulicą łącznikową między ul. T. Kalidego z ul. 11 Listopada.

17

Bonczyk Norbert – (6 VI 1837 Bytom Miechowice – 18 II 1893 Bytom) – ksiądz katolicki, poeta, działacz narodowy i społeczny, orędownik czystości mowy polskiej i polskości na Górnym Śląsku. Zwany „Śląskim Homerem” i znany z takich utworów jak „Stary Kościół Miechowski (1879) oraz „Góra Chełmska” (1886). W 1869 r. założył pierwsze polskie „Kasyno”, a w 1871 r. w Bytomiu Towarzystwo św. Alojzego, którego celem było m.in. szerzenie kultury i oświaty wśród młodzieży śląskiej.

Bożogrobców – ulica w dzielnicy Chorzów Stary – biegnie od ul. Siemianowickiej do Placu św. Jana po drugiej stronie wzgórza, na którym stoi starochorzowski kościół katolicki św. Marii Magdaleny. Dawniej ulica nosiła nazwę Kościelna. Obecna nazwa związana jest z zakonnikami Zakonu Rycerskiego Stróżów Grobu Bożego w Jerozolimie, zwanymi popularnie bożogrobcami, którzy 24 VI 1257 r. z nadania księcia opolsko-raciborskiego Władysława otrzymali tutejsze ziemie. Byli to zakonnicy przybyli z Miechowa (Małopolska), którzy zrazu przystąpili do odbudowy wsi, którą jak mówi tradycja zniszczyły najazdy Tatarów. Zasłynęli z budowy kościoła i szpitala pw. Ducha Świętego, przeniesionego później do Bytomia. Pierwsza wzmianka o parafii pochodzi natomiast z 1325 roku, sporządzono ją na okoliczność przekazywania tzw. świętopietrza. Pierwsza świątynia spłonęła prawdopodobnie w czasie najazdów husyckich w 1430 roku. Następny kościół, również drewniany, przetrwał do 1590 roku, wtedy postanowiono wznieść trzecią świątynię, ale już murowaną. Kościół ten funkcjonował do czasu wzniesienia w 1721 roku czwartej już świątyni, która spłonęła w dzień odpustu parafialnego 27 lipca 1782 roku. Po trzech latach od tragedii mieszkańcy wsi wraz z księdzem proboszczem Ludwikiem Bojarskim odbudowali kościół, który ze względu na duży wzrost liczby parafian w 1888 r. rozebrano.

Warto zobaczyć:

Kościół parafialny pw. św. Marii Magdaleny w Chorzowie Starym zlokalizowany jest na jednym z najwyższych wzniesień Wzgórz Chorzowskich, na wysokości 319 m n.p.m. Autorem projektu świątyni był Józef Ebers z Wrocławia. Prace nad jej realizacją trwały od 1889 do 1892 roku. Kamień węgielny pod budowę poświęcił ks. proboszcz Franciszek Kania, poświęcenie kościoła miało miejsce 19 grudnia 1892 roku przez ks. dziekana Michalskiego z Lipin (dzielnica Świętochłowic), natomiast konsekracja dokonana została w 1895 roku w uroczystość Wniebowstąpienia Pańskiego. Jest to monumentalna ceglana, neogotycka, trójnawowa świątynia typu halowego, na planie krzyża łacińskiego, gdzie w zachodniej fasadzie z kruchtą wejściową wznosi się wysoka na 75 metrów wieża z dzwonami i czterema polami zegarowymi nakryta stożkowym hełmem z czterema narożnymi sterczynami. Korpus kościoła jest trójprzęsłowy, zewnętrznie przyporowany, okna w ostrołukowych arkadach. Nawa główna jest dwukrotnie szersza od naw bocznych. Nawy te nakryte są krzyżowo-żebrowym sklepieniem z łukami podsklepiennymi, a żebra sklepienia spływają na masywne kolumny o gładkich trzonach z wykrojowymi głowicami i talerzowymi bazami. Prezbiterium poprzedzone jednym przęsłem zamknięte jest połową ośmioboku. W jego centrum stoi ołtarz główny, nawiązujący do gotyckich ołtarzy szafkowych, z retabulum w postaci trójskrzydłowego tryptyku. Środkowy obraz ołtarza przedstawia Chrystusa i klęczącą obok Marię Magdalenę (tzw. scena Noli me tangere), lewy obraz przedstawia św. Izydora, jako orzącego chłopa, któremu w pracy pomaga anioł, natomiast prawy obraz przedstawia św. Floriana w stroju legionisty rzymskiego. Powyżej ustawiony jest centralnie obraz Matki Bożej

18

Częstochowskiej, a po bokach 4 obrazy świętych stylizowane w formie ikon. Przy lewym filarze prezbiterium ustawiona jest neogotycka ambona z bogato rzeźbionym koszem, gdzie w płycinach mamy przedstawienia czterech Ewangelistów oraz sceny chrztu Pana Jezusa. Pod amboną stoi pełnoplastyczna figura św. Józefa z Dzieciątkiem. Na chórze w zachodniej części kościoła ustawione są organy z przełomu XIX i XX wieku wykonane w rybnickim zakładzie Durschlag. W 1932 roku wnętrze kościoła zostało pokryte bogatą polichromią autorstwa krakowskiego profesora J. Makarewicza, którą niestety zamalowano w 1972 roku. Bożogrobcy chorzowscy opiekowali się chorzowską parafią do kasaty dóbr kościelnych, dokonanej przez władze pruskie w 1810 r. Po tym rządy parafią przejęło duchowieństwo diecezjalne. Wpisany na listę zabytków woj. śląskiego. Warto wspomnieć, że z tej parafii pochodzi beatyfikowany przez Jana Pawła II w 1999 r. jeden ze 108 męczenników II wojny światowej, o. Ludwik Mzyk, żyjący w latach 1905-1940.

Przy ul. Bożogrobców możemy zobaczyć ponadto kilkanaście kamienic czynszowych pochodzących z przełomu XIX i XX wieku. Na uwagę zasługuje kamienica pod nr 1 wzniesiona w 1906 r. z elementami secesyjnymi, jak również ciekawa kamienica przy nr 34 zlokalizowana naprzeciw kościoła. Pochodzi ona z 1911 r. i jest autorstwa Karola Eitnera. Idąc ulicą Bożogrobców natkniemy się również na pozostałości zabudowy wiejskiej z I poł. XIX w. m.in. przy nr 20 i 22. Podobna zabudowa chłopska znajduje się przy Pl. św. Jana – obiekty wpisane są na listę zabytków woj. śląskiego. Natomiast przy ul. Bożogrobców 31, obok kościoła, warto zwrócić uwagę na budynek plebanii wzniesiony wg. projektów Ludwika Schneidera z 1903 r. Ulica Bożogrobców kończy się budynkiem – czynszówką pod numerem 48, a dalej przechodzi już w Plac św. Jana.

Brzezińska – ulica w dzielnicy Chorzów Stary (Maciejkowice) – łączy ul. Kluczborską z ul. M. Langiewicza. Nazwa pochodzi od położonych nieopodal Brzezin Śląskich (dzielnica Piekar Śląskich), do których dojedziemy ul. Kluczborską.

Warto zobaczyć:

Kościół parafialny pw. Matki Bożej Nieustającej Pomocy i św. Rozalii. Parafia należąca do dekanatu michałowickiego oficjalnie zatwierdzona została przez bpa Herberta Bednorza w 1984 r., wpierw działała jako kuracja od 1958 r. W tym też roku zaadaptowano na cele kultu religijnego budynek gospodarczy, który przetrwał jako kościół do 2003 r., kiedy to abp Damian Zimoń wydał zgodę na budowę nowej świątyni. Obecnie budynek nowej świątyni z charakterystyczną wieżą jest zewnętrznie otynkowany i zadaszony. Trwają prace nad wykończeniem wnętrza.

Budynek dawnej szkoły przy nr 1a - budynek szkolny pochodzi z przed 1868 r. i był wówczas jednym z najstarszych w mieście. Zmodernizowano go w 1906 r. Był siedzibą szkoły powszechnej nr XXX otwartej w roku szkolnym 1923/1924. Obecnie mieści się tu Przedszkole nr 22.

Brzozowa – ulica w dzielnicy Chorzów Batory na tzw. Osiedlu Hutników (dawniej osiedle XXX-lecia PRL), zlokalizowanym za nasypem kolejki piaskowej. Jest to jedno z najdalej wysuniętych na południe osiedli w mieście. Nazwa ulicy nawiązuje do nazw ulic z osiedla domków jednorodzinnych z lata 50. i 60. ubiegłego wieku, mieszczących się po przeciwnej

19

stronie ul. Stefana Batorego, gdzie wszystkie noszą nazwy różnych gatunków drzew. Budynki wznoszone były sukcesywnie w latach 1975 – 1985.

Budryka Witolda – ulica w dzielnicy Chorzów Stary (Maciejkowice), na granicy z Siemianowicami Śląskimi (dzielnica Michałkowice). Pod koniec lat 80. XX wieku wzniesiono tu osiedle mieszkaniowe, trzy bloki mieszkalne znajdują się w granicach miasta Chorzowa (numery 1, 3, 9), a pozostałe pięć na terenie Siemianowic Śląskich. W 1991 r. osiedle to zaczęto nazywać potocznie Falklandami. Ówczesne władze miast nie umiały się porozumieć co do kwestii nazwy osiedla, co niektórym kojarzyło się z wojną o Falklandy z 1982 r. (wyspy na południowym Atlantyku), prowadzoną między Wielką Brytanią a Argentyną.

Budryk Witold – (8 III 1891 Białystok – 18 XI 1958 Kraków) – polski inżynier górnictwa, profesor i rektor Akademii Górniczo–Hutniczej w Krakowie (dawna Akademia Górnicza), więzień obozów koncentracyjnych w Sachsenhausen i Oranienburgu, członek Polskiej Akademii Nauk. Zajmował się wentylacją kopalń, zwalczaniem pożarów podziemnych, hydromechaniką górniczą, eksploatacją złóż, mechaniką przemieszczeń górotworu, technologią chemiczną. Stworzył oryginalną polską szkołę inżynierów górniczych, zwaną szkołą Budryka.

Bytkowska – ulica w dzielnicy Chorzów Stary, biegnie od ul. Bożogrobców na skrzyżowaniu z ul. J. Kasprowicza opadając lekko w dół w kierunku nieużytków i pól uprawnych zlokalizowanych na granicy Chorzowa i Siemianowic Śląskich - Bytkowa. Obecnie na tej ulicy stoi kilka starych budynków mieszkalnych. U wylotu ulicy po jej lewej stronie zlokalizowana jest siedziba chorzowskiego zakładu oczyszczania miasta – dawne MPO, dzisiaj ALBA. Warto wspomnieć, że w budynku nr 2 działało kino „Union”, które później przekształcono w mini halę sportową zarządzaną przez Zakłady Azotowe w Chorzowie.

22

Cedrowa – ulica w dzielnicy Chorzów Stary, na terenie budowanego nowego osiedla „Platany Śląskie” do którego dojazd prowadzi od ul. Siemianowickiej.

Chałupki – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum, wychodzi z ul. W. Styczyńskiego, biegnie równolegle do niej, przecinając ul. W. Reymonta i łącząc się ponownie z ul. W. Styczyńskiego. Nazwa pochodzi prawdopodobnie od stojących w tym miejscu od 1823 r. chałup z zagrodami nieopodal szybu „Charlotte”.

Chocimska – ulica w dzielnicy Chorzów Batory – łączy ul. Trzyniecką z ul. S. Wyspiańskiego. Nazwa ulicy nawiązuje do Chocimia, miasta w południowo–zachodniej Ukrainie, gdzie w 1621 r. rozegrała się wielka bitwa wojsk Rzeczpospolitej z Turkami, pod wodzą hetmana Jana Karola Chodkiewicza, zakończona rozejmem. Natomiast w 1673 r. miała tu miejsce bitwa pod wodzą hetmana wielkiego koronnego Jana Sobieskiego, zakończona jego zwycięstwem, które otwarło mu drogę do wygrania rok później elekcji i korony polskiej.

Chodkiewicza Jana Karola – ulica w dzielnicy Chorzów Batory, łączy ul. Długą z ul. Armii Krajowej. Ulica zabudowana w przeważającej części kamienicami czynszowymi dwu- i trzy kondygnacyjnymi oraz młodszymi blokami dwukondygnacyjnymi.

Chodkiewicz Jan Karol – (1560-1621) – hetman wielki litewski, wojewoda wileński, naczelny dowódca armii polskiej w tzw. wojnie Inflanckiej ze Szwedami, w której odniósł kilka spektakularnych zwycięstw m.in. pod Kokenhausen (1601 r.), Białym Kamieniem (1604 r.) oraz Kircholmem (1605 r.). W 1621 r. objął naczelne dowództwo nad wojskami polskimi i litewskimi w wyprawie chocimskiej przeciw Turkom, podczas której zmarł.

Chopina (Szopena) Fryderyka – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście) jest przecznicą odchodzącą od ul. Katowickiej w kierunku Placu Jana Matejki. Nazwa ulicy nadana została w 1935 r. Zlokalizowane są przy niej kamienice mieszczańskie stojące w zabudowie zwartej z początku XX wieku.

Chopin (Szopen) Fryderyk - (22 II lub 1 III 1810 Żelazowa Wola – 17 X 1849 Paryż) – najwybitniejszy polski kompozytor, pianista. Tworzył muzykę prawie wyłącznie na fortepian, przepojoną polską muzyką ludową. Skomponował m.in. 16 polonezów, 57 mazurków, 19 walców i nokturnów, 27 etiud, 4 ballady, 3 sonaty, a także preludia, wariacje, koncerty na fortepian i orkiestrę, utwory kameralne oraz pieśni. 16 X 1949 r. w 100. rocznicę śmierci kompozytora na skwerze nieopodal Szkoły Muzycznej przy ul. H. Dąbrowskiego, odsłonięto pomnik z popiersiem F. Chopina autorstwa Tomasza R. Domina.

Warto zobaczyć:

Budynek banku z 1927 r. stojący w narożu ul. F. Chopina i Bankowej oraz kilka kamienic: nr 3 i 5 z 1904 r., z nr 11 z 1910 r. autorstwa Franza Jaunicha, czy z nr 14 wzniesioną wg projektu Victora Strużyna w 1904 r.

23

Chrobrego Bolesława – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście) – biegnie od ul. W. Truchana dochodząc do ul. Wolności, a jej dalszy krótki odcinek łączy ul. Wolności z ul. Powstańców. Zabudowana jest w przeważającej części starą zabudową kamienic czynszowych.

Bolesław I Chrobry – (ok. 967 – 17 VI 1025) – pierwszy król Polski z dynastii Piastów, syn Mieszka I i Dąbrówki. Władał księstwem polskim od 992 r., a w 1025 koronował się na króla Polski, co wzmocniło autorytet Polski na arenie międzynarodowej i było wyrazem niezawisłości państwa polskiego. Za jego panowania w 1000 r. odbył się słynny zjazd gnieźnieński u grobu św. Wojciecha, w którym uczestniczył m.in. cesarz Otton III. Doprowadził do utworzenia polskiej prowincji kościelnej w Gnieźnie, podległej bezpośrednio Stolicy Apostolskiej, której pierwszym biskupem został Radzim Gaudenty, przyrodni brat św. Wojciecha.

Chropaczowska – ulica w dzielnicy Chorzów II na granicy z miastem Świętochłowice–Piaśniki. Nazwa pochodzi od położonego nieopodal Chropaczowa, jednej z dzisiejszych dzielnic Świętochłowic. Przy ulicy stoi zaledwie kilka starych kamienic czynszowych. U zbiegu ul. Pokoju i Chropaczowskiej, obok budynku dawnej szkoły, stoi drewniany krzyż przydrożny. Okolice ul. Chropaczowskiej, Pokoju nieopodal Piaśnik (dzielnica Świętochłowic) były drugą kolonią robotniczą założoną w latach 70. XIX w., której nadano nazwę Szarlociniec. Kolonia ta w 1939 r. włączona została do Chorzowa. Nazwa zwyczajowo używana jest dla określania tego rejonu Chorzowa chociaż pierwszy Szarlociniec leży w okolicy ulic: Szybowej, W. Styczyńskiego, Wandy, św. Kingi (zob. ul. Szybowa).

Cicha – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum, z dojazdem od ul. H. Dąbrowskiego, biegnie przy hali sportowej MORiS-u. Nazwa odnosi się do cichości tej ulicy bowiem jest to jedynie ulica dojazdowa do stadionu piłki nożnej KS Ruch Chorzów. Obecnie nazwa ulicy może być myląca, bowiem tuż obok przebiega ruchliwa trasa DTŚ.

Warto zobaczyć:

Stadion piłki nożnej Klub Sportowy „Ruch” Chorzów, oddany do użytku 29 IX 1935 r. Klub założono 20 IV 1920 r. Barwami Ruchu Chorzów są kolory: biały i niebieski. W roku 1937 na stadionie wzniesiono trybunę – zadaszenie, wg projektu Teodora Czecha, o konstrukcji stalowej, bez słupów podtrzymujących, w stylu modernistycznym, pod którym jest obecnie 1040 miejsc siedzących. Ogólna pojemność stadionu to 10 tys. miejsc. Stadion ma wymiary 105 x 65 m, sztuczne oświetlenie zainstalowane w 1968 r. o max. mocy 1760 luksów. Nieodłącznym symbolem stadionu jest boiskowy szwajcarski zegar „Omega”, który po raz pierwszy odmierzał czas meczu w 1939 r. Przechodził on różne ciekawe koleje losu, ale po modernizacji cieszy oko kibiców i zawodników do dnia dzisiejszego.

Warto również zobaczyć tablicę pamiątkową o treści: „Na pamiątkę Mszy Świętej odprawionej 6 kwietnia 2005 r. na tym stadionie w intencji Ojca Świętego Jana Pawła II, którego śmierć zgromadziła rzesz wiernych, w tym pojednanych kibiców klubów piłkarskich. Chorzów 02.04.2006”. Tablica została zatwierdzona Uchwałą Rady Miasta z dn. 30 III 2006 r. nr XLIV/871/06.

24

KS Ruch Chorzów jest m.in. czternastokrotnym piłkarskim Mistrzem Polski, sześciokrotnym Wicemistrzem Polski, trzykrotnym zdobywcą Pucharu Polski.

Cieszyńska – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum – przebiega od ul. Bałtyckiej do ul. K. Pułaskiego. Ulica ma w części zabudowę bloków mieszkalnych czteropiętrowych z lat 1964 i 1971, przeplatanych zabudową willową. U jej wylotu od strony ul. Bałtyckiej mamy starą zabudowę kolonii robotniczej.

Warto zobaczyć:

Zabudowania starej kolonii robotniczej górników kop. „Król” (szyb Bismarcka - Piast), na terenie dawnej kolonii górniczej, która później włączona został do gminy Nowe Hajduki. Jest to obecnie sześć podwójnych, trzykondygnacyjnych familoków wzniesionych na początku XX wieku, z tradycyjnej cegły licówki, nakrytych dwuspadowym dachem z użytkowym poddaszem. Budynki stoją w układzie kalenicowym, na planie prostokąta, a wejścia do nich znajdują po drugiej stronie ściany osiowej, gdzie dobudowano do klatki schodowej ubikacje na półpiętrach. Za nimi naprzeciw Przedszkola nr 3, znajdują się jeszcze dwa budynki mieszkalne tzw. urzędnicze z zabudową gospodarczą przy ul. Cieszyńskiej nr 26 i 28, wzniesione w 1923 r. Są to budynki wzniesione na planie prostokąta, murowane, otynkowane, dwukondygnacyjne z użytkowym poddaszem. Dach jest czterospadowy, wysoki, kryty dachówką. Całość zwieńczona trójkątnym szczytem. Natomiast od strony fasady czołowej mamy ryzalit ozdobiony półkolumnami typu jońskiego podtrzymujące belkowanie. Kolonia ta założona w 1850 r. w części nosiła nazwę „Bankrucka” (Bankerottkolonie, Bankrotka), ponieważ budujący się tam robotnicy zbankrutowali z powodu wstrzymania funduszy na budowę z kopalni „Piast”, jak i wypłaty pożyczek bankowych, których nie umieli spłacać. Ich domy przejmowali wówczas wierzyciele. Nazwa całej ulicy odnosi się do miasta Cieszyna leżącego na Pogórzu Śląskim, nad rzeką Olzą, na granicy z Czechami.

Cisowa – ulica w dzielnicy Chorzów Stary, zlokalizowana na nowym osiedlu mieszkaniowym pn. Planty Śląskie na granicy miasta z Siemianowicami Śląskimi - Bytkowem.

Cmentarna – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum, której nazwa pochodzi od założonego w 1889 r. cmentarza parafialnego św. Jadwigi Śląskiej. Na jego teren prowadzi z tej ulicy jedna z trzech bram cmentarnych. Przy ulicy dominuje stara zabudowa kamienic robotniczych. Potocznie ulicę i jej otoczenie nazywa się „Sztanka”. Nazwa pochodzi od danej niemieckiej nazwy ul. Steinstrasse (Stein – kamień, głaz).

Warto zobaczyć:

Narożny trójkondygnacyjny budynek przy wjeździe na ul. Cmentarną (nr 2, 4 i 6) z ul. Hajduckiej, wzniesiony w okresie międzywojennym, w stylu modernistycznym. Ciekawie zaprojektowane są m.in. wejścia klatek schodowych.

Czempiela Józefa (ks.) – ulica w dzielnicy Chorzów Batory, na dawnym osiedlu XXV-lecia

25

PRL. Od skrzyżowania z ul. St. Batorego (przy „zegarze”) łączy się z ul. Graniczną. Znajduje się tu dziesięć budynków czteropiętrowych, z czterema klatkami wejściowymi, oraz pięć budynków czteropiętrowych, jedno klatkowych. Budynki budowane w 1970 i 1971 r. oraz budynek nr 2 w 1980 r. i budynek nr 6 - 8 w 1981 r. Między osiedlowymi blokami na ul. J. Czempiela i ul. Jubileuszową swoje miejsce znalazło jedno z kilku targowych dzielnicy. Są tutaj także pawilony handlowe i usługowe.

Czempiel Józef - (21 IX 1883 Józefka, dzisiaj dzielnica Piekar Śląskich – 4 lub 5 V 1942 Dachau) – ksiądz katolicki (święcenia 22 VI 1908r.), od 1922 administrator, a następnie proboszcz parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Wielkich Hajdukach (obecnie dzielnica Chorzów Batory). Święcenia kapłańskie przyjął 25 VI 1908 r. z rąk kard. Georga Koppa w kościele św. Krzyża we Wrocławiu. Był wikarym m.in. w parafiach: św. Józefa w Rudzie Śląskiej, Miedźnej koło Pszczyny, Wiśnicze koło Toszka, Baborów w parafii Dziećmarowy (pow. głubczycki) oraz lokalistą w Żędowicach, przynależnych do parafii w Kielczy. Pracując w Rudzie Śląskiej, zetknął się z problemem alkoholizmu, z którym rozpoczął walkę poprzez zmożoną pracę duszpasterską. W 1910 r. z inicjatywy ks. Czempiela powstała jedna z pierwszych na Śląsku poradni dla alkoholików. Będąc proboszczem w Hajdukach również rozwinął szeroką działalność duszpasterską i społeczną. Za jego rządów w parafii działało przeszło 30 towarzystw i bractw kościelnych, Akcja Katolicka oraz chóry. Był radcą duchownym, od 1926 r. wicedziekanem dekanatu królewskohuckiego (chorzowskiego), wizytator szkolny, a od 1931 r. – dziekanem. Za swą działalność społeczną odznaczony w 1932 r. Złotym Krzyżem Zasługi. Został aresztowany 13 IV 1940 r. i przewieziony do obozu koncentracyjnego w Dachau, a następnie do obozu w Mauthausen–Gusen, gdzie pracował jako robotnik w kamieniołomach. W grudniu 1940 r. ponownie przewieziono go do obozu w Dachau, gdzie prawdopodobnie 4 lub 5 V 1942 r. został zagazowany, a prochy rozsypano na terenie obozu. 13 VI 1999 r. papież Jan Paweł II wyniósł go do godności błogosławionego Kościoła katolickiego wraz ze 107 innymi męczennikami i świadkami wiary, którzy oddali swe życie podczas II wojny światowej.

23 Czerwca – ulica w dzielnicy Chorzów II, biegnie od ul. 3 Maja w kierunku Placu A. Mickiewicza. Nazwa ulicy nawiązuje do uroczystego wejścia 23 VI 1922 r. wojsk polskich na czele z gen. Stanisławem Szeptyckim i uroczystego objęcia Chorzowa, Królewskiej Huty i Wielkich Hajduk przez Polskę oraz przemarszu tych wojsk pod bramą triumfalną m.in. na ul. Wolności.

Częstochowska – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum, boczna od ul. H. Dąbrowskiego wchodząca na teren osiedla „Ruch”, którego nazwa odnosi się do położonego nieopodal przy ul. Cichej stadionu KS Ruch. Jest to osiedle patronackie, składające się z ponad 100 budynków jednopiętrowych wybudowanych w latach 50. XX wieku przez Hutę Kościuszko. Część z budynków była budowana już przed II wojną światową. Nazwa ulicy odnosi się do położonego nad rzeką Wartą miasta Częstochowa. Miasta związanego z kultem cudownego obrazu Matki Bożej Jasnogórskiej znajdującym się w kaplicy cudownego obrazu w klasztorze oo. Paulinów na Jasnej Górze.

Czysta – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum, położona na terenie osiedla „Ruch” i przecinająca osiedle od ul. H. Dąbrowskiego do ul. Dobrodzieńskiej.

28

Dąbrowskiego Henryka (gen.) – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście) i Chorzów Batory. Rozpoczyna się od ul. Katowickiej a kończy się przy ul. Armii Krajowej. Dawniej była podzielona na co najmniej trzy odcinki, noszące odrębne nazewnictwo. Odcinek od ul. Katowickiej do ul. Sobieskiego do 1974 r. to dawne ulice Piastowska i Nowotki. Natomiast odcinek od ul. Sobieskiego do ul. Zjednoczenia nosił do 1962 r. nazwę Rejtana. W swym obecnym kształcie i pod obecną nazwą funkcjonuje od 1974 r. i jest jedną z najdłuższych ulic miasta.

Dąbrowski Henryk Jan – (2 VIII 1755 Pierzchów nad Rabą w Małopolsce – 6 VI 1818 Winna Góra w Wielkopolsce) – polski generał, uczestnik Powstania Kościuszkowskiego (1794 r.), twórca Legionów Polskich we Włoszech (1797 r.), organizator powstania Wielkopolskiego (1806 r.), naczelnik wojsk polskich Królestwa Polskiego (1813 r.), senator – wojewoda Królestwa Polskiego (1815 r.). Pieśń Józefa Wybickiego z 1797 r. „Mzurek Dąbrowskiego” poświęcona H. Dąbrowskiemu, stała się od 26 II 1927 r. hymnem narodowym.

Warto zobaczyć:

Budynek dawnego banku przy nr 3 – wybudowany w 1904 r. wg projektu Rudolfa Ziołki, w stylu secesyjnym, z elementami eklektycznymi. Wzniesiono go w tradycyjnej technice z cegły, na planie litery L. Elewację wykonano z białej cegły klinkierowej. Posiada funkcje mieszkalno–użytkowe. Na parterze budynku pierwotnie znajdowała się sala operacyjna banku, za którym znajdował się skarbiec. Na pierwszym piętrze znajdowało się siedmiopokojowe reprezentacyjne mieszkanie z loggią, balkonem, kuchnią, łazienką, ubikacją i korytarzem. W poddaszu znajdowały się: kuchnia, pralnia z suszarnią, magazyn akt (archiwum) oraz pokój dla służby i ubikacja. Pierwotnie była to siedziba niemieckiego banku „Reichsbank”, później Banku Polskiego. Od 1928 r. do 1939 siedziba Powiatowej Komendy Uzupełnień, a później od 1945 do 1996 Wojskowej Komendy Uzupełnień w Chorzowie.

Kamienica mieszczańska przy nr 11 – zlokalizowana w zabudowie zwartej, wzniesiona około 1900 w stylu neobarokowym, ustawiona w układzie kalenicowym, wpisana do rejestru zabytków.

Willa – probostwo ewangelickie przy nr 22 – jest to budynek dawnej willi dyrektora Huty Królewskiej z ogrodem, który znajduje się tuż przy Parku Hutniczym. Willa jest obecnie siedzibą proboszcza parafii ewangelicko – augsburskiej w Chorzowie (w 1997 r. uchwałą Rady Miasta zamieniono dawny budynek probostwa przy ul. Katowickiej 96 na budynek przy ul. H. Dąbrowskiego 22). Budynek zwany willa Biasi (Hüttenvilla), wybudowany został w 1910 r., wg projektu Maxa Rudzkiego. Budowę rozpoczęto po 8 IV 1910 r., a już 8 XII tego roku zgłoszony został do odbioru budowlanego. Po II wojnie światowej w budynku tym przez długie lata działał zakładowy żłobek Huty Kościuszko, a później krótko prywatne liceum ogólnokształcące. Jest to budynek dwupiętrowy, podpiwniczony, tynkowany, na planie zbliżonym do kwadratu, z użytkowym poddaszem, nakryty kombinowanym dachem.

Budynek dawnego Młodzieżowego Dom Kultury „Centrum” – wzniesiony został w 1899 r., dwukondygnacyjny, w stylu historycznym, z charakterystyczną dostawianą wieżą, której szczyt wykończony jest tzw. murem pruskim. Podobnie część poddasza od strony fontowej. Wewnątrz znajduje się duża sala widowiskowa, sklepiona dekorowanym drewnianym stropem. Za budynkiem zlokalizowany jest mały ogród. Na budynku od frontu w 1982 r. odsłonięto tablicę poświęconą Związkowi Walki Młodych i Organizacji Młodzieży Towarzystwa

29

Uniwersytetu Robotniczego (1945-1948), Związku Młodzieży Polskiej (1948-1956). W latach 1952 – 1997 mieściła się tu siedziba Młodzieżowego Domu Kultury. Obecnie w budynku działa szkoła tańca.

Budynek Urzędu Stanu Cywilnego w Parku Hutników – wzniesiony w 1964 r. wg projektu Aleksandra Buszko i Henryka Franty. Pierwotnie budynek stał na tzw. kurzej stopce, zbudowanej z filarów, na których usadowiona była górna część budynku. W 1988 r. budynek został rozbudowany, a dolna część została zabudowana. Przy schodach prowadzących do części górnej stoi rzeźba autorstwa Jerzego Kwiatkowskiego, przedstawiająca parę: mężczyznę i kobietę. Rzeźba z 1964 r. wykonana została ze sztucznego kamienia, powleczonego glazurą z brązu. Budynek USC wpisany jest do rejestru zabytków.

Park Hutniczy – najstarszy chorzowski park miejski, usytuowany w samym sercu miasta, zamknięty w granicach ulic Powstańców, Sobieskiego, Dąbrowskiego i Katowickiej. Założony w latach 1870-1872 przez hrabiego Hugo Henckel von Donnersmarcka na terenie zwanym Templewiese (Łąka kościelna), który był dawnym zapadliskiem pokopalnianym. Do jego zasypania zużyto ziemię wydobytą przy tworzeniu stawu hutniczego. Staw ten do lat pięćdziesiątych mieścił się na obecnym Placu Hutniczym, w miejscu, gdzie dzisiaj stoi pomnik hrabiego Fryderyka Wilhelma Redena. Teren obsadzono licznymi drzewami, krzewami oraz kwiatami. Dodatkową ozdobą parku była specjalna promenada, biegnąca m.in. przy stawie hutniczym. Park w latach 1890 - 1895 powiększono do powierzchni 2,5 ha. Początkowo park będący własnością Huty Królewska, służył jedynie pracownikom tego zakładu, później udostępniony został wszystkim mieszkańców W parku obok placu zabaw dla dzieci była również muszla koncertowa, krąg taneczny, restauracja parkowa oraz kręgielnia. W pobliżu parku przy ul. Sądowej i ul. Powstańców wybudowano w 1894 roku w stylu historyzmu Hotel Parkowy, przy którym funkcjonowała restauracja, kawiarnia, winiarnia oraz sala taneczna (w okresie międzywojennym zamieniona została na kino). Kino noszące w późniejszym okresie nazwę „Pionier” funkcjonowało do lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Zmiany wyglądu parku nastąpiły po II wojnie światowej. W latach sześćdziesiątych, w miejscu gdzie kiedyś stała restauracja parkowa wybudowano tzw. pałac ślubów, czyli Urząd Stanu Cywilnego Naprzeciwko budynku USC, tuż przy przystanku autobusowym od strony ul. Dąbrowskiego, wybudowano fontannę, poddaną renowacji w 2005 roku. Zmianie uległa również dawna kręgielnia, która w 1964 roku zamieniona została na kawiarnię „Agawa”. W końcu lat siedemdziesiątych nastąpiły przeobrażenia w części otaczającej park. W 1979 roku oddano do użytku estakadę, która zabrała znaczną część parku od strony ul. Katowickiej oraz od strony ul. Sądowej i Rynku, gdzie kiedyś stał wyburzony w latach sześćdziesiątych budynek sądu i aresztu. Natomiast od strony ul. Dąbrowskiego i Katowickiej, naprzeciw Teatru Rozrywki wybudowano dwa czteropiętrowe bloki mieszkalne. Park w 1998 roku został poddany gruntownej renowacji. Obecnie w parku rośnie ponad dwieście drzew, których wiek niejednokrotnie przekracza 90 lat. Jest to również miejsce pamięci pogrzebanych 4 II 1945 roku przy głównej alei 11 żołnierzy radzieckich. W miejscu ich pochówku znajduje się pomnik autorstwa rzeźbiarza Gerarda Grzywaczyka. W okresie PRL-u park nosił nazwę Park im. Bohaterów Stalingradu. Park jest obiektem zabytkowym wpisanym do rejestru.

Kamienica mieszczańska przy nr 27 – wzniesiona w 1904 r., jako dom własny przez mistrza budowlanego Philipa Kolendę wg jego projektu z 1903 r. Czterokondygnacyjny Budynek został wykonany w technice tradycyjnej, z cegły, na planie litery „L”, z funkcjonalnym poddaszem oraz

30

sutereną. Budynek bogato zdobiony secesyjnymi detalami architektonicznymi. Nad bramą wjazdową widnieje alegoria szczęśliwej rodziny – kogut i kwoka z młodymi kurczętami.

Budynek IV Liceum Ogólnokształcącego im. Marii Skłodowskiej–Curie przy nr 34 – jest to obiekt wzniesiony w latach 1906 - 1907 wg. projektu Rudolfa Ziołki reprezentujący kilka stylów architektonicznych: neogotyk, neobarok i secesję. Budynek powstał na planie wydłużonego prostokąta, załamanego w 2/3 długości. Jest murowany, trójkondygnacyjny, z elewacją wykonaną z czerwonej cegły klinkierowej i dodatkami z piaskowca. Całość jest nakryta dachem wielopołaciowym, z charakterystyczną wieżyczką zegarową. Wejście główne zdobią elementy dekoracyjne secesji. W budynku zachował się dawny wystrój klatki schodowej, holu, reprezentacyjnej auli z elementami snycerskimi i witrażami. W części piwnicznej znajduje się dość obszerna sala gimnastyczna. Pierwotnie szkoła była Liceum Żeńskim „Cecilienschule” (szkoła „Cecylii” dla dziewcząt, nazwa od imienia Cecylii Augusty Marii Mecklenburg – Schwerin, żony Wilhelma III von Hohenzollern, który po I wojnie światowej i abdykacji ojca Wilhelma II, zrzekł się praw do tronu). Od 1924 r. szkoła nosiła nazwę Miejskie Gimnazjum Żeńskie, a od 1958 r. liceum im. Marii Skłodowskiej–Curie, które od 1963 r. jest już szkołą koedukacyjną. W narożniku szkoły 12 X 1972 r., odsłonięto tablicę pamiątkową, poświęconą 67 nauczycielom chorzowskich szkół, którzy zginęli w latach 1939 – 1945. Obiekt wpisano do rejestru zabytków 1 X 1981 r. Budynek wpisany do rejestru zabytków woj. śląskiego.

Budynek I Liceum Ogólnokształcącego im. Juliusza Słowackiego przy nr 36 – obiekt wybudowany w 1932 r. w stylu funkcjonalistycznym. Budynek ma trzy kondygnacje od strony ul. Dąbrowskiego, a cztery w skrzydle od strony ul. Zjednoczenia. Nakryty jest płaskim dachem. Z chwilą otwarcia szkoły znajdowało się w niej 12 sal lekcyjnych i 7 pracowni przedmiotowych. Poza tym pracownie były podzielone na osobne sale wykładowe i sale do ćwiczeń. Budynek wyposażony był i jest nadal w dwie sale gimnastyczne, aulę na ostatniej kondygnacji, pokój nauczycielski oraz liczne inne pomieszczenia potrzebne dla funkcjonowania szkoły. Do dnia dzisiejszego zachował się funkcjonalistyczny wystrój holu głównego, klatek schodowych, pokoju nauczycielskiego i gabinetu dyrektora. Ponadto w kilku pracowniach przedmiotowych zobaczyć możemy pierwotne wyposażenie szkolne. Od 1959 r. nosi imię sławnego poety, którego popiersie od tego roku stoi w holu głównym szkoły. Budynek wpisany do rejestru zabytków woj. śląskiego.

Budynek Szkoły Podstawowej nr 1 im. Janusza Korczaka przy nr 41 – dawna szkoła ewangelicka, wzniesiona w 1912 r. w stylu wczesnego modernizmu. Jest to budynek wzniesiony na planie litery U, murowany, tynkowany, podpiwniczony, czterokondygnacyjny. Dach mansardowy, kryty czerwoną dachówką. Wnętrze budynku trzytraktowe z korytarzem, sienią i klatką schodową umieszczoną na osi poprzecznej budynku. Drugie wejście do budynku od strony szczytu przy ul. Starego Zdroju. Na wysokości 4 kondygnacji elewacja ozdobiona owalnymi medalionami. W okresie międzywojennym do 1934 r. był wykorzystywany przez ZUS. Od strony południowej w 2010 oddano do użytku nowoczesną, pełnowymiarową salę gimnastyczną. Budynek wpisany w rejestr zabytków województwa śląskiego.

Pomnik popiersie Fryderyka Chopina – dzieło wykonane zostało przez Rajnholda Tomasza Domina i odsłonięte 16 X 1949 r. w setną rocznicę śmierci wirtuoza fortepianu. Otoczenie skweru zaprojektowane zostało przez architekta Jana Józefowskiego. Pomnik to prostopadłościenny wysoki cokół na którym umieszczono brązowy odlew popiersia Chopina. Na cokole umieszczono tablicę z napisem: Fryderyk Chopin 1810 – 1849.

31

Budynek Państwowej Szkoły Muzycznej I i II stopnia im. Grzegorza Fitelberga przy nr 43 –dawny budynk mieszkalny z 1925 r. Po II wojnie światowej zamieniono jego przeznaczenie na cele oświatowe. Budynek wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta w pierzei ulicy, w lekkim obniżeniu w stosunku do ulicy, murowany i tynkowany w stylu historyzmu. Budynek jest podpiwniczony, trójkondygnacyjny, nakryty płaskim dachem. Na elewacji wizerunek patrona szkoły, wykonany w 1978 r. przez Andrzeja Szczepańca.

Kamienica mieszczańska przy nr 44 – zbudowana w 1906 r. dla przedsiębiorcy budowlanego Maxa Schillera, który równocześnie był projektantem kamienicy. Kamienica ozdobiona jest secesyjnymi elementami dekoracyjnymi typu roślinnego i zwierzęcymi pod oknem loggii pierwszego piętra, gdzie umieszczono również symbole cechu budowlańców.

Budynek Zakładu Ubezpieczeń Społecznych przy nr 45 – jest to budynek czteropiętrowy, podpiwniczony, założony na planie prostokąta, symetryczny o cechach reprezentacyjnego pałacu z zewnętrznymi elementami klasycystycznymi, nakryty płaskim dachem, obłożony szlachetnym tynkiem. W środkowej części gmachu na przestrzeni dwóch kondygnacji znajduje się reprezentacyjna sala konferencyjna. Jej okna zdobią środkowy ryzalit, zwieńczony tympanonem z mocno wysuniętego gzymsu. Prace budowlane nad nowym budynkiem autorstwa Rudolfa Ziołko ze Świętochłowic rozpoczęto 19 IX 1925 roku. Trwały one zaledwie 18, 5 miesiąca. Uroczyste poświęcenie gmachu przez biskupa Arkadiusza Lisieckiego i oddanie go do użytku nastąpiło 14 VII 1927 roku. W uroczystościach brał udział Prezydent Rzeczypospolitej Ignacy Mościcki, Wojewoda Śląski Michał Grażyński. Fakt poświęcenia budynku uwiecznia osadzona w dekoracyjnej oprawie architektonicznej marmurowa tablica , mieszcząca się w korytarzu drugiego piętra. Po II wojnie światowej do 1956 roku w budynku tym działał Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. Później , oprócz ZUS, funkcjonowało w nim kilka instytucji życia gospodarczego miasta. Od lat 90-tych ubiegłego wieku ZUS jest ponownie jedynym właścicielem budynku.

Budynek Gimnazjum nr 1 im. Marii Konopnickiej przy nr 53 – wybudowany w 1902 r. w stylu secesyjnym z elementami eklektycznymi na planie wydłużonego prostokąta z dwoma wysuniętymi skrzydłami bocznymi, czterokondygnacyjny, murowany, częściowo otynkowany z wieloma secesyjnymi elementami dekoracyjnymi. Oddana do użytku w 1904 r. Pierwotnie budynek był dwuczęściową szkołą dla dziewcząt (prawa strona budynku) i chłopców (lewa strona budynku), w którego części środkowej znajdowały się drzwi wahadłowe. Budynek nakryty jest płaskim dachem przez nadbudowanie czwartej kondygnacji, pierwotnie był do dach mansardowy. W części piwnicznej od strony ulicy znajduje się sala gimnastyczna. W okresie od 1920 do 1922 w budynku szkolnym stacjonowało wojsko francuskie nadzorujące akcję plebiscytową, a później aż do 1934 r. wojsko 75 Pułk Piechoty – przypomina o tym tablica pamiątkowa na budynku.

Budynek Chorzowskiej Spółdzielni Mieszkaniowej przy nr 64, 66 i 68 – zespół zabudowy spółdzielczej, wzniesiony w latach 1909-1910, w stylu modernistycznym z elementami secesyjnymi wg projektu Fritza Meistera. Budowla składała się z trzech budynków frontowych, jednego skrzydła bocznego i oficyny. Budynek miał 35 mieszkań 2, 3 i 4 pokojowych. Wszystkie posiadały własną łazienkę. Cztery mieszkania 2- pokojowe posiadały mały dodatkowy pokoik tzw. alkowę, a cztery mieszkania 4-pokojowe miały dodatkowo dużą alkowę. W ośmiu mieszkaniach były dodatkowo duże loggie (portyki), a w trzech innych małe loggie. Mieszkania w budynkach frontowych posiadają wykusze tzn. kryte balkony

32

z charakterystycznym murem pruskim. W każdym z domów znajdowała się wspólna pralnia. Dodatkowo każde z mieszkań miało duży przedpokój i spiżarkę. Przed domem znajdują się małe ogródki przydomowe, a w podwórzu zielone klomby. W 2013 r. przeprowadzono prace konserwacyjne frontonu budynku odkrywając jego pierwotne piękno.

Budynek dawnej drukarni Leopolda Nowaka – obiekt z 1924 r., z charakterystycznym narożnym wejściem, z płaskorzeźbą drukarza przy oprawianiu książki. Zlokalizowany u zbiegu ul. H. Dąbrowskiego i ul. Hajduckiej. Obecnie w budynku mieści się m.in. poradnia dentystyczna i biuro rachunkowe.

Cmentarz parafii Ducha Świętego - pierwotnie własność parafii św. Jadwigi Śląskiej, która założyła cmentarz w 1911 r. na gruntach leżących wówczas w gminie Nowe Hajduki. Po II wojnie światowej cmentarz został przejęty przez państwo, a w 1998 r. przewłaszczony na rzecz parafii. Cmentarz ma układ kompozycyjny kwaterowy, osiowy symetryczny, z aleją główną, składa się z czterech dużych pól grzebalnych, gdzie na przecięciu stoi kamienny krzyż z 1878 r. ufundowany przez Katarzynę Kiolbassa. Na cmentarzu znajduje się również pomnik wzniesiony ku czci 28 żołnierzy z 66 i 75 Pułku Piechoty, obrońców Chorzowa z września 1939 r. Ich prochy złożono wówczas pod obeliskiem wykonanym z czerwonego piaskowca, w formie orła z czołówki żołnierskiej i napisem: „W hołdzie bohaterom poległym w obronie wolności. Społeczeństwo miasta Chorzowa”. Autorem odsłoniętego 28 I 1977 r. jest artysta rzeźbiarz Andrzej Szczepaniec.

Kościół pw. Ducha Świętego – to modernistyczna budowla autorstwa Jerzego Winnickiego i Zygmunta Winnickiego oraz Mieczysława Króla i Franciszka Klimka (konstruktora), wzniesiona w latach 1958 – 1963. Świątynia swoim kształtem przypomina dno łodzi na rozkołysanym morzu, a przejście z kościoła właściwego do budynku parafialnego sprawia wrażenie wiosła. Kościół zbudowany na rzucie zbliżonym do prostokąta, z absydalnie zamkniętym prezbiterium. Po stronie zachodniej umieszczone są trzy kaplice boczne zbudowane na rzucie falistym z oknami przypominającymi plastry miodu. Wejścia do kaplic znajdują się wewnątrz kościoła, które oddzielone są od siebie białymi ścianami przypominającymi kształtem otwartą księgę. Od strony wschodniej tj. od cmentarza mamy rodzaj podcienia, które połączone jest z dodatkowym budynkiem wzniesionym na rzucie trójkąta wykorzystywanym na cele działalności parafii. Wnętrze kościoła typu halowego z centralnie usytuowanym, podniesionym o kilka stopni prezbiterium z ołtarzem głównym. W 1964 roku kościół został wewnątrz otynkowany, a w 1975 roku zakończono montaż 43 witraży. Zaprojektowała je Maria Roga–Skąpska.

Hala Sportowa Miejskiego Ośrodka Rekreacji i Sportu przy nr 113 - oddana do użytku w 1981 r. Jest to prosta architektonicznie konstrukcja, ale bardzo praktyczna. Wnętrze hali kryje płytę główną o wym. 26 x 44 m, wykonaną z syntetycznej nawierzchni. Na widowni może zasiąść 1,1 tys. kibiców, podczas koncertów lub innych imprez pozasportowych 1,5 tys. widzów. Ponadto w skład hali wchodzą boiska do piłki ręcznej, koszykowej i siatkowej, 14 szatni, sala gimnastyczna, salka fitness oraz salka konferencyjna. Po przeciwnej stronie hali przy drodze znajduje się kompleks boisk treningowych „Kresy”, które są kuźnią piłkarskich talentów. W kompleksie mamy dwa boiska trawiaste oraz boisko ze sztuczną nawierzchnią o wym. 106 x 70 m. Na trybunie przy tym boisku może zasiąść 104 kibiców. Nazwa „Kresy” wiąże się z położeniem obiektu, który w chwili oddania do użytku leżał na obrzeżach miasta.

33

Dębowa – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum, znajduje się na terenie osiedla domków jednorodzinnych powstałych w okresie międzywojennym. Przy ulicy zlokalizowanych jest ok. 35 domów willowych. Dojazd od Młodzieżowej i Alei Wojska Polskiego. Dawniej ulica nosiła nazwę Peowiaków, od nazwy Polskiej Organizacji Wojskowej powstałej na Górnym Śląsku w 1919 r. Wzorowana była na powstałej w 1914 r. Polskiej Organizacji Wojskowej.

Długa – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Przebiega od ul. Wita Stwosza i kończy się przy DTŚ. Jest jedną z dłuższych ulic tej dzielnicy. Jej rozwój nastąpił w początkach XX wieku i większość zabudowy pochodzi z tego okresu. Przy wjeździe na Długą od strony Wita Stwosza powstały pod koniec lat pięćdziesiątych nowe budynki mieszkalne.

Warto zobaczyć:

Kościół parafialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa – znajduje się na terenie dawnych Dolnych Hajduk przy ul. Długiej 32. Kościół wybudowany został w latach 1938-1939, w stylu funkcjonalizmu, według projektu Henryka Gambca z Katowice. Poświecenia kościoła dokonał 24 XII 1939 r. błogosławiony ks. Józef Czempiel. Kościół założony został na planie prostokąta, z dostawioną od strony wejścia głównego kwadratową wieżą dzwonnicy. Wnętrze to jednonawowa przestrzeń, zakończona prezbiterium, w którym centralnie - na tle dużego okna rozetowego - ustawiona jest pełnowymiarowa figura Chrystusa. Warto zwrócić uwagę na piękne malowidła ścienne, witraże świętych i błogosławionych, podświetlaną turkusową chrzcielnicę oraz kaplicę Wieczystej Adoracji, gdzie znajduje się kunsztownie wykonana przestrzenna monstrancja. W okresie Bożego Narodzenia ustawiana jest w kościele szopka bożonarodzeniowa, zwana Hajduckim Betlejem. Składa się ona z ponad 120 figur i zajmuje powierzchnię ok. 130 metrów. Okazała szopka jest jedną z największych w Chorzowie obok szopki ojców franciszkanów z chorzowskiego Klimzowca.

Dobrodzieńska – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Rozpoczyna się wjazdem od ul. Hajduckiej a kończy się przy DTŚ. Nazwa odnosi się do miasta Dobrodzień leżącego na Śląsku opolskim na tzw. Równinie Opolskiej, na północny zachód od Lublińca. Dzisiaj znane przede wszystkim z produkcji mebli.

Warto zobaczyć:

Budynek mieszkalny przy ul. Dobrodzieńskiej 13 - wzniesiony w stylu modernistycznym w 1938 r. wg projektu Brunona Glogosy.

Dojazdowa – ulica w dzielnicy Chorzów Batory – krótka uliczka na starym osiedlu, do której wjazd prowadzi od ul. Skrajnej. Utworzona została 1956 r.

Dojazdowa (al.) – aleja na terenie Parku Śląskiego prowadzi od ul. Złotej w Katowicach do bramy bocznej wejściowej na teren Śląskiego Ogrodu Zoologicznego.

34

Dombka Pawła – ulica w dzielnicy Chorzów II. Wjazd na ulicę znajduje się prostopadle od strony ul. Krzyżowej i dochodzi do ul. J. Ligonia i ul. św. Pawła. Przy wjeździe po prawej stronie zlokalizowane jest boisko z salą gimnastyczną przy szkole podstawowej nr 17, dalej znajduje się ogród przedszkola, a po lewej stronie czterokondygnacyjne bloki mieszkalne wzniesione w 1 połowie lat 30. ubiegłego wieku oraz dwa bloki w latach 60.

Dombek Paweł – (15 VIII 1865 Rozbark dzisiaj dzielnica Bytomia – 10 X 1925 Królewska Huta) – działacz narodowy i społeczny, dziennikarz, pierwszy polski burmistrz Królewskiej Huty (od 1922 r., jako drugi burmistrz, a od 1924 r., jako burmistrz – prezydent miasta). Po maturze rozpoczął naukę w szkole górniczej, którą przerwał na rzecz pracy dziennikarskiej. Tej pracy poświęcił swoje dalsze życie zawodowe, pracując w różnych redakcjach, m.in. w Raciborzu, Bytomiu a także w redakcji „Katolika”, „Dziennika Śląskiego” i „Kuriera Śląskiego”. Poza pracą dziennikarską angażował się również w pracę narodowo–społeczną. Przyczynił się do założenia Związku Wzajemnej Pomocy Chrześcijańskich Robotników. Był prezesem bytomskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, a także członkiem Towarzystwa Górnośląskich Przemysłowców. W 1912 r. był posłem do parlamentu niemieckiego, w którym bronił spraw polskich. W 1916 r. wraz z rodziną przeniósł się do Leszna, gdzie podjął pracę redaktora reaktywowanego przez siebie tygodnika „Kraj”. Później został posłem I Sejmu RP, ale zrezygnował z mandatu na rzecz stanowiska burmistrza Leszna od 1920 r. Następnie przeniósł się do Królewskiej Huty, obejmując funkcję wiceburmistrza, a później burmistrza miasta. Spoczywa na cmentarzu parafialnym św. Jadwigi Śląskiej w Chorzowie.

Domina Rajnholda Tomasza – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Klimzowiec), prostopadłą do ul. J. Ryszki, kończy się przy Parku Róż.

Domin Rajnhold Tomasz – (14 XII 1913 Pawłowice – 23 XII 1964 Chorzów), artysta plastyk – rzeźbiarz, absolwent krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki. Całe życie artystyczne prowadził w Chorzowie, w pracowni przy ul. Sienkiewicza 5. Nauczyciel rysunku i anatomii m.in. w Liceum Plastycznym w Katowicach, Wydziale Grafiki Fili ASP w Katowicach. Jest twórcą wielu chorzowskich pomników: Juliusza Ligonia (1949), Fryderyka Chopina (1949), Adama Mickiewicza (1958), popiersia Juliusza Słowackiego w holu I Liceum Ogólnokształcącego oraz płaskorzeźb stacji Drogi Krzyżowej w kościele św. Antoniego w Chorzowie. Zmarł w Chorzowie i został pochowany na cmentarzu parafialnym św. Jadwigi. Jego grób nie zachował się, a o artyście przypomina zamontowana i odsłonięta 16 X 1999 r. na kaplicy cmentarnej z inicjatywy Stowarzyszenia Miłośników Chorzowa im. Juliusza Ligonia tablica pamiątkowa. Jej autorem jest chorzowski artysta rzeźbiarz Gerard Grzywaczyk.

Drzymały Michała – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście). Biegnie prostopadle od ul. Powstańców, przecina ul. H. Dąbrowskiego, a kończąc się przy bramie głównej cmentarza parafialnego św. Jadwigi Śląskiej.

Drzymała Michał – (13 IX 1856 Zdrój k/Grodziska Wielkopolskiego – 25 IV 1937 Grabówno w powicie pilskim, gmina Miasteczko Krajeńskie w Wielkopolsce), rolnik z poznańskiego, który podjął w latach 1904 – 1909 walkę z ówczesnymi władzami pruskimi o uzyskanie pozwolenia na wybudowanie domu na zakupionej ziemi we wsi Podgradawice. W tym czasie zamieszkał

35

w specjalnym wozie cyrkowym ciągnionym przez parę koni, który stał się symbolem walki o prawa własności i o polskość. Od tego czasu podobne wozy zwano „wozami Drzymały”. W 1937 r. Drzymała został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Jego grób znajduje się na cmentarzu parafialnym w Miasteczku Krajeńskim.

Warto zobaczyć:

Budynki wzniesione w okresie międzywojennym naprzeciw gmachu Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, wybudowane i oddane do użytku w 1929 r. dla urzędników pracujących m.in. w ZUS. Są to czterokondygnacyjne budynki z charakterystycznymi wykuszami i loggiami balkonowymi, podpiwniczone, wykonane w stylu funkcjonalistycznym na planie litery „U”, z wewnętrznym dziedzińcem, na terenie którego stoi dodatkowo wolnostojący dom wykonany w tym samym stylu. Oddano wówczas 90 mieszkań o różnej wielkości, w których była bieżąca woda, gaz i elektryczność.

Cmentarz parafialny św. Jadwigi Śląskiej - z bramą wejściową z 1926 r. z łacińską sentencją „Sit janua coeli” (wolne tłumaczenie „Oby była bramą nieba”). Cmentarz założony w 1889 r., obecnie jest miejscem pochówku chorzowian pochodzących m.in. z parafii: św. Jadwigi Śląskiej, św. Antoniego, św. Franciszka z Asyżu, św. Wawrzyńca. Nekropolia ta jest największą w mieście. Przy neogotyckiej kaplicy cmentarnej z 1898 r., wzniesionej przez Franciszka Wieczorka z Królewskiej Huty, znajdują się liczne groby zasłużonych mieszkańców miasta. Na kaplicy zobaczyć możemy trzy tablice pamiątkowe poświęcone: Rajholdowi T. Dominowi, Wojciechowi Samarzewskiemu i Petroneli Golaszowej. Cmentarz ma układ kwaterowy z centralnie przebiegającą aleją od bramy bocznej przy ul. Starego Zdroju do bramy bocznej przy ul. Cmentarnej. Przy alei głównej stoi pomnik poświęcony dwudziestu trzem żołnierzom Wojska Polskiego, którzy zginęli w czasie działań II wojny światowej. Autorem odsłoniętego 1 IX 1976 r. pomnika, przedstawiającego dwie postacie żołnierzy, jest Gerard Grzywaczyk. Budynek kaplicy wpisany do rejestru zabytków woj. śląskiego.

Drogowa Trasa Średnicowa – droga szybkiego ruchu, biegnąca obecnie od Katowic do Zabrza, niemal równolegle do autostrady A4 przez sześć miast Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego: Katowice, Chorzów, Świętochłowice, Rudę Śląską, Zabrze i Gliwice. Droga na całej obecnej długości (ok. 19,4 km, planowana długość 31,3 km) jest bezkolizyjna, dwujezdniowa i posiada minimum trzy pasy ruchu dla każdego kierunku jazdy. Chorzowski odcinek DTŚ ma ok. 3 km długości Nazwa przyjęta została uchwałą Rady Miasta w 2006 r.

Dworcowa – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście. Jest krótką ulicą łączącą ul. Wolności z Placem Dworcowym, gdzie znajduje się stacja kolejowa PKP Chorzów Miasto.

Dworcowy (pl.) – plac w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście), zlokalizowany przy stacji kolejowej PKP Chorzów Miasto, do którego dochodzą ulice: Dworcowa, Pocztowa, J. Rostka. Pierwsze budynki stacji kolejowej w tym miejscu powstały już w 1860 r. Miasto miało wówczas połączenie kolejowe z Hajdukami i Świętochłowicami. W 1872 r. uzyskano połączenie z Chorzowem (Starym), a następnie z Mysłowicami, Wrocławiem i dalej aż z Berlinem. Dworzec

36

stacji kolejowej wybudowano w 1873 r. Później przebudowano go dwukrotnie: w latach 1900 – 1903 i 1969 – 1972.

Warto zobaczyć:

Kamienica przy nr 1 (po przeciwnej stronie dworca) - wzniesiona w 1910 r. w stylu modernistycznym. W części parterowej znajduje się lokal gastronomiczny. Budynek jest trójkondygnacyjny, podpiwniczony, trzynastotraktowy, na planie wydłużonego trójkąta - klina, z niewidocznym płaskim dachem maskowanym opadającym wysuniętym daszkiem z lukarnami i łukowym szczytowym na osi z oknem okulusowym. Od strony ul. Dworcowej ma półokrągły wykusz zakończony stożkowym dachem.

Dyrekcyjna – ulica w dzielnicy Chorzów Batory, biegnąca od ul. St. Batorego do ul. Szpitalnej. Nazwa pochodzi od wzniesionego przy niej budynku dyrekcji huty „Bismarcka” (dzisiaj Huty „Batory”). Po przeciwnej stronie ulicy zlokalizowany jest mały skwer – plac im. St. Batorego, gdzie centralnie ustawiona jest nieczynna obecnie fontanna.

Warto zobaczyć:

Budynek dyrekcji huty Bismarcka (dzisiaj Huta Batory) - huta powstała w ramach utworzonej 23 IX 1872 roku Katowickiej Spółki Akcyjnej dla Hutnictwa Żelaza (Kattowitzer Aktiengesellsacht fϋr Eisenhϋttenbetrieb). Budowę nowej górnośląskiej huty zlecono Wilhelmowi Kollmanowi (1839 - 1913), dotychczasowemu dyrektorowi Huty Baildon. Kollman na zlecenie Spółki dokonał zakupu gruntów na terenie gminy Górne i Dolne Hajduki od miejscowego gospodarza Marcina Kosia (1839-1911). Produkcja w hucie żelaza tzw. Zakładzie Dolnym ruszyła 2 IX 1873 r. Wilhelm Kollman został jej pierwszym dyrektorem generalnym i zarządzał hutą przez 35 lat, do 1908 r. Z jego inicjatywy Katowicka Spółka Akcyjna, na cześć kanclerza Niemiec Ottona von Bismarcka, za zgodą władz pruskich, zmieniła nazwę na Bismarckhϋtte Aktiengesellschaft zu Bismarckhϋtte a samą hutę nazwano wówczas Huta Bismarcka (Bismarckhϋtte). W 1896 roku powstał Zakład Górny. Początkowo huta produkowała stal zgrzewaną i stal jakościową, a w 1908 r. zaczęto produkcję stali narzędziowej i walcowane rury bez szwu. Natomiast w 1912 roku uruchomiono jedną z największych w Europie walcownię blach grubych. W latach 1906 - 1945 huta „B” wraz z hutą „Florian”(Falva) w Świętochłowicach, tworzyła jeden zespół produkcyjny. Od samego początku wyroby huty znakowano literą „B”, ozdobioną książęcą koroną Bismarcka. Znak ten, choć w trochę zmienionej formie, przetrwał do dnia dzisiejszego. Obecna litera „B” opasana jest kołem zębatym, w które wkomponowana jest królewska korona Stefana Batorego. Od 1933 roku huta „B” nosi nazwę Huta „Batory”. Wraz z rozwojem huty nie zapominano o załodze, dla której budowano specjalne domy mieszkalne. Pierwsze budynki robotnicze powstały pod koniec XIX wieku przy dzisiejszej ulicy Racjonalizatorów. Później sukcesywnie budowano kolejne domy mieszkalne w innych częściach dzielnicy. Prócz tego wybudowano dwie wille dyrektorskie oraz kasyno. Pierwotnie budynki administracyjne z dyrekcją huty i willą dyrektora znajdowały się pomiędzy obecnymi ulicami Stalową i Szpitalną. Ze względu na budowę trzech hal produkcyjnych huty, budynki te wyburzono, a w zamian w 1915 r., przy dzisiejszej ulicy Dyrekcyjnej 6 wzniesiono nowy, funkcjonalny, reprezentacyjny obiekt administracyjny z biurami dyrektora i zarządu huty „B”. Autorem projektu budynku był prawdopodobnie berliński projektant Arnold Hartmann (1861 - 1919). Budynek dyrekcji to pięciokondygnacyjna budowla na planie prostokąta z dwoma

37

wewnętrznymi dziedzińczykami. Całość nakryta jest wysokim, czterospadowym dachem. W jego środkowej części umieszczono wieżyczkę widokową. Piętnastoosiowa fasada budynku od ulicy Dyrekcyjnej jest symetryczna z środkowym ryzalitem o trzech osiach, zwieńczonym tympanonem. Wejście główne w parterze ozdobione dwiema kolumnami doryckimi, podtrzymującymi płytki balkonik, zdobiony wazonami. Nad balkonem znajdują się trzy płaskorzeźby w dekorowanych ramach z alegoriami hutnictwa. Przedstawiają one zmaganie się z siłami natury (mężczyzna walczący z lwem), wiedzę i kapitał (mężczyzna trzymający pergaminowy rulon i sakiewkę z pieniędzmi) oraz solidną pracę (mężczyzna trzymający młot). Budynek otoczony jest zieleńcem z niskim płotem, dekorowanym kamiennymi kulami. Na osi wejścia po obu stronach kute, żeliwne lampiony.

Natomiast przy ul. Dyrekcyjnej 2 i 4 mamy dwa budynki mieszkalne zabudowy zwartej wzniesione w 1929 r. w stylu modernistycznym, z elementami ekspresjonistycznymi. Po przeciwnej stronie, pod nr 3, mieści się budynek szkolny, wzniesiony w 1909 r. w stylu historycznym, z elementami secesyjnymi, wg projektu architekta Zomeya. Jest to budynek stojący na planie prostokąta, murowany, z cegły, nietynkowany, składający się z trzech kondygnacji i podpiwniczony. Nakryty wysokim, spadzistym dachem kombinowanym, pokrytym dachówką. W dachu mamy charakterystyczny wywietrznik w formie wieżyczki, z namiotowym daszkiem. W parterze od strony zachodniej wejście główne, w formie dobudówki nakrytej mansardowym daszkiem.

Działkowa – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Klimzowiec). Obecnie ulica przecięta jest na dwie części przez DTŚ. Pierwszy odcinek ulicy rozpoczyna się od ul. Hajduckiej, a kończy przy DTŚ. Z tego odcinka ulicy mamy również wjazd na zlokalizowaną prostopadle do niej ul. Sportową. Natomiast wjazd na drugi odcinek ulicy znajduje się od strony ul. Racławickiej. Nazwa pochodzi od zlokalizowanych po jej prawej stronie ogrodów działkowych im. A. Czarneckiego oraz „Nadzieja”. Natomiast po jej lewej stronie mamy zabudowę bloków mieszkalnych wzniesionych w latach 1960 – 1962 orz w 1966 r.

FFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFFF

F

40

Fali (al.) – aleja zlokalizowana na terenie Parku Śląskiego (WPKiW), biegnie od Al. Głównej przy kąpielisku „Fala”, za dawną kawiarnią i restauracją „Parkowa”, do Al. Leśnej wzdłuż ogrodzenia Śląskiego Ogrodu Zoologicznego. Jest równoległą do Głównej Promenady im. gen. J. Ziętka. Nazwa nawiązuje do zlokalizowanego przy niej kąpieliska o tej samej nazwie.

Warto zobaczyć:

Kąpielisko „Fala” jest zespołem otwartych basenów kąpielowych na terenie Parku Śląskiego, na obszarze 13 ha, oddanym do użytku 12 VI 1966 r. Zespół ten został zaprojektowany przez architektów: Alojzego Wróblewskiego, Ryszarda Koczy i Jana Kozuba. Nazwa kąpieliska pochodzi od sztucznej fali morskiej, wytwarzanej na basenie o tej samej nazwie, która niewątpliwie jest największą atrakcją kąpieliska (w momencie oddania obiektu do użytkowania była to pierwsza i jedyna tego typu konstrukcja w kraju). Sztuczna fala pojawia się mniej więcej co godzinę, a ruch wody trwa ok. 10 min. Obecnie czynne są jeszcze prócz basenu „Fala”, trzy baseny: „Olimpijski” – pełnowymiarowy liczący 1050 m2 lustra podgrzewanej do 24 oC wody, o dł. 50 m. i gł. od 1,8 m do 2 m z wyznaczonymi ośmioma torami o szer. 2,5 m każdy z słupkami startowymi z każdej strony; basen „Skocznia” o gł. 4,5 m, obok którego stoi drugi symbol kompleksu, nieczynna charakterystyczna pół elipsowata wieża do skoków, z której można było oddawać skoki do wody z 3, 5, 7 i 10 metrów oglądane przez 2 tys. widzów siedzących na specjalnej trybunie; oraz basen „Szkoleniowy” tzw. Kalesony. Nieczynny jest basenik dla dzieci: „Elipsa” (od elipsowatego kształtu), a basenik „Brodzik” z małą wysepką pośrodku został wyburzony, podobnie jak brama wejściowa i kilka innych obiektów użytkowych m.in. kompleks szatni.

Farna – ulica w dzielnicy Chorzów Batory, prostopadła do ul. St. Batorego, przecina się z ulicami: Hutniczą, A. Strzybnego, Odrowążów i dochodzi do ul. Karpackiej. Nazwa ulicy pochodzi od znajdującego się przy niej kościoła farnego – parafialnego Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (dawne, odnoszące się do okresu średniowiecza, określenie kościoła parafialnego, ale również do używanego na terenie Górnego Śląska określenia fara w stosunku do budynku probostwa, czy farorz w stosunku do księdza proboszcza. Określenia pochodzą z niemieckiego: Pfarre, Pfarrei, Pfarrkirche, co znaczy probostwo, parafia, kościół parafialny.

Warto zobaczyć:

Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny - stojący przy zbiegu ul. St. Batorego i ul. Farnej, zbudowany został z cegły klinkierowej jako pseudobazylikowa świątynia na planie krzyża łacińskiego, o trzech nawach (nawy boczne są niższe od nawy głównej) z transeptem oraz wieńcem kaplic wokół zamkniętego pięciobocznie prezbiterium. Ma ona 67, 6 m długości i 33, 6 m szerokości w nawie krzyżowej, natomiast w nawie głównej 22 m., pomieścić może do 5 tys. wiernych. Jej wewnętrzna powierzchnia sięga 1053 m2, kubatura 21.316 m3, a powierzchnia dachu ma prawie 3118 m2. Nad całością świątyni góruje 73 metrowej wysokości wieża mieszcząca się w ryzalicie zachodniej fasady, złożonej z wieży właściwej oraz dwóch części bocznych, w których zlokalizowane są klatki schodowe prowadzące na emporę chóralną i wyższe kondygnacje wieży. Wieża w swej wyższej części ma przekrój kwadratu, zwieńczonego smukłym ostrosłupowym, wielobocznym hełmem. Zewnętrznie kościół jest przyporowany, ozdobiony glazurową i profilowaną cegłą oraz różnymi

41

elementami dekoracyjnymi, m.in. blendami z jasnego tynku, geometrycznymi fryzami, ślepymi ceglanymi maswerkami czy zgeometryzowanymi formami sterczynek. Do wnętrza świątyni prowadzi uskokowy, ostrołukowy portal główny z freskiem przedstawiającym Chrystusa błogosławiącego dzieci, który wykonała Jadwiga Kigiel. Przestronne wnętrze kościoła z gwieździstym sklepieniem o niskiej strzałce, opartym na potężnych filarach członowanych służkami i pasami płycinowymi, oświetlone jest ostrołukowymi oknami z witrażami. Ściany wewnętrzne są bogato dekorowane arkadkami oraz fryzem arkadkowym z wimpergami otworów okiennych. Empora organowa wsparta jest na pięciu arkadach, poprzedzonych domkiem arkadowym o gładkich kolumnach z ozdobnymi głowicami. W przeważającej części wystrój wnętrza utrzymany jest w konwencji neogotyckiej. W prezbiterium centralnie ustawiony jest neogotycki architektoniczny ołtarz z trzema kwaterami obrazowymi. Środkową część zajmuje obraz Matki Boskiej Wniebowziętej nieznanego włoskiego artysty, ufundowany przez żonę dyrektora huty „Bismarck” Wilhelma Kollmana, po lewej obraz sceny Zwiastowania, po prawej sceny Nawiedzenia NMP. Pomiędzy obrazami umieszczono rzeźby: po lewej św. Jana Chrzciciela, po prawej św. Anny. Dwa witraże prezbiterium przedstawiają: św. Józefa, św. Jana Nepomucena, św. Elżbietę oraz św. Jadwigę. W transepcie znajdują się dwie kaplice: w prawej rzeźbiarsko opracowana scena modlitwy Chrystusa w Ogrójcu, w lewej grota z figurą Matki Bożej. W kruchcie kościoła umieszczona jest ponadnaturalnych rozmiarów rzeźba Jezusa Ukrzyżowanego, wykonana przez artystę o nazwisku Broll. Na uwagę zasługuje również ołtarz z lewej bocznej kaplicy w formie płaskorzeźbionego tryptyku z centralnie ustawioną rzeźbioną Piety oraz z prawej strony płaskorzeźbą św. Weroniki, z lewej św. Heleny. Po prawej stronie prezbiterium znajduje się kaplica ku czci błogosławionego ks. Józefa Czempiela, który zginął śmiercią męczeńską 19 VI 1942 r. w komorze gazowej obozu koncentracyjnego w Mauthausen. W 1999 r. wyniesiony na ołtarze przez papieża Jana Pawła II w grupie 108 błogosławionych męczenników II wojny światowej. Projekt kościoła wykonał znany śląski architekt Ludwik Schneider z Gliwic (warto zaznaczyć, że po prawej stronie kruchty portalowej znajduje się odciśnięta w cegle sygnatura architekta). Kościół konsekrował Georg kardynał Kopp 15 IX 1901 r. Kościół wpisany do rejestru zabytków województwa śląskiego.

Budynek szkolny przy nr 5 - wzniesiony w latach 1931 – 1935 w stylu funkcjonalistycznym, wg projektu katowickich architektów Karola Szayera i Antoniego S. Olszewskiego. W dwu- i trój kondygnacyjnym obiekcie mieszczą się dwie szkoły: III Liceum Ogólnokształcącego im. St. Batorego i Gimnazjum nr 7 im. Adama Mickiewicza. Pierwotnie były to dwie szkoły powszechne, osobne dla dziewcząt i chłopców. Budynek wpisany do rejestru zabytków woj. śląskiego.

Budynek przy rogu Farnej 17 i Karpackiej 9 – wzniesione w latach 1912 – 1913, jako zespół zabudowy spółdzielczej CHSM wg projektu Franza Meistera w stylu modernistycznym, z ciekawym wykuszem, zwieńczonym balkonikiem, nakrytym daszkiem łączącym, dwie bryły trójkondygnacyjnego budynku.

Budynki zespołu zabudowy spółdzielczej przy nr 9, 9a, 11, 13 oraz 15 zbudowane w 1912 r. Ponadto przy parzystych numerach 22, 24, 26, 28, 30 znajdują się kamienice robotnicze (czynszówki) wzniesione w początkach XX wieku m.in. przez Arthura Niestroja.

Faski Jana – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście), łączy ul. Wolności

42

z obecnym fragmentem Rynku, zabudowana pierzeją kamienic mieszczańskich. Dzisiaj jedynie z parzystą numeracją 2, 4, 6. Zabudowa strony nieparzystej została wyburzona wraz z budową estakady w latach 70. ubiegłego wieku.

Faska Jan – (28 VIII 1893 Chorzów – Klimzowiec – 8 X 1953 Chorzów), pseud. dr Eisenberg – agronom, dowódca powstańczy, komendant obrony Katowic w kampanii wrześniowej 1939 r. Ukończył studia w Wyższej Szkoły Rolniczej w Turyngii oraz Akademii Nauk Powszechnych w Londynie (ekonomia). Służył w szeregach gen. Józefa Hallera oraz brał udział z „błękitną armią” w wojnie z bolszewikami 1920 r. Później zaangażowany był w pracę plebiscytową na Górnym Śląsku, a także w Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska (POW GŚl.). Po zakończeniu działań powstańczych rozpoczął pracę jako komisarz Straży Celnej w Rudzie Śląskiej i w Rybniku. Za działalność powstańczą 27 VIII 1922 r. odznaczony przez marszałka J. Piłsudskiego krzyżem Orderu Virtuti Militari. W 1925 r. przeniesiony do korpusu oficerów rezerwy 75 Pułku Piechoty. W 1926 r. na kilka lat wyjeżdża z kraju, przebywając w pierw w Urugwaju, a później w Brazylii. Powracił do kraju w kwietniu 1939 r. Od 1 IX 1939 r. objął dowództwo obrony Katowic, a kiedy obrona stała się bezskuteczna, opuścił miasto, docierając do Lwowa, w którym przebywał do 1941 r. Następnie przebywał w Kamionce Strumiłłowskiej i w Busku. Po zakończeniu II wojny światowej powróciło Chorzowa i podjął pracę jako urzędnik w Wojewódzkim Urzędzie Ziemskim, a następnie w Rudzkim Zjednoczeniu Przemysłu Węglowego, Polskim Związku Zachodnim oraz Centrali Mięsnej w Bytomiu, skąd w 1950 r. przeszedł na emeryturę. Zmarł w Chorzowie i pochowany został na cmentarzu św. Jadwigi Śląskiej.

Ficka Jana (ks.) – ulica w dzielnicy Chorzów II, łącząc się z ul. 11 Listopada i ul. św. Pawła. Zabudowana starymi kamienicami robotniczymi czynszowymi z końca XIX i początku XX wieku.

Ficek (także Fiektzek lub Fiecek) Jan Nepomucen Alojzy – (9 V 1790 Dobrzeń Wielki – 18 II 1862 Piekary Śląskie) - ksiądz katolicki, kanonik honorowy kapituły wrocławskiej od 1838 r., dziekan bytomski od 1834 r. Urodził się w pobożnej i zachowującej tradycje narodowe rodzinie. W 1807 r. wstąpił do seminarium nauczycielskiego w Głogówku, które ukończył po dwóch latach nauki. Podejmuje wówczas posadę nauczyciela w Krapkowicach. W 1812 r. kontynuował naukę w gimnazjum klasycznym w Opolu, a w 1814 rozpoczął studia teologiczne we Wrocławiu. Później przeniósł się do Krakowa i tam ukończył studia otrzymując 18 VII 1817 r. święcenia kapłańskie z rąk bpa Jana Pawła Woronicza. Po święceniach pracował jako wikariusz m.in. w Czeladzi i Ziemięcicach. W 1826 r. otrzymał dekret pracy w Piekarach Śląskich, z którymi związany był aż do śmierci. Zrazu zaangażował się w działalność duszpasterską w swej parafii, z której egzamin zdał celująco podczas epidemii cholery z 1830 r. i tyfusu 1848 r. Za tę samarytańską pracę obdarzony został przydomkiem „Apostoł Śląska”. Największym jednak dziełem ks. Ficka była odnowa kultu Matki Bożej, która nastąpiła dzięki sprowadzeniu do Piekar jezuitów. Natomiast widocznym, materialnym jego dziełem była budowa nowego kościoła parafialnego, w którym umieszczono słynący łaskami obraz Matki Bożej Piekarskiej. Był również inicjatorem budowy piekarskiej Kalwarii. Dzięki niemu Piekary stały się ważnym miejscem pielgrzymkowym ludu górnośląskiego i nie tylko. Ksiądz Ficek znany jest również z przeprowadzonej na szeroką skalę akcji trzeźwościowej mającej na celu likwidację ówczesnej plagi pijaństwa. Akcja ta odbiła się szerokim echem tak dalece,

43

że jej fenomen przekroczył granice Śląska docierając do części Wielkopolski i Galicji. Zmarł w Piekarach Śląskich i pochowany został przed ołtarzem głównym bazyliki piekarskiej.

Filarowa – ulica w dzielnicy Chorzów II. Biegnie od ronda z ul. Floriańską do ul. W. Styczyńskiego. Ustanowiona 1963 r. Dawniej sąsiadowała z zabudowaniami kopalni „Barbara–Chorzów”. Nazwa odnosi się do górniczych filarów ochronnych zabezpieczających pewne obszary, na terenie których zabroniona jest eksploatacja górnicza. Filary służą zabezpieczeniu obiektów przed skutkami eksploatacji górniczej znajdujących się zarówno pod ziemią, jak i na jej powierzchni obiektów. Przy ulicy zlokalizowane jest wchodzące w skład stadionu lekkoatletycznego przy ul. J. Lompy, małe boisko treningowe ze sztuczną trawą, boisko do gry w koszykówkę oraz dwa korty tenisowe.

Floriańska – ulica w dzielnicy Chorzów II. Prowadzi od wiaduktu kolejowego przy wyjeździe z ul. J. Lompy do ul. 3 Maja. Nazwa nawiązuje do kultu św. Floriana, który od 1994 r. jest patronem miasta oraz do krakowskiego traktu prowadzącego od bramy Floriańskiej do Rynku Starego Miasta. Pierwotnie chorzowska ul. Floriańska skręcała przy wiadukcie kolejowym w prawo i łukiem biegła w kierunku ul. Filarowej. W 1978 r. oddano do użytku dwa dziesięciopiętrowe bloki mieszkalne i zmodyfikowano wówczas jej przebieg. Dawniej u zbiegu ul. Floriańskiej i ul. Filarowej były tereny ogrodów działkowych, a dzisiaj zlokalizowane jest małe rondo. Poza nową zabudową mieszkaniową mamy jeszcze dwa połączone budynki mieszkalne przy nr 42 i 42a, gdzie ma swoją siedzibę chorzowski Oddział Polskiego Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawczego oraz Chorzowskie Centrum Informacji i Turystyki. Budynek przedszkola przy ul. Floriańskiej 37, który był dawną willą Steinberga. Miał on przy bocznicy kolejowej na obecnej ul. Towarowej swój skład drzewny. Warto wspomnieć, że w część budynku nr 42 to dawna willa z ogrodem będąca własnością chorzowskiej Gminy Żydowskiej, w której miało swoją siedzibę m.in. Żydowskie Stowarzyszenie Humanitarne im. Michała Sachsa „B`nei B`rith” założone w Królewskiej Hucie w okresie międzywojennym.

Św. Florian – (ok. 2 poł. III w. Ceti Dolna Austria – 4 V 304 Lauricum Górna Austria, dzisiejsze Lorch) – męczennik, święty Kościoła katolickiego. Jego życie przypadało na okres prześladowań chrześcijan za panowania cesarza rzymskiego Dioklecjana. Był rzymskim legionistą, który ujął się za prześladowanymi legionistami, wyznawcami Chrystusa. Przez to poniósł śmierć męczeńską zrzucony w nurty rzeki Emms (Aniza – Górna Austria) z zawieszonym u szyi kołem młyńskim. Według legendy ciało Floriana odnalazła wdowa Waleria i pochowała je. Później szerzący się kult Floriana spowodował wzniesienie nad jego grobem kościoła i klasztoru ojców Benedyktynów. W 1184 r. na prośbę księcia Kazimierza Sprawiedliwego sprowadzono relikwie świętego do Krakowa, które do dnia dzisiejszego spoczywają w kościele św. Floriana na Kleparzu, a także na Wawelu. Święty jest patronem m.in. strażaków, hutników, piekarzy i kominiarzy. W ikonografii przedstawiany jest jako młody mężczyzna w stroju legionisty z kamieniem młyńskim, palmą męczeństwa a przede wszystkim z płonącym domem, który gaszony jest wodą lejącą się z naczynia.

Franciszkańska – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Klimzowiec). Przecznica prostopadła

44

do ul. J. Gałeczki. Obecnie ulica bez przejazdu, gdyż kończy się zejściem i kładką nad tzw. Kanałem Sueskim, a dalej przejściem do ul. Sportowej, Hajduckiej i ul. Górniczej. Dawniej ulica nosiła nazwę Szkolna ze względu na stojący narożny budynek szkolny. Obecna nazwa nawiązuje do zakonników – ojców Franciszkanów, którzy od 1934 r. pracują duszpastersko na Klimzowcu. Za budynkiem szkoły w miejscu starej zabudowy wzniesiono nowe osiedle mieszkaniowe.

Warto zobaczyć:

Kościół i klasztor oo. Franciszkanów pw. św. Franciszka z Asyżu wybudowany w latach 90. ubiegłego wieku. W 50. rocznicę poświęcenia drewnianego kościoła, 9 VI 1985 r., ks. bp. Janusz Ziemniak poświęcił i wmurował kamień węgielny pod nowy murowany kościół. Projektantami nowoczesnej bryły kościoła i klasztoru są inżynierowie Krystian Lasek i Bogdan Skurowski. Klasztor i kościół stanowią dwie oddzielne bryły przylegające do siebie. Bryła klasztoru wzniesiona na planie kwadratu z wewnętrznym dziedzińcem przylega do bryły kościoła, który jest wzniesiony na planie prostokąta z jednonawową przestrzenią zakończoną półkolistym prezbiterium. Jego ściany wychodzą ponad dach nawy tworząc przeszkloną czaszę, a w centrum na ścianie umieszczono monumentalny drewniany krzyż. Natomiast po lewej stronie przy zabudowaniach klasztornych usadowiona została wysoka na 42 metry dzwonnica z trzema dzwonami: Franciszek, Barbara i Florian. Przy kościele od strony ul. Franciszkańskiej wzniesiona została również kaplica pw. świętego Antoniego z Padwy, która zastąpiła zburzoną Grotę Lourdzką znajdującą się od 1959 r. na placu przykościelnym przed starym kościołem. 3 X 1990 r. ks. bp Damian Zimoń poświęcił nowy kościół, a 11 II 1992 r. ten sam biskup wydał dekret potwierdzający istnienie parafii. Wnętrze kościoła jest skromne i proste. Część wyposażenia, jak ławki, organy, elementy ołtarza bocznego oraz kaplicy pochodzą z rozebranego starego drewnianego kościoła. Po prawej stronie przy wejściu do bocznej kaplicy usytuowano tabernakulum ozdobione specjalną dekoracją wykonaną w 2000 r. przez Dorotę Romualdę Boryło. Dekoracja przypomina bogato tkaną złotą tkaninę, na której centralnie umieszczony jest symbol Hostii z monogramem Chrystusa, Matka Boża Niepokalanie Poczęta oraz postacie świętych franciszkańskich tj. św. Franciszka z Asyżu, św. Klary, św. Paschalisa Balon, św. Antoniego z Padwy, św. Bonawentury, św. Dunsa Szkota oraz bł. Luchezjusza.

Budynek dawnej szkoły powszechnej – wzniesiony z tradycyjnej cegły licówki w 1866 r. na planie litery H, nietynkowany, dwukondygnacyjny i częściowo podpiwniczony. Nakryty dachem dwuspadowym, kryty dachówką. Jest jednym z najstarszych budynków użyteczności publicznej w tej części miasta. Obecnie mieści się tu przedszkole. Przy budynku od strony kościoła stoi pomnik odsłonięty 9 V 1963 r. a poświęcony „Powstańcom – bojownikom o społeczne i narodowe wyzwolenie Śląska lat 1919 – 1920 – 1921 oraz 1939 – 1945”.

Francuska – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Zlokalizowana przy granicy Chorzowa z Świętochłowicami. Jest przecznicą ul. 16 Lipca i łączy się z ul. St. Konarskiego. Nazwa nawiązuje do Francji, państwa na zachodzie Europy, której stolicą jest Paryż. Należy w tym miejscu wspomnieć, że w okresie międzywojennym ubiegłego wieku Chorzów powiązany był gospodarczo z Francją chociażby poprzez francusko – polską spółkę „Skarboferm”, której siedziba mieściła się w naszym mieście oraz stacjonujące na terenie miasta wojska francuskie nadzorujące akcję plebiscytową.

45

Fredry Aleksandra – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Krótka osiedlowa ulica utworzona na tzw. Starym Osiedlu w 1956 r. W jej sąsiedztwie mamy ulice innych znanych i cenionych polskich pisarzy tj. B. Prusa, E. Orzeszkowej, A. Asnyka czy W. Tetmajera.

Fredro Aleksander - (1793 – 1878 Lwów) – jeden z najwybitniejszych komediopisarzy polskich, który w swych utworach w barwny sposób opisywał życie i obyczaje szlachty polskiej, zwłaszcza z prowincji. Do najbardziej znanych utworów Fredry należą: Śluby panieńskie, Zemsta, Dożywocie, Damy i huzary, Mąż i żona. Pisał także wiersze, aforyzmy i pamiętniki. Był uczestnikiem kampanii napoleońskiej z 1809 r. Poseł na Sejm, działał w Komitecie Ziemiańskim.

48

Gagarina Jurija – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Utworzona w 1971 r. przy wysokich blokach mieszkalnych z tzw. wielkiej płyty, które stanęły w tym miejscu w latach 70. ubiegłego wieku w miejscu starej zabudowy i ogrodów działkowych.

Gagarin Jurij – (1934 – 1968) – kosmonauta radziecki, pierwszy człowiek w dziejach ludzkości, który 12 IV 1961 r. w sztucznym satelicie „Wostok”, odbył lot po orbicie satelitarnej Ziemi i okrążył ją lotem trwającym 1 h 48 min. Gagarin podczas wizyty w Polsce 23 VII 1961 r. przejeżdżał ulicami naszego miasta.

Gajowa – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Jest prostopadłą do ul. M. Konopnickiej. Ustanowiono ją 1958 r., a w 1970 r. wzniesiono na niej czteropiętrowy blok mieszkalny.

Gałeczki Jana (ks.) – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Klimzowiec). Jedna z dłuższych ulic miasta rozciąga się od ul. Katowickiej do granic Chorzowa z Katowicami przy ul. Armii Krajowej, która w granicach Katowic przyjmuje nazwę ul. Gliwickiej. Ulica w swej przeważającej części zabudowana nowymi blokami mieszkalnymi budowanymi w latach 70. XX wieku. Te budynki zwane potocznie „falowcami” zaprojektowane zostały przez inż. arch. Krystiana Laska. Budynki składają się z połączonych ze sobą 16 segmentów o różnej wysokości, które łącznie dają nam dwa kompleksy: dłuższy o dł. 480 m i krótszy o dł. 380 m. Łącznie dając mieszkania dla 830 rodzin. Całość swym wyglądem przypomina opadającą lekko falę, w kierunku południowym ulicy. Powierzchnia parterowa tych budynków przeznaczona została na cele handlowo – usługowe. Warto wspomnieć, że w pierwszym segmencie zlokalizowanym od strony ul. Szczecińskiej mamy tzw. Dom Aktora, gdzie w większości mieszkania to kawalerki, które pierwotnie przeznaczone były m.in. dla aktorów pracujących w Teatrze Rozrywki. Ponadto przy nr 22 – 22a oraz 24, 26, 28 w latach 1999 – 2001 wzniesiono nowoczesne budynki mieszkalne.

Gałeczka Jan – (1766 Widerowiec koło Głogówka – 14 III 1845 Łabędy dzisiejsza dzielnica Gliwic) – ksiądz katolicki, działacz oświatowy, społeczny i narodowy. Studia kapłańskie ukończył we Wrocławiu i po otrzymaniu święceń kapłańskich pracował w Lublińcu, Byczynie i Oleśnie. Poza pracą duszpasterską pracował jako nauczyciel i inspektor szkolny. Był popularyzatorem literatury polskiej wśród młodzieży oraz założycielem w 1801 r. pierwszej na Górnym Śląsku polskiej drukarni w Oleśnie. Z Olesna został przeniesiony do Łabęd, gdzie aż do śmierci był proboszczem parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny.

Warto zobaczyć:

Kamienice czynszowe z końca XIX i początku XX wieku wzniesione w tradycyjnej formie stojące przy wjeździe na ulicę od strony Centrum. Na kamienicy pod nr 12 na wysokości 2 piętra w usytuowanej na osi niszy kapliczkowej mamy figurę św. Stanisława, bpa i męczennika.

Pomnik autorstwa Mariana Knoblocha stojący w narożniku przy wjeździe na ul. Młodzieżową. Składa się on z dwóch głazów narzutowych, gdzie na jednym umieszczona jest tablica z napisem: „Nieście wiedzy pochodnię na czele i nowy udział bierzcie w wieku dziele przyszłości podnieście gmach. A. Asnyk. Dla uczczenia 30. Rocznicy zjednoczenia Polskiego Ruchu Młodzieżowego Uchwałą Miejskiej Rady Narodowej w Chorzowie z dnia 21 października 1977 r. nadano osiedlu nazwę Osiedla Związku Młodzieży Polskiej. Chorzów 1978 r. „

49

Pomnik Harcerza - odsłonięty 3 VI 1988 roku . Autorem monumentu przedstawiającego ustawioną na wysokim cokole postać młodego harcerza trafionego śmiercionośną wrogą kulą jest chorzowski artysta rzeźbiarz Gerard Grzywaczyk. Otoczenie architektoniczne zaprojektowali Krystian Lasek i Bogdan Skurowski. Na cokole widnieje napis „Bohaterskim obrońcom Chorzowa” oraz lata 1939-1945. Za cokołem umieszczono pięć tablic z ułożonymi alfabetycznie nazwiskami 94 bohaterskich obrońców miasta oraz tablica z Krzyżem Harcerskim zaprojektowanym przez ks. Kazimierza Lutosławskiego w 1912 roku a wzorowanym na Krzyżu Virtuti Militari (najwyższe polskie odznaczenie wojskowe), gdzie na dwóch ramionach umieszczony jest napis „CZUWAJ”. W ramiona krzyża wpleciony jest wieniec z liści laurowych symbolizujący zwycięstwo oraz liści dębu oznaczających siłę i męstwo. W centrum krzyża umieszczona jest lilijka symbol podążania za dobrem. Pomnik harcerza to nie jedyne miejsce poświęcone pamięci bohaterskim chorzowskim harcerzom. Na narożnym budynku od strony ul. Żeromskiego wmurowana została w 1946 roku pamiątkowa tablica ku czci bohaterskiej śmierci trzech harcerzy. Zginęli oni 3 września 1939 roku w wyniku odniesionych ran w zorganizowanej przez okupanta hitlerowskiego zasadzce na skrzyżowaniu ulic Wolności i Żeromskiego (dawniej św. Jacka). Byli to siedemnastoletni Jerzy Marzec oraz dwudziestoletni Marian Mój i Henryk Pięta. W wydarzeniu tym brała udział harcerka Irena Salamonówna, która uszła z życiem odnosząc jedynie lekkie obrażenia. Wiemy dzisiaj, że umieszczona na pomniku lista chorzowskich bohaterów jest niekompletna. Przyczyny tego stanu rzeczy są różne jednakże żywa jest w nas pamięć i o tej niezliczonej bezimiennej rzeszy bohaterów. Dlatego będąc przy pomniku, czy przechodząc obok pamiątkowej tablicy oddajmy należną im cześć.

Krzyż przydrożny – stoi na narożu ul. ks. J. Gałeczki i ul. św. Barbary. Wzniesiony na przełomie XIX i XX wieku pierwotnie jako krzyż graniczny tam, gdzie kończyły się pierwotne zabudowania Klimzowca. Jest typowym krzyżem przydrożnym ustawionym w otoczeniu ażurowego płotka zbudowany z piaskowca, gdzie na trzonie z niszą kapliczkową stoi krzyż właściwy zakończony trójliściem z umieszczoną na nim rzeźbiony wizerunek Chrystusa. W niszy kapliczkowej zamykanej szybką stoi malutka figurka Matki Bożej.

Po przeciwnej stronie ulicy na niewielkim skwerze stoi pomnik z tablicą pamiątkową poświęconą Piotrowi Kowalczykowi, który 6 IX 1939 r. w tym miejscu został bestialsko zamordowany przez nieznanych sprawców. Na tablicy wykonanej z metalu mamy rzeźbiony napis przypominający o tym wydarzeniu. Piotr Kowalczyk (1897 – 1939) urodził się w Chorzowie, był uczestnikiem II i III powstania śląskiego stąd znalazł się na liście osób niebezpiecznych dla okupanta niemieckiego. Zaraz we wrześniu 1939 r. został przez niego aresztowany i bestialsko torturowany. Szybko jednak wypuszczony na wolność, gdzie w niedługim czasie został skrytobójczo zamordowany.

Gawliny Józefa (ks. bp) – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Leżąca na terenie powstałego pod koniec lat 90. Ubiegłego wieku osiedla domków jednorodzinnych, szeregowych i wolnostojących oraz jednego trójkondygnacyjnego bloku mieszkalnego.

Gawlina Józef – (18 XI 1892 Strzybnik w pow. raciborskim – 21 IX 1964 Rzym) – ksiądz katolicki, biskup polowy Wojska Polskiego, proboszcz parafii św. Barbary w latach 1931 – 1933, honorowy obywatel miasta Królewska Huta (obecnie Chorzów). Po ukończeniu szkół: elementarnej i gimnazjum w Rybniku i zdaniu matury w 1914 r. rozpoczął studia teologiczno – filozoficzne

50

w Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Wrocławskiego. W wyniku działań I wojny światowej i powołaniu do Armii Pruskiej przerwał studia, które ukończył dopiero w 1920 r. W 1921 r. z rąk kard. Adolfa Bertrama otrzymał święcenia kapłańskie. Pracował jako wikary na placówkach w Dębieńsku i Tychach. Następnie objął funkcję sekretarza generalnego Ligi Katolickiej Administracji Apostolskiej Górnego Śląska a następnie kierował redakcją „Gościa Niedzielnego”. W 1933 r. otrzymał z rąk kard. Augusta Hlonda w kościele św. Barbary w Chorzowie, sakrę biskupią i został biskupem polowym Wojska Polskiego. W początkach kampanii wrześniowej udaje się do Rumunii a następnie do Rzymu. Jako biskup polowy zawsze był tam, gdzie walczyły polskie oddziały podejmując odpowiednie działania duszpasterskie. Ponadto był opiekunem polskich uchodźców i emigracji. Brał udział w dwóch sesjach Soboru Watykańskiego II. Zmarł w Rzymie. Pochowany został na polskim cmentarzu wojennym na Monte Cassino.

Gdańska – ulica w dzielnicy Chorzów Stary (Maciejowice). Jest przecznicą łączącą się z ul. Społeczną. Nazwa odwołuje się do miasta Gdańsk leżącego na obszarze Żuław Wiślanych i Pojezierza Kaszubskiego, przy ujściu Wisły do Zatoki Gdańskiej. Wraz z Gdynią i Sopotem tworzy konurbację zwaną Trójmiastem.

Gębały Franciszka (ks. prałata) – rondo w Chorzowie Batorym w południowej, najdalej wysuniętej części miasta, powstałe w ciągu ul. St. Batorego. Do ronda dochodzą ul. Radoszowska oraz ul. Niedźwiedziniec. Nazwa nadana uchwałą Rady Miasta w 2005 r.

Gębała Franciszek – (30 VII 1932 Suszec – 9 V 2005 Chorzów), ksiądz katolicki, proboszcz parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Chorzowie Batorym. Ukończył gimnazjum w Żorach a następnie liceum im. B. Chrobrego w Pszczynie, gdzie w 1951 r. zdał egzamin dojrzałości. Po maturze wstąpił do Śląskiego Seminarium Duchownego w Krakowie, które ukończył przyjęciem święceń kapłańskich w dniu 24 VI 1954 r. z rąk bpa częstochowskiego Z. Golińskiego. Po święceniach od 1 VIII 1956 r. otrzymał dekret pracy jako wikariusz w Brzezinach Śląskich a od 30 VIII 1962 r. wpierw jako wikary, a później od 23 VIII 1970 r. jako proboszcz w parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Chorzowie Batorym. W trakcie długoletniej pracy duszpasterskiej przypadającej w większości na trudne czasy PRL-u wybudował dom parafialny, gdzie założono izbę pamięci poświęconą bł. Józefowi Czempielowi, a także założył nowy cmentarz parafialny z kaplicą p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa na tzw. Niedźwiedzincu. Jednakże jego wielką zasługą jest powołanie do życia nowej parafii Jezusa Chrystusa Dobrego Pasterza, która wyodrębniona została w latach 80. ubiegłego wieku z parafii hajduckiej. W dowód zasług za kapłańską posługę w 1995 r. trzymał tytuł prałata – kapelana Jego Świątobliwości. Od 1 IX 1998 r. przebywał na emeryturze. Zmarł nagle i pochowany został na cmentarzu przy ul. Granicznej.

Głogowska – ulica dzielnicy Chorzów Centrum. Łączy ul. Strzelców Bytomskich z ul. K. Pułaskiego i biegnie wzdłuż torów kolejowych i terenów Zespołu Szpitali Miejskich. Przy tej ulicy stoi jeden budynek mieszkalny tuż przy przejeździe kolejowym. Pozostała część ulicy jest niezabudowana. Z tej ulicy możemy dojechać jej przedłużeniem wzdłuż torów kolejowych do zabudowań ul. Cieszyńskiej. Nazwa nawiązuje do miasta Głogowa położonego na Dolnym Śląsku nad rzeką Odrą.

51

Głowackiego Bartosza – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Klimzowiec) – prostopadła do ul. Sportowej utworzona w 1963 r. i wiąże się bezpośrednio z nazwą ulicy Racławicka.

Głowacki Bartosz (Bartos Wojciech) – (ok. 1758 Rzędkowice woj. małopolskie – 1794 Kielce) – chłop, kosynier w powstaniu 1794 r., uczestnik ataku na armaty rosyjskie w bitwie pod Racławicami. Mianowany przez Tadeusza Kościuszkę oficerem (chorąży regimentu grenadierów krakowskich). Poległ pod Szczekocinami. Po klęsce powstania stał się symbolem męstwa i waleczności.

Główna – ulica w dzielnicy Chorzów Stary (Maciejkowice). Jest głównym traktem przejazdowym tej części miasta. Rozpoczyna się od połączenia z ul. Wiejską, a kończy przy ul. Brzezińskiej, gdzie jej przedłużenie nosi nazwę ul. Michałkowickiej. Ulica w części zabudowana starymi kamienicami czynszowymi. Tuż przy dawnym szybie wentylacyjnym nazwanym na cześć króla „Zygmunt August I”, kopalni „Barbara – Chorzów” (dawniej szyb wentylacyjny kopalni „Hrabina Laura”) wzniesiono kompleks szeregowych domów jednorodzinnych pn. Panorama Maciejkowicka. Natomiast po przeciwnej stronie ulicy wybudowano nowoczesny kompleks budynków domu opieki dla osób starszych i przewlekle chorych.

Warto zobaczyć:

Budynek szkoły podstawowej nr 25 im. Stanisława Hadyny przy nr 21 – wzniesiony w stylu modernistycznym budynek wg projektu Tadeusza Michejdy z Katowic stanął na działce zakupionej przez miasto od Jana, Sylwestra i Filipa Kupnych. Budowę rozpoczęto w 1938 r. zakończono w 1939 r. Budynek miał 4443 m2 powierzchni użytkowej, 14 sal lekcyjnych, 3 pracownie dydaktyczne oraz dużą salę gimnastyczną.

Przed budynkiem ustawiony jest pomnik poświęcony poległym w obronie ojczyzny w latach 1939 – 1945 w walkach z hitlerowskim najeźdźcą. Autorem odsłoniętego 9 V 1990 r. monumentu jest Andrzej Szczepaniec.

Krzyż przydrożny – z racji okoliczności ustawienia w podzięce za uratowanie od zarazy zwany jest krzyżem morowym. Krzyż wykonany z piaskowca, dwukondygnacyjny z podstawą, w której znajduje się nisza kapliczkowa z figurą św. Jadwigi Śląskiej oraz krzyża właściwego zakończonego trójliściem z małą figurą Chrystusa. Pod kapliczką znajduje się inskrypcja: „Fondator Stanisław Portz i Żona jego r. 1881”. Krzyż trójstronnie otoczony żeliwnym kutym płotkiem.

Zabudowa starego folwarku, który swym wyglądem przypomina mały zameczek będący wg legendy siedzibą założyciela miejscowości niejakiego Macieja.

Główna (al.) – aleja na terenie Parku Śląskiego (WPKiW) biegnie od tzw. wejścia głównego na teren parku od strony ul. Chorzowskiej i łączy się dalej z al. Fali przy dawnej restauracji „Parkowa” (dzisiaj restauracja „Marysin Dwór”) i jest główną aleją dojazdową dla pojazdów samochodowych (bramka wjazdowa z opłatą).

52

Gnieźnieńska – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Jest ulicą równoległą do ul. Armii Krajowej i łączy się bezpośrednio z ul. J. Jasińskiego. Nazwa nawiązuje do miasta Gniezna położonego na Pojezierzu Gnieźnieńskim, które ściśle wiąże się z historią naszego kraju będąc pierwszą stolicą państwa polskiego.

Gołębia – ulica w dzielnicy Chorzów II. Krótka ulica powstała uchwałą w 1960 r. w związku z budową domków jednorodzinnych pracowników chorzowskich kopalń. W tradycji śląskiej hodowla gołębi była przekazywana z pokolenia na pokolenie. Prawie każdy kto miał kawałek ogrodu i możliwość wzniesienia gołębnika hodował gołębie. Tradycja ta przetrwała do dnia dzisiejszego i na terenie Górnego Śląska skupia wielu hodowców zrzeszonych w Polskim Związku Hodowców Gołębi Pocztowych. Siedziba związku znajduje się w specjalnie wzniesionym dla ich potrzeb budynku na terenie Parku Śląskiego (WPKiW) w Chorzowie tzw. okrąglak znajdujący się nieopodal Dyrekcji Parku.

Gościnna – ulica w dzielnicy Chorzów II. Jest równoległą do ul. Stacyjnej, a prostopadłą do ul. Gruntowej. Leży na terenie kolonii domków jednorodzinnych tuż przy stawie o nazwie „Herman”.

Górna – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Ustanowiona w 1958 r. Znajduje się w rejonie ul. M. Konopnickiej. Nazwa nawiązuje do topograficznego jej położenia na jednym z najwyższych wniesień Wzgórz Chorzowskich – Górze Redena, która wznosi się na poziom 321 m n.p.m.

Górnicza – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Klimzowiec). Jest prostopadłą do ul. J. Gałeczki i stanowi przedłużenie al. Wojska Polskiego. Przy zbiegu tych trzech ulic mamy nienazwane rondo, które w znaczny sposób ułatwia ruch kołowy w tym newralgicznym punkcie. Przedłużeniem ul. Górniczej jest ul. Racławicka. Nazwa nawiązuje do starych tradycji górniczych, które na tym terenie pojawiło się już pod koniec XVIII wieku wraz z uruchomieniem w 1791 r. pierwszego na terenie miasta szybu górniczego kopalni „Król”. Ponadto teren Klimzowca, a zwłaszcza ul. Górnicza zamieszkana była przez licznych górników i ich rodziny przybyłych wówczas w przeważającej części z zaboru rosyjskiego.

Grabowa – ulica w dzielnicy Chorzów Batory . Nazwa nadana w 1959 r. Zlokalizowana jest na terenie powstałego w tym czasie osiedla domków jednorodzinnych. Wszystkie funkcjonujące na tym osiedlu ulice nazwane zostały różnymi gatunkami drzew, jakie spotkać można w przydomowych ogródkach.

Graniczna – ulica w dzielnicy Chorzów Batory – jest prostopadłą do ul. St. Batorego i łączy się z ul. J. Gagarina. Nazwa nawiązuje do istniejącej wówczas granicy gminy, którą wyznaczała i zamykała ta ulica oraz zlokalizowanym przy niej cmentarzu parafialnym. Za cmentarzem rozciągały się pola i nieużytki. Intensywny rozwój tej części miasta nastąpił dopiero w okresie powojennym.

53

Warto zobaczyć:

Cmentarz parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny – założony 1 I 1904 r. na prostokątnej działce o pow. 2,4 ha należącej do rodziny hrabiego Donersmarcka. W 1936 r. wykonano ogrodzenie z ceglaną bramą główna, na której mamy cytat z Pisma Świętego: „Okaż nam, Jahwe, swoją łaskawość i daj nam swoje zbawienie”. Najstarsze zachowane nagrobki cmentarne pochodzą z lata 1906 – 1916. Od strony lewego bocznego wejścia na skrzyżowaniu cmentarnych alejek stoi Boża Męka – krzyż z 1906 r. ufundowany przez Pawła i Zofię Bieńczyk. Ciekawym nagrobkiem jest rozległa kwatera Emila Marxa (1858 – 1907), dyrektora huty Bismarcka. Ponadto na terenie cmentarza mamy trzy miejsca pamięci narodowej. Pierwszy to 6 metrowy granitowy czarny krzyż stojący po prawej stronie od wejścia głównego na zakończeniu głównej alei cmentarnej. Krzyż zaprojektowany został przez Wojciecha Migockiego a jego odsłonięcie i poświęcenie miało miejsce 1 XI 1937 r. W postumencie krzyża umieszczona jest tablica inskrypcyjna z tekstem: „Cześć i chwała bohaterom poległym za wolność i lud 1905 – 1945”. Warto wspomnieć, że jest on jednym z najstarszych zachowanych pomników naszego miasta. Drugim miejscem jest pomnik poświęcony ofiarom obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, w którym w styczniu 1946 r. w trakcie uroczystości odsłonięcia pomnika złożono urnę z prochami ofiar obozu. Natomiast trzecim założeniem pomnikowym jest zlokalizowany po prawej stronie od wejścia głównego pomnik autorstwa Tadeusza Ślimakowskiego odsłonięty 11 X 1977 r. ku czci bohaterskich obrońców miasta.

Zespół zabudowy patronackiej tzw. kolonii hutniczej, której inwestorem była huta „Bismarcka” (obecnie huta „Batory”), powstał w 1915 r. wg projektu Arthura Niestroja w stylu modernistycznym z elementami manierystycznymi. Są to proste budynki trójkondygnacyjne, tynkowane na gładko. Ich jedynym elementem dekoracyjnym jest kilka okien wykonanych w formie wykuszy. Domy te tworzą zwartą zabudowę okalając kwadratowy plac od strony ul. Prostej, ul. Szczepańskiej i ul. Karłowicza.

Kompleks sportowy „Hajduki” to nowoczesny kompleks oddany do użytku w 2000 r. składający się z hali sportowej z płytą główną przeznaczoną do gier zespołowych o wym. 26 x 44m oraz widownią na 200 miejsc. Ponadto z sali fitness oraz basenu kąpielowego o wym. 25 x 16 m z sześcioma torami pływackimi.

Gruntowa – ulica w dzielnicy Chorzów II a jej nazwa nadana została uchwałą w 1963 r. Jest przecznicą ul. Katowickiej i łączy się z ul. A. Stabika. Od strony ul. Katowickiej przebiega po terenach ogrodów działkowych ROD im. W. Sikorskiego założonych w 1946 r. Za ogrodami ulica wychodzi na terenie osiedla domków jednorodzinnych zlokalizowanych w pobliżu stawu „Herman”. W połowie przecina ją ul. Kruszcowa.

Grunwaldzka – ulica w dzielnicy Chorzów II – prostopadła do ul. Krzyżowej, którą łączy z ul. Polną. Stara zabudowa kamienic czynszowych zamieniona została nowym osiedlem domów mieszkalnych wznoszonych w latach 1988 – 1991. Przy niej zachował się jeden familok robotniczy, na elewacji którego umieszczony jest płaskorzeźbiony obraz Matki Bożej Piekarskiej. Nazwa ulicy nawiązuje do słynnej bitwy jaką 15 VII 1410 r. rozegrały wojska

54

polskie i litewskie pod wodzą króla Władysława Jagiełły na polach Grunwaldu zwyciężając wojska zakonu krzyżackiego.

Grządziela Juliusza – ulica w dzielnicy Chorzowie Centrum (Klimzowiec) – jedna z bocznych ulic wychodzących prostopadle z ul. J. Ryszki. Graniczy z Parkiem Róż. Przy ulicy stoją ustawione szeregowo domki jednorodzinne i bloki mieszkalne wzniesione w tradycyjnej technice z cegły czerwonej licówki. Obecnie mylnie podawane jest w nazewnictwie ulicy imię Grządziela, gdzie jest Julian a winno być Juliusz.

Grządziel Juliusz – (11 IV 1896 Klimzowiec, część Chorzowa w obecnej dzielnicy Chorzów Centrum – 18 IV 1973 Chicago) – działacz katolicki, powstaniec śląski, więzień obozów koncentracyjnych w Oranienburgu i Gusen, pisarz. Po ukończeniu szkoły powszechnej i średniej pracował jako urzędnik gminny w Wielkich Hajdukach (dzisiejsza dzielnica Chorzów Batory), pracownik banku oraz nauczyciel w Miejskiej Szkole Handlowej. Obok pracy zawodowej zaangażowany w działalność społeczno – narodową. Mimo, że w czasie I wojny światowej zmuszony był służyć w niemieckiej marynarce wojennej zawsze był wierny swym propolskim przekonaniom. Był działaczem plebiscytowym i uczestniczył w III powstaniu śląskim. Zasiadał jako radny w pierwszej polskiej Radzie Miejskiej. Członek Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej, Śląskiej Akcji Katolickiej. W czasie działań II wojny światowej za antyniemieckie poglądy wielokrotnie więziony i wreszcie skazany na więzienie w Brandenburg – Goerden. Po odbyciu kary osadzony w obozach koncentracyjnych, które opuścił po wyzwoleniu w 1945 r. Po tym zaangażował się w działalność Administracji Narodów Zjednoczonych ds. Pomocy i Odbudowy (UNRRA), gdzie objął stanowisko kierownika komitetu Administracji na Bawarię. W 1946 r. osiedlił się w Detroit, gdzie pracował jako robotnik. Podjął również działalność na rzecz Polonii, gdzie w radio wygłaszał w języku polskim religijne pogadanki. Współpracował również z licznymi organizacjami katolickimi. Zapisał się również na trwale w literaturze opisując w żywy i sugestywny sposób utwory na temat życia ludu Górnego Śląska, a zwłaszcza jego ukochanego Klimzowca. Zaliczymy tu takie utwory jak: Sława panom mądrym, Wspomnienia z Klimzowca, Moi rodzice.

Gwarecka – ulica w dzielnicy Chorzów II – nazwa nadana w 1960 r. wraz z budującym się nowym osiedlem mieszkaniowym. Powstało wówczas kilkanaście różnej wielkości bloków mieszkalnych zarówno przy ul. Gwareckiej, jak i sąsiednich ulicach Żołnierzy Września, Bocznej, czy Lipińskiej. Nazwa odnosi się do średniowiecznych gwarków – górników wydobywających złoża kopalne na własny rachunek. W późniejszym okresie zaczęli oni zrzeszać się w większe organizmy zwane gwarectwami, dbające wspólnie o ich interesy.

Gwiazd (al.) – aleja w Parku Śląskim (WPKiW) rozpoczyna się u zbiegu al. Klonowej, al. Fali oraz al. Głównej, i dość stromo pnie się w górę na wzgórze o wysokości 319 m n.p.m., gdzie dochodzi do al. Planetarium, przy której stoi Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne. Nazwa odnosząca się właśnie do obserwatorium astronomicznego, w którym obserwowane są gwiazdy.

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH

58

Hajducka – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Biegnie od skrzyżowania z ul. Wolności i ul. Strzelców Bytomskich. Krzyżuje się m.in. z ul. Powstańców, ul. H. Dąbrowskiego dochodząc do al. Bojowników o Wolność i Demokracji. Końcowy odcinek łączy się zbiegiem ul. Górniczej z ul. Racławicką. Ulica zaznaczona była już w zarysie na planach z 1827 r. Prawie cała ulica zabudowana jest zwartą starą zabudową kamienic czynszowych z przełomu XIX i XX wieku. Jest dość ruchliwą ulicą, po której prócz samochodów kursuje tramwaj z Rynku do Katowic ul. Armii Krajowej już od 1899 r. (Tramwaj przejeżdża ulicą ok. 280 razy na dobę, zaś autobus linii 165 kursuje aż 50 razy dziennie). Nazwa odnosi się do historycznej części dzisiejszego Chorzowa Batorego – Hajduk Górnych i Dolnych, później Wielkich Hajduk, która funkcjonowała z małymi przerwami do przyłączenia z Chorzowem w 1939 r. Warto wspomnieć, że część terenu położona po prawej stronie ulicy w kierunku Świętochłowic nazywała się wcześniej Nowymi Hajdukami, które w 1934 r. włączono do Chorzowa. Ponadto równolegle do ulicy na wysokości ogrodów działkowych im. A. Czarneckiego biegnie tzw. Kanał Suez, dawniejszy potok, który wraz z rozwojem miasta zamienił się w zlewnię miejskich ścieków. Jego długość wynosi ok. 2,3 km i w większej części przykryty został betonowymi płytami. Początek ma w okolicach ul. Przy Gazowni, a ujście w rzece Rawie na wysokości ul. Zapłocie.

Warto zobaczyć:

Krzyż przydrożny – Boża Męka zlokalizowana w prześwicie domów nr 84 i 86. Jest to wysoki krzyż kamienny z niszą kapliczkową wewnątrz której ustawiona jest figura Matki Bożej Bolesnej. Na prostym krzyżu umieszczona została cynowa figura Chrystusa Ukrzyżowanego. Krzyż stoi w otoczeniu dwóch rozłożystych lip. Pierwotnie otoczony był ażurowym kutym ogrodzeniem.

Hajdy Wawrzyna – Chorzów Centrum – krótka, licząca zaledwie 100 m ulica istniejąca w mieście już przed 1935 r. Ma ona raczej charakter zaułka niż ulicy. Prowadzi bowiem na plac, przy którym zlokalizowana jest mała kolonia domków robotniczych.

Hajda Wawrzyn (wł. Wawrzyniec) – (8 VIII 1844 Bobrowniki pod Tarnowskimi Górami – 25 III 1923 Piekary Śląskie) – samorodny poeta ludowy, mędrzec zwany „Śląskim Wernyhorą”, gawędziarz, kompozytor pieśni religijnych i świeckich, działacz polskiego życia narodowego. Pochodził z licznej ubogiej rodziny. W wieku 12 lat osierocony, zmuszony do podjęcia pracy zarobkowej u gospodarza w pobliskim Szarleju (dzisiaj dzielnica Piekar Śląskich), a kończąc 14 lat zatrudnił się w górnictwie. Do szkoły nie chodził, był samoukiem, ale matka nauczyła go pisać i czytać. W wolnym od pracy czasie czytał więc polskie książki i czasopisma oraz uczył się gry na skrzypcach u miejscowego organisty. W 1871 r. ożenił się z Pauliną Bednorz, z którą miał siedmioro dzieci. Niestety wszystkie zmarły w wieku dziecięcym. Zaledwie w sześć miesięcy po weselu uległ groźnemu wypadkowi w wyniku którego bezpowrotnie stracił wzrok. Po rekonwalescencji i przyuczeniu do zwodu wikliniarza próbował wyplatając różne przedmioty z wikliny dorabiać do skromnej górniczej renty. Jego krewni, znajomi i przyjaciele przekonani byli, że Hajda po tym wszystkim całkowicie się załamie, ale on z wrodzoną sobie konsekwencją nadal kupował i prenumerował polskie książki i czasopisma, które czytała mu żona będąc dla niego wówczas nieodzownym opiekunem. Utrata wzroku była dla niego punktem zwrotnym i rozpoczęła nowy etap w jego życiu. Z pracownika kopalnianego stał się nauczycielem, myślicielem, gawędziarzem, a zwłaszcza propagatorem polskości w niełatwym politycznie

59

czasie panowania prusko - niemieckiego na Śląsku. Zaangażował się również w pracę z młodzieżą, której przekazywał wiedzę o historii Polski i literatury oraz wpajał wartości religijne. Kładł głównie nacisk na ideę odrodzenia Polski. Był członkiem wielu organizacji życia religijno – patriotycznego, należał do polskiego „Kasyna”, był członkiem III Zakonu św. Franciszka. Jako osoba wierząca mocno zaangażowany w życie piekarskiej parafii, codziennie biorąc udział w Mszy św. Zawsze mógł liczyć na pomoc przyjaciół i znajomych. Będąc wierny idei powrotu Polski do Macierzy doczekał się tego i w najszczęśliwszym dniu życia 26 VI 1922 r. witał wkraczające do Piekar Śląskich pod dowództwem gen. St. Szeptyckiego Wojsko Polskie. Zmarł w Piekarach Śląskich i pochowany został na miejscowym cmentarzu parafialnym.

Warto zobaczyć:

Zabudowa zespołu domów robotniczych w stylu modernistycznym powstałych w latach 1920 – 1921, których inwestorem była kopalnia „Königsgrübe”. Zespół składa się z siedmiu jednakowych budynków mieszkalnych ustawionych wokół prostokątnego placu. Są to budynki dwukondygnacyjne, wzniesione na planie prostokąta, murowane, otynkowane i podpiwniczone. Nakryte są wysokim czterospadowym dachem, kryte dachówką bitumiczną, pod którym mamy użytkowe poddasze. Wejście do budynku usytuowane jest na osi, zakończone łukiem pełnym, do którego prowadzą schodki. W każdym domu mogą mieszkać cztery rodziny.

Hankego Wita – Chorzów Centrum. Ulica prostopadła do ul. H. Dąbrowskiego, łączy się z ul. Powstańców. Powstała w 1967 r. wraz z budową nowych budynków mieszkaniowych dla pracowników huty „Kościuszko”.

Hanke Wit – (20 XII 1907 Bismarckhütte, obecnie dzielnica Chorzów Batory – 3 V 1966) – działacz związkowy i komunistyczny przez całe życie związany z Chorzowem. Od 14 roku życia by wspomóc materialnie rodzinę rozpoczyna pracę zarobkową w różnych przedsiębiorstwach m.in. w hucie „Batory”, kopalniach „Kleofas”, czy „Polska”. Wcześnie związał się z ruchem lewicowym, w którym po 1930 r. rozpoczął ścisłą współpracę. W tym samym roku wstąpił do KPP, a później do PPS-Lewicy. Zaangażował się również w działalność związkową stając się od 1929 r. żarliwym lewicowym aktywistą. W latach 1932 – 1933 przebywał w Moskwie, gdzie uczestniczył w kursie organizowanym przez Międzynarodowy Instytut Leninowski. Ze względu na swoje lewicowe poglądy był szykanowany, co spowodowało jego wyjazd do ZSRR. Nie uchroniło go to od aresztowania, gdyż był członkiem KPP zdelegalizowanej przez Międzynarodówkę Komunistyczną, co ostatecznie doprowadziło do jego zesłania w głąb Związku Radzieckiego. W 1942 r. zaciągnął się do Armii Polskiej gen. Władysława Andersa, z którą brał udział m.in. w walkach pod Monte Casino. W lipcu 1946 r. wrócił do Polski i wstąpił do PPR, gdzie piastował kierownicze partyjne funkcje. Po zjednoczeniu w 1948 r. PPR i PPS i utworzeniu PZPR został członkiem tej partii z ramienia której wybrany został w 1959 r. członkiem Komitetu Centralnego. Wraz z działalnością partyjną powierzono mu również prowadzenie spraw związkowych mianując go w 1952 r. sekretarzem Zarządu Głównego Związku Zawodowego Górników z siedzibą w Katowicach. Z działalnością związkową związany był do końca życia. Był również posłem na Sejm PRL. Od 18 II 1961 r. aż do śmierci był prezesem Polskiego Związku Piłki Nożnej. Odznaczony wieloma medalami i odznaczeniami m.in. Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, za walkę z Niemcami w czasie

60

II wojny światowej otrzymał Brązowy Krzyż Zasługi z Mieczami, Krzyż za Monte Casino i za Bolonię.

Harcerska – ulica w dzielnicy Chorzów Stary. Łączy ul. Siemianowicką z ul. Bytkowską i jest równoległą do ul. Bożogrobców. Nazwa ustalona w 1967 r. Nawiązuje ona do chorzowskich tradycji harcerskich. Polskie Harcerstwo liczy prawie 100 lat. W dniu 22 V 1911 roku we Lwowie powołane zostały pierwsze 4 polskie drużyny harcerskie. Swoją podstawę programową oparło na przetłumaczonym na język polski podręczniku skautowym z 1908 roku „Scouting for boys”, autorstwa twórcy skautingu generała Roberta Baden-Powella. Pierwsze drużyny skautowe powstały na Śląsku w 1913 r. w Szarleju, Piekarach i Królewskiej Hucie, założył je Teodor Ludyga z Piekar Śląskich. Działały one w ramach Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Pierwsza drużyna harcerska powstała w Królewskiej Hucie w styczniu 1921 roku, a jej działania skupiały się wokół pomocniczej służby przy marcowej akcji plebiscytowej i III Powstaniu Śląskim. W chwili powrotu Górnego Śląska do Macierzy w czerwcu 1922 r. w Królewskiej Hucie działały już prężnie dwie drużyny harcerskie: męska im. Bolesława Chrobrego i żeńska im. Królowej Jadwigi. Podobnie było w Wielkich Hajdukach, gdzie powstały drużyny, męska im. Józefa Poniatowskiego oraz żeńska im. Marii Konopnickiej. Natomiast w ówczesnym Chorzowie (Starym) działała męska drużyna im. Henryka Dąbrowskiego w skład, której wchodził zastęp dziewcząt. Warto wspomnieć, że chorzowski Związek w okresie międzywojennym należał do najsilniejszych ośrodków harcerskich dawnego województwa śląskiego. Wychowanie harcerskie skupiało się przede wszystkim na normach moralnych wywodzących się z uniwersalnych, kulturowych i etycznych wartości chrześcijańskich. W wychowaniu tym nie brakowało również silnych akcentów patriotycznych, za które w okresie hitlerowskiego terroru przyszło chorzowskim harcerzom zapłacić najwyższą cenę z własnego życia. Stali się oni „Obrońcami Chorzowa” i im właśnie poświęcony został odsłonięty 3 VI 1988 r. pomnik u zbiegu ulic ks. Jana Gałeczki i Józefa Ryszki na wzgórzu dzielnicy Klimzowiec.

Warto zobaczyć:

Obiekty sportowe dawnego Klubu Sportowego „Azoty” – wielosekcyjny klub sportowy powstał w 1920 r.(m.in. sekcje: piłki nożnej, piłki ręcznej, boksu, brydża sportowego, gimnastyki sportowej, siatkówki). Jego pierwotna nazwa to Odra a później Powstaniec. W okresie II wojny światowej klub zamknięto. Reaktywowany w 1945 r. działał do 1955 r. W 1957 r. ponownie reaktywowany, działa do dnia dzisiejszego. W 2002 r. klub zmienił nazwę tworząc jednocześnie Starochorzowskie Centrum Sportu „Sokół”. Tradycje „Sokoła” na terenie Chorzowa Starego sięgają 1919 r. Obecnie w skład kompleksu wchodzi: hala sportowa, boisko do piłki nożnej oraz korty tenisowe.

Budynek szkoły wzniesiony w 1966 r. z okazji 1000-lecia Państwa Polskiego. Szkoła posiada oprócz standardowego wyposażenia sal i pracowni lekcyjnych własną salę gimnastyczną i basen pływacki o wym. 13 x 8 m. Ponadto obok szkoły zlokalizowane jest zmodernizowane boisko szkolne do gier sportowych i ćwiczeń. Obecnie jest to Zespół Szkół Ogólnokształcących im. Miłośników Ziemi Śląskiej, w skład której wchodzi Gimnazjum nr 6 i IX Liceum Ogólnokształcące.

61

Harcerska (al.) – aleja na terenie Parku Śląskiego (WPKiW) – prowadzi nas od ul. Parkowej w głąb terenów parkowych aż do al. Klonowej, przecinając Promenadę im. gen. Jerzego Ziętka. Nazwa nawiązuje do działającego przy niej Ośrodka Harcerskiego, który oddany został do użytku w 1964 r., na terenach o powierzchni 14 ha.

Warto zobaczyć:

Muzeum Górnośląski Park Etnograficzny - Skansen – muzeum etnograficzne na wolnym powietrzu, którego głównym celem jest prezentacja kultury ludowej. Na terenie chorzowskiego skansenu o powierzchni 22 ha eksponowane są zabytkowe drewniane obiekty gospodarcze, mieszkalne, sakralne oraz rzemieślniczo - przemysłowe naszego regionu wraz z wyposażeniem ich wnętrz. Idea budowy skansenu zrodziła się już w okresie międzywojennym. W tym celu przeniesiono w 1936 r. z Syryni do Parku Kościuszki w Katowicach drewniany kościółek pw. św. Michała Archanioła z 1510 r. oraz XVII wieczny spichlerz z Gołkowic. Realizację dalszych zamierzeń utworzenia śląskiego skansenu przerwał wybuch II wojny światowej. Idea realizacji skansenu powróciła w 1952 r. na Zjeździe Towarzystwa Ludoznawczego (założone we Lwowie w 1895r.), który obradując w Katowicach zaproponował lokalizację muzeum w powstającym wówczas Parku Kultury i Wypoczynku. W latach 1969 - 1975 prowadzono prace ziemne i adaptacyjne terenu tworząc sieć alejek, pól, łąk i przyzagrodowych ogrodów odtwarzając w ten sposób układy dawnej wsi. Tak ukształtowany teren przypominać miał mapę województwa katowickiego z lat 70-tych XX wieku z jego podziałem na podregiony. Oczywiście granice ówczesnego województwa nie pokrywały się z historycznymi granicami Górnego Śląska. Jeszcze przed realizacją tych prac w 1964 roku przywieziono do parku wiatrak z Grzawy (1813 r.) oraz spichlerz z Warszowic (poł. XVII wieku). Następne 33 obiekty pojawiły się w 1975 r. Wtedy też udostępniono skansen dla zwiedzających park, jako najmłodszą atrakcję Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku. Tak jak zamierzano zabytki gromadzone były i ustawiane według ich pochodzenia z pięciu podregionów Górnego Śląska: beskidzkiego, podgórskiego, pszczyńsko-rybnickiego, przemysłowego, lublinieckiego oraz z terenu Zagłębia Dąbrowskiego. Obecnie na terenie skansenu ustawionych jest ponad 70 zabytkowych obiektów pochodzących z powyższych podregionów głównie z XIX i początków XX wieku. Podregion Beskidu Śląskiego reprezentowany jest m.in. przez zagrodę Łąkową w skład, której wchodzą chałupa z Istebnej (1876 r.) i chlewik (poł. XVIII w.), zagroda bogatego chłopa z chałupą (1794 r.), spichlerzem z piwnicą z Brennej (poł. XIX w.) i chlewem oraz zespół pasterski z Brennej. Podregion podgórski to m.in. zagroda średniozamożnego chłopa z chałupą z Bażanowic (1872 r.), stodoły z Ustronia (poł. XIX w.) i kuźnia z Zamarsek (1843 r.). Podregion pszczyńsko-rybnicki reprezentowany jest przez największą ilość obiektów, do których zaliczymy m.in. chałupy, szopy, chlewy, studnie, spichlerze oraz areszt sołecki ze Skrzyszowa (poł. XIX w.), karczmę ze Świerczyńca (1870 r.) oraz wiatrak z Grzawy. Podregion przemysłowy to m.in. zagroda sołecka i zagroda robotnicza. Natomiast podregion lubliniecki to zagroda robotników leśnych i zagroda średniozamożnego chłopa. Odrębny region Zagłębia Dąbrowskiego stanowią zagrody: bogatego chłopa (2 poł. XIX w.), zagroda typu miejskiego i zagroda robotników. Jednym z najstarszych zabytków parku reprezentujący podregion pszczyńsko-rybnicki jest przeniesiony z Nieboczów drewniany kościółek z 1791 r. pod wezwaniem św. Józefa Robotnika. Poza tym mamy na terenie parku zespół sześciu spichlerzy oraz kilka wolnostojących kapliczek. Prócz zabytków architektury drewnianej w skansenie zorganizowanych jest kilka wystaw tematycznych tj. wystawa przedstawiająca historię i główne kierunki działalności Górnośląskiego Parku Etnograficznego zlokalizowana w Garbarni

62

z Koniakowa ( z 1900 r.), wystawa prezentująca tradycyjne rzemiosło ludowe i ginące zawody: ciesielstwo, gonciarstwo, stolarstwo, bednarstwo, plecionkarstwo. Ekspozycja zlokalizowana jest w spichlerzu dworskim ze Śmiłowic (XVIII wiek). W spichlerzu z Simoradza (XVIII/XIX wiek) prezentowana jest wystawa pt. „Kto dobrze orze mo chleb w komorze” ukazująca tradycyjne górnośląskie gospodarstwo rolne. Natomiast w spichlerzu z Warszowic znajdziemy wystawę pn. „Jak dawniej prano” przedstawiającą historię i rozwój sztuki prania odzieży. Poza tym skansen organizuje cykliczne imprezy plenerowe, do których zaliczymy m.in. : Śląskie Gody, Przegląd Folklorystyczny „Wici”, Dzień Rzemiosła, Miodu, Kartofla, Śląsko Wilijo i Wielkanoc oraz tradycyjne Dożynki. W 2013 r. obok wejścia głównego oddano do użytku nowoczesny budynek dyrekcji muzeum, w którym obok pomieszczeń biurowych znajduje się sala konferencyjna, pracownie konserwatorskie oraz magazyny.

Hetmańska – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Klimzowiec) – jest prostopadłą do ul. A. Zgrzebnioka i łączy się z al. Wojska Polskiego tuż przy jej początku łączącym ją z ul. Katowicką. Nazwa nawiązuje do najwyższego dowódcy w wojsku polskim i litewskim. Od XV wieku do lat 90. XVIII wieku funkcjonowała nazwa hetman koronny i hetman litewski, od 1581 urząd hetmana przysługiwał dożywotnio. Od XVI wieku obowiązywała również nazwa hetman wielki koronny, a jego zastępca zwany był hetmanem polnym.

Hutnicza – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Nadanie nazwy nastąpiło w 1960 r. Jest przecznicą ul. Wrocławskiej i łączy się z ul. 16 Lipca. W większości wypełniona zwartą zabudową starych kamienic czynszowych. Nazwa nawiązuje do stojącej nieopodal huty „Batory” i hutników pracujących w hucie.

Hutników (pl.) – plac w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście). Nazwa ustanowiona w 1961 r. Plac powstał po osuszeniu i zasypaniu w latach 1954 – 1956, istniejącego w tym miejscu od 1872 r. stawu hutniczego, którego powierzchnia wynosiła ok. 2 ha. Przez lata jego eksploatacji i zanieczyszczania odpadami hutniczymi staw ze względów higieniczno–estetycznych musiał zostać zasypany. Ponadto na części zasypanego stawu poszerzono i zmodernizowano dzisiejszą ul. T. Kościuszki. Po zasypaniu powstał w tym miejscu miejski zieleniec z fontanną, którą również po kilkunastu latach zlikwidowano pozostawiając tylko zieleniec. Nazwa nadana dla uhonorowania pracy rzeszy hutników pracujących w hutnictwie.

Warto zobaczyć:

Pomnik Fryderyka Wilhelma von Redena - w miejscu, gdzie w latach 1873 - 1955 był staw hutniczy 6 IX 2002 roku z inicjatywy Stowarzyszenia Miłośników Chorzowa im. Juliusza Ligonia odsłonięto replikę pomnika hrabiego Fryderyka Wilhelma von Redena autorstwa znanego tyskiego artysty rzeźbiarza Augustyna Dyrdy. Obecna replika jest trzecim założeniem pomnikowym poświęconym Redenowi na terenie naszego miasta. Współczesny pomnik wzorowany jest na pierwowzorze wykonanym przez znanego artystę rzeźbiarza pochodzącego z Królewskiej Huty Teodora Erdamana Kalidego (1801 - 1863). Wówczas postać hrabiego Redena miała 3 m wysokości, ważyła 750 kg i ustawiona była na 3,5 m

63

postumencie. Dzisiejsza postać Redena ustawiona jest również na wysokim marmurowym cokole, na których wyryte są cztery inskrypcje: Fryderyk Wilhelm hrabia Reden; 23 marca 1752 - 3 lipca 1815 (płyta czołowa); Odsłonięto w 250. rocznicę urodzin F.W.Redena i 200 rocznicę uruchomienia Huty Królewskiej (płyta boczna prawa); Zasłużonemu dla rozwoju przemysłu na Śląsku Społeczeństwo Chorzowa (płyta boczna lewa) oraz Rzeźbę Teodora E. Kalidego z 1852 roku zrekonstruował Augustyn Dyrda w 2002 roku. Sam Reden wykonany z brązu ubrany jest w górniczy mundur, wsparty lewą ręką na rozwiniętej mapie ułożonej na udzie lewej nogi wspartej na bryle rudy. Natomiast prawa ręka wsparta jest na górniczym oskardzie. Całość założenia pomnikowego otoczona jest ozdobnym żeliwnym łańcuchem w otoczeniu zieleńca. Dwa poprzednie pomniki poświęcone Redenowi ustawione były na jednym z chorzowskich wzgórz, które przed II wojną światową nosiło nazwę Wzgórze Redena, dzisiaj Góra Wyzwolenia (321 m n.p.m.). Pierwszy pomnik poświęcony Redenowi, jak już wspomniano autorstwa T. Kalidego stanął na wzgórzu już w 1852 roku. Odsłonięcie pomnika miało nastąpić w 50. rocznicę uruchomienia huty „Królewska” oraz w 100. rocznicę urodzin Redena, jednakże termin ten przesunięto o rok ze względu na panującą epidemię cholery. Ostatecznie pomnik odsłonięto 29 sierpnia 1853 roku przy udziale samego króla Prus Fryderyka Wilhelma IV (1795 - 1861). Pomnik zniszczony został 18 VII 1939 roku. Jego pierwszą replikę odsłonięto w tym samym miejscu już w następnym roku 7 VII 1940 roku, jednakże zaraz po zakończeniu działań wojennych powtórnie zniszczony.

66

Inwalidzka – ulica w dzielnicy Chorzów Batory – jest prostopadłą do ul. Armii Krajowej. Biegnie pod wiaduktem kolejowym i łączy się z ul. Wieniawskiego oraz z ul. Kolonia Joanny. Przy ulicy zlokalizowana jest dawna Zajezdnia Tramwajowa będąca dzisiaj siedzibą Tramwajów Śląskich S.A. oraz Rodzinne Ogrody Działkowe: „Konwalia” założone w 1953 r.; „Jedność” założone w 1952 r.; „M. Kopernika” założone w 1932 r. oraz „Słońce I i II” założone w 1946 r.

Warto zobaczyć:

Dawna zajezdnia tramwajowa - Pierwsza zajezdnia tramwajowa powstała na terenie Hajduk (obecnie dzielnica Chorzowa - Chorzów Batory) już w 1899 r. i znajdowała się przy ul. Chocimskiej do czasu wybudowania nowej zajezdni w latach 1929 - 1931 przy ul. Inwalidzkiej 5. Ewenementem na ówczesne czasy było posiadanie przez tramwaje górnośląskiej przy tej zajezdni pierwszej i jedynej zakładowej elektrowni, która zasilała linie trakcyjne tramwajów. Elektrownia funkcjonowała do 1911 r. Zamieniono ją później na pomieszczenia stolarni. Prace przy budowie nowej zajezdni w stylu polskiego modernizmu rozpoczęły się w połowie 1929 r. i prowadzone były w kilku etapach. Pierwsza powstała ośmiotorowa hala wagonowa – wozownia oddana do eksploatacji 5 VIII 1930 r., drugie były warsztaty z halą główną również ośmiotorowe o kubaturze ponad 34 tys. m3 otwarte 8 XI a jako trzeci powstał oddano do użytku 22 XII tego roku budynek biurowy. Budynki te wzniesione zostały z charakterystycznej czerwonej cegły, nietynkowane. Natomiast od lutego do listopada 1930 r. trwały prace przy układaniu normalnego toru dojazdowego, który łukiem od ul. Krakowskiej (dziś Armii Krajowej) wkracza pod wiaduktem kolejowym na teren zajezdni. Do roku 1932 wzniesiono dodatkowo budynek mieszkalny, lakiernię, magazyn z suszarnią piasku i składowiskiem soli. Powierzchnia terenu zajezdni wynosiła 3,2 ha. W latach 1942 - 1944 dokonano rozbudowy zajezdni. Wybudowano wówczas specjalny barak socjalny dla konduktorek, szatnię i jadalnię oraz baraki mieszkalne dla robotników. W czasie okupacji wzniesiono także budynek nowej hali postojowej z warsztatami.

67

Jagiellońska – Chorzów Centrum (Śródmieście) – krótka ulica łącząca ul. Wolności z ul. Powstańców. Zabudowana jest kamienicami mieszczańskimi z przełomu XIX i XX wieku. Na przełomie 2012-2013 r. ulica została zmodernizowana i od tego momentu jest miejskim deptakiem. W trakcie modernizacji zamontowano na niej specjalne nowoczesne oświetlenie, słupy oświetleniowe, który każdy z nich ma inny kształt dający w połączeniu napis - nazwę naszego miasta „Chorzów”. Poza tym lampy wyposażone są w specjalne lampy typu LED zmieniające zależnie od potrzeb kolor światła. Nazwa wywodząca się od dynastii królewskiej panującej w Polsce w latach 1386 - 1572, której protoplastą był Władysław II Jagiełło. W 1386 r. poślubił on Jadwigę Andegaweńską, koronowaną w 1384 r. na króla Polski (obecnie święta Kościoła katolickiego, spoczywa w Katedrze na Wawelu). Ostatnim przedstawicielem tego rodu była Anna Jagiellonka, żona króla Stefana Batorego, która w 1586 r. zrzekła się praw do korony.

Jana (św., pl.) – plac zlokalizowany jest w dzielnicy Chorzów Stary – jest jednym z najstarszych historycznych miejsc miasta. Łącząc się z ul. Bożogrobców tworzy z nią charakterystyczną dla dawnej wsi ulicówkę o wrzecionowatym kształcie. Zabudowa wokół placu prócz zachowanej częściowej starej zabudowy chłopskiej to kamienice czynszowe powstałe na początku XX wieku w przeważającym stylu secesji i historyzmu. Nazwa placu nawiązuje do figury św. Jana Nepomucena ustawionej w kapliczce. Według planów Józefa Wieczorka zachowanych w archiwum Urzędu Miasta Chorzów w kaplicy ustawiona miała być figura św. Jana Chrzciciela bo jego wizerunek możemy zobaczyć na planach, ale prawdopodobnie kult Nepomucena był silniejszy od kultu Jana Chrzciciela stąd figura tego pierwszego.

Jan Nepomucen - (ok. 1350 Pomuk, obecnie Nepomuk w Czechach – 20 III 1393 Praga) – prezbiter, święty Kościoła katolickiego, kanonik katedry praskiej, od 1389 r. wikariusz generalny biskupa praskiego Jana z Jenstejna, męczennik, spowiednik królowej Zofii Bawarskiej. Za odmowę wyjawienia tajemnicy spowiedzi królowej, której zażądał od niego król czeski Wacław IV Luksemburczyk, po torturach został wrzucony do Wełtawy z mostu św. Karola w Pradze. Kult św. Jana rozwinął się w okresie kontrreformacji za sprawa jezuitów. Beatyfikowany w 1721 r. przez papieża Innocentego XIII, kanonizowany 19 III 1729 r. przez papieża Benedykta XIII. Jest patronem zakonu Jezuitów, spowiedników, dobrej sławy, chroniący od powodzi a także mostów, stąd zwyczajowo jest przy nich stawiany, a także w miejscach zagrożonych „wielką wodą”. W ikonografii przedstawiany w stroju kanonika z trzymanym w prawej ręce krucyfiksem a w lewej z palmą męczeństwa, językiem lub zapieczętowanym listem oraz z mostem, z którego został zrzucony. Jego grobowiec znajduje się w katedrze praskiej na Hradczanach. Pierwszą figurę z przedstawieniem świętego ustawiono moście Karola w Pradze.

Warto zobaczyć:

Kapliczka św. Jana – Kapliczka św. Jana Nepomucena ustawiona jest na placu św. Jana w Chorzowie (Starym) na tle najstarszych zabudowań wiejskich tzw. wycugów stojących za kapliczką. Powstała w 1898 roku. Projekt opracował znany królewskohucki budowniczy Franciszek Wieczorek. Pierwotnie na planach w architektonicznych kaplicy umieszczono figurę św. Jana Chrzciciela. Kapliczka ta stanęła w miejscu prezbiterium dawnego prowizorycznego kościółka, który pełnił funkcję sakralną w czasie budowy obecnego kościoła pw. św. Marii Magdaleny, którego budowę prowadzono w latach 1889-1892. Kapliczka jest murowana, ceglana, posadowiona na trzech stopniach i cokole. Ma formę otwartej arkady ostrosłupowej wspartej na dwóch kolumnach

68

o kompozytowych głowicach. Płytka przestrzeń zamknięta jest wielobocznie oraz sklepiona. Arkadę wieńczy szczyt, gdzie pierwotnie znajdowały się sterczyny. Figura św. Jana Nepomucena ustawiona jest na cokole. Święty ubrany w czarną sutannę, białą komżę z założoną stułą, na ramionach narzucona peleryna spięta małą klamrą w kształcie krzyża, posiada zarost i trzymał w lewej ręce palmę męczeństwa na głowie założony ma kapłański biret. Na ścianach wewnętrznych kaplicy znajduje się polichromia przedstawiająca scenę zrzucenia Jana Nepomucena z Mostu Karola w Pradze do Wełtawy. Poniżej dekoracja ornamentalna w formie kotary.

Dawna zabudowa chłopska tzw. wycugi - Chorzów Stary najstarsza dzielnica naszego miasta swym rodowodem sięga XIII wieku. Książę opolski Władysław w 1257 roku wystawił akt lokacji wsi dla Zakonu Rycerskiego Grobu Bożego z Jerozolimy, potocznie zwanego bożogrobcami. Byli oni właścicielami wsi aż do kasaty ich zakonu przez władze pruskie w 1810 roku. Niestety nie zachowały się w naszym mieście materialne pamiątki po dawnych bożogrobcach i mieszkańcach ich wsi. Starochorzowski kościół pod wezwaniem św. Marii Magdaleny jest szóstą z kolei świątynią w tym miejscu wzniesioną w latach 1889-1892. Najstarsza zachowana do dnia dzisiejszego zabudowa wiejska Starego Chorzowa to wznoszone od końca XVIII i przez cały XIX wiek aż do 1900 roku budynki chłopskie zlokalizowane przede wszystkim przy Placu św. Jana oraz łączącej się z nim ulicy Bożogrobców. Zabudowania te tworzą charakterystyczny w zamkniętym układzie typ zagród wiejskich budowanych przez bogatych chorzowskich chłopów zwanych siodłakami. Ustawione były one bezpośrednio przy jednej wiejskiej ulicówce biegnącej centralnie przez całą wieś. W centrum wsi wydzielony był plac, który służył, jako miejsce wiejskich zebrań. Wybudowany był również na nim gminny ratusz ze strażą pożarną. Istniejący do dnia dzisiejszego murowany budynek pełniący wówczas te funkcje pochodzi z XIX wieku. Urząd Gminy w 1925 r. przeniesiony został do nowego budynku zlokalizowanego na Placu Piastowskim a stary służy do dnia dzisiejszego różnym instytucjom. Satrochorzowskie budownictwo wiejskie ma charakterystyczne cechy architektoniczne i wznoszone było systemem gospodarczym w oparciu o tradycyjny wzorzec jednakże bez wymaganej dokumentacji projektowej. Główną część tej zabudowy stanowi budynek mieszkalny ustawiony szczytem do ulicy na planie prostokąta, podłużny, nakryty dwuspadowym dachem pokrytym dachówką, częściowo podpiwniczony, jednokondygnacyjny, wieloizbowy z mieszkalnym poddaszem. Budynki tej zabudowy wykonane były częściowo z cegły, częściowo z kamienia, ściany tynkowane na gładko, malowane lub bielone. Okna drewniane małe prostokątne dzielone na krzyż. Wejście do budynku usytuowane było centralnie na dłuższej osi budynku. Na wewnętrzny plac pomiędzy zabudowaniami prowadziła szeroka brama wjazdowa z małą wąską furtką dla pieszych. Budynki gospodarcze lokowano z tyłu działki w skład, których wchodziły przede wszystkim szeroka drewniana przejazdowa stodoła, przy której stawiano stajnie, chlewy, kórniki i komórki. Było również specjalnie wydzielone miejsce na gnojownik a przy nim wychodek. Za stodołą i pomieszczeniami gospodarczymi rozciągały się pola uprawne. Tuż przy głównym budynku mieszkalnym wznoszono mniejsze powierzchniowo, jednookienne domki mieszkalne na rzucie prostokąta zwane wysłużkami lub wycugami. Przeznaczone były one dla rodziców, którzy przekazali prowadzenie gospodarki dzieciom. Rozwiązanie takie było bardzo praktyczne. Starsi rodzice czuli się przez to cały czas potrzebni, pomagali przy prowadzeniu gospodarki, pilnowali wnuki a w razie choroby bez problemu można było się nimi zaopiekować. System ten ma swoje źródło w tradycyjnym modelu śląskiej wielopokoleniowej rodziny. Rodzina, bowiem obok spraw religii jest wartością najcenniejszą. W latach 1902 - 1911 dawna zabudowa wiejska w 2/3 wyparta została przez wznoszone wielokondygnacyjne kamienice czynszowe przeznaczone z mieszkaniami na wynajem dla robotników zatrudnianych w nowo tworzonych

69

zakładach przemysłowych Chorzowa. Warto w tym miejscu wspomnieć, że do 1 VII 1934 r. Chorzów (Stary) był osobną samodzielną gminą wiejską, którą wraz z Maciejkowicami i Nowymi Hajdukami przyłączono do terenu Królewskiej Huty, tworząc tym samym jeden organizm miejski o nazwie Chorzów. Natomiast 70 lat temu 1 IV 1939 r. powiększono miasto przyłączając do niego Wielkie Hajduki, czyli dzisiejszą dzielnicę Chorzów Batory. Budynki wpisane do rejestru zabytków woj. śląskiego.

Budynek dawnego ratusza gminnego nr 31a – wprawdzie mocno zmieniony zewnętrznie do 1925 r. budowla ta stanowiła centrum życia mieszkańców Chorzowa – wsi, gdzie załatwiali swoje urzędowe sprawy. Wniesiony w XIX wieku budynek z charakterystycznej wówczas cegły klinkierowej dzisiaj otynkowany obok funkcji czysto urzędniczych przez lata służył również strażakom, którzy przy ratuszu mieli swą siedzibę i wieżę ćwiczeń. Po przeniesieniu urzędników do nowego budynku przy pl. Piastowskim służył strażakom. W 1961 r. zorganizowano tu posterunek Milicji Obywatelskiej i izbę wytrzeźwień. Obecnie mieści się tu ośrodek pomocy osobom uzależnionym od alkoholu.

Janasa Wincentego – ulica w dzielnicy Chorzów II, łącząca ul. 3 Maja z ul. Mariańską. Zasadniczo ulica ta jest niezabudowana budynkami mieszkalnymi. W jej początkowej części od strony ul. 3 Maja mamy jedną czynszówkę, a dalej wolnostojący budynek wielorodzinny zlokalizowany tuż przy dawnej bazie transportowej. Po przeciwnej stronie ulicy zlokalizowany jest drugi cmentarz tzw. Mariacki, administrowany przez parafię św. Barbary oraz pozostałości kilku ogrodów działkowych. Pomiędzy cmentarzem a ogródkami biegnie łączący się z dawną rzeką Rawą, potok zw. Czarny Rów.

Janas Wincenty – (1891 Dąbrówka Wielka dzisiejsza dzielnica Piekar Śląskich – 21 VIII 1919) – działacz narodowy, polski nauczyciel i propagator polskości Śląska. Po ukończeniu szkoły powszechnej w Rudzie (jedna z dzisiejszych dzielnic Rudy Śląskiej) podjął pracę w kopalni. W 1907 r. wstąpił do towarzystwa Eleusis, którego głównymi celami była surowa abstynencja, polegająca na poczwórnej wstrzemięźliwości od alkoholu, tytoniu, hazardu i rozpusty. W 1913 r. kontynuował naukę w jednym z prywatnych krakowskich gimnazjów. Później powołany został do służby w armii niemieckiej i w czasie I wojny światowej walczył na wszystkich frontach Europy, gdzie odniósł ciężkie rany, ale uratowany został przez dwóch swoich kompanów. Po powrocie z wojny zdał egzaminy nauczycielskie i podjął się pracy jako nauczyciel na kursach z języka polskiego i historii. W czasie plebiscytu i powstań śląskich za swą działalności propolską był represjonowany i aresztowany, co ostatecznie doprowadziło do jego zamordowania przez bojówki niemieckie. Przed śmiercią zdążył wykrzyknąć, że „Jestem Polakiem aż do samej śmierci”.

Warto zobaczyć:

Cmentarz parafii św. Barbary, jako druga nekropolia parafii zwany także „Mariackim” założony został w 1861 r. Najstarszym elementem architektury cmentarza jest krzyż stojący od strony wejścia do kaplicy cmentarnej wykonany w firmie kamieniarskiej Antona Cepoka z Królewskiej Huty (obecnego Chorzowa) z czarnego granitu z umieszczoną na nim cynową polichromowaną figurą Chrystusa. Nie zachowały się niestety nagrobki z okresu założenia cmentarza. Większość z nich to współczesne formy nagrobkowe.

70

Jasińskiego Jakuba – ulica w dzielnicy Chorzów Batory łącząca ul. Armii Krajowej z ul. Długą. Do niej prostopadle dochodzi ul. Gnieźnieńska.

Jasiński Jakub – (24 VII 1759 lub 1761 Węglów koło Pyzdr w Wielkopolsce – 4 XI 1794 Warszawa) – generał, naczelny dowódca wojsk litewskich w powstaniu kościuszkowskim (1794). Wychowanek Korpusu Kadetów, gdzie w 1780 r. otrzymał tytuł inżyniera wojskowego. Później wykładowca i wychowawca w macierzystej uczelni. Uczestnik wojny polsko – rosyjskiej z 1792 r. Jakobin polski. Zginął w obronie warszawskiej Pragi. Był również autorem wierszy patriotyczno – rewolucyjnych, satyrycznych, bajek, piosenek oraz poematów. Odznaczony Orderem Virtuti Militari.

Jasna – ulica zlokalizowana w dzielnicy Chorzów Centrum i jest przecznicą ul. H. Dąbrowskiego prowadzącą na tereny osiedla mieszkaniowego „Ruch”, łącząc się z ul. Dobrodzieńską.

Jesionowa – ulica w dzielnicy Chorzów Batory, której nazwa uchwała została w 1959 r. Leży na terenie osiedla domków jednorodzinnych, gdzie wszystkie zlokalizowane tam uliczki nazwano różnymi gatunkami drzew.

Jodłowa – ulica w dzielnicy Chorzów Batory – powstała analogicznie jak ul. Jesionowa.

Józefa (św.) – ulica w dzielnicy Chorzów II – krótka ulica stanowiąca przecznicę ul. Mariańskiej w części Chorzowa II zwanego „Pnioki”. Prowadzi w głąb osiedla mieszkaniowego, gdzie stoją tylko dwa bloki mieszkalne z kilkunastu zlokalizowanych w tym rejonie. Jeden ośmiopiętrowy, drugi trzypiętrowy. Kolonia „Pnioki, Pniaki” założona została przez Łazarza hr. Henckla von Donnersmarcka ok. 1820 r. na dawnym terenie leśnym, gdzie las wykarczowano stąd pozostały po nim pniaki. W 1842 r. gmina miała już samodzielność i było na jej terenie ok. 22 posesji. W 1868 r. włączona w granice administracyjne Królewskiej Huty.

Józef – święty Kościoła katolickiego, Oblubieniec Najświętszej Maryi Panny. O jego życiu nie mamy zbyt wielu informacji. Był cieślą. Głównymi źródłami wiedzy na jego temat są Ewangelie. Kościół ukazuje Józefa jako wzór szlachetności, posłuszeństwa wobec Boga, czystości, skromności, pięknej miłości, sprawiedliwości i opanowania, a także ubóstwa i milczenia. Jest patronem rodzin, ojców, kobiet w ciąży, Kościoła Powszechnego, umierających, robotników, pracujących i ubogich. Zwyczajowo przedstawiany jest z trzymanym na ręku Dzieciątkiem Jezus, narzędziami stolarskimi, z Maryją i Jezusem.

Jubileuszowa – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Łączy ul. St. Batorego z ul. J. Czempiela. Jest ulicą przebiegającą przez osiedle, na terenie którego stoi kilka bloków mieszkalnych wzniesionych w latach 70. ubiegłego wieku. Nazwa ulicy odnosi się do obchodzonych w 1970 r. uroczystości jubileuszowych XXV-lecia Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Stąd również i nazwa powstałego osiedla.

K

K

K

K

K

K

K

K

K

K

74

Kadecka – ulica w dzielnicy Chorzów Stary. Jest równoległą do ul. Słowiańskiej i jej przedłużeniem ul. T. Rejtana. Przebiega łącząc się z al. Wycieczkową i Pl. Piastowskim. Ulica zabudowana zróżnicowaną zabudową mieszkalną od domków jednorodzinnych po czterokondygnacyjny blok mieszkaniowy adoptowany w 2003 r. po byłym hotelu robotniczym, gdzie powstało w sumie 45 mieszkań jedno, dwu i trzypokojowych. Nazwa ulicy nadana dla uczczenia uczniów - słuchaczy szkół wojskowych, zwanych kadetami przed jej ukończeniem.

Kalidego Theodra – ulica w dzielnicy Chorzów II, równoległa do ul. Katowickiej i biegnąca od ul. 3 Maja łącząc się z ul. R. Traugutta, ul. J. Ficka, ul. ks. N. Bonczyka i ul. P. Niedurnego. Przecina się natomiast z ul. Pudlerską, ul. Krzyżową, ul. Polną. Ulica w przeważającej części ze zwartą zabudową starych kamienic czynszowych z końca XIX i początku XX wieku. W jej początkowej części mamy jedne z najstarszych budynków dawnej kolonii Królewska. Ulica nosiła również nazwy Ogrodowa i Rogowskiego.

Kalide Theodor Erdmann – (8 II 1801 Królewska Huta, dzisiejszy Chorzów – 23 VIII 1863 Gliwice) - syn inspektora (faktora) hutniczego Johanna Gottlieba Kalide i jego żony Charlotte Wilhelmine z domu Beck z Świerklańca. Do 1816 r. mieszkał w Królewskiej Hucie w domu przy dzisiejszej ulicy nazwanej jego imieniem. Po ukończeniu tzw. szkoły brackiej w Chorzowie przenosi się do Gliwic do mieszkania starszego brata Wilhelma i kontynuuje naukę w gliwickim gimnazjum. Szybko jednak rezygnuje z nauki w gimnazjum kierując swoje zainteresowania w kierunku rzeźby i odlewnictwa. W roku 1817 zatrudnia się, jako uczeń (elew) modelarstwa w gliwickiej hucie, gdzie pod okiem mistrza Friedricha Wilhelma Ludwiga Beyerhausa rozwija swój rzeźbiarski talent. Na Górnym Śląsku Kalide pozostaje do 1819 roku. W tym samy roku 25 marca przenosi się do Berlina, gdzie podejmuje dalszą naukę u Wilhelma Augusta Stilarskyego a później w pracowni Akademii Sztuk Pięknych prowadzonej przez Johanna Gottfrieda Schodowa. W 1821 roku przeniesiony zostaje, jako stypendysta Wyższego Urzędu Górniczego do pracowni Christiana Daniela Raucha, gdzie tworzy modele i statuetki do przyszłych dzieł. W roku 1831 mianowany został „artystą rzeźbiarzem akademickim” w dziedzinie rzeźbiarstwa i cyzelowania. W latach 1831 – 1856 posiadał w Berlinie swoją pracownię rzeźby, jednakże jego związki z Gliwicami były tak silne, że powraca na Górny Śląsk gdzie pracuje aż do śmierci. Zmarł 23 VIII 1863 r. został pochowany na gliwickim cmentarzu hutniczym założonym w 1808 roku specjalnie dla pracowników huty. W trakcie swej pracy artystycznej wykonywał wiele metalowych i gipsowych modeli, z których można było wykonać formy odlewnicze przyszłych monumentalnych rzeźb artysty. Do najważniejszych należą przede wszystkim słynne rzeźby odpoczywającego i śpiącego lwa, czy nagrodzona na światowej wystawie w Londynie w 1851 roku rzeźba „Chłopca z łabędziem”, zaprojektowana przez Kalidego w 1833 roku. Kalide był również twórcą popularnej rzeźby „Dziewczyny z lirą” oraz znajdującej się od 1878 roku w Galerii Narodowej w Berlinie marmurowej rzeźby „Bachantka na panterze”. Natomiast w kościele parafialnym pw. Krzyża Świętego w Miechowicach (dzielnica Bytomia) znajduje się wykonana z kararyjskiego marmuru „Madonna z Dzieciątkiem”. Z dzieł pomnikowych Kalidego realizacji doczekały się jedynie dwie jego prace. Zaprojektowany w formie obelisku pomnik Franza von Winklera odsłonięty w 1852 roku w Katowicach oraz pomnik Fridricha Wilhelma von Redena odsłonięty w 1853 roku na wzgórzu Redena.

Na domu urodzenia Theodora Kalide już 8 II 1886 roku umieszczono odsłoniętą w 85. rocznicę urodzin rzeźbiarza tablicę pamiątkową, która została prawdopodobnie usunięta w 1945 roku.

75

Obecnie na budynku przy ul. Kalidego 1 od strony ul. 3 Maja wmurowano 23 VIII 1993 roku z inicjatywy Stowarzyszenie Miłośników Chorzowa im. J. Ligonia z okazji 130. rocznicy śmierci artysty nową tablicę. Dom ten wpisany do rejestru zabytków woj. śląskiego.

Warto zobaczyć:

Pierwotna zabudowa kolonii Królewska Huta - budynki osady, a także dom w którym urodził się T. Kalide wznoszono wraz z rozwojem huty nazywanej „Królewska” już od maja 1798 roku i nawiązują one swą architekturą do wzorów wiejskich. Były to budynki murowane, ceglane, częściowo podpiwniczone na planie prostokąta o wymiarach 13 x 9 metrów. Posiadały dwie kondygnacje a w ich skład wchodziły 3 izby i dwie komory na parterze oraz 2 izby i dwie komórki na poddaszu. Wejście i sień znajdowały się na osi budynku. Za nimi znajdowały się małe ogrody z zabudowaniami gospodarczymi. Pierwotnie przeznaczone były dla dwóch rodzi urzędników huty. Obecnie zachowanych zostało zaledwie cztery budynki. Wpierw powstało osiem takich domów, ale już w 1802 r. było ich już 18, a w 1812 r. już 27 budynków.

Kaliny – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Biegnie wzdłuż wschodniej granicy miasta z Świętochłowicami. Rozpoczyna sie od ul. Stalowej a kończy dochodząc do ul. Granicznej. Na dość długiej ulicy mamy różnorodną zabudowę mieszkalną. Stara zabudowa wymieszana jest z nową zwłaszcza z blokową zlokalizowaną u połączenia z ul. Graniczną. Nazwa nawiązuje do właściciela tych terenów Wilhelm Ferdynand Elsnera von Gronov z Kalinowic. Na jego terenach w 1845 r. uruchomiono niewielką kopalnię węgla kamiennego a wraz z nią założono niewielką osadę robotniczą nazwaną Kaliną. Kopalnia nie działała długo, ale kolonia a z nią nazwa pozostała do dnia dzisiejszego. Ponadto nieopodal, ale już na terenie miasta Świętochłowice mamy zlokalizowany przy ul. Lipowej staw o nazwie Kalina, który powstał po kopalnianych zapadliskach.

Warto zobaczyć:

Budynek szklony przy nr 54 – wzniesiony został w 1906 r. wg projektu Zomey`a w tradycyjnej konwencji ceglanej z ciekawymi dekoracjami elewacji na poziomie pierwszej kondygnacji przedstawiającej alegorię zabawy i nauki dziewcząt i chłopców. Część dotycząca chłopców jest w otoczeniu sowy symbolu mądrości. Chłopcy uczą się i grają w piłkę, a także podnoszą ciężary. Natomiast część poświęcona dziewczynkom również w otoczeniu sowy przedstawia dziewczynki piszące tekst na tablicy i tańczące. Ponadto jest to budynek trzypiętrowy na wysokim podpiwniczeniu, nakryty płaskim dachem. Wejście do budynku znajduje się na osi cofniętej w głąb środkowej części budynku stąd całość tworzy rzut litery U poprzez nieznacznie wysunięte narożne ryzality. Pierwotnie w pomieszczeniach piwnicy znajdowała się stołówka, kotłownia oraz basen. Natomiast na parterze był gabinet dyrektora szkoły i biblioteka. Pierwotnie była to szkoła powszechna typu koedukacyjnego. Obecnie w budynku mieści się Szkoła Podstawowa nr 34 im Sportowców Hajduckich. W ramach obchodów 100-lecia istnienia szkoły dnia 18 V 2006 r. odsłonięto w budynku szkoły tablicę pamiątkową zaprojektowaną przez artystę Gerarda Grzywaczyka odlaną w mosiądzu, na której umieszczono postać dyskobola i napis: „Szkoła Podstawowa nr 34 im. Sportowców Hajduckich oraz Sport może pogłębiać więzi łączące ludzi między sobą, które budzą i wzmacniają poczucie przynależności do miejsca i dzielnicy zamieszkania. Jan Paweł II”. Ponadto na frontonie budynku szkoły umieszczona jest tablica na elewacji od strony zachodniej budynku, którą zawieszono

76

zgodnie z Uchwałą Rady Miasta z dn. 24 XI 2005 r. nr XXXIX/788/05 aby upamiętnić 85-lecie Klubu Sportowego „Ruch” Chorzów, który na tzw. hasioku – boisku zlokalizowanym dawniej naprzeciw szkoły, gdzie klub rozpoczął swoją sportową historię. Tablica wykonana również przez Gerarda Grzywaczyka i odlana z mosiądzu zawierająca następującą inskrypcję: „To miejsce jest związane z najlepszymi tradycjami chorzowskiego sportu. Piłkarska drużyna Klubu Sportowego Ruch Wielkie Hajduki – Ruch Chorzów podczas meczów rozgrywanych „na Kalinie” zdobywała pierwsze tytuły Mistrza Polski. Chorzowianie”. Odsłonięcie tablicy miało również miejsce dnia 18 V 2006 r.

Krzyż przydrożny - krzyż zlokalizowany przy zbiegu ul. Kaliny i 16 Lipca na tle Szkoły Podstawowej nr 32. Krzyż wykonany z białego marmuru w 1894 roku ma wieloelementową budowę: cokół na stopniach, trzon właściwy z płycizną inskrypcyjną (obecnie inskrypcja jest skuta. W bocznej prawej płyciźnie napis: W krzyżu jest zbawienie), niszą kapliczkową, w której umieszczona jest figura Matki Bożej Bolesnej oraz krzyż właściwy oddzielony od trzonu wykrojowym gzymsem. Na krzyżu, którego ramiona zakończone są trójliściem umieszczony jest rzeźbiony cynowy wizerunek Chrystusa. Na uwagę zasługuje rzeźbiony ornament w formie wijących się liści wykonany wokół niszy kapliczkowej na trzonie krzyża. Całość otoczona jest również kutym żeliwnym płotkiem.

Budynek szkolny przy nr 61 – wzniesiony w 1893 r. wg projektu Arthura Niestroja i rozbudowany w początkach XX wieku. Obiekt na planie litery „L”, murowany z czerwonej cegły licówki, częściowo tynkowany, trójkondygnacyjny, podpiwniczony. Nakryty płaskim dachem w korpusie budynku, a pozostała część dwuspadowa w ustawieniu szczytowym w południowej części budynku. Część wschodnia budowli wysunięta w formie skrzydła, gdzie przylega do niej ryzalit mieszczący wejście do budynku. Pierwotne wejście główne znajdowało się w środkowym ryzalicie obecnie zamurowane. Była to szkoła powszechna męska.

Krzyż przydrożny z grupą pasyjną – usytuowany jest na skwerze tuż przy ulicy, na tle blokowych budynków mieszkalnych obok nr 98. Krzyż powstał w 1904 r. z fundacji rodziny Pietzka o czym informuje inskrypcja wyryta na cokole krzyża. Krzyż wykonany został z piaskowca i ma formę tzw. Bożej Męki, gdzie oprócz krzyża właściwego z umieszczoną na nim cynową figurą Chrystusa po jego bokach mamy dodatkowo figury Matki Bożej Bolesnej oraz św. Jana. Ponadto w trzonie krzyża mamy płytką niszę, w której umieszczona jest tablica z inskrypcją o treści: „Kłaniamy Ci się Panie Jezu Chryste i błogosławimy Tobie, żeś przez krzyż i mękę swoją odkupił świat”. Cała kompozycja otoczona jest kutym ażurowym płotkiem wraz z stojącymi obok dwoma lipami.

Kalusa Józefa – Chorzów Stary – prostopadła do ul. Kasprowicza i ul. Skłodowskiej – Curie, a równolegle do ul. Bożogrobców i Placu św. Jana. Nadanie nazwy nastąpiło w 1922 r. po przyłączeniu Chorzowa (Starego) do Polski.

Kalus Józef – (13 I 1846 Chorzów – 10 I 1920 Chorzów) – powstaniec śląski, mistrz ślusarski, kupiec, działacz narodowy. Urodzony w Chorzowie, gdzie ukończył szkołę ludową. Później wcześnie rozpoczął działalność zarobkową, która pozwoliła mu na otwarcie Sklepu Towarów Krótkich. W sklepie tym było można kupić wiele ukazujących się na Górnym Śląsku czasopism drukowanych w języku polskim. Był aktywnym działaczem propolskim na terenie ówczesnej gminy wiejskiej Chorzów. Należał m.in. do Związku Wzajemnej Pomocy Chrześcijańskich

77

Robotników a także do Zjednoczenia Zawodowego Polskiego. Nie doczekawszy powrotu Chorzowa do Polski zmarł w Chorzowie Starym i tam też został pochowany na miejscowym cmentarzu parafialnym.

Warto zobaczyć:

Cmentarze parafialne św. Marii Magdaleny – tzw. stary założony został w 1852 r. ma powierzchnię 1,3 ha i kompozycyjnie posiada układ kwaterowy, osiowy z środkową aleją z ustawiony pośrodku drewnianym krzyżem. Najstarszym zachowanym nagrobkiem znajdującym się w głębi cmentarza grób Leopolda Śliwy (1831 – 1881). Ponadto po lewej stronie od wejścia pod ogrodzeniem znajdują się kwatery 47 żołnierzy niemieckich – jeńców wojennych z lat 1945 – 1949 oraz kwatery pięciu powstańców śląskich, których groby zaznaczone są charakterystycznymi powstańczymi krzyżami. Na terenie cmentarza mamy ustawiony symboliczny nagrobek ks. Jana Machy. Drugi cmentarz tzw. nowy zlokalizowany pomiędzy wolnym nieużytkiem założony został w 1932 r. Otoczony jest ogrodzeniem z ceglaną bramą wejściową wzniesioną w okresie międzywojennym. Ten cmentarz również ma układ kwaterowy, osiowy z centralnie biegnącą alejką główną, gdzie w środkowej części w otoczeniu promieniście ustawionych nagrobków stoi prosty drewniany krzyż. Nagrobki zlokalizowane wokół krzyża kryją prochy trzech starochorzowskich proboszczów. W dolnej części cmentarza mamy specjalnie wydzieloną część cmentarza, na której spoczywa 377 żołnierzy Armii Czerwonej i osób cywilnych pracowników przymusowych zwłaszcza z Ukrainy, którzy polegli w walkach wyzwoleńczych ze stycznia 1945 r. Pośrodku stoi wysoki obelisk, na którym zamontowana jest charakterystyczna czerwona gwiazda oraz symbole sierpa i młota. Kwatery oznaczone są jedynie numeracją, natomiast wykaz pochowanych znajduje się w specjalnej księdze przechowywanej w Urzędzie Miasta.

Karłowicza Mieczysława – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Przebiega od ul. Karpackiej do ul. Szczepańskiej łącząc się z ul. Zwycięstwa. Ulica jest równoległą do ul. W. Łukasińskiego. Nadane nazwy nastąpiło po II wojnie światowej.

Karłowicz Mieczysław – (11 XII 1876 Wiszniewo – 8 II 1909 Tatry) – wybitny kompozytor, jeden z pierwszych taterników polskich. Związany z grupą kompozytorów „Młodej Polski”. W 1900 r. zostaje dyrektorem Towarzystwa Muzycznego w Warszawie. Jest twórcą nowoczesnych poematów symfonicznych m.in.: Powracające fale, Odwieczne pieśni, Rapsodia litewska, a także koncertów skrzypcowych, pieśni, dyrygent. Przedstawiciel nurtu późnego romantyzmu. Również taternik, fotografik i publicysta. Zginął tragicznie w Tatrach na zboczach Małego Kościelca zasypany lawiną śnieżną. Śmierć kompozytora była bezpośrednią przyczyną powołania do istnienia Ochotniczego Pogotowia Tatrzańskiego.

Warto zobaczyć:

Zespół zabudowy patronackiej – wzniesiony został z inicjatywy huty „Bismarcka” (obecnie Batory) w 1920 r. wg projektów Arthura Junga w stylu modernistycznym. Są to proste budynki wzniesione w tradycyjnej technice, otynkowane, dwu lub trójkondygnacyjne z użytkowym poddaszem oraz z charakterystycznymi przejściami przewiązkowymi prowadzącymi na wewnętrzny dziedziniec, z którego również można wejść na klatki schodowe. Całość z zabudową od strony Granicznej tworzą kwadratową ściśle zabudowaną przestrzeń

78

z wewnętrznym placem. Budynki nakryte są różnymi formami dachów pokrytych ceramiczną dachówką.

Karolinki – ulica w dzielnicy Chorzów Stary. Jest przecznicą ul. Siemianowickiej i prowadzi nas na teren osiedla mieszkaniowego powstałego w latach 80. ubiegłego wieku. Nazwa nawiązuje do postaci Karolinki z Gogolina. Para Karolinka i Karlik znana jest z śląskiej piosenki ludowej, której początek tekstu rozpoczyna się słowami: Poszła Karolinka do Gogolina a Karliczek za nią jak za młodą panią z flaszeczką wina… Utwór zarejestrowany został w zbiorze Juliusza Rogera z 1880 pt. Pieśni Ludu Polskiego w Górnym Szląsku z muzyką.

Karpacka – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Jest prostopadłą m.in. do ul. St. Batorego, ul. Kaliny, czy ul. Odrowążów. Przebiega od ul. 16 Lipca do ul. Granicznej i mniej więcej w połowie prostopadle dochodzi do niej ul. Orląt. Nazwa pochodzi od łańcucha górskiego zwanego Karpaty, który łukiem ciągnie się w środkowej części Europy przechodząc przez terytoria Austrii, Czech, Polski, Słowacji, Węgier, Ukrainy i Rumunii. Najwyższym szczytem Karpat jest Gerlach (2655 m n.p.m.) leżący w Tatrach Słowackich.

Karpińskiego Franciszka – ulica w dzielnicy Centrum – odchodzi prostopadle od ul. Katowickiej i pnie się wolno w kierunku Góry Redena. Nazwa nadana po 1945 r. Zabudowana jest obustronnie pierzeją starych kamienic mieszczańskich.

Karpiński Franciszek – (4 X 1741 Hołosków na Ukrainie – 16 IX 1825 Chorowszczyzna koło Wołkowyska na Białorusi) – poeta okresu oświecenia, czołowy liryk okresu sentymentalizmu zwany „poetą serca”, tłumacz. Ukończył gimnazjum w Stanisławowie, po którym studiował na uniwersytecie we Lwowie, gdzie uzyskał tytuł doktora filozofii, nauk wyzwolonych oraz bakalarza teologii (odpowiednik licencjata). Później dokształcał się jeszcze w Wiedniu. Przebywając w latach 1785 – 1818 na dworze Branickich w Białymstoku napisał takie znane utwory jak: Kiedy ranne wstają zorze, Wszystkie nasze dzienne sprawy, czy pieśń na Boże Narodzenie, Bóg się rodzi. Na jego twórczość składają się ponadto m.in. sielanki: Laura i Filon, erotyki, dramaty, elegia. Od 1818 r. był członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. W tym samym roku zakupił majątek w Wołkowyskach, w którym mieszkał do końca życia. Pochowany został na cmentarzu parafialnym w Łyskowie (wieś na Białorusi w obwodzie brzeskim).

Karwińska – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Znajduje się za zabudowaniami Akademickiego Zespołu Szkół Ogólnokształcących nr 2 przy ul. Farnej i jest prostopadłą do ul. Karpackiej. Przy niej znajduje się budynek Przedszkola nr 19. Nazwa nawiązuje do miasta Karwiny na Śląsku Cieszyńskim w Czechach, w tzw. kraju morawsko – śląskim. Miasto leży nad rzeką Olzą, jest stolicą powiatu. Jest głównym ośrodkiem górniczym Czech i tworzy w raz z okolicznymi miastami przemysłowe Zagłębie Ostrawsko – Karwińskie, gdzie czynne są obecnie cztery kopalnie węgla kamiennego. Na terenie miasta zamieszkiwało wielu Polaków pracujących między innymi w górnictwie.

Warto zobaczyć:

79

Zespół zabudowy spółdzielczej – wybudowany wg projektu Tadeusza Rzepeckiego w 1938 r. w modnym wówczas stylu funkcjonalistycznym. Charakterystyczne trójkondygnacyjne, budynki mają 34 mieszkania jedno, dwu i trzypokojowe z kuchnią, łazienką i dodatkowym miejscem na strychu. Ciekawy układ, choć mało praktyczny z uwagi na ilość okien mają mieszkania, w których jeden z pokoi usytuowany został na południowej ścianie budynku w półokrągłym przeszklonym zakończeniu.

Kasprowicza Jana – ulica w dzielnicy Chorzów Stary – wychodzi prostopadle od ul. Bożogrobców i łagodnie opada w kierunku ul. Siemianowickiej i ul. Krakowskiej.

Kasprowicz Jan – (12 XII 1860 Szymborze – 1 VIII 1926 Zakopane) – poeta, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, członek Polskie Akademii Umiejętności, historyk i krytyk literatury. Czołowy reprezentant poezji młodopolskiej. Jego twórczość charakteryzuje się przechodzeniem od naturalizmu poprzez symbolizm i ekspresjonizm do prymitywizmu. Jego znanymi wierszami i poematami są m.in.: Z chłopskiego zagonu, Krzak dzikiej róży, Mój świat, Księga ubogich, Hymny (w zbiorach Ginącemu światu), Salve Regina. Pisał również dramaty, prace historyczne. Był również tłumaczem, a w jego przekładzie mamy m.in. Ajschylosa, czy utwory Szekspira. Ukochanym miejsce poety były Tatry i Harenda w Poroninie, gdzie wśród ukochanych górali spędził ostatnie lata swego życia.

Warto zobaczyć:

Dawne zabudowania klasztorne – wykonane w tradycyjnej technice z czerwonej cegły licówki, jednopiętrowy, podpiwniczony, z kombinowanym dachem oraz ciekawie wykończonymi szczytami nadającymi budynkowi neogotyckich cech architektonicznych nawiązujących do stojącego obok kościoła parafialnego. Ponadto mamy ciekawe arkadowe wejście do budynku. Budynek wzniesiony został w 1908 r. wg projektu F. E. Neumanna z Bytomia.

Kasztanowa – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Nazwa uchwalona w 1959 r. Leży na terenie osiedla domków jednorodzinnych zlokalizowanych pomiędzy linią kolejową, a ogrodami działkowymi przy ul. Niedźwiedziniec. Wszystkie zlokalizowane tam uliczki nazwano różnymi gatunkami drzew.

Kaszubska – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Jest równoległą do ul. F. Karpińskiego i ul. Lwowskiej. Nazwa nawiązuje do Kaszubów, zachodniosłowiańskiej grupy etnicznej zamieszkującej Pomorze Gdańskie i wschodnią część Pomorza Zachodniego. Grupa ta tworzy własną kulturę i język.

Katowicka – ulica przebiegająca przez dzielnice Chorzów Centrum i dzielnicę Chorzów II. Jest jedną z najdłuższych ulic miasta, a swymi początkami sięga roku 1816. Pierwotnie nazywana ul. Węglową (Kohlenstrasse), a później ul. Bytomską na odcinku od Rynku do Bytomia. Natomiast na odcinku od Rynku w kierunku Katowic ul. Katowicką. W czasach PRL-u nosiła imię Feliksa Dzierżyńskiego. Obecnie jej chorzowski fragment nosi nazwę Katowicka, natomiast jej fragment będący w granicach Katowic nazwany jest ul. Chorzowską. Ulicą

80

Chorzowską jest również w granicach Bytomia. Warto wspomnieć, że na jej trasie kursuje jedna z najdłuższych linii tramwajowych Górnego Śląska biegnącą od Katowic przez Chorzów do Bytomia. Nazwa nawiązuje do miasta Katowic będącego obecnie stolicą województwa śląskiego.

Warto zobaczyć:

Budynek wolnostojący nr 46 – typu willowego pochodzi z 1906 r. i wzniesiony został przez budowniczego Franciszka Wieczorka dla znanego w Królewskiej Hucie przedsiębiorcy budowlanego Carla Rzechaczka. W 2012 roku poddany został gruntownej modernizacji odzyskując tym samym dawny blask. Obecnie w budynku znajdują się trzy mieszkania zlokalizowane na parterze, piętrze i poddaszu.

Dawny sierociniec ewangelicki przy nr 50 – tzw. Luterstift oddano do użytku 1 III 1888 r. w mury którego przeniesiono działający przy ul. Stawowej (dziś Szabatowskiego) od 1 VIII 1884 r. Instytut humanitarno – wychowawczy dla sierot i małoletnich dzieci królewskohuckiej (chorzowskiej) parafii ewangelickiej. W latach 1959 – 1996 mieścił się tu Państwowy Dom Pomocy Społecznej dla Dzieci prowadzony przez siostry boromeuszki (siostry ze Zgromadzenia św. Karola Boromeusza). Natomiast w latach 1997 – 1998 działał tu Chorzowski Dom Pomocy Społecznej „Republika”, który przeniesiono do przebudowanego budynku dawnego hotelu robotniczego przy ul. Maciejkowickiej 4 w Chorzowie Starym Maciejkowicach.

Budynek dawnego klasztoru przy nr 64 – budynek z charakterystycznej czerwonej cegły licówki wzniesiono w latach 1911 – 1912 dla potrzeb zgromadzenia sióstr Serca Jezusowego potocznie Sercanek sprowadzonych w 1894 r. z prowincji wiedeńskiej do Królewskiej Huty przez ks. Franciszka Tyllę. Architektem budynku był Paul Ubereiter. Siostry od 1925 r. prowadziły w nim szkołę gospodarczą i robótek ręcznych dla dziewcząt. Pozostałością po ich pobycie jest umieszczona w obrębie drugiego piętra na frontonie budynku figura Najświętszego Serca Pana Jezusa tzw. Serce Gorejące. Siostry w 1926 r. zmuszone były do sprzedaży domu, gdyż nie otrzymały zezwolenia na dalszą pracę w Polsce. Po II wojnie światowej na krótko swą siedzibę miała tu Służba Bezpieczeństwa a później obiekt przeznaczony został na cele oświatowe, którym służy do dnia dzisiejszego. Obecnie w budynku od 1969 r. działa dzisiejszy Zespół Szkół Gastronomiczno - Usługowych im. Marii Dąbrowskiej.

Budynek Skarbofermu – wzniesiony został w tradycyjnej technice z charakterystycznej żółtej cegły elewacyjnej. Zbudowany został w 1892 r. w stylu historycznym z elementami neorenesansowymi. Pierwotnie był siedzibą Königliche Berginspektion (Królewskohucki Inspektorat Górniczy) a poświadcza to umieszczona w szczycie budynku mała tarcza heraldyczna z umieszczonym tam rokiem 1892 oraz skrzyżowanymi symbolami górnictwa: młotkiem i pyrlikiem. W latach 1922–1939 w budynku tym miała swoją siedzibę polsko – francuska spółka „Skarboferm”. W okresie powojennym w budynku tym mieściły się różne instytucje użyteczności publicznej. Natomiast po przeprowadzonych pod koniec lat 90. ubiegłego wieku pracach konserwatorsko-adaptacyjnych wg projektu biura architektonicznego Czora & Czora z Warszawy dobudowano do niego nowoczesną przeszkloną część służącą dzisiaj jako oddział jednego z banków.

Budynek dawnej Hali Targowej – hala otwarta 15 VIII 1905 r. jako pierwszy tego typu obiekt na Górnym Śląsku. Wzniesiona w stylu neogotyckim o kubaturze ponad 51 tys. m3 powierzchni, zaś powierzchni użytkowej 3,6 tys. m2 . Posiadała połączenie z bocznicą kolejową. Wyposażona

81

była w wyciągi do przewozu towarów z piwnic ( ich kubatura wynosiła 11,7 tys. m3) na parterową galerię. Ponadto na terenie hali znajdowała się restauracja, 153 miejsc handlowych na galerii oraz 176 komórek magazynowych, 56 komórek chłodniczych oraz 417 innych miejsc handlowych. W okresie I wojny światowej hala zajęta była przez wojskowy urząd aprowizacyjny. Później od 1918 do lat 60. XX wieku, kiedy została przebudowana bezstylowo była jednym z największych miejsc handlowych w rejonie. W 1971 r. w budynku tym rozpoczęło działalność Przedsiębiorstwo Obrotu Spożywczymi Towarami Importowanymi, które zajmowało się m.in. paleniem kawy oraz paczkowaniem herbaty i przypraw kuchennych. POSTI działało tutaj do 1997 r., później w obiekcie lokowały się różne instytucje handlowo – usługowe. Obecnie obiekt czeka na proces rewitalizacji pod nazwą „Stara Palarnia”, który ma przyczynić się do powstania w jej murach nowoczesnej galerii handlowo – biurowej. Przed budynkiem hali w latach 1905 – 1962 działało miejskie targowisko.

Budynek Straży Pożarnej przy nr 123 - Chorzowska Straż Pożarna służy mieszkańcom naszego miasta już ponad 135 lat. Pierwsze przymiarki do powołania straży miały miejsce już w 1873 roku, jednakże dopiero 1 XI 1874 roku powołano do życia na terenie ówczesnej Królewskiej Huty ochotniczą straż pożarną, która swą siedzibę miała przy królewskohuckim ratuszu. Służbę pełniło wówczas w stałym posterunku czterech szeregowych i jeden starszy strażak a ich ogólna liczba wynosiła 37 osób. Później wraz z rozwojem miasta liczba strażaków stopniowo wzrastała osiągając już w 1888 roku 250 członków. Straż swój pierwszy statut otrzymała w 1878 roku a dewizą strażackiej służby były słowa: „Bogu na chwałę, bliźniemu na obronę”. Później w podwórzu ratusza utworzono pierwszą remizę strażacką, przy której wybudowano wieżę do ćwiczeń i stajnię dla koni. Miejska straż pożarna utworzona została na podbudowie ochotniczej straży w 1902 roku. Budowa nowej remizy strażackiej oddanej do użytku 6 listopada 1906 roku rozpoczęła się już w 1904 roku a jej koszt budowy wyniósł 200 tys. marek. Była to na ówczesne czasy najnowocześniejsza placówka w regionie wybudowana według berlińskich wzorów. Budynek remizy usytuowany przy ul. Katowickiej 123 (dawnej ulica Bytomska 19, z niem. Beuthenerstrasse) na planie prostokąta jest czterokondygnacyjną budowlą. W jej przyziemiu znajdują się trzy bramy wjazdowe do części garażowej, w której mieści dziesięć boksów samochodowych. Bramy od samego początku istnienia budynku były i są zamykane i otwierane specjalnym samoczynnym systemem podnoszącym. Po lewej stronie od wejścia do budynku znajduje się obecnie nowoczesne centrum zintegrowanego sytemu wykrywania zagrożeń i alarmowania. Wyższe piętra budynku zajmują pomieszczenia administracyjno biurowe, sypialnie dla strażaków z węzłem sanitarnym, sala wykładowa, kuchnia i świetlica. Nie byłoby strażnicy bez zwyczajowego specjalnego wyjścia rurowego, z którego szybko w razie alarmu strażacy opuszczają się w dół bez potrzeby pokonywania schodów klatki schodowej, które również i w chorzowskiej strażnicy funkcjonuje. W pierwszych latach działania nowego budynku znalazło w nim swą siedzibę kilka miejskich instytucji tj. miejski lombard, biblioteka, dokształcająca szkoła kupiecka, urząd probierczy (Eichamt), szkoła robótek ręcznych a nawet pogotowie ratunkowe. Na podwórzu za budynkiem ustawiona została czterokondygnacyjna wieża do ćwiczeń, warsztat naprawczy, myjnię i suszarnię. W 1907 roku królewskohucka straż miała 28 zawodowych strażaków oraz 52 czynnych strażaków ochotników. W 1934 roku utworzono miasto Chorzów z przyłączenia do miasta Królewska Huta gminy Chorzów (Stary) i Nowe Hajduki reorganizując również przy tej okazji funkcjonujące samodzielnie jednostki strażackie tych gmin tworząc jedną Miejską Komendę Straży Pożarnej. Wraz z rozwojem myśli technicznej straż wyposażana

82

była w nowoczesny sprzęt gaśniczy, który powoli wypierał konne wozy strażackie i proste sikawki. Przykładowo w 1912 roku zakupiono jedną z pierwszych na Górnym Śląsku sikawkę samochodową firmy Benz z Gaggenau (niemieckie miasto w Badenii-Wirtembergii, w rejencji Karlsruhe). W latach 1979 – 1989 budynek chorzowskiej remizy poddany został modernizacji. W 1981 roku rozebrano boczne zabudowania w miejsce, których wybudowano halę sportową o powierzchni 569 m2 z zapleczem socjalnym oraz wspinalnię o wysokości 17 metrów. Wówczas chorzowska straż wzbogaciła się również o nowoczesny sprzęt w postaci 30 metrowej autodrabiny Magirus, ciężki samochód gaśniczy marki Steyr oraz samochód do ratownictwa wysokościowego z 66 metrowym podnośnikiem hydraulicznym fińskiej firmy Bronto Skylift. W 1988 roku społeczeństwo naszego miasta ufundowało strażakom sztandar, na którym nie zabrakło wizerunku patrona strażaków św. Floriana.

Kościół im. Elżbiety - historia chorzowskiej parafii ewangelicko-augsburskiej sięga 1801 roku, kiedy to odprawione zostało po raz pierwszy nabożeństwo ewangelickie na terenie ówczesnej Królewskiej Huty. Sama parafia erygowana została dopiero w 1836 roku i była wówczas obsługiwana przez bytomskiego pastora. Samodzielność uzyskała wraz z budową probostwa w latach 1876-1877. Budynek kościoła im. Elżbiety (nazwany tak na cześć żony króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV) jest najstarszym murowanym obiektem sakralnym obecnego Chorzowa. Świątynia wzniesiona została w latach 1840 – 1844 według berlińskiego projektanta Augusta Sollera (1805-1853) i przypomina wzorem małe wiejskie kościółki alpejskie. Nadzór nad budową sprawował królewski inspektor budownictwa z Wrocławia Schönfelder. Prace murarskie wykonała firma mistrza murarskiego Daniela Grötschela z Królewskiej Huty, natomiast roboty ciesielskie zlecono firmie Kannewischer z Bytomia. Świątynia jest orientowaną neogotycką budowlą założoną na planie prostokąta, typu salowego z trójstronnymi emporami, wykonana z cegły, tynkowana bez zdobień architektonicznych. W bocznych ścianach korpusu znajduje się pięć wąskich ostrołukowych okien dekorowanych żeliwnymi maswerkami oraz kratownicami opraw szyb. Zamknięte trójbocznie prezbiterium zwieńczone kryształowym sklepieniem poprzedzone jest przęsłem prezbiterialnym o sklepieniu ostrołukowym. Korpus przykryty od zewnątrz dwuspadowym dachem na konstrukcji drewnianej obłożony cynową blachą, natomiast wewnątrz nakryty płaskim stropem z wyeksponowanym układem drewnianych belek stropowych o prostokątnym podziale. Fasada kościółka to dwie czterokondygnacyjne wieże założone na planie kwadratu, zwieńczone ażurową maswerkową balustradą oraz ostrosłupowymi hełmami. W każdej z wież mamy okrągłą klatkę schodową z żeliwnymi spiralnymi schodami. Pomiędzy wieżami widoczny jest ostrołukowy portal z wejściem głównym, nad którym umieszczone jest maswerkowe okno rozetowe. Szczyt z dekorowanymi wznoszącymi się arkadkami zwieńczony jest żeliwnym krzyżem. Mało widocznym elementem architektonicznym są dwie pięcioboczne dwukondygnacyjne wieże przy prezbiterium, które nie wychodzą poza wysokość korony muru. O ich istnienie świadczą jedynie wychodzące w obrębie dachu narożne filarki. Wnętrze kościoła składa się z trzech części: kruchty w przestrzeni międzywieżowej, w której znajdują się wejścia na empory dostępne z wieżowych klatek schodowych. Drugie wejście na empory zlokalizowane jest od strony prezbiterium. W nawie głównej stanowiącej drugą część świątyni i mieszcząca ok. 300 miejsc siedzących znajdują się drewniane empory wsparte na kwadratowych słupach, na których zamontowane są dekorowane balustrady z kwadratowymi płycinami wypełnionymi żeliwnymi maswerkowymi ornamentami. Na zachodniej emporze ustawione są szesnasto głosowe organy o trakturze mechanicznej

83

pochodzą z 1880 roku. Wykonane zostały w firmie Carla Volkmanna z Gliwic. W 1888 roku wzbogacono je o nowe rejestry. Prócz tego w narożniku lewej części nawy głównej od strony prezbiterium znajduje się wsparta na słupie prosta koszowa ambona. Jej schody skierowane są do części prezbiterialnej. Trzecią część świątyni stanowi prezbiterium oddzielone od nawy głównej żeliwnym fryzem maswerkowym zamontowanym pod łukiem tęczowym. W prezbiterium na tle trzech ostrołukowych okien ustawiony jest drewniany neogotycki ołtarz przypominający tryptyk, w którym centralnie umieszczony jest obraz Chrystusa autorstwa berlińskiego artysty Augusta von Kloeberga (1793-1864). Kościół otoczony jest cmentarzem, który poświęcony został 28.VIII 1825 r. Należy on do najstarszych w okolicy. Do czasu utworzenia w 1850 roku cmentarza przy katolickim kościele pw. św. Barbary służył zarówno ewangelikom jak i katolikom. Budynek wpisany do rejestru zabytków woj. śląskiego pod nr A/1201/72.

Budynek dawnego probostwa przy nr 96 – budynek dawnej plebanii parafii ewangelicko – augsburskiej wzniesiony jako wolnostojąca willa pochodzi z lat 1876 – 1878. Jest budynkiem wzniesionym w tradycyjnej technice z cegły elewacyjnej, na planie prostokąta, jednokondygnacyjny na wysokim podpiwniczeniu z ustawionym na osi wysokim szczytem. Całość nakryta dachem wielospadowym, pod którym mieści się użytkowe poddasze. Z boku po lewej stronie szczytowej mamy wejście do budynku zabudowane drewnianą werandą.

Willa przy nr 128 – jest pierwszą willą wzniesioną na terenie obecnego Chorzowa. Powstała w 1869 r. na zlecenie mistrza ciesielskiego Raczka. Projekt domu opracowany został przez mistrza budowlanego H. Hamischa. Pierwotnie willa była otoczona ogrodem a za nią znajdowały się pomieszczenia gospodarcze. Budynek jest podpiwniczony gdzie znajdowały się m.in. pralnia, spiżarnia, dwukondygnacyjny, z cegły, tynkowany wystrojem nawiązujący do neorenesansowego stylu włoskiego. Pomieszczenia parteru były reprezentacyjne, na który prowadziły schody nakryte murowanym gankiem wspartym na filarach a za nim ciągnął się długi korytarz. Prowadził on do trzech pokoi, sypialni, małej ubikacji a dalej za wąskim załamanym korytarzu była kuchnia z spiżarnią, alkowa i pokoik dziecięcy. Na końcu był jeszcze dodatkowy pokój połączony z murowaną szeroką altaną, z której można było wyjść po schodkach do ogrodu. Natomiast piętrze znajdowały się jedynie trzy pokoje zlokalizowane od strony ulicy z kuchnią. Ponadto od strony podwórza było niezamieszkane poddasze ze strychem.

Dawne koszary przy nr 156 – zabudowania dawnych koszar stanowiły zaplecze socjalne i sztab dla oddziałów wchodzących w skład Obszaru Warownego „Śląsk”. W jego skład wchodził wraz z budynkiem sztabowym, magazyny broni, kuchnia, izba żołnierska. Sam budynek wzniesiono w formie jednopiętrowej, podpiwniczonej wolnostojącej willi, gdzie zastosowano zbrojone szynami kolejowymi stropy. W jego wschodniej części znajdował się schron bojowy, na dachu którego dla maskowania utworzono taras.

Schron bojowy przy nr 168 - Polski schron bojowy jest jednym z kilku dawnych obiektów obronnych znajdujących się na terenie Chorzowa wchodzących w skład linii stałych fortyfikacji obronnych zbudowanych w latach 30-tych ubiegłego wieku na ówczesnej granicy Polski z Niemcami mających na celu obronę ludności oraz znajdującego się w granicach naszego państwa przemysłu. Linia fortyfikacyjna zwana Obszarem Warownym „Śląsk” to wyjątkowy w skali kraju zabytek polskiej myśli wojskowo-inżynieryjnej okresu międzywojnia. Pas umocnień budowany były w kilku etapach. W pierwszym etapie z lat 1933-1935 wzniesiono

84

samodzielne zespoły schronów bojowych tzw. punktów oporu w centrum obszaru i na jego skrzydłach, w drugim etapie z lat 1936-1938 połączono punkty oporu ciągłą linią umocnień stałych, wybudowano m.in. drugą linię schronów bojowych, obiekty pozorne, wykonano sieć telefoniczną oraz ciągłą linię przeszkód. Trzeci ostatni etap budowy przypadł na rok 1939 i podjęto wtedy rozbudowę odcinków „Mikołów” o długości 18 km i „Tąpkowice” o długości 14 km. Budowa została jednak przerwana w wyniku rozpoczęcia działań wojennych. Po ukończeniu dwóch pierwszych faz kompleks umocnień liczył 32 km długości a w strukturze fortyfikacji wzniesiono w sumie ok. 180 budowli. Chorzowski schron przy ul. Katowickiej oznaczony na mapach nr 5 wybudowany został w 1936 roku a jego zadaniem była ochrona granicy państwowej przebiegającą na drodze pomiędzy Chorzowem a Bytomiem. Wykonany został w wykopanym na 4 m wykopie. Jego fundamenty mają grubość 75-80 cm i jest dwukondygnacyjną monolityczną, żelbetonową budowlą mierzącą w planie 10,20x10,80 m. Poszczególne elementy schronu mają grubość: strop ze specjalną warstwą przeciwodpryskową 175 cm, ściana czołowa 175-200 cm, ściany boczne i tylna 150 cm, natomiast ściany wewnętrzne 100 cm. Dodatkowo części znajdujące się pod ziemią otoczono dodatkowym płaszczem kamiennym o szerokości ok. 2 m. Choć schron ten należy do obiektów bojowych średniej wielkości miał chronić uzbrojenie i załogę przed ostrzałem artyleryjskim o kalibrze do 220 mm. Wnętrze schronu zawiera 14 pomieszczeń. W kondygnacji górnej mamy dwie izby bojowe ciężkiej broni maszynowej, szyb kopuły pancernej, wartownię z łącznikiem komunikacyjnym pełniącym funkcję korytarza i wartowni, maszynownię stanowiąca zaplecze techniczne schronu, przedsionek z wnęką ustępu z tzw. suchym kubłem o powierzchni 4,5 m2 i śluzę przeciwgazową o powierzchni 3,2 m2. W kondygnacji dolnej znajduję się 7 pomieszczeń i są powtórzeniem kondygnacji górnej z tym, że w jej skład wchodzą: dwie izby dowodzenia o powierzchni 3 m2 i 4,5 m2, izba dowódcy o powierzchni 4,5 m2, izba oficera dyżurnego o powierzchni 4,2 m2 i jedna dla załogi o powierzchni 3,25 m2, magazyn oraz ośmioboczne podszybie kopuły pancernej, w której zamontowany był jeden ciężki karabin maszynowy w skrócie ckm wz. 30 o masie 17 kg i kalibrze 7,92 mm. Na wyposażeniu schronu były również dwa ręczne karabiny maszynowe wz. 28, o wadze 9,5 kg, kaliber 7,92 mm oraz inna broń podręczna wykorzystywana przez załogę, która w zależności od potrzeb wahała się w granicach od 8 do 20 żołnierzy i oficerów. Stan podstawowy obsadzenia schronu to: dowódca, oficer artylerii, telefonista, trzech żołnierzy obsługujących uzbrojenie kopuły pancernej. W skład załogi wchodziło również 2 żołnierzy obsługujących wentylację i uzupełniani okresowo od 4 do 6 żołnierzy obsługujących ckm wz. 08 w strzelnicach bocznych. Od 2004 roku schron bojowy funkcjonuje, jako izba muzealna udostępniana do zwiedzania, której patronuje Stowarzyszenie na Rzecz Zabytków Fortyfikacji „Pro Fortalicium”.

Kazimierza Wielkiego – ulica w dzielnicy Centrum (Śródmieście). Istniała już w początkach XX wieku. Nazwa nadana w 1922 r. Dawniej nazywana Schimmelpfennigstrasse. Ulica niewątpliwie związana z chorzowską gminą żydowską, która przy niej miała dwie najważniejsze dla siebie obiekty: Synagogę oraz Dom modlitwy. Nazwa ulicy nawiązuje do krakowskiej gminy żydowskiej założonej i założonej przez Króla Kazimierza Wielkiego w XIII wieku osobnego miasta, obecnej dzielnicy Kazimierz w Krakowie).

Kazimierz III Wielki – (30 IV 1310 Kowale – 5 XI 1370 Kraków) – syn Władysława Łokietka, król polski od 1333 r., ostatni z dynastii Piastów. Wspierał rozwój polskich miast, dokonał

85

gospodarczego i militarnego umocnienia państwa (za jego czasów powstało ok. 50 zamków obronnych). Prowadził akcję zjednoczenia ziem polskich. Przeprowadził kodyfikację prawa. W 1364 r. założył w Krakowie, pierwszy polski uniwersytet.

Warto zobaczyć:

Kamienica przy nr 2 – stojąca w zabudowie zwartej pierzei kamienic mieszczańskich wzniesiona w 1905 r. wg projektu Franza Jaunischa, w stylu secesyjnym. Wykonana w tradycyjnej technice z cegły, tynkowana i malowana na gładko. Posiada trzy kondygnacje oraz część usługową w parterze.

Budynek dawnej szkoły żydowskiej przy nr 6 – będący zarazem Domem modlitwy powstał w 1892 r. W istniejącym do dzisiaj budynku znajdował się dodatkowo mykwa – rytualna łaźnia, rytualna ubojnia znajdująca się od strony podwórza, szkoła wyznaniowa od 1909 r., sala posiedzeń zarządu gminy oraz piekarnia macy. Obecnie w budynku tym mieści się Powiatowa Stacja Sanitarno – Epidemiologiczna.

Warto w tym miejscu wspomnieć o żydowskiej synagodze wzniesionej już na terenie miasta Królewska Huta w latach 1874-1875. Była to świątynia wybudowana w modnym wówczas stylu wschodnim, mauretańskim, jako budynek wolnostojący w samym centrum tworzącego się śródmieścia przy głównej ulicy miasta wówczas Keiserstrasse (obecnie ulica Wolności), tam gdzie dzisiaj stoi restauracja i dom handlowy oraz ulicą Dworcową oraz obecną ulicą Kazimierza Wielkiego. Wzniesiona została na planie prostokąta o wymiarach 20,72 x 32,63 metra na umownej osi wschód-zachód, z tym że wejście główne do budynku znajdowało się od strony ul. Kazimierza Wielkiego. We wnętrzu wyodrębniona była duża sala główna o rzucie kwadratu z bokami 18,83 metra, gdzie ustawione były ławki dla 402 mężczyzn. Kobiety zgodnie z tradycją zajmowały oddzielne miejsca, które w przypadku chorzowskiej synagogi umieszczone były na specjalnie wykonanych galeriach – emporach, do których prowadziły oddzielne dwa wejścia. Ściany i fundamenty synagogi wzniesiono z cegły a wszystkie widoczne elementy konstrukcyjne wewnątrz oraz masywne ramy okien wykonane zostały z żeliwa, co pozwoliło na uzyskanie żądanego efektu wystroju wschodniej ornamentyki świątyni. Więźba dachowa i sufit wykonane były z drewna. Po wschodniej stronie sali głównej tzw. ściany frontowej od strony ul. Wolności znajdował się monumentalny zespół Arki (arar ha-kadesz), absyda, która ozdobiona była żeliwnymi balustradami. Na środku zaś stała bima, czyli podium - miejsce gdzie odczytywało się fragmenty świętych ksiąg – Tory. Była umieszczana często pod ozdobnym baldachimem, który również mógł być wykonany z ozdobnych elementów żeliwnych oraz miejsce z pulpitem dla kantora. Były również osobne miejsca dla starszych gminy.

Kempińskiego Józefa (ks.) – skwer zlokalizowany przed wejściem do kościoła św. Antoniego Padewskiego. Nazwa nadana w 2003 r. Wtedy też na skwerze ustawiono tablicę pamiątkową.

Kempiński Józef – (28 VI 1908 Małociechów koło Gruczna na Pomorzu – 1 I 1984 Chorzów) – ksiądz katolicki, proboszcz parafii św. Antoniego z Padwy w latach 1945 – 1975, członek diecezjalnej Rady Kapłańskiej, wicedziekan dekanatu chorzowskiego. Gimnazjum ukończył w Świeciu nad Wisłą, gdzie w 1927 r. zdał maturę. Po niej przez rok studiował prawo i ekonomię w Uniwersytecie Poznańskim.

86

Jednak w 1928 r. rozpoczął naukę w Śląskim Seminarium Duchownym z siedzibą w Krakowie i studia teologiczne w Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1933 r. otrzymał święcenia kapłańskie z rąk abpa Stanisława Adamskiego i rozpoczął pracę duszpasterską wpierw na zastępstwie w parafii św. Józefa w Katowicach Załężu, a następnie w parafii Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Katowicach. Kolejnymi placówkami duszpasterskimi były parafie w: Godowie (św. Józef), Katowice Giszowiec (św. Anna), Świętochłowice – Zgoda (św. Józef). We IX 1945 r. bp Stanisław Adamski mianował go kuratusem nowej chorzowskiej stacji duszpasterskiej św. Antoniego, a po jej oficjalnym erygowaniu jako parafii w 1957 r. otrzymał nominację na jej proboszcza. Zmarł w Chorzowie i został pochowany na cmentarzu św. Jadwigi.

Kędzierzyńska – ulica w dzielnicy Chorzów II. Jest ulicą leżącą prostopadle do ul. Strzelców Bytomskich, a równolegle do ul. Kozielskiej i leżącej za linią kolejową ul. Głogowską. Nazwa od miasta Kędzierzyn Koźle leżącego w woj. opolskim, w Kotlinie Raciborskiej u ujścia Kłodnicy i Kanału Gliwickiego do Odry.

Kilińskiego Jana – ulica w dzielnicy Centrum, biegnie od Placu J. Matejki i łączy się z ul. L. Urbanowicza, jako jej przedłużenie oraz z dochodzącymi do nich ul. Starego Zdroju i ul. Żwirki i Wigury. Nazwa istniała już w okresie międzywojennym na planach miasta z 1935 r.

Kiliński Jan – (1760 Trzemieszno – 28 I 1819 Warszawa) – jeden z przywódców insurekcji warszawskiej 1794 r., przez Tadeusza Kościuszkę mianowany pułkownikiem, objął wtedy dowództwo 20. regimentu piechoty. Po upadku powstania, w którym był dwukrotnie ranny, aresztowany przez władze pruskie i wydany władzom rosyjskim. W grudniu 1795 r. zesłany do twierdzy Petropawłowskiej w Petersburgu, gdzie przebywał do 1796 r. Po zwolnieniu przebywał w Wilnie. Po powtórnym aresztowaniu i wywiezieniu w głąb Rosji, szybko uwolniony powrócił do Warszawy. Z zawodu szewc, pochodził z mieszczańskiej rodziny z Trzemieszna. W 1780 r. przybył do Warszawy, gdzie osiadł na stałe. W 1791 r. został radnym miejskim.

Kingi (św.) – ulica w dzielnicy Chorzów II. Jest przecznicą ul. W. Styczyńskiego i łączy się z ul. Żołnierzy Września. W połowie ul. odchodzi od niej prostopadle ul. Wandy. Ulica zabudowana starą i nową strukturą mieszkaniową.

Kinga - (5 III 1234 – 24 VII 1292 Stary Sącz) – święta Kościoła katolickiego, właściwe imię Kunegunda, córka Beli IV, króla węgierskiego. Była żoną Bolesława Wstydliwego, księcia krakowsko – sandomierskiego. Zanana z świątobliwego, skromnego życia (w małżeństwie zachowała dziewictwo składając wraz z mężem śluby czystości), miłosiernych uczynków. Brała czynny udział w życiu polityczno – gospodarczym wywierając znaczny wpływ na decyzje męża. Sprowadziła z Węgier górników soli z czym wiąże się legenda o odkryciu soli w Bochni. Po śmierci męża w 1279 r. wstąpiła do ufundowanego przez siebie w Starym Sączu klasztoru klarysek. Jej kult rozwijał się już od początków XIV wieku. W 1690 r. została beatyfikowana, a w 1999 r. kanonizowana przez papieża Jana Pawła II. Jest patronką górników kopalni soli i diecezji tarnowskiej. Przedstawiana jest zazwyczaj w stroju książęcym lub habicie klaryski, w ręku trzymająca bryłę soli z pierścieniem.

87

Warto zobaczyć:

Krzyż przydrożny – wzniesiony w 1891 r. w tradycyjnej formie, jako krzyż z piaskowca składający się z podstawy przechodzącej w korpus właściwy z płytką niszą kapliczkową, flankowaną półkolumienkami, w której na konsoli ustawiona jest figura Matki Bożej oraz prostego krzyża właściwego wykonanego obecnie z lastriko, jako wtórny. Na krzyżu mieszczona jest polichromowana figura Chrystusa. Rok budowy wyryty na podstawie krzyża.

Klimzy – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Klimzowiec). Odchodzi jako przecznica ul. Hajduckiej i lekko pnie się w górę dochodząc do ul. Łąkowej. Łączy się z dochodzącą do niej ul. św. Anny. Nazwa pochodzi od dawnego właściciela gruntów oraz właściciela młyna Jacka Klimzy, zlokalizowanego nad rzeką Rawą. Od niego pochodzi też nazwa zwyczajowa Klimzowiec, dawnej kolonia Klimsawiese, która w 1868 r. weszła w skład miasta Królewska Huta jako jedna z jej dzielnic. Dzisiaj Klimzowiec wchodzi w skład dzielnicy Centrum.

Klonowa – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Powstała analogicznie jak ul. Grabowa, ul. Kasztanowa, czy ul. Lipowa.

Klonowa (al.) – leży na terenie Parku Śląskiego (WPKiW) i biegnie od ul. Siemianowickiej do al. Harcerskiej. Nazwa odnosi się do licznie nasadzonych przy niej klonów.

Kluczborska – ulica w dzielnicy Chorzów Stary (Maciejkowice). Jest prostopadłą ulicą wychodzącą od ul. Głównej, a dalej biegnącą do równoległej do niej ul. Antoniów łącząc się na terenie Bytomia z ul. Kosynierów. Nazwa pochodzi od miasta Kluczbork leżącego w Opolskiem, na Równinie Oleśnickiej, nad rzeką Stobrawą.

Kochanowskiego Jana – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Biegnie prostopadle do ul. St. Batorego i łączy się z ul. Karpacką przecinając ul. Odrowążów.

Kochanowski Jan – (1530 Sycyna – 22 VIII 1584 Lublin) – najwybitniejszy poeta polskiego renesansu. Syn Ziemi sandomierskiej. Nauki pobierał w Królewcu i we Włoszech. Od 1564 r. sekretarz królewski, dworzanin Zygmunta Augusta. Około 1570 r. osiadł w rodzinnym Czarnolesiu, gdzie pisał głownie liryki, utwory epickie, satyry, pieśni, fraszki, treny związane ze śmiercią córki. Jest autorem pierwszej polskiej tragedii renesansowej Odprawa posłów greckich oraz autorem przekładu Psałterza.

Kochłowicka – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Łączy ona ul. Kaliny z ul. Graniczną w Świętochłowicach. Nazwa od dzisiejszej dzielnicy Rudy Śląskiej Kochłowice. W 1623 r. powstał tu folwark zwany „Niedźwiedziniec”, do którego należały okoliczne lasy wchodzące w skład osady Radoszowy wzmiankowanej już w 1629 r. W 1906 r. Radoszów (Radoschowy) przyłączono do Kochłowic.

88

Kolejowa – ulica w dzielnicy Chorzów Stary. Jest krótką ulicą leżącą w bliskości linii kolejowej i łączy ul. M. Rodziewiczówny z ul. Królowej Jadwigi.

Kollmanna Wilhelma – ulica w dzielnicy Chorzów Batory biegnąca od przyłączenia z ul. Leśną dochodząc do ul. J. Maronia, a dalej prowadzi nas na tereny Parku logistycznego „ProLogis” łącząc się z autostradą A-4. Jest nową arterią komunikacyjną obiegającą dzielnicę Chorzów Batory Nazwa nadana w 2012 r. Jej długość to ok. 2 km. Pierwszy odcinek o dł. 1,3 km oddano do użytku już w 2009 r., drugi biegnący od ul. Leśnej do Prologis zaplanowano oddać do użytku w 2015 r.

Kollmann Wilhelm – (14 III 1839 Wehringhausen koło Hagen w Westfalii – 23 VIII 1913 Baden – Baden) – przemysłowiec, hutnik żelaza, budowniczy a zarazem wieloletni dyrektor generalny huty „Bismarcka” (dzisiaj Batory). Syn nauczyciela dzieciństwo i lata młodzieńcze spędził w rodzinnym mieście. Później uczęszczał do Wyższej Szkoły Obywatelskiej w Hagen, którą po trzech latach zamienił na szkołę rzemieślniczą, którą ukończył zdając egzamin w 1857 r. Następnie podjął pracę w miejscowej hucie żelaza, gdzie niebawem powierzono mu funkcje kierownicze w firmie. W 1865 r. przybył na Górny Śląsk, gdzie zatrudniony został w hucie „Baildon”. Po kilku latach pracy w tej hucie powierzono mu zbudowanie nowego zakładu hutniczego na terenie Górnych Hajduk, a później objęcie kierownictwa zakładu. Huta powstała w 1873 r. i zrazu podjęła produkcję swoich wyrobów. Przez lata kierowania zakładem huta była rozbudowywania i udoskonalana stając się znana w świecie z wysokiej jakości wyrobów. Kilka lat po jej uruchomieniu na wniosek Kollmanna nazwana została hutą „Bismarcka” (nazwa funkcjonowała do 1933 r.) Ponadto był on ekspertem od zawierania międzynarodowych umów handlowych a także współtwórcą niemieckiego prawa patentowego. Był również członkiem Izby Handlowej w Opolu. Znany był z dbałości o swoich pracowników dla których założył m.in. szpital, Kasę Zapomogową a także zlecił budowę domów robotniczych i urzędniczych. Kollmann 30 V 1908 r. zrezygnował z pełnienia funkcji dyrektora huty prowadzonej wespół z zięciem Emilem Marxem zostając jedynie członkiem Rady Nadzorczej. Na emeryturze często przebywał poza Górnym Śląskiem w Berlinie – Charlottenburgu i Baden – Baden, gdzie zmarł. Pochowany został na cmentarzu ewangelickim w Katowicach.

Kolonia Joanny – ulica w dzielnicy Chorzów Batory – jest przecznicą ul. Inwalidzkiej. Dawniej w rejonie ulicy zlokalizowana była kolonia mieszkalna o tej samej nazwie.

Kołłątaja Hugona (ks.) – ulica w dzielnicy Chorzów Batory (Biadacz). Przebiega od ul. Leśnej do ul. Piekarskiej. Jest zarazem równoległą do ul. Odrzańskiej.

Kołłątaj Hugon – (1 IV 1750 Dederkały Wielkie na Wołyniu – 28 II 1812 Warszawa) – ksiądz, filozof, polityk, satyryk i pisarz epoki oświecenia. Był członkiem pierwszego na ziemiach polskich i w Europie ministerstwa oświaty – Komisji Edukacji Narodowej a także Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, które opracowywało i wydawało podręczniki. Był rektorem i reformatorem Akademii Krakowskiej, dzięki czemu znalazła się w czołówce najbardziej postępowych europejskich uniwersytetów. Twórca i przywódca zespołu publicystów zwanego Kuźnią Kołłątajowską. Współautor Konstytucji 3 Maja z 1791 r. uchwalonej przez

89

Sejm Czteroletni (1788-1792). Od 1794 r. Członek Rady Najwyższej Narodowej.

Konarskiego Stanisława (ks.) – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Łączy ul. J. Machy z ul. Francuską.

Konarski Stanisław – (30 IX 1700 Żarczyce Duże obecne woj. świętokrzyskie, powiat jędrzejowski – 3 VIII 1773 Warszawa) – pisarz, publicysta, pedagog, reformator szkolnictwa, dramaturg, pijar. Prekursor polskiego świecenia, założyciel w 1740 r. Collegium Nobilium. Zwalczał liberum veto. Do jego znanych utworów należą m.in.: O skutecznym rad sposobie, O poprawie wad wymowy, O sztuce dobrego myślenia.

Konopnickiej Marii – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum i łączy ul. Katowicką z ul. Poniatowskiego. Nazwa funkcjonuje na planach miasta już od 1926 r., a powstała prawdopodobnie zaraz po przyłączeniu Chorzowa do Polski.

Konopnicka Maria – (23 V 1842 Suwałki – 8 X 1910 Lwów) poetka, nowelistka, powieściopisarka, krytyk literacki, tłumacz. Używała pseudonimu Jan Sawa. W swej twórczości akcentowała się na krzywdzie społecznej tamtych czasów, zwłaszcza skierowanych wobec dzieci. Mówi o tym utwór: W piwnicznej izbie. Poprzez swoje utwory m.in. O Janku wędrowniczku, czy O sierotce Marysi i krasnoludkach, pragnęła dzieciom ukazać piękno rodzinnej ziemi, zwyczaje ludowe i legendy oraz polską mowę. Broniła również najuboższą warstwę – chłopów, gdzie w ich obronie napisała bodaj najpiękniejsze jej wiersze: A jak poszedł król na wojnę, Wolny najmita, czy poemat: Pan Balcer w Brazylii. Nie zabrakło w jej twórczości również akcentów twórczości patriotycznej, której wyrazem jest Rota.

Warto zobaczyć:

Budynek dawnego hotelu „Graf Reden” – dzisiajsza siedziba Teatru Rozrywki to budynek zlokalizowany u zbiegu ulic Katowickiej i ul. Konopnickiej, który oddany został do użytku w 1900 roku a wybudowany według projektów mistrza budowlanego z Królewskiej Huty Otto Mückego z 1898 roku. Właścicielem hotelu otwartego 1 I 1900 roku był Franz Oppawski, kupiec i hotelarz urodzony w Bielsku 27 II 1861 roku. Początkowo Franz Oppawski był właścicielem najstarszego w mieście nieistniejącego już hotelu Wandel, który stał przy sąsiedniej działce od strony ulicy Katowickiej, gdzie dzisiaj jest budynek Zespołu Szkół Gastronomiczno-Usługowych i przyległa do niego kamienica. Wzniesiony z cegły elewacyjnej posiada bogatą dekorację architektoniczną w stylu eklektycznym z elementami neogotyckimi. W narożu budynku znajduje się wykusz zakończony smukłym stożkowym hełmem, a w jego dolnej części znajduje się balkon z pełnoplastycznymi postaciami hutnika i górnika, którzy ukazani są w pozycji kucznej dającej wrażenie, że na swych barkach podtrzymują całość wykuszu. Od strony ulicy Katowickiej mieściła się część hotelowa z 23 pokojami, administracyjna i gastronomiczna. Natomiast od ulicy Konopnickiej przylegająca do hotelu a oddana do użytku 1 I 1901 roku wielka sala taneczna ze sceną na ok. 2, 5 tys. osób z dużym zapleczem technicznym. Jak na ówczesne czasy hotel był jednym z najlepszych i najnowocześniejszych na Śląsku, luksusowo wyposażony w centralne ogrzewanie, instalację kanalizacyjną i łączność telefoniczną w każdym pokoju. Taki wysoki standard hotelu przetrwał aż do zakończenia II wojny światowej. Hotel przez wiele lat był centralnym miejscem życia kulturalnego,

90

naukowego i sportowego miasta. Odbywały się tu liczne spektakle teatralne, koncerty, odczyty i prelekcje oraz bale noworoczne i karnawałowe. W 1919 roku administrację budynku przejęli synowie Franza Oppawskiego, Erwin i Franz junior. W latach 1920 - 1921 budynek został poddany generalnemu remontowi i modernizacji według planów architekta Stieglera z Królewskiej Huty. Hotel miał wówczas 36 pokoi. Franz Oppawski po sprzedaży hotelu do 1933 wraz z rodziną mieszkał w Chorzowie, później przeniósł się do Wrocławia, gdzie jego synowie również prowadzili działalność hotelarską. Po wojnie budynek hotelu przejęty został przez państwo i przekształcony wpierw w Centralny Dom Hutnika a później działający do 1980 roku Zakładowy Dom Kultury Huty Kościuszko. W budynku tym od 1 I 1985 roku powołano do życia Państwowy Teatr Rozrywki, którego początki sięgają 1976 roku będąc spadkobiercą telewizyjnego zespołu Music Hallu działającego przy ośrodku TVP Katowice. Budynek wówczas wyremontowano przebudowując salę widowiskową z widownię na ok. 600 miejsc ułożonych amfiteatralnie. Od samego początku istnienia chorzowskiej sceny dominowały na niej widowiska muzyczne i musicale przeplatane sztukami komediowymi i dramatycznymi. Dzięki temu Teatr Rozrywki stał się jedną z najlepszych scen teatralnych w Polsce. W ramach teatru działa pięć zespołów artystycznych: aktorski, wokalny, baletowy, orkiestra oraz chór dziecięcy. Sam budynek teatru po kilkunastomiesięcznych pracach remontowych zmienił swój wygląd, zwłaszcza od strony ul. Konopnickiej, gdzie wykonano przeszkloną fasadę. Po remoncie teatr posiada dwie sceny: Dużą z 582 miejscami siedzącymi i Małą z widownią na 100 miejsc. Przebudowie uległo również wejście do teatru, powiększono foyer Dużej Sceny. Wykonano nowe szatnie i toalety, kawiarenkę teatralną oraz bufet dla widzów. Modernizacji uległa również przestrzeń wokół teatru. Za realizację tego projektu Teatr Rozrywki 21 X 2009 roku otrzymał nagrodę Marszałka Województwa Śląskiego w X edycji konkursu „Najlepsza Przestrzeń Publiczna Województwa Śląskiego 2009”.

Kopalniana – ulica w dzielnicy Chorzów II. Zlokalizowana jest na terenie osiedla mieszkaniowego biegnąca od ul. Filarowej łącząc się z ul. J. Lompy. Powstała wraz z budową w 1961 r. w jej rejonie osiedla mieszkaniowego. W sąsiedztwie Stadionu lekkoatletycznego zbudowany został budynek biurowy zarządu CHSM. Pierwotnie budynki mieszkaniowe zamieszkiwane były w większości przez pracowników chorzowskich kopalń, a zwłaszcza kopalni „Barbara – Wyzwolenie”, której pierwotne zabudowania stały przy ul. J. Lompy. Nazwa nadana w 1963 r.

Kopernika Mikołaja – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście). Biegnie od pl. J. Matejki do zbiegu ul. H. Dąbrowskiego i ul. Zjednoczenia. Zabudowana jednostronnie w początkowej części starą zabudową kamienic mieszczańskich a w jej dolnej części nowym blokiem mieszkalnym.

Kopernik Mikołaj – (19 II 1473 Toruń – 24 V 1543 Frombork) – wybitny astronom, matematyk, ekonomista, prawnik, lekarz i kanonik kapituły warmińskiej. Studiował w Krakowie, Bolonii, Padwie i Ferrarze. W 1510 r. osiedlił się we Fromborku, gdzie miał własną pracownię i obserwatorium astronomiczne. Autor teorii heliocentrycznej budowy świata zawartej w dziele O obrotach ciał (sfer) niebieskich, która dokonała przełomu w nauce udowadniając, że słonce jest centrum, wokół którego krąży ziemia i inne planety. Jako ekonomista wysunął

91

projekt reformy walutowej i sformułował jako pierwszy prawo wypierania z obiegu lepszego pieniądza przez gorszy.

Warto zobaczyć:

Kościół pw. św. Antoniego z Padwy - wybudowany według projektów poznańskiego architekta Adama Ballenstedta u zbiegu ul. Kilińskiego, ul. M. Kopernika i pl. J Matejki. Prace nad realizacją świątyni przypadły na okres wielkiego światowego kryzysu ekonomicznego. Rozpoczęto je w październiku 1930 roku, by po czterech latach 9 września 1934 roku biskup Stanisław Adamski mógł dokonać poświęcenia świątyni, której nadano wezwanie patrona m. in. ludzi potrzebujących i ubogich, św. Antoniego Padewskiego. Kościół jest przykładem modernizmu, w którym zastosowano elementy stylu gotyckiego. Wzniesiony został z cegły na planie prostokąta z dostawioną 38 m wieżą od strony ul. Kopernika. Wieża pierwotnie miała osiągnąć wysokość 89 m. Do bryły kościoła również od strony ul. Kopernika na wysokości prezbiterium wybudowano prostokątną plebanię, która tak jak bryła kościoła jest nietynkowana ozdabiana jedynie kamiennymi detalami. Główną fasadę kościoła zdobi potrójne arkadowe wejście, nad którym mamy ponadnaturalnej wielkości kamienny krzyż pasyjny z figurą Chrystusa wykonany w Rzymie na tle okna rozetowego o średnicy 5, 5 m. Podobnie jest po przeciwnej stronie od strony prezbiterium, gdzie również na tle okna rozetowego mamy ogromny kamienny krucyfiks z umieszczonymi w skrzyżowaniu ramion literami Alfa i Omega oraz włócznią. Wnętrze typu halowego posiada ascetyczny pozbawiony ozdób wystrój. Gotyckiego charakteru budowli nadaje przede wszystkim czternaście wysmukłych, ostro zakończonych okien witrażowych ścian bocznych z geometrycznymi wzorami, portale bocznych drzwi znajdujące się tylko po prawej stronie kościoła oraz kolebkowe sklepienie nawy z kryształowym wzorem. Pod chórem po prawej stronie mamy boczną kaplicę zlokalizowaną w wieży z żebrową absydą. Nawa główna o wymiarach 60 x 18 m zakończona jest prezbiterium, w którym ustawiony jest ołtarz zaprojektowany przez Bogusława Langmana. Ołtarz składa się z siedmiu naturalnej wielkości figur, której centralną postacią jest figura patrona kościoła św. Antoniego. Po prawej stronie stoją: śląska niewiasta, niewiasta w czepcu oraz hutnik z młotem. Po stronie lewej mamy postać zakonnika, siostrę zakonną tzw. szarytkę oraz postać podróżnika, pielgrzyma. Po obu stronach całość zamykają strzeliste filary o wysokości 7 metrów zakończone stylizowanymi kwiatami. Nad postacią św. Antoniego głoszącego płomienne kazanie mamy aureolę w postaci ozdobnych promieni, symbolizujących dobre myśli i słowa przekazywane przez świętego wiernym. Na bocznych cokołach wypisane zostały treści dwóch z ośmiu błogosławieństw: od strony prawej „Błogosławieni ubodzy duchem, albowiem ich jest Królestwo Niebieskie”, od strony lewej „Błogosławieni czystego serca albowiem oni Boga oglądają”. Przed figurami ustawiony jest stół ofiarny i tabernakulum. Nad postaciami ołtarza umieszczone jest 5, 5 metrowej średnicy okno rozetowe tak jak i po przeciwległej stronie w części chóru muzycznego. Witraż w prezbiterium przedstawia „Widzenie św. Antoniego”, w którym dominuje postać klęczącego św. Antoniego z uniesionymi ramionami i błogosławiące mu Dzieciątko Jezus. Natomiast rozeta przeciwna przedstawia Veraikon, czyli twarz umęczonego i cierpiącego na krzyżu Jezusa odbita na chuście św. Weroniki. Boczne ściany prezbiterium zdobią dwa sześcioboczne witraże z geometrycznymi symbolami eucharystycznymi (lewy) i Męki Pańskiej (prawy). Pod chórem po lewej stronie mamy witraż znajdujący się nad ołtarzem z obrazem Matki Bożej Nieustającej Pomocy, który przedstawia postać Baranka Wielkanocnego. Natomiast po lewej stronie ściany bocznej ustawiona jest drewniana dębowa ambona z 1949 roku dekorowana

92

symbolami czterech ewangelistów wykonana przez mistrza stolarskiego Liszkę według projektu R.T. Domina i Remera. Na ścianach bocznych wiszą stacje Drogi Krzyżowej wykonane w latach 1954 - 1957 według projektu Mieczysława Stobierskiego z lanego sztucznego czerwonego marmuru. Kościół wraz z plebanią w 1992 roku wpisany został na listę zabytków woj. śląskiego.

Kopernika Mikołaja (pl.) – plac w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście). Leży u zbiegu ul. H. Dąbrowskiego, ul. M. Kopernika i ul. Zjednoczenia.

Kordeckiego Augustyna (ks.) – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Jest przecznicą ul. Hajduckiej i łączy ją z ul. Częstochowską. Zabudowana starą zwartą zabudową kamienic czynszowych.

Kordecki Augustyn – (16 XI 1603 Iwanowice koło Kalisza – 20 III 1673 Wieruszów) – zakonnik, paulin, przeor i prowincjał klasztoru na Jasnej Górze w Częstochowie. Zasłynął podczas obrony klasztoru jasnogórskiego podczas potopu szwedzkiego z 1655 r. W latach 1624–1628 studiował filozofię w kolegium jezuickim w Kaliszu, a 1628–1633 teologię w kolegium jezuickim w Poznaniu. Po odbytych studiach w 1633 roku wstąpił do zakonu paulinów i przyjmując imię zakonne Augustyn.

Warto zobaczyć:

Pierwszy budynek CHSM przy nr 5 – 5a i 7 – 7a, który jest najstarszą inwestycją Spółdzielni. Do budowy tego wielorodzinnego domu przystąpiono 20 IV 1908 roku. Inwestycja zakończona została z końcem 1909 roku. Blok ten składa się z trzech budynków frontowych i jednego skrzydła bocznego. Są to połączone razem trzy budynki frontowe trójkondygnacyjne z użytkowym poddaszem raz jeden budynek boczny. W jego skład wchodziło 44 mieszkań i jeden lokal użytkowy. W każdym budynku znajdowała się wspólna pralnia a do każdego mieszkania przynależał przedpokój, piwnica, strych i ubikacja. Natomiast 32 mieszkania posiadały małe przybudówki w formie oszklonych przydomowych altanek. Budynek ten w 2007 roku został wyremontowany.

Kościuszki Tadeusza – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum i Chorzów Stary. Biegnie od Placu Hutników łącząc się z ul. Siemianowicką. Powołana do życia w 1956 r. Na odcinku tym wykonano wówczas nową linię tramwajową nr 12, która użytkowana była do 31 XII 2008 r. Wzniesiono wówczas nowe bloki mieszkaniowe. W części od strony Chorzowa Starego zabudowana starą strukturą kamienic czynszowych.

Kościuszko Tadeusz – (4 II 1746 Mereczowszczyzna na Białorusi w obwodzie brzeskim – 15 X 1817 Solurze w północno – zachodniej Szwajcarii) – generał, Najwyższy Naczelnik Sił Zbrojnych Narodowych w powstaniu 1794 r., bohater narodowy polski i amerykański. W latach 1776 – 1783 uczestnik wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, twórca fortyfikacji Saratoga i West Point. Po powrocie do kraju był jednym z organizatorów wojsk polskich. W 1792 r. brał udział w wojnie z Rosją. Po upadku powstania narodowego więziony. Po zwolnieniu wyemigrował do Francji. Zmarł w Szwajcarii. Jego ciało zostało sprowadzone

93

do Polski i złożone na Wawelu w Krakowie. W sprawie chłopskiej wydał uniwersały regulacje ich sprawy.

Warto zobaczyć:

Szyb „Prezydent” - nie tak dawno wjeżdżając do Chorzowa od strony Katowic nad miastem górowały cztery ogromne kominy Huty Kościuszko. Dzisiaj ich nie ma, zostały wyburzone. Tak jak nie ma już w Chorzowie kopalń węgla kamiennego, których tradycja wydobywcza sięga roku 1791. Wtedy to z inicjatywy hrabiego Fryderyka Wilhelma von Redena powstała kopalnia o nazwie „Prinz Carl zu Hessen” przemianowana w 1800 roku na „Königsgrube”, czyli kopalnia Król. Szybki rozwój kopalni doprowadził do jej podziału i utworzenia czterech pól wydobywczych: przy dzisiejszej ul. Lompy pole zachodnie z 1860 roku pod nazwą św. Barbara, pole wschodnie z 1864 r. przy ul. Kościuszki, pole południowe Król Piast w okolicy ul. Bałtyckiej z 1869 roku oraz pole północne w okolicy ul. Bytomskiej z 1898 roku o nazwie Wyzwolenie. Była to wówczas największa i najnowocześniejsza kopalnia na Górnym Śląsku. W latach trzydziestych ubiegłego wieku kopalnia ta podzielona została na dwie większe. Z pól wschodniego i południowego powstała kopalnia ”Prezydent Mościcki”, natomiast z pól północnego i zachodniego „Barbara Wyzwolenie”. W 1870 roku uruchomiono na terenie Chorzowa jeszcze jedną kopalnię o nazwie „Gräffin Laura”, która od 1936 roku nosiła nazwę „Chorzów”. W roku 1970 nastąpiło połączenie kopalni „Barbara Wyzwolenie” i „Chorzów” tworząc jedną kopalnię o nazwie „Barbara-Chorzów” a kopalnia „Prezydent” włączona została do struktur kopalni „Polska” w Świętochłowicach. Kopalnia „Barbara - Chorzów” swą eksploatację zakończyła w 1993 roku a „Prezydent” w 1995 roku. Wraz z zamknięciem kopalń, zlikwidowaniem części huty Kościuszko i radykalnym zmniejszeniem jej produkcji zmienił się charakter Chorzowa. Nie jest to już miasto przemysłowe, ale o tym dawnym charakterze przypomina nam między innymi istniejąca do dzisiaj wieża szybu „Prezydent” stojąca samotnie na terenach pokopalnianych nieopodal ulicy Kościuszki i stanowi ona najcenniejszy zabytek poprzemysłowy naszego miasta. Wieża wybudowana została w latach 1929 - 1933 przez największą wówczas w Polsce spółkę węglową o kapitale polsko-francuskim „Skarboferm”, która w latach 1922 - 1939 eksploatowała należące do państwa polskiego kopalnie węgla kamiennego na Górnym Śląsku. Jest to wieża o rzadko spotykanej konstrukcji żelbetowej zaprojektowana przez katowickiego inżyniera Ryszarda Heilemana w stylu modernizmu i funkcjonalizmu. Zespół nieistniejących a zlikwidowanych w 1996 roku obiektów szybu „Prezydent” stanowiły przede wszystkim budynek maszyny wyciągowej z silnikiem elektrycznym o mocy 850/2100 kW oraz budynek sortowni, w którym za pomocą specjalnego systemu przenośników, sit i rusztów węgiel był sortowany na siedem rodzajów w zależności od grubości jego ziaren. Tak przygotowany surowiec wsadzany był do specjalnego naczynia tzw. skipu o pojemności 10 ton, którym w ciągu godziny można było wydobyć 500 - 530 ton węgla. W skład całego zespołu wchodziła również istniejąca do dziś wysoka na 42,5 m nadszybowa wieża wyciągowa. Posiada ona dwa ustawione równolegle obok siebie koła linowe o średnicy 5,5 metra. Pierwotnie szyb ten nosił imię „Wielki Jacek”, od 1937 roku „Prezydent” na cześć prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej prof. Ignacego Mościckiego, który w latach 1922 - 1926 kierował Państwową Fabryką Związków Azotowych w Chorzowie. Wówczas też cała kopalnia nosiła imię „Prezydent Mościcki. Działalność eksploatacyjna tego pola górniczego zakończona została w 1993 r. Wówczas część budynków pokopalnianych rozebrano włącznie z maszyną podszybia. Pozostałe najstarsze budynki kopalni wchodzą w skład dzisiejszego kompleksu „Sztygarka” (Patrz ul. P. Skargi). Szyb „Prezydent”, jak i cały teren podszybia o powierzchni ok. 3,65 ha przeszedł gruntowną rewitalizację stając się plenerową sceną różnorakich miejskich

94

imprez. Poza tym szyb jest podświetlony, a na jego szczycie zamontowana została platforma widokowa, na którą prowadzi 176 stalowych schodów. Zlokalizowana jest ona na wysokości 32 m i pomieścić może na 16 m2 jednorazowo ok. 20 osób. Szyb wpisany został na listę Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego. Szyb wpisany do rejestru zabytków woj. śląskiego.

Kozielska – ulica w dzielnicy Chorzów II. Jest prostopadłą do ul. Strzelców Bytomskich i ul. Zabrskiej. Leży również równolegle pomiędzy ul. Kędzierzyńską, a ul. Raciborską. Nazwa nawiązuje do miasta Kozielsk położonego nad rzeką Żyzdrą w obwodzie kałuskim Rosji, tj. 72 km na południowy – zachód od Kaługi. W latach 1939 – 1940 w najbardziej znanej budowli miasta – twierdzy funkcjonował obóz jeniecki dla Polaków, a zwłaszcza oficerów Wojska Polskiego, którzy zostali wzięci do niewoli po 17 IX 1939 r. i w 1940 r. przewiezieni do Katynia zostali tam w bestialski sposób zamordowani przez funkcjonariusz NKWD.

Warto zobaczyć:

Najwęższa kamienica miasta – ma zaledwie ok. 6 metrów szerokości i jedno piętro z wysokim parterem. Kamienica wzniesiona w tradycyjnej technice z cegły, tynkowana, nakryta płaskim dachem. Posiada również podpiwniczenie i małe poddasze. Wejście do niej znajduje się od strony podwórza, na które prowadziła kiedyś brama z charakterystyczną przewiązką. Od strony podwórza mamy dodatkowo dostawianą do niej małą oficynę.

Krakowska – ulica w dzielnicy Chorzów Stary. Jest odchodzącą prostopadle przecznicą ul. T. Kościuszko i łączy się z ul. Kasprowicza, ul. Poznańską i ul. Siemianowicką. Nawiązuje do dawnej stolicy Polski i starych tradycji łączności ziem śląskich z Krakowem, do którego niejednokrotnie podróżowali nasi praojcowie i ojcowie. Kraków był symbolem łączności Śląska z Polską skąd czerpano m.in. motywację do patriotycznego trwania w oczekiwaniu na upragnioną wolność.

Krakusa – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum biegnie od Placu Powstańców Śląskich do ul. Floriańskiej. Nazwa ulicy nadana po przyłączeniu Chorzowa do Polski w 1922 r.

Krak (Krakus) – jest legendarnym założycielem Krakowa. Po raz pierwszy wymieniony został w kronice błogosławionego Wincentego Kadłubka. Jego panowanie było długie i szczęśliwe. Gdy władca umarł lud pogrzebał władcę na wzgórzu górującym nad miastem usypując na tym miejscu ogromny kopiec. Jest to jeden z czterech usypanych w Krakowie kopców.

Warto zobaczyć:

Zabudowa starej rzeźni – kompleks budynków rzeźni oddano do użytku w 1901 r. i były one w owym czasie najnowocześniejszym tego typu obiektem na Śląsku, a później nawet i w Polsce. Zakłady Mięsne zakończyły swa działalność w 1996 r. i od tego czasu budynki stoją puste, niszczejąc będąc w prywatnych rękach. Niemniej dawna Rzeźnia Miejska (później Zakłady Mięsne w Chorzowie) stanowi wraz z dawną halą targową wartościowy zespół zabudowy poprzemysłowej. Jest obiektem o unikalnych wartościach dla historii materialnej w skali nie tylko naszego miasta, ale i regionu. Do naszych czasów zachował się dawny układ przestrzenny zakładu, w którego skład wchodziły stojące do dzisiaj budowle z 1901 r. tj.: portiernia z bramą od strony wschodniej, kompleks budynków administracyjno – biurowych,

95

kompleks zabudowy produkcyjnej stojący w dwóch ciągach na linii wschód – zachód z przebiegającą pomiędzy nimi wewnątrzzakładową drogą oraz stare ceglane ogrodzenie okalające zakład z pseudo basztą w narożniku północno – zachodnim od strony ulicy. Obiekt wpisany jest na listę zabytków województwa śląskiego.

Krasickiego Ignacego (ks. bp) – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście) – odchodzi od ul. Katowickiej dochodząc lekko opadając do pl. J. Matejki. Zabudowana w większości nową blokową zabudową mieszkalną.

Krasicki Ignacy – (3 II 1735 Dubieck – 14 III 1801 Berlin) – ksiądz katolicki, poeta, prozaik i publicysta, kawaler maltański, biskup warmiński od 1767 r., a następnie od 1795 r. arcybiskup gnieźnieński. Jeden z głównych przedstawicieli polskiego oświecenia. Nazywany „księciem poetów polskich”. Jest również autorem dzieła uznawanego za pierwszą polską powieść (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki). Tworzył głównie bajki, satyry i poematy heroikomiczne. Znany jest z utworu Monachomachia, powstałego około 1778 roku.

Kresowa – ulica w dzielnicy Chorzów Stary (Maciejkowice). Jest równoległą do ul. Torowej wychodząc od ul. Rębaczy i łącząc się z ul. Społeczną. Nazwa nawiązuje do jej położenia na krańcach miasta tuż za Zakładami Azotowymi w otoczeniu nieużytków rolnych.

Kręta – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Klimzowiec). Biegnie od zbiegu ul. Hajduckiej, ul. Górniczej i ul. Racawickiej równolegle do tzw. Kanału Suez. Ulica jest niezabudowana. Jedynie w jej początkowej części w budynku przylegającym do Wyższej Szkoły Medyczno – Informacyjnej znajduje się wejście do siedziby Filii Wojewódzkiej Biblioteki Pedagogicznej w Chorzowie. Warto w tym miejscu wspomnieć Petronelę Golaszową (28 V 1851 – 26 XI 1935), zasłużoną działaczkę narodową o oświatową, zwaną Polską Królową Klimzowca, która mieszkała w domu pod nr 15 a jej dom był ostoją polskości dla mieszkańców Klimzowca. Tablica upamiętniająca jej osobę znajduje się na kaplicy cmentarza parafialnego kościoła św. Jadwigi Śląskiej, która odsłonięta została 7 X 2005 r. w 70. rocznicę jej śmierci.

Królowej Jadwigi (św.) – ulica w dzielnicy Chorzów Stary. Jest przecznicą ul. M. Skłodowskiej – Curie, dochodząc do ul. Legnickiej.

Jadwiga – (1374 – 1399) – córka Ludwika Węgierskiego, król Polski od 1384 r. W 1386 r. poślubiła Władysława Jagiełłę, przyczyniając się do zawarcia unii polsko – litewskiej. Przyczyniła się również do odrodzenia Akademii Krakowskiej. Jej grób wykonany z białego marmuru znajduje się w Katedrze na Wawelu.

Krótka – ulica w dzielnicy Chorzów II będąca łącznikiem między ul. ks. N. Bonczyka i ul. P. Niedurnego. Nazwa nawiązuje do jej długości, gdyż jest bardzo krótka. Dawniej przy ulicy stał jedynie jeden dom.

96

Kruszcowa – ulica w dzielnicy Chorzów II. Biegnie od ul. Nowej przecinając ul. Stabika i łącząc się z ul. Gruntową. Przy tej ulicy znajduje się jedynie jeden budynek mieszkalny oraz zabudowania chorzowskiego Ośrodka Pomocy Społecznej, który zlokalizowany jest w byłych pomieszczeniach biurowych Huty Kościuszko. Poza tym z niej dochodzimy do ROD im. Strzelców Bytomskich założonych w 1937 r., gdzie za nasypem linii tramwajowej znajduje się wejście główne na tereny działkowe. Nazwa nawiązuje od kruszców zalegających pod ziemią wydobywanych od wieków przez człowieka. Początkowo wydobywano m.in. rudy żelaza i ołowiu, a później węgiel kamienny. Okolice ul. Kruszcowej i Nowej potocznie zwany jest „Na Zębcu”. Nazwa nawiązuje jak powiadają starsi mieszkańcy miasta do mieszkających w barakach robotniczych przyjezdnych tzw. „Goroli”, którzy bardzo często wdawali się w bójki z rodzimymi mieszkańcami miasta „Hanysami”, tracąc przy tej okazji nie jeden ząb.

Krzywa – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Prowadzi od ul. Fr. Chopina, przecinając ul. I. Krasickiego dochodząc do ul. Astrów. Nazwa pochodzi od jej przebiegu, który w kilku miejscach jest charakterystycznie esowato wygięty.

Warto zobaczyć:

Park pod Kasztanami - jest jednym z kilku miejskich parków Chorzowa. Powstał na mocy Uchwały Rady Miasta, nr XLIII/849/06 z dnia 23 II 2006 roku i obejmuje teren skweru pomiędzy ulicami Krzywą i Jana Kilińskiego. Jego powierzchnia to 1,6 ha, na której rośnie 196 drzew wolnostojących w tym skupisko 30 zabytkowych białych kasztanowców (kasztanowiec zwyczajny Aesculus hippocastanum - gatunek drzewa pochodzący z Półwyspu Bałkańskiego. W Europie, jak i w Polsce sztucznie nasadzany), będących decyzją Uchwały Rady Miasta nr XLIV/873/06 z dnia 30 III 2006 r. pomnikami przyrody. Poza tym na terenie parku mamy ponad 1,14 ha trawników z kwietnikami stałymi, grupą krzewów i żywopłotów formowanych oraz kilkanaście ławek z oparciami żeliwno-drewnianymi. W części od ulicy Kilińskiego znajduje się część placu zabaw dla dzieci z kilkoma urządzeniami zabawowymi. Obok walorów przyrodniczych i rekreacyjnych tego miejsca nie można zapominać również o jego historycznej przeszłości. Znaczna część parku do marca 1973 roku była terenem żydowskiego cmentarza – kirkutu, który chorzowska Żydowska Gmina Wyznaniowa założyła w 1862 roku. W Chorzowie nie ocalało żadne miejsce związane z żydowskimi mieszkańcami miasta. Synagoga, która stała pomiędzy dzisiejszymi ulicami Wolności i Kazimierza Wielkiego, została spalona jesienią 1939 roku a wiosną 1940 rozebrana. Warto pamiętać, że było to jedna z piękniejszych budowli sakralnych miasta. Zbudowana została w 1875 roku w stylu mauretańskim, jako wolnostojący budynek z cegły, na rzucie prostokąta z wyeksponowanymi na zewnątrz wszystkimi widocznymi elementami konstrukcyjnymi wykonanymi z żeliwa. Większość chorzowskich Żydów zginęła podczas II wojny światowej, zaś żydowski cmentarz zamknięto w 1958 roku. Ekshumowane zwłoki przeniesiono na czynny do dnia dzisiejszego cmentarz żydowski w Bytomiu. Dzisiaj o tym, że był to kiedyś cmentarz świadczy jedynie zachowany fragment cmentarnych murów oraz pomnik autorstwa Gerarda Grzywaczyka. Są to dwie macewy (pionowe żydowskie stele nagrobne) wykonane z granitu o wysokości 1,6 m, z wyrytym na lewej fragmentem modlitwy w języku aramejskim z jej polskim tłumaczeniem „Boże błogosław…” oraz napisem „Dla upamiętnienia społeczności żydowskiej Chorzowa – mieszkańcy miasta 2006”, na prawej przedstawienie połowy menory, czyli żydowskiego siedmioramiennego świecznika. Pomnik upamiętniający społeczność żydowską naszego

97

miasta odsłonięto uroczyście 25 X 2006 roku. Ideę jego postawienia zainicjowało w 1999 roku Stowarzyszenie Miłośników Chorzowa im. Juliusza Ligonia a poparł ją Katowicki Oddział Towarzystwa Społeczno – Kulturalnego Żydów w Polsce. W latach 2007-2008 parkowe alejki poddane zostały modernizacji poprzez ułożenie specjalnej kostki tak, aby nie niszczyła ona korzeni zabytkowego drzewostanu. Wykonano również nowe zejście – z ul. Krzywej w kierunku na pawilon handlowy przy ul. Kilińskiego z uwzględnieniem specjalnego zjazdu dla wózków. Obok parku od strony ul. Krzywej i Astrów oddano do użytku nowe boisko do gry w mini piłkę nożną i piłkę ręczną. Jest to jeden z wielu nowych tego typu obiektów sportowych na terenie naszego miasta. Posiada powierzchnię syntetyczną tzw. tartanu o wymiarach 24 x 42 m (1008 m2), całość boiska otoczona jest specjalną siatką zabezpieczającą.

Krzyżowa – ulica w dzielnicy Chorzów II. Biegnie od ul. Katowickiej do ul. Łagiewnickiej przecinając ul. T. Kalidego, ul. 11 Listopada. Później dochodzą do niej z jednej strony ul. św. Pawła i ul. Grunwaldzka oraz ul. P. Domka. Ulicę zamyka budynek kościoła św. Józefa. Nazwa pochodzi od ustawionego w jej początkowym odcinku krzyża przydrożnego. Większość ulicy zabudowana zwartą starą zabudową kamienic czynszowych. W jej środkowym odcinku w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych powstały nowe budynki mieszkalne tworząc małe osiedle mieszkalnie wraz z zabudową przy ul. Grunwaldzkiej i ul. 11 Listopada.

Warto zobaczyć:

Krzyż przydrożny - przy nr 2 stanowi najstarszy zabytek małej architektury sakralnej w mieście, ponieważ jak mówią podania i tablica inskrypcyjna zamontowana na podstawie krzyża pochodzi on z 1806 roku a ufundowany został przez mieszkańców Pnioków leżących tuż za kościołem parafialnym pw. św. Józefa. Krzyż ten zbudowany jest z piaskowca. Składa się z podstawy, cokołu zwieńczonego dekoracyjnym półkolistym gzymsem z rozetkami oraz krzyża właściwego. Na cokole umieszczony jest płaskorzeźbiony wizerunek Matki Bożej Bolesnej. Pierwotny krzyż był wyższy, obecnie jego ramiona są płaskie, zawieszony jest na nich realistyczny wizerunek Chrystusa. Całość otoczona jest kutym ogrodzeniem oddzielającym sacrum od profanum. Dawniej krzyż stał bliżej skrzyżowania z ul. Katowicką. Po tym jak ciężarówka zniszczyła krzyż, przeniesiony został w obecne miejsce i odrestaurowany, stąd inny krzyż właściwy, który różni się od pierwowzoru.

Kwiatowa – ulica w dzielnicy Chorzów II znajduje się na terenie osiedla „Pod Arkadami”, gdzie mamy zabudowę budownictwa jedno i wielorodzinnego. Jest prostopadłą do ul. Sadowej i ul. Miłej. Nazwa nawiązuje do licznie nasadzanych przez mieszkańców osiedla w przydomowych ogródkach kwiatów.

100

Langiewicza Mariana – ulica w dzielnicy Chorzów Stary (Maciejkowice) w sąsiedztwie ulic Brzezińskiej, ul. E. Plater i ul. Michałkowickiej.

Langiewicz Marian – (5 VIII 1827 Krotoszyn – 10 V 1887 Konstantynopol) – generał w powstaniu styczniowym i jego samozwańczy dyktator (1863). Po bitwie pod Grochowiskami przeszedł na terytorium Galicji, gdzie został naczelnikiem sił zbrojnych w województwach: sandomierskim i krakowskim. Po upadku powstania aresztowany przez Austriaków, a po zwolnieniu z niewoli po 1865 r. przebywał na emigracji. Wstąpił nawet do armii tureckiej. Zmarł w Turcji.

Legnicka – ulica w dzielnicy Chorzów Stary. Rozpoczyna się u zbiegu ul. Adamieckiego, ul. Maciejkowickiej i Pl. Jana idąc dalej pod wiaduktem kolejowym dochodzi do początku ul. Rębaczy a później odchodząc w bok biegnie równolegle łącząc się z ul. Stacyjną. Nazwa nawiązuje do bitwy z 9 IV 1241 r. rozegranej na Dobrym Polu pod Legnicą pomiędzy Mongołami (zwanymi Tatarami) a sprzymierzonymi wojskami chrześcijańskimi. W bitwie tej zginął m.in. książę śląski, krakowski i wielkopolski Henryk II Pobożny, syn Henryka I Brodatego i Jadwigi z Andeches (św. Jadwigi Śląskiej z Trzebnicy).

Krzyż przydrożny – zlokalizowany jest przy dawnej drodze prowadzącej z Królewskiej Huty do Chorzowa Starego w obrębie dawnej elektrowni. Krzyż wykonany został z piaskowca, który został pomalowany farbą. Składa się z podstawy, na której znajduje się pole inskrypcyjne z napisem: „Któryś ucierpiał za nas rany Jesu Chryste smłuj się nad nami. Proszę o pobożne Ojcze nasz i Zdrowaś Marya za Fondatorów. 1902”. Podstawa przechodzi w cokół z niszą kapliczkową, w której ustawiona jest figurka Matki Bożej. Cokół zaś połączony jest z krzyżem właściwym, na którym umieszczona jest plastyczna figura Chrystusa. Całość otoczona jest malowanym drewnianym ogrodzeniem.

Lelewela Joachima – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Znajduje się na terenie tzw. Starego Osiedla i biegnie od ul. Skrajnej łącząc się z ul. M. Reja. Nazwa ulicy nadana w 1956 r. wraz z budową osiedla mieszkaniowego.

Lelewel Joachim – (22 III 1786 Warszawa – 29 V 1861 Paryż) – historyk, numizmatyk, bibliotekarz, profesor Uniwersytetu Wileńskiego i Warszawskiego. Członek Rządu Narodowego w powstaniu listopadowym (1830 – 1831), poseł na sejm w 1830 r., działacz Towarzystwa Patriotycznego. Następnie wyemigrował do Paryża, a od 1833 r. zamieszkał w Brukseli. Na emigracji zaangażowany w życie emigracji, gdzie założył w 1837 r. Zjednoczenie Emigracji Polskiej. Był twórcą kierunku historiograficznego, zwanego szkołą lelewelowską. Pozostawił po sobie ogromny dorobek naukowy w dziedzinie historii, geografii historycznej, bibliotekarstwa i numizmatyki. Do jego głównych dzieł należą: Dzieje Polski (1829), 3 Konstytucje Polskie (1831), Numizmatyka wieków średnich (1835), Polska odradzająca się (1837).

Leśna – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Zlokalizowana jest za zabudowaniami Huty Batory na tzw. Biadaczu. Nazwa Biadacz odnosi się do biedy panującej wśród mieszkańców

101

tej części miasta lub od biadania na los, w którym przyszło im żyć. Rozpoczyna się przy ul. Piekarskiej i obiegając łukiem zabudowania kończy się przy murze okalającym hutę „Batory”. W większości zabudowana starą strukturą robotniczych budynków mieszkalnych z końca XIX i początku XX wieku. Warto zobaczyć budynek przy nr 6, gdzie w fasadzie na wysokości pierwszego piętra mamy dwie kapliczki wnękowe z figurkami św. Floriana i Matki Bożej.

Leśna (al.) – aleja na terenie Parku Śląskiego (WPKiW) biegnąca od promenady gen. J. Ziętka wzdłuż ogrodzenia Śląskiego ZOO i pnie się stopniowo na wzgórze dochodząc do al. Planetarium, a dalej przecinając ją opada lekko z drugiej strony wzgórza dochodząc do ul. Wschodnie, gdzie łączy się ostatecznie z al. Klonową przy zabudowaniach dawnego parkowego ogrodnictwa. Nazwa odnosi się do terenów parkowo–leśnych między którymi aleja biegnie.

Ligonia Juliusza – ulica w dzielnicy Chorzów II – prostopadle wychodząca od ul. św. Piotra i opadająca do ul. P. Dombka. Zabudowana starą strukturą kamienic pochodzących z przełomu XIX i XX wieku. Wychodząc z ul. J. Ligonia w ul. św. Pawła mamy niewielki zielony skwer obok poradni lekarskich. Teren ten potocznie zwany jest „Plantami”.

Ligoń Juliusz – (28 lub 23 II 1823 Prądy koło Koszęcina – 17 XI 1889 Królewska Huta) – działacz narodowy, społeczny i kulturalny, samorodny pisarz śląski, publicysta, z zawodu kowal hutniczy. Ukończył szkołę elementarną w Strzebiniu. Po odbyciu służby wojskowej w 22 Pułku Piechoty w Nysie, w wieku 21 lat przybywa do Królewskiej Huty za pracą. Nie miał problemu z jej zdobyciem w przemysłowej Królewskiej Hucie, gdyż nauczywszy się rzemiosła kowalskiego od swego ojca zostaje zatrudniony, jako kowal hutniczy. Tu również zaczyna się jego działalność społeczna. W 1844 roku wstępuje do założonego przez księdza Alojzego Nepomucena Ficka z Piekar Towarzystwa Wstrzemięźliwości. Jednakże w 1862 roku wyjeżdża z Królewskiej Huty w poszukiwaniu stałej i lepiej płatnej pracy. Zatrudnia się w hucie hrabiego Friedricha Wilhelma von Redena (1752 - 1815) w Zawadzkiem (powiat strzelecki na Opolszczyźnie). Mimo wielogodzinnej i ciężkiej pracy fizycznej w hucie „Andrzej” nie zaniedbywał działalności na polu społeczno – narodowym. Znajdywał również czas na samokształcenie. Dużo pracował nad sobą i czytał zdobywając rozległą wiedzę, która przydatna okazała się w jego późniejszej działalności literackiej. W 1863 roku założył w Zawadzkiem kółko czytelnicze z biblioteką. Również w Zawadzkiem współdziałał przy zakładaniu w 1869 r. polskiego Towarzystwa Pożyczkowego, którego został sekretarzem. Za tę działalność w 1870 roku zwolniony został z pracy. W tym samym roku powraca do Królewskiej Huty, w której ponownie zatrudnia się, jako kowal w warsztacie ślusarskim huty Królewska. Nadal prócz pracy zajmuje się działalnością społeczną. Podejmuje współpracę z Kasynem Polskim a następnie z Kółkiem Towarzyskim, pełniąc w nim różne funkcje: wiceprezesa, sekretarza i bibliotekarza, przyczyniając się tym do upowszechniania polskich książek i czasopism na Śląsku. Z czasem podjął się działalności literackiej, uprawiając niemal wszystkie ważniejsze gatunki literackie. Debiutował 19 VI 1858 r. wierszem pt. Kilka słów do pisarzy polskich i do ludu, opublikowanym w „Gwiazdce Cieszyńskiej”. Prócz wierszy pisał rymowane opowiadania, gawędy, zagadki i sztuki teatralne. Do wielu adaptacji dzieł literackich na potrzeby teatru ludowego pisał pieśni a nawet komponował muzykę. Wiele artykułów prasowych o treści patriotycznej jego autorstwa ukazywało się w różnych czasopismach śląskich i ogólnopolskich. Współpracował między innymi z Katolikiem,

102

Kurierem Poznańskim, Zwiastunem Górnośląskim a także Gazetą Górnośląską. Był pierwszym śląskim poetą - robotnikiem, który konsekwentnie zachowywał zgodność głoszonych słów i idei ze swoim życiem i postępowaniem. Za swą działalność oświatową i patriotyczną prześladowany przez władze pruskie. Po wypadku zwolniony z pracy, pozbawiony środków do życia, skazany na głodową egzystencję, chory na gruźlicę zmarł 17 XI 1889 roku. Pochowany został na cmentarzu przy kościele św. Barbary. Po II wojnie światowej jego szczątki zostały ekshumowane i przeniesione do grobowca – pomnika zlokalizowanego przy szkole od ul. 3 Maja 22.

Limanowskiego Bolesława – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Krótka ulicą łącząca ul. Długą z ul. Wysockiego.

Limanowski Bolesław – (18 X 1835 Podgórze w Łatgalii na terenach dzisiejszej Łotwy – 15 II 1935 Warszawa) – historyk, socjolog, publicysta, badacz i popularyzator historii demokracji. Ukończył gimnazjum w Moskwie, a następnie studiował wpierw medycynę, z której zrezygnował na rzecz studiów filozoficznych. W międzyczasie zaangażował się w działalność tworzenia polskich legionów we Francji. W 1861 jako uczestnik manifestacji w kościele w Wilnie został aresztowany przez władzę carską i zesłany do guberni archangielskiej.

16 Lipca – ulica w dzielnicy Chorzów Batory i łączy ul. Szpitalną z ul. Kaliny. Nazwa nawiązuje do zorganizowanych w Katowicach właśnie 16 VII 1922 r. uroczystości związanych z oficjalnymi obchodami włączenia ówczesnego województwa śląskiego w granice Państwa Polskiego.

Lipińska – ulica w dzielnicy Chorzów II. Leży równolegle do ul. Sztygarskiej łącząc się z ul. Beskidzką. Przy ulicy w latach 70. ubiegłego wieku wzniesiono kilka wysokich dziesięciopiętrowych bloków mieszkaniowych. Nazwa nawiązuje do dzisiejszej dzielnicy Świętochłowic – Lipin, dawnej samodzielnej gminy graniczącej z Chorzowem.

Lipowa – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Jest równoległą do ul. Jodłowej, ul. Jesionowej i ul. Grabowej. Nazwa nadana w 1959 r. wraz z budową osidla mieszkaniowego domków jednorodzinnych.

Lisieckiego Arkadiusza (ks. bp) – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Przecznica ul. Prostej wychodząc na ul. Kaliny. Dochodzi do niej również ul. Karpacka.

Lisiecki Arkadiusz – (12 I 1880 Poznań – 13 V 1930 Cieszyn) – ksiądz katolickie, drugi biskup diecezji katowickiej w latach 1926 – 1930. Pierwsze nauki pobierał w Paryżu i Rzymie. Maturę zdał w 1901 r. w Poznaniu i po niej podjął studia teologiczne zakończone przyjęciem 17 XII 1904 r. święceń kapłańskich. Po święceniach objął obowiązki wikarego w Ostrawie, a od 1916 r. objął stanowisko proboszcza w Bninie pod Poznaniem. Jednocześnie angażując się w działalność społeczno – polityczną. Po odejściu bpa Augusta Hlonda na stolicę prymasowską został mianowany przez papieża Piusa XI 24 VI 1926 biskupem diecezjalnym katowickim. Konsekrację

103

otrzymał z rąk prymasa Augusta Hlonda 24 X 1926, a 30 października objął rządy w diecezji. Za dewizę swej posługi biskupiej przyjął słowa „Ut unum sint” (Aby wszyscy byli jedno). Zmarł nagle w Cieszynie 13 V 1930. Pochowany został w kościele Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Katowicach. W 1991 trumnę przeniesiono do krypty katowickiej katedry Chrystusa Króla.

11 Listopada – ulica w dzielnicy Chorzów II. Równoległa do ul. T. Kalidego. Jest przedłużeniem ul. P. Stalmacha przechodzącej w pl. A. Mickiewicza. Rozpoczyna się od pl. A. Mickiewicza, a kończy przy ul. P. Niedurnego. Przecina m.in. ul. Pudlerską, J. Ficka oraz ul. Krzyżową. W większości zabudowana starą strukturą kamienic mieszkalnych pochodzących z końca XIX i początku XX wieku. W jej końcowym odcinku pod koniec lat 80. i na początku lat 90. nowe bloki mieszkalne. Nazwa nawiązuje do Narodowego Święta Niepodległości ustanowionego przez Sejm II Rzeczpospolitej w 1937 r. dla upamiętnienia rocznicy odzyskania niepodległości przez Polskę w 1918 r. po 123 latach od dokonania rozbiorów Polski przez Rosję, Prusy i Austrię. Przywrócone jako dzień świąteczny w 1989 r.

Warto zobaczyć:

Budynek szkolny przy nr 21 – wzniesiony w 1887 r. w tradycyjnej technice z czerwonej cegły licówki, nietynkowany, na planie litery „H”, dwukondygnacyjny, na wysokim podpiwniczeniu typu suterenowego. Stylowo prezentuje historyzm z elementami neogotyckimi. Na osi środkowej znajduje się wejście główne z klatką schodową, do której zewnętrznie prowadzą schody. Dawniej szkoła powszechna, a obecnie gimnazjum im. Józefa Lompy. Budynek w latach 1922-1934 zajęty był przez Policję oraz Śląski Urząd Miar i Wag.

Lompy Józefa – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Łączy ul. Styczyńskiego z ul. Floriańską.

Lompa Józef – (26 IV 1797 Olesno – 23 III 1863 Woźniki) – działacz społeczny i narodowy na Górnym Śląsku, nauczyciel szkół w Cieszynie, Lublińcu i Lubszy (1819 – 1849). Za działalność społeczną i narodową a zwłaszcza za kultywowanie mowy i obyczajów polskich, zwolniony przez władze pruskie z pracy w szkolnictwie. Rozwinął wówczas działalność pisarską i oświatową. Zajął się też etnografią, zbierając różnego rodzaju eksponaty i materiały etnograficzne. Pisał dzieła historyczne, podręczniki dla szkół elementarnych w języku polskim, wiersze, artykuły na tematy rolnicze. Był współredaktorem „Dziennika Górnośląskiego”. Warto wspomnieć, że jest autorem pierwszej polskiej wzmianki o Królewskiej Hucie znajdującej się w podręczniku szkolnym pt. Krótki rys jeografii Szlązaka dla nauki początkowej wydanego w Głogówku w 1847 r.

Warto zobaczyć:

Młodzieżowy Dom Kultury przy nr 13 – pierwotnie Zakładowy Dom Kultury kopalni „Barbara–Wyzwolenie”, gdzie przy projektach wykorzystano stare zabudowania pokopalniane przyłączając do nich nowy budynek oddany do użytku w 1967 r. wg projektu Mieczysława Oleksego z Katowic. Budynek jest z jednym piętrem, na którym znajdują się pomieszczenia administracyjne oraz pomieszczenia klubowe. Parter natomiast zajmuje duża sala widowiskowo – taneczna oraz pomieszczenia klubowe uzyskane z dawnych budynków pokopalnianych. Od 1996 r. obiekt działa jako Młodzieżowy Dom Kultury.

104

Stadion lekkoatletyczny – zajmuje powierzchnię ok. 10 ha, oddany do użytku 21 VII 1963 r., jako obiekt ówczesnego Górniczego Klubu Sportowego „Wyzwolenie”, a później „Chorzowianka”. Od 1995 r. zarządzany jest przez MORiS. Kompleks stadionu składa się z boiska głównego o wym. 102 x 66 m, wokół którego rozciąga się tartanowa bieżnia do biegów. Ma również wyznaczone miejsce do rzutu kulą i młotem zlokalizowane od strony ul. Filarowej. Ponadto w pomieszczeniach kompleksu swoje miejsce znalazła również sauna, sala zapaśnicza i salka konferencyjna. Przy ul. Filarowej mamy dodatkowe całoroczne boisko treningowe ze sztuczną nawierzchnią. Przed wejściem na stadion ustawiona jest stalowa rzeźba sportowca pt. „Miotacz” wykonana przez artystę rzeźbiarza Jacka Sarapaty.

Lwowska – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Biegnie od strony ul. Katowickiej i wznosi się na szczyt Góry Redana (321 m n.p.m.), gdzie dochodzi do ul. T. Kościuszki. Nazwa odnosi się do miasta Lwów na Ukrainie, leżącego na pograniczu wschodniego Roztocza (Roztocze Lwowskie) i Wyżyny Podolskiej, nad rzeką Pełtwią.

Warto zobaczyć:

Park Redena - miasto Chorzów położone jest na Wzgórzach Chorzowskich, których najwyższe wzniesienie znajdujące się w Lesie Załęskim ma ponad 341 m n.p.m. Drugim, co do wysokości wzniesieniem 321 m n.p.m. jest Góra Redena, lecz do niedawna zwana Górą Wyzwolenia, gdzie na jej spłaszczonym wierzchołku w 1874 roku utworzony został park zwany do 1935 roku Wzgórzem Redena. Obecnie Park Redena zajmuje powierzchnię 6, 72 ha. W chwili utworzenia jego powierzchnia wynosiła tylko 1 ha, którą później powiększano dwukrotnie pod koniec XIX i na początku XX wieku, wpierw o dodatkowe 1, 5 ha a następnie o kolejne 10 ha przylegającego wówczas do parku obszaru leśnego. Pierwotnie z góry roztaczała się rozległa panorama na Królewską Hutę i na Chorzów (Stary), która zasłonięta została przez wyrastający drzewostan i zmiany przestrzenne parku. Pierwszą inwestycją na terenie parku było wybudowanie zakładu ogrodniczego ze szklarnią, a następnie w 1913 roku hotelu z restauracją. Ponadto na terenie parku znajdowały się dwa stawy, fontanna i mały zwierzyniec. Było tu również ujęcie wody dla miasta, które w latach 50-tych XX wieku zakryto wielokomorowym zbiornikiem wodnym o pojemności 50 tys. m3 wody zasilanym w wodę ze zbiornika goczałkowickiego. W obniżeniu w kierunku na centrum handlowe założony został niewielki, zmodernizowany niedawno plac zabaw dla dzieci. Wspomniany wyżej hotel z restauracją po II wojnie światowej przejęty został przez Kopalnię „Prezydent” i urządzono w nim Zakładowy Dom Kultury. Później w latach 1998-2007 funkcjonował w nim jeden z największych w Polsce klubów muzycznych z dyskoteką „Piramida”. Obecnie budynek odnowiono przekształcając go w nowoczesny biurowiec zmieniając nieco wewnętrzną strukturę budynku poprzez założenie stropu w dawnej sali tanecznej ze sceną tworząc tym samym dodatkową kondygnację z pomieszczeniami biurowymi. Co do walorów przyrodniczych to na terenie parku zachował się stary drzewostan liczący ponad 100 lat w skład, którego wchodzą między innymi buki, jesiony i dęby. Park od lat powojennych ubiegłego wieku nazywany był parkiem na Górze Wyzwolenia. Dopiero niedawno powrócono do używania dawnej nazwy Parku na Górze Redena.

Kościółek św. Wawrzyńca - modrzewiowy kościółek wzniesiono w 1599 roku w Knurowie, gdzie stał do czasu zakupienia go przez Magistrat Miasta Chorzów w 1935 roku w ramach ratowania zabytków architektury drewnianej Górnego Śląska. Władze miasta odpowiedziały wówczas na

105

apel wojewódzkiego konserwatora zabytków dra Tadeusza Dobrowolskiego i podjęły 1 VII 1935 roku decyzję o zakupieniu, sprowadzeniu i ustawienia kościółka na Górze Wyzwolenia. Kościółek ustawiono na prostokątnej działce o powierzchni ponad 2800 m2, będącej częścią kopalnianego parku. Nieopodal w 1927 roku wybudowano nowoczesny kompleks sportowy znany pod nazwą AKS, który obecnie już nie istnieje. To właśnie sportowcom pierwotnie miał służyć kościółek będący do 1968 roku filią kościoła pw. św. Antoniego. Aktu poświęcenia kościółka dokonał biskup Stanisław Adamski 16 X 1938 roku i od tego momentu służy mieszkańcom naszego miasta. Świątynia, której patronem jest rzymski diakon, męczennik św. Wawrzyniec zbudowana jest z drzewa modrzewiowego w stylu późnogotyckim, w odmianie śląskiej, o konstrukcji zrębowej zwanej również wieńcową lub blokową z belek o przekroju prostokąta łączonych na tzw. jaskółczy ogon. Całość ustawiona na kamiennej podmurówce. Budowla składa się z trójbocznie zamkniętego niższego od nawy głównej prezbiterium oraz nowy głównej zbliżonej kształtem do kwadratu. Obie części kościółka nakryte są odrębnymi jednokalenicowymi, wielopołaciowymi stromymi dachami. Na dachu nawy umieszczona jest sześcioboczna wieżyczka pod sygnaturkę, zwieńczona przełamanym barokowym hełmem cebulastym. Dach nad prezbiterium jest dwuspadowy, pięciościenny. Od zachodu do korpusu nawy dobudowana została wysoka wieża również o konstrukcji zrębowej, gdzie w jej dolnej części znajduje się wejście główne – kruchta tzw. babiniec, wejście na chór, salkę katechetyczną oraz na dzwonnicę. Wieża zwieńczona jest dachem namiotowym, czterospadowym, czyli hełmem o konstrukcji storczykowej z iglicą zakończoną dwuramiennym krzyżem Bożogrobców. Od strony południowej mamy drugie mniejsze wejście do kościoła zwane kruchtą portalową. Natomiast od strony północnej zlokalizowana jest mała, wąska prostokątna zakrystia. Bryłę kościoła okalają na zewnątrz otwarte przydaszki zwane sobotami. Większość zewnętrznych części konstrukcyjnych kościółka pokrytych jest gontem. Wnętrze kościółka jest jednonawowe z węższym od nawy prezbiterium, oświetlone czterema oknami w nawie(po dwa na ścianach bocznych) zakończonymi półkoliście oraz dwoma w prezbiterium. Wszystkie okna mają zamontowane zabezpieczające żeliwne kraty z zadziorami. Całe wnętrze przykryte jest płaskim stropem pokrytym polichromią wzorowana na tzw. malowidłach patronowych. Wyposażenie kościółka wykazuje ludowy styl barokowy. W jego skład wchodzą dwa boczne ołtarze: prawy św. Barbary, gdzie w antepedium ołtarza znajduje się namalowana na płótnie scena męczeńskiej śmierci św. Wawrzyńca , lewy Matki Bożej Różańcowej, ambona z polichromowanymi płaskorzeźbami świętych oraz chrzcielnica z piękną barokową pokrywą przedstawiającą scenę chrztu Jezusa. W prezbiterium centralnie ustawiony jest barokowy ołtarz z drewnianą polichromowaną i złoconą nastawą, w której znajduje się obrotowe tabernakulum, a w retabulum umieszczony jest XVII wieczny obraz z przedstawieniem patrona parafii. Ponadto wnętrze wyposażone jest w XVIII wieczne ławki i drewniane lichtarze ołtarzowe oraz dwa XIX wieczne krzyże: ścienny i ołtarzowy. Ważny i szczególny w dziejach parafii i historii kościółka był rok 2008. Obchodzono wówczas trzy ważne wydarzenia: 1750 lat od śmierci patrona parafii św. Wawrzyńca, 70 lat poświecenia kościoła w Chorzowie oraz 40 lat od utworzenia samodzielnej, wpierw stacji duszpasterskiej a później parafii. Z kościołem św. Wawrzyńca związani byli: ksiądz Emanuel Krzoska, który pełnił posługę przy kościele w latach 1938 - 1961, ks. Stanisław Krzoska (bratanek ks. Emanuela) pełniący od 1961 roku funkcję rektora, a w latach 1978 - 1998 proboszcza, ks. Józef Gawliczek, proboszcz parafii w latach 1998 - 2000. Obecnie proboszczem i zarazem dziekanem dekanatu chorzowskiego jest ks. Eugeniusz Błaszczyk. Budynek kościoła wpisany do rejestru zabytków woj. śląskiego.

Szkoła pomnik Tysiąclecia Państwa Polskiego przy nr 36 – oddana do użytku w 1963 r. jako dwupiętrowy budynek z 19 salami lekcyjnymi z dostawianą obok dużą salą gimnastyczną. Pierwotnie nosiła imię Janka Krasickiego, a od 11 V 2000 r. nosi imię Ignacego Mościckiego.

108

Łagiewnicka – ulica w dzielnicy Chorzów II. Rozpoczyna się przy rondzie im. W. Wagnera dochodząc do ul. Krzyżowej przy kościele a dalej idzie wzdłuż ROD im. T. Kościuszki założonych w 1937 r. Następnie dochodząc do granicy miasta z Bytomiem-Łagiewnikami, gdzie jej przedłużenie nazywa się ul. Tulipanów. Nazwa nawiązuje do Łagiewnik dzisiejszej dzielnicy Bytomia, które od 1951 r. są w jego granicach.

Warto zobaczyć:

Kościół św. Józefa - Wraz z gwałtownym wzrostem liczby ludności oraz rozwojem urbanistycznym miasta Królewskiej Huty zaistniała potrzeba wybudowania nowego trzeciego kościoła katolickiego. Proboszcz parafii św. Barbary ks. Paweł Łukaszczyk zakupił wówczas ziemię zlokalizowaną na terenie kolonii Pnioki, na którym pierwotnie miał powstać cmentarz i mała kaplica. Jednakże, kiedy władze miasta postanowiły rozwijać zabudowę w północnych granicach Królewskiej Huty, ks. Łukaszczyk zmienił plany i postanowił wybudować kościół. Projekt kościoła wykonał architekt z Norymbergii Josef Schmitz (1860 - 1936). Kamień węgielny pod nową świątynię poświęcono jesienią 1904 roku. Budowa kościoła trwała trzy lata i zakończona została w 1907 roku. Dnia 18 XI 1907 roku kościół został poświęcony przez księdza dziekana Wiktora Schmidta z Katowic, natomiast kanoniczne erygowanie parafii nastąpiło 9 I 1913 roku. Kościół św. Józefa to trójnawowa neoromańska wykonana z cegły bazylika na planie krzyża łacińskiego z transeptem i mocno rozbudowanym prezbiterium. Jej wymiary: długości 72 m, szerokości 38 m i wewnętrznej wysokości 16 m. Dach o wysokości 25 metrów z więźbą dachową o konstrukcji drewnianej pokryty został dachówką korytkową. Pod prezbiterium znajduje się krypta, która stanowi jedyny element podpiwniczenia kościoła. Zewnętrzna absyda zamykająca prezbiterium zwieńczona jest ślepym krużgankiem z rzędem arkadek z kolumienkami. Elementy dekoracyjne frontonu, jak również obramowania okien i kapitele kolumn wykonane zostały ze sztucznego kamienia sprowadzonego z terenów Bawarii. Fasadę kościoła stanowi masywna, imponującą, wysoka na 51 m kwadratowa wieża z zegarem i domkiem portalowym wspartym na dwóch filarach kolumnowych przykrytych dwuspadowym daszkiem. Nad filarami umieszczone zostały płaskorzeźbione postacie świętych apostołów Piotra i Pawła. W Szczycie domku wykonano niszę wnękową, w której umieszczono płaskorzeźbę św. Józefa siedzącego na tronie i trzymającego Dzieciątko Jezus. Całość portalu jest bogato dekorowana elementami roślinnymi. Pod płaskorzeźbą Józefa i Dzieciątka umieszczone jest wyobrażenie Baranka Wielkanocnego wraz z symetrycznie wykonanymi po obu stronach symbolami ewangelistów. Całą kompozycję domku zamyka łaciński napis „Ite ad Josef”(Idźcie do Józefa). Wnętrze kościoła z detalami rzeźbiarskimi zaprojektowane zostało również przez Josefa Smitza. W prezbiterium znajduje się ołtarz główny ze złoconymi płaskorzeźbami przedstawiającymi sceny zaślubin Maryi z Józefem oraz scenę śmierci Józefa. Szczyt ołtarza wieńczy pełnowymiarowa rzeźba św. Józefa siedzącego na tronie i trzymającego Dzieciątko Jezus. Ołtarz główny, jak i ołtarze boczne poświęcone Najświętszemu Sercu Pana Jezusa (lewy) i Matce Bożej z Dzieciątkiem (prawy) wykonane zostały przez rzeźbiarza Schreinera z Regensburga. Na uwagę w wystroju wnętrza zasługuje umieszczona w belce tęczowej oddzielającej prezbiterium od nawy głównej tzw. grupa ukrzyżowania, gdzie Jezus ukazany jest w symbolice królewskiej z koroną królewską zamiast korony cierniowej. Przy krzyżu umieszczono postacie Maryi i świętego Jana. Nie ma już dzisiaj pierwotnej neoromańskiej polichromii wykonanej przez artystę malarza z Kluczborka Karla Platzka, ale na uwagę zasługuje polichromowany kasetonowy strop nawy głównej oraz mozaikowe medaliony z przedstawieniami portretów Apostołów wykonane w monachijskiej firmie Franciszka Hofstaedtera. Kościół wpisany do rejestru zabytków woj. śląskiego

Budynek plebanii – stojący obok kościoła wybudowany w 1912 roku również w stylu neoromańskim według projektu Maxa Giemsy. Natomiast po drugiej stronie kościoła utworzony został w latach

109

1910 - 1911 cmentarz parafialny. Na tym cmentarzu pochowani zostali dwaj pierwsi proboszczowie parafii ks. Paweł Czaja (proboszcz w latach 1911 - 1947) oraz ks. Jan Nita (proboszcz w latach 1947 - 1968). W latach 1968 – 1994 proboszczem parafii był ks. Leon Swoboda. Od 1994 roku funkcję proboszcza pełni ks. Antoni Klemens. Budynek wpisany do rejestru zabytków woj. śląskiego.

Budynek szkolny przy nr 18 – jest to budynek wzniesiony w tradycyjnej technice z czerwonej cegły licówki oddany do użytku w 1906 r. Stylowo ozdobiony jest kamiennymi elementami dekoracyjnymi prezentującymi secesję. Obiekt na planie wydłużonego prostokąta, trójkondygnacyjny na wysokim podpiwniczeniu z wysokim kombinowanym, krytym dachówką dachu. Na osi od strony ulicy kamienny portal wejściowy ozdobiony schodkowym szczytem z motywem trójliścia i kobiecej maski. Wejście prowadzi do sieni i podwójnej klatki schodowej. Obecnie w szkole działa Szkoła Podstawowa nr 17 im. Jana Pawła II. W 1997 r. od strony boiska wybudowano pełnowymiarową salę gimnastyczną wysoką na 6 – 7 m, o powierzchni 470 m2.

Łani (al.) – aleja na terenie Parku Śląskiego (WPKiW) – biegnie od al. Klonowej i prowadząc nas w górę do restauracji „Łania”, która jest stylowym drewnianym obiektem gastronomicznym ustawionym na wysokiej kamiennej podmurówce działającym w tym malowniczym miejscu od 1951 r. Od lat 70. ubiegłego wieku obiekt prowadzony był przez chorzowską Powszechną Spółdzielnię Spożywców „Społem”. Od lat 90. Prowadzona jest przez prywatnych przedsiębiorców.

Warto zobaczyć:

Śląska Galeria Rzeźby Plenerowej - zainicjowała swoją działalność wystawą plenerową rzeźb w 1962 r. Od tego momentu co dwa lata odbyło się siedem plenerów, w trakcie których na terenie przy restauracji „Łania” ustawiono 36 rzeźb różnych artystów plastyków. Teren jest ogólnie dostępny, nie ma żadnych ograniczeń dla zwiedzających. Jest to również przyczyna dewastacji niektórych rzeźb, które niestety bezpowrotnie zniszczone dzisiaj już nie istnieją. Przykładem są tutaj „Dwie góralki”, po których zostały jedynie nogi. Zgromadzone prace na terenie Śląskiej Galerii Rzeźby Plenerowej wykonane są przez różnych artystów plastyków oraz reprezentują różne trendy stylistyczne i techniki wykonania.

Łąkowa – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Klimzowiec). Jest odchodzącą od ul. Wiosennej przecznicą, przy której wznoszą się wybudowane w początkach lat 90. nowe budynki, których okładzina elewacyjna wykonana jest z charakterystycznej białej cegły, obecnie zakryta warstwą izolacji termicznej.

Łukasińskiego Waleriana – ulica w dzielnicy Chorzów Batory – prostopadła do ul. St. Batorego. Leży pomiędzy równoległymi do niej ul. Karłowicza i ul. J. Kochanowskiego.

Łukasiński Walerian – (15 IV 1786 Warszawa – 27 II 1868 Szlisselburg na terenach dzisiejszej Rosji) – działacz patriotyczny, żołnierz – oficer wojsk Księstwa Warszawskiego, a od 1817 major wojsk Królestwa Polskiego, uczestnik kampanii napoleońskiej (1807 – 1813. W 1821 r. zorganizował na bazie związku Wolnomularstwa Narodowego, Towarzystwo Patriotyczne. W 1822 r. aresztowany i skazany przez sąd wojskowy na 9 lat twierdzy. Więziony do końca życia na wyspie w twierdzy Szlisselburgu. Jest autorem Pamiętników (1860).

112

Machy Jana (ks.) – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Równoległa do ul. Francuskiej będąc jednocześnie przecznicą wychodzącą z ul. 16 Lipca i łączącą się z ul. ks. St. Konarskiego.

Macha Jan – (18 I 1914 Chorzów – 3 XII 1942 Katowice) – ksiądz katolicki, działacz społeczny i ruchu oporu w czasie II wojny światowej. Urodził się w Chorzowie Starym. Po ukończeniu gimnazjum w Królewskiej Hucie rozpoczął studia filozoficzno – teologiczne w Śląskim Seminarium Duchownym z siedzibą w Krakowie. Ukończył je w 1939 r. i 25 VI tr. przyjął święcenia kapłańskie. Pracę magisterską poświęcił swojej rodzinnej parafii św. Marii Magdalenie w Chorzowie pisząc o niej historyczną monografię. Pierwszą jego placówką duszpasterską była macierzysta rodzinna parafia św. Marii Magdaleny, a później przeniesiony został jako wikary do parafii św. Józefa w Rudzie Śląskiej. Należąc od października 1939 r. do tajnej podziemnej organizacji Polska Organizacja Zbrojna działającej na terenie Rudy Śląskiej po denuncjacji jednego z jej członków 5 IX 1941 r. został aresztowany i osadzony wpierw w Mysłowicach a później w katowickim areszcie śledczym przy ul. Mikołowskiej. Podczas procesu 17 VII 1942 r. skazany został na karę śmierci. Mimo prób ratowania podjętej przez rodzinę karę śmierci poprzez ścięcie gilotyną wykonano 3 XII 1942 r. Ciało zostało przewiezione do obozu koncentracyjnego w Auschwitz, gdzie zostało spalone w piecu krematoryjnym. Na prośbę zamordowanego wyrażoną w ostatnim pożegnalnym liście skierowanym do matki na starym cmentarzu parafialnym św. Marii Magdaleny w Chorzowie Starym wzniesiono mu symboliczny grób. W 2013 r. rozpoczął się proces beatyfikacyjny tego Sługi Bożego.

Maciejkowicka – ulica w dzielnicy Chorzów Stary i łączy tę dzielnicę z częścią Chorzowa nazywaną Maciejkowice. Ta część miasta znana była już w 1421 r. i nieodłącznie związana była z pobliskimi Michałkowicami (dzisiejsza dzielnica Siemianowic Śląskich). Jak głosi legenda miejscowość ta założona została przez jednego z trzech braci imieniem Maciej. Dwaj pozostali bracia byli protoplastami osad Michałkowice od Michała i Siemianowice od Siemiona. Do 1930 r. Maciejkowice były samodzielną gminą wiejską. Później włączone zostały w granice miasta Chorzów. Ulica ta rozpoczyna się u zbiegu pl. Św. Jana, ul. Legnickiej, która stanowi jej przedłużenie i ul. Adamieckiego dochodząc do ul. Głównej. Ulica obiega teren Zakładów Azotowych. W początkowym odcinku ulicy od strony Chorzowa Starego stoi jeden dom familok, przy którym rozciągają się tereny ROD „Rozwój” założone w 1933 r. oraz ROD „Ślązel” założone 1945 r.

3 Maja – ulica w dzielnicy Chorzów II. Jedna z dłuższych i najstarszych ulic miasta. Rozpoczyna się od ul. Katowickiej kończąc przy granicy miasta z Świętochłowicami dochodząc do skrzyżowania z ul. Bytomską. Powstawała w latach 1818 – 1830 prowadząc z Królewskiej Huty do Zabrza a dalej do Gliwic. Pierwotnie nosiła nazwę Gleiwitzer Chausse, Kronprinzstrasse (Następcy tronu, czyli późniejszego Fryderyka Wilhelma IV), Gliwicka, 3 Maja, Hindenburgstrasse, Józefa Wieczorka a obecnie 3 Maja. Warto wspomnieć w tym miejscu, że teren u zbiegu ul. 3 Maja, ul. Katowickiej i ul. Metalowców to symbol początków naszego miasta. Tu właśnie od 1798 r. zaczęła powstawać osada, która od rosnących tu dębów pierwotnie nosiła nazwę „Dąbie”, później „Colonia Dąbie”, przemianowaną w 1814 r. na „Colonia Regia” (Kolonia Królewska) a od 1820 r. przyjęto dla niej nazwę „Königshütte” (Królewska Huta). Kolonia ta powstawała wraz z budowaną obok niej hutą Królewską, która uruchomiona

113

została w 1802 r. Późniejszy rozwój huty a wraz z nią osady doprowadził do powstania miasta Królewska Huta, które w 1868 r. otrzymało prawa miejskie. Pozostałością starej kolonii Królewska są budynki stojące przy ul. T. Kalidego. Nazwa odnosi się do ustanowionego w 1919 r. święta w rocznicę uchwalenia przez Sejm Wielki Konstytucji Rzeczypospolitej Obojga Narodów 3 maja 1791 r., która była pierwszą konstytucją w Europie, a drugą po Stanach Zjednoczonych na świecie. Święto zniesione w 1951 r. przez Sejm. Ponownie przywrócone uchwałą Sejmu z 6 IV 1990 r. stając się na powrót dniem wolnym od pracy. Skrzyżowanie ul. 3 Maja z ul. Katowicką potocznie zwie się „Na Flocie” lub „Flota”. Nazwa związana jest z działającą długie lata w narożnym budynku od strony ul. Kalidego restauracją zwaną wpierw „Pod niemiecką flotą”, a później „Pod flotą”. Warto zwrócić jeszcze uwagę, że ta północna część Chorzowa, dzisiejsza część dzielnicy Chorzów II obejmująca teren od linii ul. 3 Maja do granic miasta z Bytomiem będąca dawny obszar Królewskiej Huty zwany jest potocznie „Cwajką” (od niem. liczby dwa – zwei).

Warto zobaczyć:

Budynek dawnej apteki „Pod Orłem” pod nr 1 - powstałej w 1876 r. w narożnym jednopiętrowym budynku z wysokim parterem, w którego narożnej części funkcjonowała apteka. Budynek murowany na planie litery „L” z opadającym do ulicy dachem.

Budynek dawnego hotelu „Zur Königshütte” przy nr 4 – pierwotnie niewielki jednopiętrowy budynek z ogrodem przebudowywany wielokrotn i życia kulturalno – towarzyskiego oraz politycznego tej dzielnicy. Organizowano w nim różnego rodzaju koncerty, spotkania, zebrania a także wystawiano sztuki działającego tu teatru amatorskiego. W latach trzydziestych ubiegłego wieku urządzono w nim Dom Ludowy będący centrum działalności niemieckich organizacji społecznych. Po II wojnie światowej w latach 1949 – 1998 działał w jego murach Zakładowy Dom Kultury „Konstal”. Obecnie budynek wykorzystywany jest na cele usługowo – handlowe. Warto również wspomnieć, że w budynku tym miał swoje atelier słynny królewskohucki fotograf Lulius Tschentscher.

Kamienica mieszczańska przy nr 12 – wzniesiona w 1899 r. wg projektu Gustawa Kocha, na planie litery „L”, w tradycyjnej technice, z cegły oraz elewacją okładaną żółtą cegłą elewacyjną. Budynek trójkondygnacyjny z częściowo wykorzystywaną na cele handlowe częścią parterową oraz funkcjonalną częścią poddasza. W narożnej części budynku charakterystyczny wykusz, który pierwotnie zwieńczony był strzelistym ostrosłupowym hełmem. Od strony ulicy budynek nakryty jest dachem kombinowanym z lukarnami a od strony podwórza dachem płaskim. Elewacja całej kamienicy bogato zdobiona detalami wykonanymi ze sztucznego kamienia w stylu neorenesansowym.

Budynek szkolny przy nr 16 – pierwsza szkoła wybudowana została w tym miejscu już w 1843 r. W 1856 r. budynek ten został rozbudowany i umieszczono w nim katolicką szkołę ludową (powszechną). Dzisiejszy stan budynku zawdzięczmy przebudowie dokonanej w 1929 r. Obecnie w szkole funkcjonuje Zespół Szkół Specjalnych nr 3.

Kościół pw. św. Barbary - jest najstarszą katolicką świątynią dzisiejszego Chorzowa. Do połowy XIX wieku ludność Królewskiej Huty i okolicznych gmin uczęszczała na nabożeństwa do kościołów Najświętszej Maryi Panny w Bytomiu oraz Marii Magdaleny w Chorzowie (Starym). Ze względu na znaczne odległości między kościołami oraz na gwałtowny wzrost liczby ludności związanej z rozwojem przemysłu w 1849 r. poproszono kardynała Melchiora Diepenbrocka

114

o zgodę na budowę własnego kościoła. Starania wiernych przyniosły zamierzony efekt, bo już 31 VIII 1851r. wmurowano uroczyście kamień węgielny pod jego budowę. Poświęcenia kościoła z upoważnienia kard. Melchiora Diepenbrocka biskupa wrocławskiego dokonał piekarski proboszcz ks. Jan Alojzy Nepomucen Ficek (Fietzek) 21 XI 1852 r. Była to na ten czas orientowana jednonawowa, bezwieżowa budowla zaprojektowany przez M. Gottgetreua o powierzchni zaledwie 360 m2. Przez następne lata kościół stopniowo rozbudowywano. W 1859 r. do korpusu kościoła od strony zachodniej dobudowano kwadratową wieżę, w górnej części wieloboczną, nakrytą stożkowym hełmem. Kościół konsekrowany po raz pierwszy 4 czerwca 1864 r. przez biskupa Henryka Förstera z Wrocławia. Kolejna rozbudowa kościoła prowadzona była w latach 1876 - 1877. Poszerzono wówczas korpus od strony cmentarza tworząc jakby dwie kaplice stanowiące nawę boczną oraz nawę poprzeczną, dzisiejszą część zachodnią transeptu. Natomiast w latach 1894-1896 dokonano trzeciej rozbudowy nadając kościołowi dzisiejszy kształt i wystrój wnętrza. Autorem przebudowy był Paweł Jackisch (1825 - 1913) z Bytomia. Uroczysta konsekracja przebudowanej świątyni dokonana została przez kardynała Jerzego Koppa 21 X 1896 r. Obecny kościół jest siedmioprzęsłowy, zbudowany z ciosów piaskowca i reprezentujący zespół form neogotyckich oraz neoromańskich, ma 63 m długości i powierzchnię 1200 m2. Składa się z szerokiej nawy głównej, dwóch niskich i wąskich naw bocznych, podwojonego płytkiego transeptu, zamkniętego wielobocznie prostokątnego prezbiterium oraz wieży. Nawa główna nakryta stropem drewnianym o otwartej konstrukcji, wspartym na dekoracyjnych kroksztynach, z wypiętrzoną środkową częścią. Natomiast nawy boczne nakryte są stropami o widocznych belkach poprzecznych. Detale architektoniczne mają typowe cechy neogotyckie, do których zaliczymy m.in. kolumienki i półkolumienki, przyścienne filary z kapitelami dekorowanymi w kształcie liści, maswerki, rozety w oknach transeptu, ostrołukowe wykroje okien oraz kwiatony, pinakle i przypory. W prezbiterium ustawiony jest drewniany neogotycki ołtarz zawierający trzy obrazy: centralny św. Barbary, lewy św. Józefa z Dzieciątkiem oraz prawy św. Floriana. Ponadto ołtarz dekorowany jest rzeźbami dwóch aniołów przy drewnianym cyborium tabernakulum oraz sześciu świętych. Po stronie lewej św. Piotra, św. Grzegorza I Wielkiego i św. Augustyna. Natomiast po stronie prawej figury św. Pawła, św. Hieronima oraz św. Ambrożego. W nawie głównej ustawione są dwa bliźniacze ołtarze boczne również neogotyckie z obrazami powstałymi w 1895 r. we wrocławskiej pracowni G. Piotrowskiego. Prawy z przedstawieniem Jezusa Chrystusa Serce Gorejące, po bokach, którego ustawione są figury św. Teresy od Dzieciątka Jezus i św. Franciszka, natomiast lewy Matki Bożej z bocznymi figurami św. Dominika Guzmana oraz św. Jana z Mathy. Prócz ołtarzy po lewej stronie nawy głównej mamy wspartą na kolumnie przyścienną ambonę koszową z wizerunkami Jezusa i Ewangelistów oraz baldachimem, natomiast na prawej ścianie naprzeciw ambony w bogatej oprawie architektonicznej obraz z 1898 r. przedstawiający św. Rodzinę. W prawej nawie znajduje się piękny architektoniczny ołtarzyk z rzeźbą piety. Na zachodniej emporze ustawione są organy wykonane przez firmę Volkmanna z Gliwic. W kruchcie przywieżowej po prawej stronie znajduje się kaplica św. Krzyża. Na uwagę zasługują również witraże aniołów wykonane przez S. W. Matejko. Kościół wpisany w rejestr zabytków woj. śląskiego. Za kościołem cmentarz opadający w kierunku ul. św. Piotra, a jego najstarsza część założona w 1850 roku jeszcze przed budową kościoła znajduje się w otoczeniu kościoła. Nowością cmentarza jest wybudowane w 2005 roku kolumbarium. Tuż obok kościoła stoi zabytkowy budynek probostwa wzniesiony w roku 1892 r. w stylu eklektycznym z elementami neogotyckimi wg projektu Paula Jackischa z Bytomia. Jest to budynek wykonany z charakterystycznej żółtej cegły elewacyjnej. Wpisany jest do rejestru zabytków woj. śląskiego.

115

Pomnik – grobowiec Juliusza Ligonia - stoi przy nr 22, pomiędzy kościołem św. Barbary i częścią cmentarza a budynkiem Zespołu Szkół Ogólnokształcących nr 1 w skład, którego wchodzą: II Liceum Ogólnokształcące im. Juliusza Ligonia i Gimnazjum nr 3 im. Kornela Makuszyńskiego. Założenie pomnikowe wykonane z czerwonego piaskowca wkomponowane jest w narożną skarpę położonego powyżej cmentarza przykościelnego. Na cokole w kształcie prostopadłościanu, do którego prowadzi kilka stopni, ustawione jest odlane z brązu popiersie Juliusza Ligonia. Poniżej na cokole umieszczona jest tablica, na której widnieje napis: „Juliusz Ligoń 28.2.1823-17.11.1889; kowal, poeta ludowy, działacz społeczno polityczny”. Całość od frontu zamykana jest kutą bramą. Projekt pomnika wykonał znany chorzowski artysta rzeźbiarz, Rajnhold Tomasz Domin (1913-1964). Ufundowany przez społeczeństwo miasta pomnik, odsłonięty został uroczyście 24 kwietnia 1949 roku po przeniesieniu prochów Ligonia z parafialnego cmentarza św. Barbary. W uroczystości odsłonięcia brał udział wnuk Juliusza Ligonia, Stanisław Ligoń (1879-1954), znany, jako Karlik z „Kocyndra”.

Budynek szkolny przy nr 22 – wzniesiony w latach 1929 – 1930 wg projektu W. Sobonia, w stylu funkcjonalistycznym na miejscu dawnej szkoły zbudowanej w 1870 r. Budynek składa się z dwóch dostawionych do siebie prostokątnych brył. Jest budynkiem czterokondygnacyjnym, podpiwniczonym i nakrytym płaskim dachem, tynkowanym na gładko. Jedynym elementem dekoracyjnym szkoły był zamontowany w szczycie klatki schodowej od strony ul. 3 Maja zegar z przestrzenną stalową tarczą zegarową i wskazówkami (dzisiaj po zegarze pozostały jedynie otwory). Dawniej w budynku tym funkcjonowały dwie szkoły podstawowe – osobno dla dziewcząt (część bliżej ulicy) i chłopców (część w głębi). Dzisiaj w budynku działają dwie szkoły; II Liceum Ogólnokształcące im. Juliusza Ligonia (od 1955 r.) i Gimnazjum nr 3 im. Kornela Makuszyńskiego (od 1999 r.) w ramach Zespołu Szkół Ogólnokształcących nr 1.

Kamienica przy nr 30 – wzniesiona w 1903 r. wg projektu H. Madeja w stylu neogotyckim, jako kamienica mieszczańska składająca się z dwóch części – lewej od strony ul. 3 Maja i narożnej prawej zlokalizowanej od strony ul. K. Miarki z charakterystycznym wielobocznym wykuszem, który pierwotnie nakryty był smukłym ostrosłupowym hełmem. Budynek jest trójkondygnacyjny z użytkowym parterem i częścią poddasza wykonany w technice tradycyjnej, z czerwonej cegły licówki, nietynkowany. Od strony ul. 3 Maja elewacja dekorowana jest balkonami z kutymi balustradami, kątowymi wykuszami, oknami ostrołukowymi zakończonymi maswerkami oraz wysokim szczytem.

Kamienica przy nr 31 – w latach 1869 – 1875 w tej kamienicy mieszkał i działał Karol Miarka. Fakt ten upamiętniono specjalną tablicą odsłoniętą 22 VIII 1995 r. w 170. rocznicę śmierci Karola Miarki (1825 – 1882). Autorem tablicy umieszczonej na elewacji budynku jest artysta rzeźbiarz Gerard Grzywaczyk. Na prostokątnej płycie artysta umieścił wizerunek Miarki trzymającego w rękach otwartą gazetę, a pod tym napis: W tym budynku mieszkał i pracował w latach 1869 – 1875 wybitny działacz narodowy i społeczny Karol Miarka.

Kaplica cmentarna przy nr 48/50 – wzniesiona w 1937 r. po zburzeniu stojącej w centralnej części cmentarza kaplicy Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, którą ze względu na szkody górnicze trzeba było rozebrać. Obecna kaplica jest jednopiętrowa z umiejscowioną na piętrze kaplicą pogrzebową, w której odprawiano ceremonie pogrzebowe. W dolnej części znajduje się przejście na cmentarz a obok pomieszczenia cmentarnej kostnicy. Na elewacji czołowej na wysokości piętra mamy dużą niszę kapliczkową, w której pierwotnie stała pełnowymiarowa figura Matki Bożej Niepokalanie Poczętej. Obecny właściciel w miejsce starej figury umieścił

116

małą figurę Maryi w konwencji neobarokowej w otoczeniu dwóch aniołów i promieni. Wejście zamykane kutą bramą z napisem „Śmierć bramą życia”.

Budynek szkolny przy nr 98 – wzniesiony w niewielkim obniżeniu terenu w 1913 r. wg. projektów Radcy Budowlanego Brahla, jako budynek murowany ceglany, podpiwniczony, na planie litery „C”, czterokondygnacyjny, nakryty wysokim mansardowym dachem z niewielkimi lukarnami pokrytym dachówką. W zachodniej fasadzie mamy wejście główne do budynku wykonane w formie portyku zwieńczonego balkonikiem z balustradą wsparty na słupach. Budynek reprezentuje styl modernistyczny z elementami secesji. Szkoła uruchomiona została w 1914 r. Pierwotnie szkoła powszechna XV, a obecnie jest to Szkoła Podstawowa nr 15.

Budynek przy nr 103 – wzniesiony w 1925 r. wg projektu R. Mathei w stylu modernistycznym. Jest wybudowany na planie litery „L” w lekkim obniżeniu od drogi, trójkondygnacyjny, murowany, tynkowany, z użytkowym poddaszem oraz sutereną. Na osi budynku od strony ul. 3 Maja ryzalit zakończony szczytem z czterema kwadratowymi oknami, nad którymi umieszczono dodatkowo jedno małe okienko okulusowe. Całość nakryta dachem wielopołaciowym pokrytym dachówką. Od strony południowej ściany szczytowej umieszczono wielkogabarytową, zakrywającą całą polać ściany mozaikę z symbolami górniczymi pyrlik i młotek wykonaną w latach 70. XX wieku. Sygnowana jest przez katowicką firmę Art. Katowice. Inwestorem budowy budynku było Towarzystwo dla zorganizowania i przeprowadzenia opieki nad uchodźcami narodowości polskiej z państwa niemieckiego i czeskiego z Katowic.

Majętnego Henryka – ulica w dzielnicy Chorzów Stary. Jest ulicą leżącą w sąsiedztwie ul. Karolinki na ternie osiedla domów mieszkaniowych wzniesionych w latach 1984 – 1985.

Majętny Henryk – (30 XII 1883 Królewska Huta – 8 I 1948 Chorzów) – technik - mistrz ślusarski, powstaniec śląski, ppor. Wojska Polskiego. Organizator Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska. Brał udział w działaniach I wojny światowej a później w Powstaniach Śląskich. Po przyłączeniu Królewskiej Huty do Polski powraca do miasta i podejmuje pracę zawodową w Wytwórni Wagonów i Mostów Huty Królewskiej. Założył w Królewskiej Hucie Związek Powstańców Śląskich, gdzie przez kilka lat był jego prezesem. Brał również udział w kampanii wrześniowej 1939 r. broniąc Chorzowa. Po zakończeniu tych działań przedostał się do Rumunii, a potem przez Jugosławię, Włochy przedostał się do Francji a dalej do Anglii, gdzie przebywał do 1945 r. Po powrocie do kraju podjął pracę w dawnym zakładzie pracy. Za swą działalność wojskową otrzymał m.in. Krzyż Virtuti Militari, Krzyż Niepodległości, Krzyż na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi. Zmarł w Chorzowie i został pochowany w kwaterze przy kościele św. Barbary.

Mała – ulica w dzielnicy Chorzów II. Jest łącznikiem między ul. Łagiewnicką, a ul. P. Dombka. Nazwa odnosi się do jej rzeczywistych małych wymiarów. U zbiegu z ul. J. Ligonia w 2 poł. lat 30. ubiegłego wieku wzniesiono tzw. zespół bloków magistrackich przeznaczonych dla urzędników.

117

Mariańska – ulica w dzielnicy Chorzów II. Rozpoczyna się przy rondzie im. prof. W. Wagnera i dalej biegnie za kościołem parafialnym św. Józefa a następnie na obrzeżach osiedla mieszkaniowego na tzw. Pniokach. Nazwa pochodzi od stojącej przy ulicy kapliczce poświęconej Najświętszej Maryi Pannie.

Warto zobaczyć:

Kapliczka Matki Bożej – zwana potocznie „Panienką” wzniesiona została w końcu XIX wieku. Prezentuje architektonicznie styl neogotycki z charakterystycznym krzyżowym baldachimem wspartym na czterech kolumienkach, ozdobiony jest sterczynami i kwiatonami. Pod baldachimem ustawiona jest pełnoplastyczna figura Matki Bożej w typie Niepokalanego Poczęcia – Matka Boża Różańcowa.

Maronia Józefa – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Jest przedłużeniem ul. Inwalidzkiej, a później ul. Obroki leżącej na terenie miasta Katowice. Nadanie nazwy nastąpiło w 1985 r.

Maroń Józef – (16 II 1898 Skrzydłowice w pow. lublinieckim – 11 VIII 1977 Chorzów) – robotnik Zakładów Azotowych w Chorzowie, działacz ruchu robotniczego i związkowego, w latach 1953 – 1957 zastępca przewodniczącego Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Chorzowie. Po ukończeniu szkoły powszechnej jako młodociany uczeń zatrudnił się wpierw w hucie „Królewska”, a później w Zakładach Azotowych. Uczestnik działań wojennych I wojny światowej na froncie we Francji, po których kontynuował pracę w Azotach. Obok pracy zawodowej zaangażował się w działalność polityczną wstępując w 1919 r. do Komunistycznej Partii Niemiec (KPD), a od 1920 r. wstąpił w szeregi jej odpowiednika Komunistycznej Partii Górnego Śląska. W 1922 r. z ramienia Lewicy Związkowej zostaje członkiem Rady Zakładowej Zakładów Azotowych. Za swą działalność lewicową w 1923 r. zostaje zwolniony z pracy. Zatrudnia się wtedy w ówczesnym Warsztacie Przetwórczym (później Chorzowska Wytwórnia Konstrukcji Stalowych „Konstal” ), gdzie pracuje do 1924 r. kiedy to za działalność komunistyczną zostaje aresztowany i skazany na rok więzienia. To go jednak nie odstraszyło bo zaraz po wyjściu z więzienia ponownie angażuje się w działalność partyjną, za którą ponownie zostaje kilkakrotnie aresztowany i w 1938 r. osadzony ostatecznie w więzieniu w Berezie Kartuskiej, skąd zostaje zwolniony w styczniu 1939 r. Łącznie w więzieniu przesiedział 9 miesięcy. Okres okupacji spędził na przymusowych robotach w Niemczech, z których powrócił dopiero w 1947 r. Zrazu włączył się w nurt życia społeczno – politycznego, wstępując do PPR. Po utworzeniu PZPR pracował od 1949 r. w Komitecie Miejskim partii, jako instruktor organizacyjny, jednocześnie działając aktywnie w związkach zawodowych na terenie miasta i województwa. W latach 1953 – 1957 pełnił funkcję wiceprzewodniczącego Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Chorzowie. Po przejściu na emeryturę w 1957 r. nadal aktywnie uczestniczył w życiu społeczno – politycznym miasta. W 1973 r. wpisany został do Księgi Zasłużonych dla miasta Chorzowa.

Matejki Jana (pl.) – w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście). Plac zlokalizowany u zbiegu ul. Fr. Chopina, ul. I. Krasickiego, ul. I. Krasińskiego, ul. M. Kopernika oraz ul. J. Sobieskiego. Zabudowana jest w większej części kamienicami mieszczańskimi z końca XIX i początku XX wieku, zwłaszcza w stylu secesyjnym tak jak ta z pod nr 3. Centralnie środek

118

placu zajmuje skwer, na którym ustawiona jest rzeźba fontannowa „Chłopca z łabędziem”.

Matejko Jan – (24 VI 1838 Kraków – 1 XI 1893 Kraków) – najwybitniejszy przedstawiciel polskiego malarstwa historycznego XIX wieku, tworzący w Krakowie. Dyrektor krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych, doctor honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jest autorem cyklu wielkich obrazów przypominających ważne wydarzenia z historii Polski tj. Unia lubelska, Batory pod Pskowem, Hołd Pruski, Kościuszko pod Racławicami oraz słynna Bitwa pod Grunwaldem. Krytyczną zadumę nad przeszłością ukazał w Kazaniach Skargi i Stańczyku. Był również twórcą polichromii kościoła Mariackiego w Krakowie oraz rysunków Poczet książąt i władców polskich.

Warto zobaczyć:

Narożny budynek mieszkalny – duży budynek mieszkalny ustawiony na planie litery „U” przy zbiegu ul. Fr. Chopina i ul. bpa I. Krasickiego i pl. J. Matejki. Posiada podpiwniczenie, trzy kondygnacje nakryty dachem mansardowym. Całość wykonana z cegły, otynkowany. Wzniesiony w 1910 r. prezentuje secesyjne cechy architektoniczne.

Rzeźba fontannowa „Chłopiec z łabędziem” - pełna ekspresji kinetycznej o zrównoważonej kompozycji przedstawia nagiego chłopczyka obejmującego prawą rączką szyję łabędzia o rozpostartych skrzydłach. Ustawiona jest w centrum skweru obecnego placu Jana Matejki (dawniej Blϋcherplatz – nazwa od Gebharda von Blϋchera pruskiego generała, jednego z dowódców w bitwie pod Lipskiem z 16-19 X 1813 r.) i stanowi centralny dekoracyjny element założenia fontanny. Stoi na cokole wewnątrz wielobocznej czaszy basenu, z której tryska woda na rzeźbę. Pierwotnie to w dziobie łabędzia umiejscowiony był wytrysk wody, który skierowany był w górę a woda opadała na uniesioną rękę chłopca zasłaniającego ją przed opadającą wodą. Rzeźba zaprojektowana została w berlińskiej pracowni w 1834 roku przez urodzonego w 1801 roku w Chorzowie (dawniej Królewska Huta) wybitnego artystę rzeźbiarza Theodora Erdmanna Kalidego. Stała się ona niezwykle popularna w Europie, kiedy to w 1851 roku zdobyła brązowy medal na Pierwszej Światowej Wystawie Powszechnej w Londynie. Rzeźbę obejrzało wówczas ponad sześć milionów zwiedzających. W Chorzowie rzeźba pojawiła się prawdopodobnie wraz z założeniem miasta ok. 1870 roku, zakupiona przez władze miejskie. Do lat 90. XIX wieku stała na Rynku miasta równie, jako rzeźba fontannowa. Później zostaje usunięta i pojawia się dopiero ok. 1902 r., wraz z rozbudową miasta w rejonie pl. Jana Matejki. Ustawiona zostaje w 1912 roku w obecnym miejscu w założeniu zaprojektowanym przez mistrza murarskiego Gustawa Kocha. Rzeźba, jako odlew żeliwny wykonana została w Hucie Gliwickiej i była jednym z wielu asortymentów handlowych huty. Odlewana była również z brązu lub cyny. Chorzowska rzeźba to jedna z wielu wersji „Chłopca z łabędziem”, ponieważ podobne zobaczyć możemy w Legnicy (Plac Słowiański), Czeladzi (przed „Pałacem pod Filarami” – ul. Dehnelów), Warszawie (Ogród Saski), Gliwicach (skwer Dessau) oraz Brzegu (Park Centralny). Poza Polską rzeźbę „Chłopca z łabędziem” zobaczymy przed pałacem Osborne House w mieście Cowes na wyspie Wight (Anglia), gdzie ustawiona została na polecenie królowej Wiktorii. Także Król pruski Fryderyk Wilhelm II zauroczony pięknem rzeźby polecił jedną z kopii rzeźby ustawić w swoich ogrodach pałacu w Poczdamie. Rzeźba kilkukrotnie poddawana była zabiegom konserwatorskim ze względu na wykonanie jej z żeliwa, które szybko ulega korozji, jak i różnym niesprzyjającym czynnikom – ludzka dewastacja. Pierwsza renowacja przeprowadzona została ok. 1912 roku przez Zakład Konserwacji Zabytków Hermana Glandenbecka w Friedrichhagen koło Berlina.

119

Kolejna z 1940 roku zwiększa postument rzeźby. W latach 50. ubiegłego wieku wykonano naprawę i konserwację rzeźby w odlewni Huty Kościuszko. Wtedy odlano nową szyjkę łabędzia, lecz prace naprawcze znacznie zmieniły wygląd rzeźby. Konserwacja rzeźby z lat 1993, 2003 i 2005 wykonane między innymi przez Gliwickie Zakłady Urządzeń Technicznych doprowadzają do obecnego wyglądu rzeźby i całego założenia skweru. Rzeźba „Chłopca z łabędziem” jest jednym z symboli naszego miasta. Została wykorzystana, jako statuetka nagrody Prezydenta miasta Chorzowa w dziedzinie kultury, którą od 1996 roku otrzymują twórcy i animatorzy kultury związani z naszym miastem. Jest również częścią winiety naszego miejskiego tygodnika „Chorzowianin”, który od 10 lat ukazuje się w naszym mieście. Rzeźba wpisana do rejestru zabytków woj. śląskiego.

Mazurska – ulica w dzielnicy Chorzów Stary. Biegnie od placu Piastowskiego do skrzyżowania ul. Siemianowickiej i ul. Bożogrobców na tzw. Krajcoku, Krojcoku, czyli krzyżówce, skrzyżowaniu ulic (niem. Kreuz). Zabudowana starą strukturą familoków i kamienic czynszowych. Nazwa nawiązuje do regionu geograficzno – kulturowego w północno – wschodniej Polsce obejmujący tereny Pojezierza Mazurskiego i Pojezierza Iławskiego. Obecnie tereny te administracyjnie leżą w województwie warmińsko – mazurskim.

Metalowców – ulica w dzielnicy Chorzów II. Jest boczną ul. Katowickiej, która prowadzi do bramy głównej hut „Kościuszko” i „Królewska” oraz Zakładów Alsthom – Konstal. Dawniej łączyła Królewska Hutę (Chorzów) z Chorzowem Starym. Do lat 50. ubiegłego wieku kursował po niej tramwaj wąskotorowy dojeżdżający do ul. Siemianowickiej, a dalej do pętli „Alfreda” w Katowicach. Ulica została później zamknięta bramą huty i nazwana od pracowników huty pracujących przy produkcji i przetwarzaniu wyrobów metalowych.

Miarki Karola – ulica w dzielnicy Chorzów II jest prostopadłą do ul. 3 Maja i opada lekko w kierunku ronda im. prof. W. Wagnera, ul. Mariańskiej i ul. Pudlerskiej. Zabudowana zarówno starą jak i nową strukturą mieszkaniową. Przy nr 40 stoi budynek szpitalny wchodzący w skład Zespołu Szpitali Miejskich. Do 1949 r. budynki te były własnością Katolickiego Zakładu św. Jadwigi w Królewskiej Hucie powołanego z fundacji ks. Edwarda Delocha. Pamiątką dawnego szpitala jest stojąca na placu figura św. Jadwigi Śląskiej z 1891 r. Po wojnie szpital został rozbudowany przez państwo i nosił imię dra Rostka. W nieistniejącym budynku przy ul. św. Piotra 14 mieścił się sierociniec im. św. Józefa, a później Liceum Medyczne. Pamiątką po tym obiekcie jest specjalna ściana z zachowanym portalem wejściowym z figurą św. Józefa z Dzieciątkiem.

Miarka Karol – (22 X 1825 Pielgrzymowice – 15 VIII 1882 Cieszyn) – nauczyciel, księgarz, publicysta, działacz społeczno – narodowy. Ukończył seminarium nauczycielskie w Głogówku, po którym podjął pracę pomocnika nauczyciela w Lędzinach, a później już jako samodzielny nauczyciel w Urbanowicach i Piotrowicach. Po śmierci ojca w 1850 r. objął posadę nauczyciela i organisty w rodzinnych Pielgrzymowicach. W tym samym czasie pracował jako pisarz gminny i sędzia polubowny. Ucząc wpierw wyłącznie w języku niemieckim pod wpływem bpa Bernarda Bogedaina zaczął nauczać również w języku polskim. W 1869 r. przenosi się do Królewskiej

120

Huty (dzisiejszy Chorzów), gdzie podejmuje się redakcji „Zwiastuna Górnośląskiego a w latach 1869 – 1880 redakcji „Katolika”. Organizator licznych polskich stowarzyszeń społecznych i gospodarczych. W 1875 r. przenosi się do Mikołowa, gdzie zakłada drukarnię i wydawnictwo, publikujące w języku polskim, służąc ludowi górnośląskiemu w zachowywaniu i kultywowaniu tradycji i mowy ojców zwłaszcza w czasie kulturkampfu. Za swą działalność narodową i społeczną wielokrotnie karany i więziony. Warto wspomnieć, że drukarnię prowadził syn Miarki, Karol (młodszy), a drukarnia ta w Mikołowie funkcjonuje do dnia dzisiejszego pod nazwą „Tolek”. Do najbardziej znanych utworów Miarki należą m.in. Górka Klemensowa (1861), Głos wołającego na puszczy górnośląskiej, czyli o stosunkach ludu polskiego na pruskim Śląsku (1863), sztuka dramatyczna Kulturnik (1864), czy powieść Husyci na Górnym Śląsku (1865).

Michałkowicka – ulica w dzielnicy Chorzów Stary (Maciejkowice). Jest przedłużeniem ul. Głównej. Rozpoczyna się u zbiegu ul. Brzezińskiej, a kończy się na terenie Siemianowic Śląskich i jej dzielnicy Michałkowice przy skrzyżowaniu z ul. E. Orzeszkowej, ul. Kościelnej i ul. Oświęcimskiej. Nazwa nawiązuje do jednej z najstarszych obecnie dzielnic Siemianowic Śląskich – Michałkowic. Michałkowice, Maciejkowice, jak i Siemianowice wiąże się z legendą o dziedzicu, który podzielił swój majątek pomiędzy trzech swoich synów: Macieja, Michała i Siemiona, którzy dali początek poszczególnym miejscowościom.

Mickiewicza Adama – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Krótka ulica będąca przecznicą ul. 16 Lipca i dochodząca do ul. Wrocławskiej.

Mickiewicz Adam – (1798 – 1855) – największy poeta polski, romantyk, dramatopisarz, publicysta. W latach 1824 – 1829 za swą działalność zesłany w głąb Rosji, później wyjechał do Paryża, gdzie m.in. w latach 1841 – 1844 był profesorem Collége de France, a od 1849 r. redaktorem Tribune des Peuples. Do najważniejszych i najcenniejszych jego utworów należą m.in. Pan Tadeusz, Dziady, Konrad Wallenrod, Sonety krymskie, Oda do młodości, Ballady i romanse. Zmarł w Turcji. Jego prochy w 1890 r. sprowadzono z Paryża do Polski i złożono w krypcie na Wawelu.

Mickiewicza Adama (pl.) – w dzielnicy Chorzów II. Plac zlokalizowany u zbiegu ul. 23 Czerwca, ul. 11 Listopada, ul. św. Piotra, ul. P. Stalmacha, ul. Świdra i ul. Wileńskiej. Nazwa nawiązuje do ustawionego na placu pomnika Adama Mickiewicza. Plac został wytyczony przez zlokalizowane wokół bloki mieszkalne i kamienice mieszczańskie z końca XIX i początku XX wieku.

Warto zobaczyć:

Pomnik Adama Mickiewicza – ustawiony dla upamiętnienia 100. Rocznicy śmierci narodowego wieszcza. Monument wykonany został przez artystę rzeźbiarza Rajholda Tomasza Domina, a założenia pomnikowego inż.. Andrzej Wilczyński z Katowic. Pomnik ma 8 m wysokości, z czego na samą rzeźbę przypada 3,8 m. Cokół licowany został strzegomskim granitem . Obecnie całość pomnika otoczona jest ozdobnymi łańcuchami. Pomnik odsłonięty został uroczyście 18 V 1958 r.

121

Miechowicka – ulica w dzielnicy Chorzów II. Jest przecznicą biegnącą od ul. 3 Maja i łączącą ją z ul. Katowicką. Nazwa pochodzi od miasta Miechów leżącego w Małopolsce, które było główną siedzibą sprowadzonych do Polski w XII wieku przez Jaksę herbu Gryf, zakonników Zakonu Rycerskiego Stróżów Grobu Bożego w Jerozolimie zwanych potocznie bożogrobcami. Ich polską linię popularnie zwano również od nazwy miasta Miechów – Miechowitami, gdzie Jaksa ufundował im klasztor.

Mielęckiego Andrzeja (dr) – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście), równoległa do ul. Wolności i ul. W. Truchana. Biegnie od ul. Strzelców Bytomskich aż do ul. S. Żeromskiego. W większej części zabudowana starą strukturą kamienic czynszowych. Obecnie uzupełnia się wolną strukturę nową zabudową nawiązującą stylistycznie do tej starej.

Mielęcki Andrzej – (30 XI 1865 Hucisko w Kaliskiem – 17 VIII 1920 Katowice) – doktor medycyny, wybitny lekarz, działacz społeczny i narodowy. Wraz z rodzicami osiadł w Koźminku. Gimnazjum ukończył w Ostrowie Wielkopolskim, po którym podjął studia medyczne w Berlinie, Monachium i Lipsku uwieńczone w 1893 r. doktoratem. Po studiach pracował w Saksonii a następnie w Zagłębiu Dąbrowskim. Później osiadł w Katowicach, gdzie przez ponad 20 lat prowadził prywatną praktykę. Poza pracą zawodową brał czynny udział w życiu społecznym, gospodarczym i oświatowym Katowic. Był współzałożycielem i członkiem licznych polskich towarzystw m.in. Towarzystwa dla Szerzenia Elementarzy Polskich na Śląsku, Towarzystwa Czytelni Ludowych, Towarzystwa Lekarzy Polaków na Śląsku, a także Centralnego Komitetu Pomocy dla Dzieci w Katowicach. W dowód uznania władze niemieckie, jako pierwszemu z polskich lekarzy przyznały mu tytuł „radcy sanitarnego”. Został zamordowany przez niemieckich bojówkarzy w trakcie udzielania pomocy jednemu z rannych uczestnikowi krwawych demonstracji, jakie miały miejsce w okolicach jego mieszkania w Katowicach przy ul. Warszawskiej. Jego śmierć była między innymi jedną z przyczyn wybuchu II powstania śląskiego.

Miła – ulica w dzielnicy Chorzów II na terenie osiedla mieszkaniowego „Pod Arkadami” zlokalizowanego na lekkim wzniesieniu po prawej stronie za torami linii tramwajowej jadąc z centrum miasta do Bytomia.

Mistrzów (pl.) – zlokalizowany jest na terenie Parku Śląskiego (WPKiW) przed wejściem głównym na Stadion Śląski od strony ul. Chorzowskiej. Nazwa nawiązuje zapewne do mistrzów sportu, którzy niejednokrotnie występowali w zawodach sportowych organizowanych na terenie parku i stadionu.

Młodzieżowa – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Klimzowiec). Znajduje się na terenie osiedla mieszkaniowego wzniesionego w latach 1974 – 1978, w którego skład wchodzi kilkanaście różnej wielkości bloków mieszkalnych. Łącznie jest tu ok. 635 różnej wielkości mieszkań. W czasie zasiedlania osiedla większość lokatorów stanowiły osoby zaliczane wiekowo do młodzieży, czyli osoby mające nie więcej niż 35 lat.

122

Młyńska – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Klimzowiec). Jest przecznicą odchodzącą od ul. J. Gałeczki łącząc się z ul. Krętą. Nazwa odnosi się do dawnego młyna stojącego nad rzeką Rawą.

Modrzewiowa - ulica w dzielnicy Chorzów Stary – nowa ulica na terenie budowanego nowego osiedla „Platany Śląskie”, do którego dojazd prowadzi od ul. Siemianowickiej. Nazwa nadana w 2013 r.

Moniuszki Stanisława – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście) przebiega w dwóch odcinkach przecięta wjazdem na wiadukt estakady od strony ul. Katowickiej. Pierwszy odcinek prowadzi od ul. Pocztowej do wjazdu na wiadukt estakady, drugi biegnie za wiaduktem od ul. Katowickiej, jako odcinek ślepy bez wyjazdu kończący się przy budynku obecnego posterunku Policji (dawny budynek dyrekcji Huty Kościuszko).

Moniuszko Stanisław – (5 V 1819 Ubiel – 4 VI 1872 Warszawa) – kompozytor, twórca polskiej opery narodowej i liryki pieśniarskiej. Jego twórczość oparta jest głównie na polskich elementach narodowych i ludowych, a ten narodowy charakter objawiał się w liryzmie, świeżości pomysłów, stosowaniu polskich tańców zwłaszcza ludowych. Do najważniejszych jego dzieł należą: Halka, Straszny dwór, Flis, Hrabina, Werbum nobile, Paria, a także około 300 pieśni solowych i chóralnych, balety, msze i litanie.

Morcinka Gustawa – ulica w dzielnicy Chorzów II. Przecznica odchodząca od ul. W. Reymonta dochodząc do ul. Szybowej. Jest również równoległą do ul. Wandy.

Morcinek Gustaw – (25 VIII 1891 Karwina – 20 XII 1963 Kraków) – pisarz – prozaik, publicysta i działacz społeczny, poseł na Sejm w latach 1952 - 1957. Początkowo górnik, a po ukończeniu seminarium nauczycielskiego w Białej pracował w latach 1920 – 1936, jako nauczyciel w Skoczowie, gdzie zamieszkał na stałe. W latach 1939 – 1945 był więźniem m.in. obozu koncentracyjnego w Dachau. W swej twórczości podejmował tematykę ciężkiej pracy górników górnośląskich i trudów życia mieszkańców Śląska. Do jego znanych utworów należą m.in.: Serce za tamą (1929), Wyrąbany chodnik (1931-32), Łysek z pokładu Idy (1933), Pokład Joanny (1950) czy Ondraszek (1953).

Mościckiego Ignacego – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Biegnie od pl. AKS, wznosząc się lekko po stoku Góry Rdena, gdzie łączy się z ul. Lwowską. W latach 30. XX wieku wzniesiono tu wg projektów Ludwika Wojtyczko i Stefana Żeleńskiego kolonię domów dla wysokich urzędników zatrudnionych wówczas w Państwowej Fabryce Związków Azotowych. Były to trzy bliźniacze domy zbudowane w lustrzanym odbiciu, których każda połówka przeznaczona była dla jednej rodziny, dwukondygnacyjne, z cegły, tynkowane. Pierwsze piętro zaopatrzone było w rozległy taras. Budynki wykończone były płaskim dachem ze świetlikami nad klatkami schodowymi.

Mościcki Ignacy – (1 XII 1867 Mierzanów k. Ciechanowa – 2 X 1946 Versoix k. Genewy) –

123

inżynier technolog, fizykochemik, wynalazca, profesor elektrochemii Politechniki Lwowskiej, prezydent Rzeczpospolitej Polskiej, administrator Państwowej Fabryki Związków Azotowych w okresie od lipca 1922 r. do połowy 1926 r. W latach 1886 – 1891 studiował technologię chemiczną w Rydze. W okresie od 1897 do 1901 był asystentem profesora fizyki uniwersytetu we Fryburgu Józefa Wierusza – Kowalskiego, gdzie pogłębiał swą wiedzę z zakresu chemii fizycznej. Od 1912 r. podjął pracę w Politechnice Lwowskiej obejmując kierownictwo katedry elektrochemii technicznej i chemii fizycznej. Pracę we Lwowie zakończył w 1926 r. przenosząc się do Warszawy, podejmując pracę w Politechnice Warszawskiej jako szef katedry Elektrochemii Technicznej. Jeszcze w 1925 r. w Politechnice Lwowskiej pełnił funkcję rektora tej uczelni. W trakcie prowadzonych badań naukowych Mościcki dokonał wielu odkryć, opracował i opatentował wiele urządzeń i metod, które zaczęto stosować w przemyśle chemicznym. Jako pierwszy zastosował metodę na skalę przemysłową uzyskiwania z powietrza azotu przeznaczonego do produkcji kwasu azotowego. Ponadto opatentował m.in. metodę chlorowania metanu zapobiegającą wybuchom, metodę utylizacji naturalnych emulsji wodnych ropy naftowej, metodę zużytych olejów smarowych, czy metodę ekstrakcji wosku ziemnego znajdujących się w pokładach okolic Borysławia. Metodę tę daje się również zastosować do ekstrakcji oleju m.in. z nasion, żywicy, czy trocin. Po odzyskaniu niepodległości i objęciu przez Polskę części Górnego Śląska, w tym i Chorzowa został w 1922 r. dyrektorem Państwowej Fabryki Związków Azotowych, którą w krótkim czasie uruchomił mimo braku dokumentacji technicznej zabranej przez niemiecki personel techniczny fabryki. Kierownictwo fabryką sprawował do połowy 1926 r., gdyż 1 VI 1926 r. został wybrany przez Zgromadzenie Narodowe na urząd prezydenta RP, który po powtórnym wyborze 8 V 1933 r. pełnił do jego zrzeczenia się 30 IX 1939 r. W trakcie prezydentury powołał do życia kombinatu azotowego w Mościcach koło Tarnowa. W grudniu 1939 r. wraz z rodziną zamieszkał w Szwajcarii, gdzie zmarł. Jego doczesne szczątki 13 IX 1993 r. uroczyście złożono w krypcie Katedry Warszawskiej.

Muzyków (al.) – aleja na terenie Parku Śląskiego (WPKiW) zlokalizowana jest przy tzw. „Leśniczówce” będąca parkowym klubem muzycznym działającym od 30 lat jako Dom Pracy Twórczej Śląskich Artystów Muzyków. Łączy się z al. Łani. Nazwa nawiązuje do licznych koncertów organizowanych w tym klubie.

NNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNN

126

Narutowicza Gabriela – ulica w dzielnicy Chorzów Stary prowadząca od ul. Legnickiej do bramy głównej chorzowskich Zakładów Azotowych.

Narutowicz Gabriel – (17 III 1865 Telesze na Litwie – 16 XII 1922 Warszawa) – pierwszy prezydent Rzeczpospolitej Polskiej, inżynier konstruktor, od 1908 r. profesor politechniki w Zurychu. W latach 1920 – 1921 minister robót publicznych, a od następnie minister spraw zagranicznych. 9 XII 1922 r. wybrany prezydentem, a 16 XII tr. zastrzelony w Warszawie przez skrajnego nacjonalistę Eligiusza Niewiadomskiego.

Warto zobaczyć:

Zakłady Azotowe – dawniej Państwowa Fabryka Związków Azotowych powstała w latach 1915 – 1916 na polach Chorzowa i Maciejkowic wykorzystując przy ich budowie w pierwszym etapie ok. 6 tys. jeńców wojennych. Pierwotnie produkowano tu karbid, który przerabiany był na azotniak. W latach kolejnych zakłady modernizowano i uruchamiano nowe linie produkcyjne m.in. do produkcji destylacji amoniaku, rozcieńczonego kwasu azotowego i azotanów. Z początkiem 1918 r. zakłady przejęli Niemcy, którzy prowadzili tu produkcję do 1922 r. kiedy to zakład przejmował prof. Ignacy Mościcki, jako pełnomocnik Rządu Polskiego. Niemcy odchodząc zniszczyli lub wywiózł plany i dokumentację produkcyjną i techniczną. Mimo tego polski personel podjął się uruchomienia produkcji pod kierunkiem Mościckiego i Eugeniusza Kwiatkowskiego, co uwieńczone zostało pełnym sukcesem. Podjęto wówczas także prace modernizacyjne zakładu, które doprowadziły do tego, że chorzowskie Azoty były w latach 20. ubiegłego wieku jednym z najnowocześniejszych i największych tego typu zakładów w Polsce. Do wybuchu II wojny sukcesywnie rozwijano produkcję nawozów sztucznych i kwasu azotowego potrzebnego w przemyśle zbrojeniowym. W okresie wojny produkcja przeznaczana była na potrzeby niemieckiej zbrojeniówki. Po wojnie zakład otrzymał nazwę Państwowej Fabryki Związków Azotowych, która do lat 90. XX wieku działały jako jeden organizm. Potem zakład rozpoczął działalność jako organizacja holdingowa skupiając różne firmy produkujące różne produkty chemiczne.

Niedurnego Piotra – ulica w dzielnicy Chorzów II. Jest jedną z ostatnich przecznic tuż przy granicy Chorzowa z Bytomiem, którą oddziela od niego teren ROD im. P. Niedurnego założonych w 1948 r. Biegnie od ul. Katowickiej do ul. Łagiewnickiej.

Niedurny Piotr – (17 II 1880 Żędowice – ok. 30 I 1920 Nowy Bytom, dzisiejsza dzielnica Rudy Śląskiej) – działacz narodowy, robotnik - maszynista z huty „Pokój” w Nowym Bytomiu. Kolporter prasy polskiej: Górnoślązaka, Gazety Ludu. Żarliwy propagator historii Polski, zwłaszcza wśród swoich kolegów w hucie. Założyciel kilkunastu kół śpiewaczych, a także czytelni ludowych. Za swą działalność propolską kilkukrotnie aresztowany. Zamordowany w bestialski sposób w Szombierkach (dzielnica Bytomia). Jego pogrzeb stał się wielką manifestacją polskości ludu śląskiego.

Niedźwiedziniec – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Jest jedną z najdalej wysuniętych na południu miasta ulic. Rozpoczyna się przy rondzie im. ks. prałata F. Gębały i idąc pomiędzy terenami ROD „Niedźwiedziniec” założonymi w 1971 r. dochodzi do nowego osiedla mieszkaniowego, którego budowę rozpoczęto w 2010. Dalej biegnie koło cmentarza

127

parafii Jezusa Chrystusa Dobrego Pasterza założonego w 1991 r. Ulicą dojedziemy również do położonego nieopodal dużego centrum logistycznego „Park ProLogis”, którego otwarcie nastąpiło w październiku 2006 r. W skład parku dystrybucyjnego wchodzi dziewięć budynków o całkowitej powierzchni magazynowej i biurowej ponad 230 tys. m2. Zatrudniając ponad tysiąca pracowników. Zbudowany został na terenach hutniczej hałdy zajmującej ponad 20 ha powierzchni. Nazwa „Niedźwiedziniec” nawiązuje do występowania na tych terenach leśnej zwierzyny, gdyż tereny te były i nadal są mocno zalesione (Lasy Kochłowickie), choć dzisiaj nie spotkamy już dzikiego zwierza np. niedźwiedzia. Niedźwiedzniec był dawnym folwarkiem założonym w XVII wieku i jako obszar dworki wchodził w skład osady Radoszowy, która w 1906 r. włączona do Kochłowic, a później włączony w granice Chorzowa. W okresie międzywojennym teren Niedźwiedzinca wykorzystywany był jako miejsce do ćwiczeń dla funkcjonariuszy Policji Śląskiej.

Niemcewicza Ursyna Juliana – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Leży równolegle do ul. Obrońców Chorzowa, a ul. Podmiejską. Ulica powstała w 1956 r. wraz z budową osiedla mieszkaniowego, dzisiaj zwanego Starym Osiedlem.

Niemcewicz Ursyn Julian – (16 II 1757 Skoki na Polesiu – 21 V 1841 Paryż) – pisarz, publicysta, pamiętnikarz, historyk i tłumacz. Adiutant Tadeusza Kościuszki podczas insurekcji w 1874 r. Prezes Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Jest autorem licznych komedii, tragedii, bajek, powieści i poematów. Należą do nich m.in.: Powrót Posła, Dwaj Panowie Sieciechowie, Śpiewy historyczne.

Nomiarki – ulica w dzielnicy Chorzów II. Jest przedłużeniem ul. Raciborskiej. W pobliżu przepływał tzw. Czarny Rów biegnący od ul. W. Styczyńskiego. Dawniej przy tej ulicy zlokalizowany był młyn, w którym mielono zboże. Za tę czynność pobierano opłatę w postaci miarki zboża. Drugie prawdopodobne pochodzenie nazwy ma dotyczyć części pól wsi Łagiewniki, która została resztówką z dokonywanych podziałów przy lokacji jej na prawie magdeburskim (niemieckim).

Nowa – ulica w dzielnicy Chorzów II. Jest prostopadłą do ul. Katowickiej i prowadzi wznosząc się lekko w kierunku Chorzowa Starego łącząc się z ul. M. Skłodowskiej - Curie i ul. Poznańską. Dawniej ulica nie była zamieszkana. Wraz z rozwojem chorzowskiego przemysłu zaczęto budować przy niej specjalne baraki mieszkalne dla robotników spoza Górnego Śląska. Później wzniesiono na niej kilka budynków mieszkalnych murowanych, które obecnie już nie istnieją. Ulica jest niezamieszkała. Jej dolny odcinek od ul. Katowickiej i ul. Kruszcowej zwany jest „Zębcem” (Zob. ul. Kruszcowa).

Nowaka Ignacego (dr) – ulica w dzielnicy Chorzów II (Pnioki). Jest równoległą do ul. W. Janasa. Zlokalizowana jest na terenie osiedla mieszkaniowego na ternie tzw. Pnioków, którego bloki wznoszono w latach 80. ubiegłego wieku.

Nowak Ignacy – (11 VII 1887 Mądre w powiecie Środa Wielkopolska – 30 XII 1966 Poznań) –

128

lekarz chirurg położnik i ginekolog, działacz społeczny i polityczny. Studia medyczne w Lipsku w latach 1908 – 1914. W 1915 r. uzyskał tytuł doktora medycyny. Obok pracy zawodowej aktywnie angażował się w życie polityczne. Uczestnik powstania wielkopolskiego. W czerwcu 1920 r. przybył na Górny Śląsk, gdzie włączył się w pracę Komitetu Plebiscytowego. Wziął udział w III powstaniu śląskim. Po zakończeniu działań powstańczych po krótkim pobycie w Poznaniu osiedla się na Górnym Śląsku i podejmuje pracę oddziału ginekologicznego Spółki Brackiej w Nowych Hajdukach (obecnie Chorzów). W latach 1924 – 1933 był prezesem Towarzystwa Lekarzy Polaków, a w latach 1935 – 1939 był prezesem Śląskiej Izby Lekarskiej. W listopadzie 1930 r. został posłem Sejmu RP, lecz w sierpniu 1931 r. zrezygnował z tej funkcji. W 1935 r. ponownie został posłem. Po kampanii wrześniowej 1939 r. przedostał się do Rumunii, następnie do Francji a później do Szkocji, gdzie pełnił funkcję lekarza wojskowego. Do Polski powrócił w maju 1946 r. obejmując ponownie funkcję ordynatora Oddziału Ginekologiczno – Położniczego chorzowskiego szpitala nr 3. W latach 1953 – 1957 pracował w przychodni zakładowej huty „Kościuszko” skąd przeszedł na emeryturę.

Nawary Henryka (olimpijczyka, pl.) – plac w dzielnicy Chorzów Batory leży w otoczeniu ul. 16 Lipca, ul. A. Mickiewicza, ul. Odrowążów. Dawniej plac ten nazywany był placem 15 Grudnia. Nazwa zmieniona została 2006 r.

Nawara Henryk – (14 VI 1924 Wielkie Hajduki dzisiejsza dzielnica miasta Chorzów Batory – 28 XI 2001 Chorzów) – polski bokser i trener, współpracownik Feliksa Stamma, uczestnik Olimpiady w Helsinkach z 1952 r. Jako bokser był dwukrotnym mistrzem Polski w kategorii średniej z roku 1949 i 1952 oraz wicemistrzem Polski również w kategorii średniej z roku 1947 a także w kategorii półciężkiej z roku 1951. W trakcie kariery zawodniczej stoczył 347 walk, z których 314 zwyciężył, 6 zremisował a 27 razy przegrał. Po zakończeniu kariery zawodniczej poświęcił się pracy trenerskiej w wielu śląskich klubach sportowych.

Warto zobaczyć:

Kamienica mieszczańska – stojąca przy placu, na narożu ul. 16 Lipca i ul. Odrowążów wzniesiona została w 1904 r. wg projektów Arthura Niestroja dla Franza Niestoja w stylu secesyjnym. Założona jest na planie litery „L”, jako trójkondygnacyjna budowla z parterową częścią handlową. Budynek nakryty został dachem kombinowanym a w części narożnej dobudowano tzw. część wieżową na planie wieloboku, która pierwotnie nakryta była stożkowym hełmem z latarnią.

132

Obrońców Chorzowa – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Zlokalizowana jest na tzw. Starym Osiedlu równolegle do ul. Niemcewicza i ul. Odrodzenia. Nazwa nawiązuje do bohaterskich obrońców naszego miasta, którzy ponieśli śmierć zwłaszcza podczas kompanii wrześniowej 1939 r. Do bohaterów tych zaliczymy przede wszystkim chorzowskich harcerzy.

Odległa – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Jest przecznicą ul. Wolności tuż przy DTŚ i odnosi się do jej odległego usytuowania od centrum miasta, gdyż zlokalizowana jest przy granicy Chorzowa z miastem Świętochłowice. Przy ulicy mamy mały skwer usytuowany naprzeciw budynku Szkoły Podstawowej nr 21 im. Gerarda Cieślika, a w jej dolnej części zabudowania sali gimnastycznej prowadzonej przez MORiS. Sala gimnastyczna powstała w tym miejscu już w okresie międzywojennym, a wykorzystywana była przez gimnastyków „Sokoła”. Nazwa ulicy nadana w 2004 r.

Odrodzenia – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Leży na terenie Starego Osiedla równolegle między ul. Obrońców Chorzowa i ul. B. Prusa. Nazwa nadana 1956 r. i nawiązuje do zastąpionego po 1945 r. Święta 11 Listopada tzw. Narodowym Świętem Odrodzenia Polski, którego rocznicę świętowano 22 lipca, czyli w rocznicę ogłoszenia Manifestu PKWN.

Odrowążów – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Jest równoległą do ul. St. Batorego i biegnie od ul. Granicznej do ul. W. Łukasińskiego. Nazwa nawiązuje do słynnego średniowiecznego rodu możnowładców związanych zwłaszcza z Małopolską. Kwestią sporną pozostaje ich pochodzenie, bowiem Czechy – Morawy mają być kolebką tego rodu. Założycielem małopolskiej linii Odrowążów ma być prawdopodobnie Prandola (Prędola) Stary, wzmiankowany już w XII wieku. Z tego rodu pochodzą również bł. Czesław, bł. Bronisława i św. Jacek Odrowąż.

Odrzańska – ulica w dzielnicy Chorzów Batory (Biadacz). Biegnie od ul. Leśnej do ul. Piekarskiej. Nazwa nawiązuje do rzeki Odry stanowiącą w znacznej części zachodnią granicę państwa z Niemcami na odcinku 187 km. Źródła rzeka ma w czeskich Sudetach Wschodnich, w paśmie Gór Oderskich, na wysokości 634 m n.p.m. Jest drugą po Wiśle rzeką Polski. Jej długość wynosi 854 km, z czego na terenie Polski 742 km.

Ogrodowa – ulica w dzielnicy Chorzów II. Leży na terenie osiedla mieszkaniowego domków jednorodzinnych. Wychodzi od ul. Gruntowej i dochodzi do ul. Stacyjnej. Nazwa nawiązuje do zlokalizowanych przy osiedlu ogrodów działkowych ROD im. W. Sikorskiego i ROD im. Strzelców Bytomskich.

Okrężna – ulica w dzielnicy Chorzów II. Leży na terenie osiedla mieszkaniowego „Pod Arkadami” okrążając znajdującą się tam zabudowę, stąd nazwa ulicy.

133

Okrzei Stefana – ulica w dzielnicy Chorzów Stary. Biegnie pomiędzy zabudowaniami równolegle do ul. Kasprowicza i ul. Siemianowickiej wychodząc na ul. Bożogrobców. Nazwa ustanowiona w 1945 r.

Okrzeja Stefan – (3 IV 1886 Warszawa – 21 VII 1905 Warszawa) – robotnik warszawski, działacz polityczny i polskiego ruchu robotniczego. Członek Organizacji Bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej. W 1905 r. dokonał zamachu bombowego na komisariat policji na warszawskiej Pradze, za co został skazany na śmierć i stracony na stokach Cytadeli Warszawskiej.

Olchowa – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Leży na terenie osiedla domków jednorodzinnych, gdzie wszystkie uliczki naszą nazwy różnych gatunków drzew. Nazwa nadana w 1959 r.

Olszewskiego Karola – ulica w dzielnicy Chorzów Stary. Jest prostopadłą do ul. Legnickiej. Obecnie na tej ulicy nie ma żadnej zabudowy mieszkaniowej, a jedynie zabudowania należące do Zakładów Energetycznych.

Olszewski Karol – (29 I 1846 Broniszów koło Tarnowa – 24 III 1915 Kraków) – wybitny fizyk i chemik, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, członek Akademii Umiejętności. Prowadził badania w dziedzinie niskich temperatur. Jako pierwszy w 1883 r. wraz z Zygmuntem Wróblewskim skroplił tlen i azot z powietrza.

Olzy – ulica w dzielnicy Chorzów Batory (Biadacz) – jest najkrótszą ulicą miasta mającą zaledwie 36,5 m długości. Jest przecznicą ul. Leśnej. Nazwa odnosi się do rzeki Olzy płynącej w granicach Polski i Czech o długości 86 km będącej prawym dopływem Odry. Źródła na południowy zachód od Wisły. Płynie przez Beskid Śląski i Pogórze Śląskie. Ujście ma w Kotlinie Ostrawskiej. Nad Olzą leżą Cieszyn i Czeski Cieszyn.

Omańkowskiej Janiny – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Jest prostopadłą do ul. H. Dąbrowskiego łącząc ją z ul. Wolności.

Omańkowska Janina – (12 VI 1859 Srebrniki na Pomorzu – 24 VIII 1927 Królewska Huta) – nauczycielka, posłanka na Sejm Śląski, pisarka – autorka książek dla dzieci, redaktorka i publicystka, działaczka społeczno – narodowa w Wielkopolsce i na Górnym Śląsku. Jako nauczycielka prowadziła tajne nauczanie dzieci pisania i czytania w języku polskim za co była inwigilowana i więziona przez władze pruskie. Była organizatorką narodowo – chrześcijańskiego ruchu kobiecego przyczyniając się do połączenia kilku kółek kobiecych w Związek Towarzystw Kobiecych, który w 1920 r. nazwano Związek Towarzystw Polek. Przeprowadzając się na Górny Śląsk w 1903 r. zamieszkała w Bytomiu, a od 1922 r. w Królewskiej Hucie. Brała czynny udział w pracach Polskiego Komitetu Plebiscytowego, a podczas III powstania śląskiego organizowała przy pomocy kobiet z jej organizacji pomoc medyczną, kurierską i aprowizacyjną dla oddziałów powstańczych i ich rodzin, którym udzielała wsparcie materialne. W swej pracy społeczno – narodowej wykorzystywała swoje zdolności dziennikarskie i publicystyczne pisząc artykuły, odezwy w wielu czasopismach

134

tego okresu m.in. Gońcem Wielkopolskim, Gwiazdą, Głosem Śląskim oraz Katolikiem. Nie stroniła również od wygłaszania odczytów, pogawędek i prelekcji zwłaszcza dla dzieci i kobiet, gdzie kładła nacisk na zagadnienia związane z historią Polski, utwory polskich pisarzy zwłaszcza Marii Konopnickiej, Adama Mickiewicza, czy Teofila Lenartowicza. W wyborach do Sejmu Śląskiego z 24 IX 1922 r. otrzymała mandat posłanki. Była pierwszą kobietą na Śląsku, która otrzymała Krzyż Kawalerski Orderu Polonia Restituta oraz wyróżnienie odznaką gen. Józefa Hallera „Za służbę narodową”. Pochowana w Chorzowie na cmentarzu parafialnym św. Jadwigi Śląskiej.

Warto zobaczyć:

Dawny budynek szkolny – wzniesiony w 1890 r. w stylu historycznym, założony na rzucie asymetrycznej litery „T” z ryzalitem od strony ul. Omańkowskiej. Jest murowany z cegły, nietynkowany, z dwoma kondygnacjami na podpiwniczeniu, z użytkowym poddaszem. Nakryty wysokim dachem. Fasada budynku dziesięcioosiowa z ryzalitem zwieńczonym trójkątnym szczytem. Od strony ul. Powstańców jest ośmioosiowa również zakończona trójkątnym szczytem. Przez długie lata działała w tym budynku szkoła powszechna, a później Szkoła Podstawowa nr 16.

Dawny budynek szkolny – wzniesiony w 1900 r., w stylu historycznym, murowany z cegły i nietynkowany, dwukondygnacyjny, a w części środkowej trójkondygnacyjny, podpiwniczony. Założony na planie wydłużonego prostokąta z nieznacznie wysuniętym ryzalitem na osi poprzecznej zwieńczony trójkątnym szczytem. Przykryty jest wysokim dwuspadowym dachem. W latach 1930 – 1931 budynek przebudowano. Pierwotnie była to szkoła ewangelicka, a później działała Szkoła Podstawowa nr 8.

Opolska – ulica w dzielnicy Chorzów II (Pnioki). Biegnie prostopadle od ul. W. Janasa łącząc się z ul. Składową. Jej przedłużenie schodzi w dół za dawną linią kolei piaskowej i prowadzi wzdłuż ogrodów działkowych ROD im. J. Wieczorka założonych w 1956 r. Łączy się następnie z ul. Ślężan na terenie Świętochłowic. Po przeciwnej stronie ulicy zlokalizowane jest chorzowskie schronisko dla bezdomnych zwierząt. Przy nr 19 ma swoją siedzibę Powiatowy Urząd Pracy. Jest ona główną ulicą przebiegającą przez osiedle „Pnioki”, które składa się z kilkunastu różnej wielkości domów - bloków mieszkalnych sukcesywnie wznoszonych od lat 80. ubiegłego wieku oraz kilkunastu domów jednorodzinnych. Nazwa odwołuje się do miasta Opola leżącego na Nizinie Śląskiej, w Pradolinie Wrocławskiej, nad rzeką Odrą.

Orkana Władysława – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Jest przecznicą ul. Skrajnej zlokalizowaną na terenie Starego Osiedla. Nazwa funkcjonuje od 1956 r.

Orkan Władysław – (27 XI 1875 Poręba Wielka – 14 V 1930 Kraków), właściwe nazwisko Franciszek Smerczyński. Powieściopisarz i nowelista okresu Młodej Polski, publicysta i działacz ludowy. Uczestnik działań I wojny światowej w Legionach Polskich. Angażował się w pracę społeczno – kulturalną, zwłaszcza na Podhalu, będąc przewodniczącym Związku Podhalan. W swych utworach ukazywał trudną sytuację chłopów i ich życie. Do najbardziej znanych jego utworów należą: Komornicy, W roztokach, Franek Rakoczy, Drzewiej.

135

Orląt – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Stanowi krótką przecznicę wychodzącą z ul. Kaliny a następnie łączącą się z ul. Karpacką. Nazwa odnosi się do bohaterskiej walki „Orląt Lwowskich” dzieci i młodzieży Lwowa, którzy brali udział w bohaterskiej obronie miasta przed nacjonalistami ukraińskimi w okresie od 1–23 XI 1918 r. Ogółem w walkach tych zginęło 439 obrońców, których wiek nie przekraczał 7–13 lat.

Orzeszkowej Elizy – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Ma połączenie z ul. J. Niemcewicza oraz z ul. Podmiejską na terenie Starego Osiedla .

Orzeszkowa Eliza – (6 VI 1841 Milkowszczyzna w powiecie grodzieńskim – 8 V 1910 Grodno) – pisarka powieści i nowel epoki pozytywizmu, w których ukazywała ówczesną aktualną problematykę społeczną polskiej wsi. Była jedną z najbardziej wykształconych kobiet swoich czasów. Zaangażowana w problematykę emancypacji kobiet publikując na ten temat wiele artykułów. Przebywała głównie w Grodnie, gdzie przeżyła okres powstania styczniowego 1863 r., który pozostawił w jej życiu niezatarty ślad. Ukrywała bowiem z narażeniem życia jednego z przywódców powstania – Romualda Traugutta. Do jej najważniejszych utworów należą: Dziurdziowie, Nad Niemnem, Marta, Cham, Meir Ezofowicz.

Osiedle Klimzy – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Klimzowiec). Odchodzi od al. Wojska Polskiego i dochodzi do granicy miasta z Katowicami tuż za Urzędem Celnym, którego główny budynek zlokalizowany jest od strony ul. J. Gałeczki. Nazwa nawiązuje do dawnych właścicieli tych terenów rodziny Klimzów i zlokalizowanej tam kolonii mieszkalnej.

Osiedlowy (pl.) – plac w dzielnicy Chorzów Batory. Nazwa od 1956 r. Jest prostokątnym kwartałem znajdującym się na tzw. Starym Osiedlu leżącym pomiędzy ul. B. Niemcewicza i ul. J. Marchlewskiego, tuż przy ul. St. Batorego.

138

Paderewskiego Ignacego – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Jest równoległą do ul. I. Mościckiego i położona jest na zboczach Góry Redena. Biegnie od pl. AKS do ul. Lwowskiej. Zabudowana jest domkami jednorodzinnymi wzniesionymi w przeważającej części w okresie międzywojennym ubiegłego wieku.

Paderewski Ignacy – (6 XI 1860 Kuryłówka na Podolu – 29 VI 1941 Nowy Jork) – światowej sławy wirtuoz fortepianu, kompozytor, działacz polityczny i społeczny, mąż stanu. Będąc w latach 1914 – 1918 w Stanach Zjednoczonych działał na rzecz odzyskania niepodległości Polski uczestnicząc w pracach nad traktatem wersalskim. W latach 1919 – 1920 premier RP i minister spraw zagranicznych. Później reprezentował Polskę w Lidze Narodów, a w 1936 r. współzałożyciel Frontu Morges. W okresie od 1940 do 1941 r. przewodniczący Rady Narodowej rządu emigracyjnego w Londynie. Do najsłynniejszych jego utworów należą: opera Manru, Symfonia h-moll, Fantazja polska na fortepian z orkiestrą, utwory fortepianowe Menuet, Krakowiak fantastyczny oraz cykle pieśni. Wydał Pamiętniki i był współredaktorem Dzieł wszystkich Fryderyka Chopina.

Parkowa – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Biegnie od skrzyżowania z ul. Katowicką i dochodzi do ul. T. Kościuszki. Nazwa odnosi się do dwóch parków zlokalizowanych przy ulicy: Parku na Górze Redena i Parku Śląskiego (WPKiW). U jej wylotu mamy zabudowania willowe.

Warto zobaczyć:

Dom dawnego Związku Strzeleckiego - wzniesiony na początku XX wieku w formie stylowego budynku leśniczówki, w pobliżu którego znajdowała się strzelnica. Szczyt budynku dekorowany jest porożem. Ponadto przy domu działał lokal gastronomiczny z przystosowanym do tego celu ogrodem istniejącym do dnia dzisiejszego.

Stadion Śląski - Wybudowany na terenie Parku Śląskiego (Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku im. gen. Jerzego Ziętka) na granicy dwóch miast Chorzowa i Katowic, tuż przy ulicy Katowickiej – Chorzowskiej, biegnącej z Katowic przez Chorzów do Bytomia. Stadion jest największym tego typu obiektem sportowym na terenie naszego kraju. Decyzja o jego budowie podjęta został już w 1950 roku, natomiast prace przy realizacji stadionu podjęto w 1951 roku. Architektem założenia był inż. Julian Stefan Brzuchowski, natomiast kierownictwo budowy powierzono inż. Wiktorowi Pade. Zbudowany z czerwonego i białego piaskowca, granitu i betonu. Kubatura wykopu wyniosła wówczas 330 tys. metrów sześciennych ziemi. Przy części prac budowlanych brała udział ekipa z ówczesnej Czechosłowacji oraz w tzw. czynach społecznych społeczeństwo naszego województwa. Prace ukończono latem 1956 roku. Oficjalne i uroczyste otwarcie stadionu miało miejsce 22 VII 1956 roku. Podczas otwarcia rozegrano pierwszy mecz towarzyski z byłą Niemiecką Republiką Demokratyczną, z którą Polska niestety przegrała 2:0. Późniejsze mecze rozgrywane na stadionie kończyły się zwycięskimi wynikami dla polskiej drużyny narodowej. Wiele z nich zapisało się złotymi zgłoskami w historii polskiej i światowej piłki nożnej. Na tym stadionie pokonaliśmy drużyny: ZSRR (2:1)w meczu z 20 X 1957r., Anglii (2:0) mecz z 6 VI 1973r., Walii (3:0) mecz z 26 IX 1973r., NRD (1:0) mecz z 2 V 1981r. Trybuny stadionu obliczono początkowo na ok. 87 tys. widzów, ale liczba ta niejednokrotnie była przekraczana. Rekord frekwencji padł podczas meczu Górnika Zabrze z Austrią Wiedeń, 18 IX 1963 roku, kiedy to na trybunach zasiadło 120 tys. widzów. Z biegiem czasu ze względów bezpieczeństwa liczbę tę systematycznie zmniejszano. Obecnie stadion może pomieścić ponad

139

47 tys. widzów a docelowo po trwających pracach przebudowy stadionu do ok. 53 tys. Płytę boiska od 1959 roku oświetlały pierwsze w Polsce elektryczne cztery wysokie, charakterystyczne wielopunktowe reflektory, których moc wynosiła ok. 1600 lux. Widocznym symbolem Stadionu Śląskiego była do września 2008 r. wybudowana w centralnej jego części górująca nad nim wieża, w której pierwotnie mieściły się biura administracji z pomieszczeniami technicznymi oraz pomieszczenia komentatorskie. Później stopniowo aż do jej demontażu wyłączano ją z eksploatacji. Na murawę boiska prowadzi równie symboliczny jak wieża specjalnie wybudowany pod trybunami tunel, który obecnie ma 63 metry długości. Stadion Śląski stanowi dzisiaj duży kompleks sportowy zajmujący ok. 21 ha, w skład w którego prócz głównego stadionu wchodzą dodatkowo boczne boiska treningowe: pierwszy ze sztuczną nawierzchnią, oświetleniem oraz zadaszoną trybuną na ok. 300 miejsc, drugi z naturalną nawierzchnią z oświetleniem i widownią na ok. 100 miejsc, boiska do koszykówki, piłki ręcznej, korty tenisowe oraz nowoczesny hotel na ok. 70 miejsc noclegowych. Stadion posiada również wiele funkcjonalnych pomieszczeń tym: sala gimnastyczna, konferencyjna na ok. 500 osób, nowoczesna siłownia. Do dnia dzisiejszego rozegrano na Stadionie Śląskim 53 oficjalne mecze polskiej kadry narodowej. W roku 1993 Polski Związek Piłki Nożnej nadał Stadionowi Śląskiemu statut Stadionu Narodowego a w 1995 roku rozpoczęły się prace związane z przebudową stadionu, które realizowane są etapowo. Oprócz głównego przeznaczenia, gry w piłkę nożną, na stadionie rozgrywane były do niedawna zawody wyścigów żużlowych na specjalnie wykonanym w początku lat 70-tych XX wieku torze żużlowym. Ponadto na płycie głównej stadionu organizowane są m.in. koncerty muzyczne znanych zagranicznych gwiazd muzyki takich jak: zespołu Genesis, The Police, Red Hot Chili Peppers, Metallica, The Rolling Stones, U2.

Schron dowodzenia bojowego – to jedyny tego typu obiekt w Polsce. Wybudowany w 1938 r. i był strategicznym punktem na mapie militarnej przedwojennej Polski, gdyż był miejscem dowodzenia – sztabem dowódczym Obszaru Warownego „Śląsk”, czyli linii umocnień ułożonych wzdłuż ówczesnej granicy polsko – niemieckiej. Schron posiada dwie kondygnacje połączone schodkami, a nie drabinką, co należy do rzadkości w tego typu obiektach. W jego skład wchodzi 26 pomieszczeń, po 13 na każdej kondygnacji. Wyposażony był jedynie w jeden ręczny karabin maszynowy, poza nim nie było tam żadnego uzbrojenia. Pomieszczenia te były podzielone na sztabowe i socjalne. Obiekt był specjalnie maskowany (pomalowany). Posiadał zasilanie elektryczne i instalację wentylacyjną wszystkich pomieszczeń. Z tego obiektu podczas kampanii wrześniowej 1939 r. wychodziły rozkazy dla poszczególnych oddziałów fortecznych linii umocnień. Po kampanii wrześniowej schron zamieniono m.in. na pomieszczenia przeciwlotnicze. Prawdopodobnie w tym samym czasie dobudowano do niego istniejący do dzisiaj charakterystyczne betonowe wejście z korytarzem. Wówczas też obiekt został zasypany i był niewidoczny dla ewentualnych samolotów bombardujących miasto. Po wojnie zasypany i zapomniany. Dopiero w 2009 r. dzięki Stowarzyszeniu „Pro Fortalicum” i wsparciu władz naszego miasta obiekt udało się odkopać i dostosować do zwiedzania. W grudniu 2012 r. uroczyście obiekt oddano do użytku, jako Izba Muzealna, gdzie można zobaczyć zrekonstruowane wyposażenie schronu.

Pawła (św.) – ulica w dzielnicy Chorzów II. Stanowi przecznicę ul. Krzyżowej i dochodzi do ul. Pudlerskiej.

Paweł – (ok. 10 r. Tars – między 64 a 67 r. Rzym) – Urodzony w rodzinie żydowskiej pochodzącej z pokolenia Beniamina, jako Szaweł (później po chrzcie nastąpiła zmiana imienia na Paweł, które z

140

łaciny znaczy mały, drobny). Zawodowo zajmował się tkaniem namiotów. Posiadał obywatelstwo rzymskie. Około 35/36 roku w drodze do Damaszku doznał widzenia i spotkał zmartwychwstałego Chrystusa. Dzięki temu nawrócił się i przeszedł z judaizmu na chrześcijaństwo. Przyjął potem chrzest. Od tego momentu z zaciekłego prześladowcy wyznawców Jezusa stał się Jego najgorliwszym głosicielem. Odbył tzw. trzy podróże misyjne, w trakcie których odwiedził wiele miejsc ówczesnego imperium rzymskiego zakładając w każdym z nich gminy chrześcijańskie. Uważany jest za autora trzynastu listów wchodzących w skład Nowego Testamentu. Nazywany jest Apostołem Narodów. Wielokrotnie więziony za czasów Nerona zmarł w Rzymie śmiercią męczeńską, jako obywatel rzymski został ścięty mieczem. Przedstawiany jest m.in. z mieczem, księgą lub rulonem pergaminu, wilkiem, baranem. Jest patronem m.in. marynarzy, tkaczy, przewoźników.

Piaskowa – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Stanowi przecznicę ul. L. Urbanowicza łącząc się z ul. Żwirki i Wigury tuż przy Parku Róż. Nazwa pochodzi od znajdującej się na terenie Parku Róż wyrobiska piaskowego. Jego pozostałością są dwa parkowe stawy Duży i Mały Leopold.

Piastowski (pl.) – plac znajduje się w dzielnicy Chorzów Stary, a zlokalizowany jest tuż przy ul. T. Kościuszki. Od Palcu odchodzi ul. Mazurska. Nazwa nawiązuje do związku Chorzowa z panującymi na tym obszarze książętami z linii Piastów Śląskich. Obszar obecnego miasta do końca XII wieku podlegał kasztelanii bytomskiej, będącej grodem należącym do Małopolski. Dopiero w 1777 r. książę Kazimierz Sprawiedliwy podarował Mieszkowi Plątonogiemu, wówczas księciu raciborsko–cieszyńskiemu ziemię bytomską, oświęcimską i siewierską. Tak więc Chorzów będący w zależności kasztelanii bytomskiej wszedł wraz z nim w skład Śląska, pod panowaniem Piastów Śląskich. Pozostałością tego jest funkcjonującego od 1938 r. w herbie miasta pół żółtego orła Piastów.

Warto zobaczyć:

Budynek dawnego Ratusza – wzniesiony w latach 1924–1925 w otoczeniu zieleni parkowej wystrojem nawiązując do klasycystycznych pałacyków. Jest to budynek w stylu modernizmu z elementami klasycystycznymi, murowany, tynkowany, trójkondygnacyjny, podpiwniczony z dwiema kwadratowymi wieżami w części bocznych ryzalitów nakrytymi hełmami. Nakryty dachem czterospadowym o nieznacznym kącie nachylenia jego połaci. Od strony ul. Mazurskiej specjalny podjazd pod wejście główne, nad którym znajduje się dawna sala posiedzeń gminnej rady. Sala ozdobiona jest malowidłami ściennymi w konwencji secesji. W tej samej konwencji mamy pięć prostokątnych okien, w których osadzone zostały witraże o kwiatowej stylistyce. Po II wojnie światowej część budynku wykorzystywana była przez Policję, służbę zdrowia oraz na cele mieszkaniowe. Pewna część z dawną salą posiedzeń przez długi czas była wyłączona z eksploatacji. Obecnie w budynku tym siedzibę ma chorzowska Prokuratura.

Budynek dawnego szpitala gminnego - wzniesiony w 1904 r. na planie kwadratu, jako wolnostojący budynek wśród zieleni ogrodowej. Murowany z cegły licówki, nietynkowany, dwukondygnacyjny i podpiwniczony. Stylowo nawiązuje do historyzmu z elementami neogotyckimi. Obiekt nakryty wysokim dachem kombinowanym pokryty dachówką. Od czoła ryzalit zwieńczony trójkątnym szczytem z gzymsem arkadkowym. Podobne dwa ryzality od strony zachodniej umieszczone w skrajnych partiach elewacji. W podwórzu liczne zabudowania gospodarcze również murowane z

141

cegły, nietynkowane. Tuż obok budowane jest nowe osiedle szeregowych domów jednorodzinnych pn. „Osiedle Parkowe”.

Kapliczka Podwyższenia Krzyża Świętego - zlokalizowana jest przed wejściem na pl. Piastowski w południowo-wschodnim jego narożniku. Jest ona murowana, założona na planie prostokąta z wielobocznym zamknięciem. Jest orientowana i stoi na osi wschód – zachód, gdzie wejście zlokalizowane jest od wschodu a apsyda wychodzi tyłem do osi ul. T. Kościuszki. Nakryta dwuspadowym dachem pokrytym blachą, na którym zamontowana jest sygnaturka. Reprezentacyjna elewacja czołowa zwrócona w stronę placu z arkadowym wejściem o profilowanej ościeżnicy i szczytem o ćwierkolistych układach łukowych zakończonym podwójnym krzyżem Bożogrobców. Ściany boczne kaplicy dekorowane są narożnymi lizenami i owalnymi okienkami. W szczycie również umieszczone jest małe owalne okienko. Cała kapliczka stylowo nawiązuje do prostych form neobarokowych. Niewielkie wnętrze kaplicy, w którym może pomieścić zaledwie 10 osób jest przesklepione. Wnętrze bardzo skromne, kryje ustawiony centralnie mały drewniany ołtarzyk z krzyżem na którym zawieszona jest figura Ukrzyżowanego Jezusa. Po bokach ustawione są małe ławeczki i dwie figury Matki Bożej Niepokalanie Poczętej i Chrystusa Frasobliwego. Kaplica powstała w latach 1925-1926 według planów architektonicznych Otto Urbańczyka. Została ona poświecona w 1926 roku przez proboszcza parafii św. Marii Magdaleny, ks. Stefana Szwajnocha. Pierwotnie na terenie placu Piastowskiego stała inna kaplica, którą w 1923 roku rozebrano w trakcie modernizacji placu. Według jednej z legend przy tej kapliczce miał znajdować się wzniesiony przez Bożogrobców mały szpitalik, który później został przeniesiony do Bytomia przy kaplicy pw. Ducha Świętego. Zaś w otoczeniu samej kaplicy znajdować miał się chorzowski cmentarz stąd mówiło się, że jest to kaplica cmentarna. Obecna kaplica jest pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego (święto 14 IX).

Kamienica przy nr 8 – wzniesiona w latach 1925–1926 w stylu modernistycznym z elementami ekspresjonistycznymi. Wybudowany na planie litery „L” z częścią od ulicy oraz częścią oficyny, czterokondygnacyjny, murowany, tynkowany z charakterystycznym środkowym trójkątnym wykuszem i balkonami założonymi w drugiej i trzeciej kondygnacji.

Pomnik poświęcony Mirosławowi Bregule – odsłonięty został 6 XI 2010 r. na części skweru od strony ul. Kościuszki. Autorem pomnika jest Jacek Kiciński, który stworzył przestrzenną kompozycję składającą się z dwóch kamiennych czarnych pionowo ustawionych płyt o wymiarach 2x2x2 m, na jednej wyryte zostały inskrypcje: „Gdzieś tam za rzeką jest łatwiej niż tu lecz wolę ten kamień – bo mój. Pamięci Mirka Breguły (1964 – 2007) śląskiego artysty, kompozytora i wokalisty zespołu Universe. Przyjaciele, mieszkańcy Chorzowa”. Natomiast na drugiej płycie artysta wyrzeźbił gitarę, z której muzyk korzystał podczas swoich koncertów.

Piekarska – ulica w dzielnicy Chorzów Batory (Biadacz). Jest przecznicą ul. Armii Krajowej biegnącą pod wiaduktem kolejowym dochodzącą do ul. Leśnej. Nazwa nawiązuje do wybudowanej w okresie międzywojennym ubiegłego wieku kompleksu piekarni mechanicznej „Manna” (dzisiejsze Zakłady Mleczarskie).

Piotra (św.) – ulica w dzielnicy Chorzów II. Przecznica ul. K. Miarki dochodząca do pl. A. Mickiewicza.

Piotr – (zm. ok. 64 r. n.e.) – święty Kościoła katolickiego, Apostoł, pierwszy papież, pochodził

142

prawdopodobnie z Betsaidy nad Jeziorem Galilejskim, był synem rybaka. Nosił imię Szymon, które Jezus Chrystus zmienił mu na Piotr (w języku aramejskim Kefas, greckie Petros, natomiast łacińskie Petrus, w tłumaczeniu polskim tłumaczone jako Skała). W Ewangelii wg św. Mateusza Jezus zmieniając mu imię powiedział: Na tej skale zbuduję Kościół mój, a bramy piekielne go nie przemogą” (16, 18). Mieszkał w Kafarnaum i zajmował się połowem ryb. Był uczniem Jana Chrzciciela, przyprowadzony do Jezusa przez swego brata Andrzeja. Jemu Jezus oddał rządy nad Kościołem. Był jednym z pierwszych Apostołów, którzy ujrzeli zmartwychwstałego Chrystusa. Działał przede wszystkim w Jerozolimie, Antiochii a także w Rzymie, gdzie za rządów Heroda Agryppy uwięziony i cudownie wówczas ocalony. Kilka lat później podczas prześladowań za czasów cesarza Nerona, w 64 lub 67 r. ukrzyżowany. Na własną prośbę poprosił o ukrzyżowanie go głową zwróconą w dół, gdyż uważał, że nie jest godzien umierać tak jak Chrystus. Według tradycji na miejscu pochówku na wzgórzu Watykanu wzniesiono Bazylikę pod wezwaniem św. Piotra. W ikonografii Piotr przedstawiany jest przede wszystkim z dwoma kluczami symbolizujące klucze królestwa Bożego (władza kluczy), a także z kogutem, łańcuchami, odwróconym krzyżem, sieciami. Jest patronem m.in. blacharzy, kowali, murarzy, sprzedawców ryb i zegarmistrzów.

Warto zobaczyć:

Budynek szkolny przy nr 1 – dawny budynek Gimnazjum im. Stanisława Kostki, wzniesiony w latach 1909–1910 w stylu modernistycznym, założony na planie wydłużonego prostokąta. Trójkondygnacyjny budynek jest murowany, tynkowany, na wysokim podpiwniczeniu, nakryty wysokim mansardowym kombinowanym dachem pokrytym dachówką. Dodatkową dekorację stanowią szczyty o kształcie łuku wklęsło – wypukłego od strony ulicy oraz dwa od strony południowej, gdzie jeden z nich ozdobiony jest zegarem. Wejście główne wykonane w formie wysuniętego portalu z wydatnym naczółkiem o secesyjnych formach. Przy wejściu głównym 27 IV 1981 r. w 40. rocznicę śmierci Mariana Batko odsłonięto tablicę pamiątkową wykonaną przez artystę rzeźbiarza Andrzeja Szczepańca. Tablica przedstawia portret Mariana Batko z inskrypcją: „ W tym budynku uczył Marian Batko 1901 – 1941. Profesor fizyki, który wybrał śmierć głodową za ucznia w hitlerowskim obozie zagłady w Oświęcimiu. Chorzów 27.04.1981”. Obecnie w budynku znajduje się Zespół Szkół Technicznych i Ogólnokształcących nr 4 im. J. Śniaeckiego.

Budynek dawnego sierocińca przy nr 8 – zbudowany na planie kwadratu stojący w narożu z ul. J. Ligonia w tradycyjnej technice z cegły licówki, nietynkowany w 2 poł. XIX wieku. Warto zwrócić uwagę na obramowanie środkowego okna na wysokości pierwszego piętra od strony ul. Piotra wykonane w neobarokowej stylistyce i przedstawiające płaskorzeźbę Trójcy Świętej: Boga Ojca, Syna i Ducha Świętego w formie gołębicy.

Budynek szkolny przy nr 9 – wzniesiony w stylu secesji w 1908 r., stojący równolegle do ulicy w pierzei, założony na planie wydłużonego prostokąta z licznymi ryzalitami. Jest murowany z cegły, tynkowany od pierwszego piętra, nietynkowany w parterze, trójkondygnacyjny na wysokim podpiwniczeniu, nakryty wysokim mansardowym kombinowanym dachem nakryty dachówką. W budynku znajduje się kolebkowo sklepioną brama, zamknięta łukiem koszowym, którą można dojść na podwórze. Zamykana metalową bramą z okresu. Od strony ulicy dwa portale wejściowe, jeden zamurowany, ozdobione elementami figuralnymi w konwencji secesyjnej. Dawniej szkoła ewangelicka. Po II wojnie wykorzystywany jako internat studium nauczycielskiego, a później był w użytkowaniu szkoły chemicznej, jako pomieszczenia laboratoryjne.

143

Budynek szkolny przy nr 8 – budynek zlokalizowany za budynkiem szkolnym przy nr 9, z którego dawniej przez bramę można było dojść do budynku. Jest to obiekt wzniesiony na planie prostokąta, w tradycyjnej technice z cegły licówki. Najstarsza wzmianka o budynku pochodzi z 1878 r. Jednakże pisane wzmianki o tym obiekcie pochodzą z l. 1900–1901 z zachowanych planów szkoły i przylegającej do niej muru cmentarnego. Jest trójkondygnacyjny na wysokim podpiwniczeniu z wypuszczonym środkowym ryzalitem, nad którym dobudowano później pomieszczenia małej sali gimnastycznej. Obecnie sala gimnastyczna stanowi nowoczesną dobudowę połączoną ze starym budynkiem. W okresie I wojny światowej budynek ten wykorzystywany był jako wojskowe koszary. Dzisiaj działa w budynku Zespół Szkół Integracyjnych (Szkoła Podstawowa nr 22 i Gimnazjum).

Portal z figurą św. Józefa z Dzieciątkiem - nie tak dawno przy ul. św. Piotra 14 stał okazały budynek dawnego sierocińca im. św. Józefa, do którego prowadził okazały portal wejściowy z umieszczoną nad wejściem figurą świętego Józefa z Dzieciątkiem. Niestety nie udało się uratować wzniesionego w 1889 roku pięknego budynku, który od wyprowadzki Liceum Medycznego w 1997 r. stał niezagospodarowany i niszczał, co ostatecznie doprowadziło do jego rozbiórki. Niemniej w przestrzeni ul. św. Piotra pojawiła się specyficzna pamiątka po tym obiekcie w postaci fragmentu ściany, w której umieszczone zostały ocalałe fragmenty portalu. Tak jak dawniej nad wejściem umieszczono odrestaurowaną figurę św. Józefa z Dzieciątkiem. Na tym fragmencie instalacji, który stanowi substytut dawnego sierocińca zainstalowana jest specjalna tablica informacyjna dotycząca tak starego, jak i nowego obiektu.

230. Planetarium (al.) – aleja zlokalizowana na terenie Parku Śląskiego (WPKiW) rozpoczyna się u zbiegu ul. Siemianowickiej i ul. Bytkowskiej prowadząc nas do budynków Planetarium i Obserwatorium Astronomicznego im. Mikołaja Kopernika. Aleja dostępna dla pojazdów samochodowych i autokarów mogących zaparkować na parkingu przy Planetarium. Przy wjeździe bramka opłaty wjazdowej.

Warto zobaczyć:

Obserwatorium i Planetarium im. Mikołaja Kopernika - Śląskie planetarium jest największym i najstarszym tego typu obiektem na terenie Polski. Jego uroczyste otwarcie odbyło się 4 grudnia 1955 roku. Planetarium jest również pierwszym obiektem oddanym do użytku na terenie Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku. Wybudowane w latach 1953 - 1955 na jednym z najwyższych wzniesień Chorzowa zwanym „Góra Parkowa”, na wysokości 319 m n.p.m., dla uczczenia pamięci wybitnego poleskiego astronoma, Mikołaja Kopernika. Autorem skomplikowanego projektu był Zbigniew Salawa. Przewidywał on wybudowanie budowli o łącznej kubaturze 18200 m3, składającej się z trzech zespolonych ze sobą obiektów o różnej konstrukcji i przeznaczeniu. W 1953 roku przystąpiono do prac nad fundamentem, który jest skrzynią żelbetową o rzucie kołowym. Składa się z płyty dennej i górnej oraz zewnętrznej ściany pierścieniowej i 16 promieniście wystających żelbetowych żeber ze wspornikami. Górna płyta przechodzi poza ścianę pierścieniową i tworzy z nią podłogę kondygnacji parterowej. Na końcówkach skrzyni fundamentowej oraz żeber ustawiono w dwóch centrycznych pierścieniach szkieletową konstrukcję naziemną żelbetowych słupów, na których położono strop nad parterem składający się z promienistych i pierścieniowych żeber. Na tę konstrukcję położono jesienią 1954 roku kopułę siatkową o rozpiętości 23 metrów złożoną z kilkunastu tysięcy elementów stalowych ściśle powiązanych ze sobą. Następnie na kopule zamontowano olbrzymi ekran z białego płótna technicznego o powierzchni ok. 1000 m2 stanowiący sztuczne niebo planetarium. Budynek swym kształtem przypomina planetę Saturn. Na kondygnacji pierwszego piętra znajduje

144

się sala widowiskowa na blisko 400 miejsc z obiegającym ją korytarzem o szerokości 4 m., gdzie zorganizowano wystawę sprzętu i minerałów. Wokół kopuły zamontowano tworzącą horyzont panoramę Śląska. Na środku ustawiono ważący ponad 2 tony specjalny projektor UPP 23/2s (z angielskiego Universal Projektion Planetarium) zakupiony w firmie Carla Zeissa w Jenie, który przy pionowym ustawieniu ma 5 metrów wysokości. W skład projektora wchodzi ok. 120 mniejszych projektorów służących do wyświetlania układów gwiazd i planet. W czasie projekcji odtwarza on wygląd nieba w dowolnym czasie i z dowolnego miejsca na Ziemi. W drugiej mniejszej kopule z rozsuwanym dachem uruchomione zostało 6 maja 1956 roku obserwatorium astronomiczne wyposażone w największy w Polsce refraktor, czyli lunetę soczewkową o trzydziestocentymetrowym obiektywie. Luneta umożliwia obserwację nieba w 750-krotnym powiększeniu przede wszystkim Słońca. Obserwatorium posiada również kilka refraktorów mniejszych o średnicy ośmiu centymetrów. W podziemiach Planetarium utworzono obserwatorium sejsmologiczne, gdzie umieszczone są czułe sejsmografy, rejestrujące ruchy tektoniczne skorupy ziemskiej, w tym zapisy wstrząsów kopalnianych i trzęsień Ziemi. Nieopodal Planetarium usytuowane jest obserwatorium klimatologiczne z ogródkiem meteorologicznym wyposażone w osprzęt służący do pomiarów opadów deszczu, temperatury i wilgotności powietrza, promieniowania słonecznego a nawet promieniowania radioaktywnego. Na dziedzińcu Planetarium znajduje się okazałych rozmiarów zegar słoneczny wykonany według projektu Tadeusza Przypkowskiego (1905 - 1977), spadkobiercy i dyrektora istniejącego od 1962 roku muzeum zegarów tworzonego od 1895 r. przez rodzinę Przypkowskich w Jędrzejowie. Planetarium od początku swego istnienia jest organizatorem licznych olimpiad i konkursów astronomicznych. Pierwszą olimpiadę astronomiczną urządzono już w 1958 roku. Prócz seansów popularnych, uczniowie i miłośnicy astronomii mogą uczestniczyć w specjalnych zajęciach dydaktycznych prowadzonych przez pracowników Planetarium. Placówka dysponuje również specjalną salą audiowizualną oraz biblioteką z ponad 10 tysiącami książek i czasopism.

Pomnik Mikołaja Kopernika – stojący na placu przed schodami prowadzącymi do Śląskiego Obserwatorium i Planetarium. Pięciometrowa rzeźba Mikołaja Kopernika stojąca na okrągłej platformie. Autorem monumentu jest Jerzy Bandura. Postać astronoma wykonana została w granicie, odsłonięta w 1964 r.

Plater Emilii – ulica w dzielnicy Chorzów Stary (Maciejkowice). Stanowi przecznicę ul. Michałkowickiej. Dochodzi do niej ul. M. Langiewicza.

Plater Emilia – (13 XI 1806 Wilno – 23 XII 1831 Justianów na Litwie) – znana jako kobieta – żołnierz, uczestniczka powstania listopadowego w oddziałach partyzanckich na Żmudzi (1830 – 1831). Poległa w czasie powstania, a jej śmierć i bohaterska postawa stała się symbolem bohaterskiej walki polskich kobiet w odzyskanie niepodległości. Stała się również tematem wielu utworów i dzieł malarskich, m.in. Adam Mickiewicz złożył jej hołd w wierszu Śmierć pułkownika.

Pocztowa – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście). Biegnie lekko opadając od gmachu chorzowskiej Poczty Głównej do pl. Dworcowego. Naprzeciw budynku poczty mamy jeden zachowany budynek kolejowy i zespół pawilonów handlowych. Warte wspomnienia są dawne schody (nazywane Germaniabrücke, Schody Wolności) prowadzące do ul. Katowickiej powstałe w 1877 r. a zlikwidowane wraz z budową wiaduktu pod koniec lat 70. XX wieku.

145

Warto zobaczyć:

Budynek Poczty Głównej - instytucja poczty na terenie miasta pojawiła się wraz z utworzeniem na w Królewskiej Huty w 1804 roku pierwszego urzędu pocztowego, który podległy był urzędowi pocztowemu w Gliwicach. Od 1849 roku urząd ten posiadał tytuł ekspedycji II klasy, a od 1895 roku I klasy. Natomiast w roku 1865 uruchomiono oddział telegraficzny. Samodzielność królewskohucki urząd pocztowy uzyskał 1 II 1874 roku. Budynek poczty zlokalizowany przy ul. Pocztowej i Wolności stoi na parceli zakupionej przez skarb państwa w październiku 1885 roku i wzniesiony był pierwotnie dla Keiserlich Deutsches Postamt In Königshütte. Budowę prowadzono w latach 1891 - 1892 według projektu J. Schuberta natomiast w roku 1911 budynek został rozbudowany między innymi o drugie skrzydło od strony ul. Pocztowej. Autorem rozbudowy był architekt F. Nhagen. Obecnie jest to neogotycki gmach z czerwonej cegły z elementami glazurowych kształtek w kolorze zielonym. Część budynku od strony ulicy Wolności jest dwukondygnacyjna założona jest na planie prostokąta, nakryta wysokim dachem pokrytym czerwoną dachówką, z licznymi lukarnami. Dobudowane od strony Pocztowej skrzydło kompozycyjnie nawiązuje do wcześniejszej części z tym, że posiada ono większe okna i lżejszą bardziej ażurową ścianę. Z tej strony zlokalizowana jest również ośmioboczna wieża, w której znajduje się klatka schodowa. Jest ona zdobiona rozetowymi i blendowymi dekoracjami, a całość zwieńczona jest ażurowym hełmem z iglicą będącym pozostałością napowietrznego systemu telekomunikacyjnego. Sieć telefoniczna była prowadzona z hełmu wieży, natomiast centrala mieściła się w piwnicach budynku. Ten element budynku stanowi obecnie logo – symbol naszego miasta wykorzystywany w różnorakich materiałach promocyjnych. Tego typu nowoczesne, jak na ówczesne czasy systemy telekomunikacyjne funkcjonowały między innymi w niemieckich miastach Qudedlinburgu, Stralsundzie oraz polskich Wrocławiu i Gdańsku. Wejście główne do budynku zlokalizowana jest w ściętym narożniku, gdzie na wysokości dachu podziwiać możemy wielki, ażurowy maswerkowy szczyt. Ponadto elewacja budynku jest rozczłonkowana płaskimi ryzalitami zwieńczonymi blendowymi szczytami. Bardzo ciekawa jest równie historia placu przed pocztą, gdzie na miejscu dzisiejszej fontanny wykonanej przez firmę Franta & Franta w 1998 roku stały niegdyś trzy pomniki: Pierwszy z 1896 roku tzw. Germanii, personifikacji zwycięskich Niemiec, wzniesiony ku czci mieszkańców Królewskiej Huty poległych w szeregach armii pruskiej w wojnach z Danią i Francją (1870 - 1871). Zniszczony w okresie powstań śląskich. Drugi pomnik Powstańca Śląskiego odsłonięty 2 X 1927 roku przez prezydenta RP Ignacego Mościckiego. Monument był autorstwa Stefana Zbigniewicza, a wykonany przez Wincentego Chorembalskiego. Pomnik przedstawiał powstańca – hutnika, który miał twarz Juliusza Ligonia z uniesionym w prawej dłoni mieczem zwróconym w stronę niemieckiego wówczas Bytomia. Pomnik zniszczony we wrześniu 1939 r. Natomiast trzeci pomnik Orła Białego odsłonięto 20 X 1946 r. ku czci wszystkich powstańców, którzy oddali życie za ojczyznę. Pomnik stał przed budynkiem poczty do lat 70-tych XX wieku, o czym informuje nas tablica zamontowana na ścianie poczty. Budynek wpisany do rejestru zabytków woj. śląskiego pod nr A/1327/84.

Budynek przy nr 2 – dawny budynek wielorodzinny kolejowy pochodzący z 1875 r. wzniesiony na planie prostokąta w tradycyjnej technice z cegły, nietynkowany.

Podmiejska – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Jest prostopadłą przecznicą ul. St. Batorego dochodzącą do ul. Leśnej i biegnąca skrajem pomiędzy zabudową Starego Osiedla. Dawniej ulica znajdowała się pod miastem na niezabudowanym terenie obok ogrodów działkowych ROD im. ks. Damrota założonych w 1929 r. oraz ROD im. St. Batorego założonych 1920 r. Nazwa nadana w 1956 r. wraz z budową dzisiejszego Starego Osiedla.

146

Pogodna – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Leży na Górze Redena w sąsiedztwie ul. Gajowej i ul. Górnej. Nazwa nadana w 1958 r. Natomiast w 1970 r. wybudowano przy niej blok mieszkaniowy.

Pokładowa – ulica w dzielnicy Chorzów II. To krótka, prostopadła ulica do ul. W. Styczyńskiego. Nazwa nawiązuje do występujących pod miastem pokładów węgla kamiennego, które eksploatowane były już od 2 poł. XVIII. Pierwszego odkrycia tych pokładów dokonał w 1780 r. proboszcz starochorzowskiej parafii św. Marii Magdaleny ks. Ludwik Bojarski.

Pokoju – ulica w dzielnicy Chorzów II. Ulica stanowi równoległą przecznicę ul. 3 Maja. W części zabudowana starą strukturą kamienic czynszowych. Poza tym znajduje się przy niej treningowe boisko piłki nożnej zarządzane dawniej przez KS „Konstal” Chorzów, a dzisiaj w administracji MORiS. Obszar okolicy tej ulicy potocznie zwany jest „Fijadela”. Nie udało się ustalić etymologii tej zwyczajowej nazwy.

Poleska – ulica w dzielnicy Chorzów II. Jest równoległą do ul. J. Słowackiego i przebiega od ul. św. Piotra do ul. Pudlerskiej. Nazwa odnosi się do krainy geograficzno – historycznej leżącej głównie na terytorium dzisiejszej Białorusi i Ukrainy, a także częściowo Polski i Rosji, stanowiąc południowo – zachodnią część tzw. Niżu Wschodnioeuropejskiego. Samo Polesie stanowi płaską równinę leżącą w dorzeczu Prypeci i Bugu. W skład polskiej części Polesia wchodzi Polesie Zachodnie zwane również Polesiem Podlaskim lub Polesiem Lubelskim oraz Polesie Wołyńskie. W 1990 r. na terenie polskiej części Polesia utworzono Poleski Park Narodowy.

Polna – ulica w dzielnicy Chorzów II. Jest równoległą do ul. Krzyżowej łącząc się prostopadle z ul. Grunwaldzką, ul. 11 Listopada oraz ul. T. Kalidego. W końcowym odcinku jest bez wyjazdu. Nazwa nawiązuje do jej dawnego usytuowania na krańcach miasta, gdzie nie było zabudowy mieszkalnej a jedynie pola i nieużytki.

Pomorska – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Równoległa do ul. K. Pułaskiego. Jest łącznikiem ul. Cieszyńskiej z ul. W. Wróblewskiego. Nazwa ulicy nawiązuje do historycznej krainy leżącej na terenie Polski i Niemiec u ujścia rzek: Reknicy, Odry i Wisły do Morza Bałtyckiego. Sama nazwa regionu wywodzi się od geograficznego jego położenia w bliskości morza, nad morzem lub sięgającego aż po morze. Obecnie najbardziej rozpowszechnionym i najprostszym podziałem tego regionu jest podział na Pomorze Zachodnie i Pomorze Gdańskie.

Poniatowskiego Józefa – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Jest jedną z najstarszych ulic miasta powstałą już w 1912 r. Jest równoległą do ul. B. Bogedaina i rozpoczyna się od ul. Lwowskiej i kończy się przy ul. T. Kościuszki. Przecina ul. M. Konopnickiej.

147

Poniatowski Józef – (7 V 1763 Wiedeń – 19 X 1813 pod Lipskiem) – książę, bratanek Stanisława Augusta, generał, minister wojny i naczelny wódz wojsk Księstwa Warszawskiego, marszałek Francji, uczestnik powstania kościuszkowskiego 1794 r., gdzie za męstwo na polu chwały odznaczony został jako pierwszy Polak najwyższym odznaczeniem wojskowym Krzyżem Virtuti Militari. Uczestnik kampanii napoleońskiej z 1809 i 1812 r. Zginął w Bitwie Narodów pod Lipskiem, tonąc w rzece Elsterze.

Poprzeczna – ulica w dzielnicy Chorzów Stary (Maciejkowice) i jak nazwa wskazuje jest poprzeczną ul. Antoniowskiej i ul. Rozbarskiej.

Powstańców – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście). Leży pomiędzy równoległymi do niej ul. Wolności i ul. H. Dąbrowskiego. Rozpoczyna się tuż przy Ratuszu od strony ul. Jagiellońskiej, a kończy przy ul. J. Omańkowskiej. Nazwa ulicy funkcjonuje od 1922 r. i upamiętnia walecznych Powstańców z walk o wyzwolenie Śląska w latach 1919 – 1921.

Warto zobaczyć:

Budynek szkolny przy nr 6a – wzniesiony w 1891 r. w stylu historycznym z elementami neorenesansowymi założony na planie litery „L”. Murowany z cegły, nietynkowany, podpiwniczony o trzech kondygnacjach. Nakryty płaskim dachem. Wejście do budynku na osi budynku. W poziomie trzeciego piętra w ryzalicie trzy duże okna auli, zakończone łukiem pełnym, wypełnione witrażami z podziałem w postaci trzech arkad. Dawniej w budynku tym mieściło się Gimnazjum Klasyczne im. Odrowążów. Dzisiaj działa w nim Zespół Szkół Technicznych nr 2 im. Mariana Batko.

Kamienica mieszczańska przy nr 14 – wzniesiona w latach 1903 – 1904 dla mistrza budowlanego Karla Rzehaczka, a zaprojektowana została przez mistrza budowlanego Franciszka Wieczorka. Zbudowana została na planie litery „L” z dostawianą oficyną zlokalizowaną po prawej stronie tradycyjnej formie z cegły o elewacji wykończonej kolorową cegłą klinkierową oraz kamiennymi elementami dekoracyjnymi w stylu secesyjnym. Charakterystycznym elementem dekoracyjnym budynku jest umieszczony w szczycie orzeł oraz środkowy wykusz na poziomie pierwszego i drugiego piętra zwieńczony balkonem oraz loggie z prawej strony. Okna pierwszej kondygnacji zakończone półokrągło z wieloma podziałami.

Kościół ewangelicko – augsburski im. ks. dra Marcina Lutra - W 1871 roku królewskohucka parafia ewangelicka otrzymała samodzielność i liczyła wówczas 4, 5 tys. wiernych. Dalszy rozwój przemysłu i wzrost liczby wiernych pod koniec XIX wieku do 9 tys. wymusił niejako potrzebę budowy nowego kościoła, gdyż kościół im. Elżbiety stał się już niewystarczający. Do prac nad budową nowej świątyni przystąpiono chwilą wmurowania kamienia węgielnego 21 III 1897 roku. Autorem projektu był Ludwig Böttger (1845 - 1894). Poświęcenia kościoła dokonano 10 XI 1898 roku (dzień urodzin ks. M. Lutra). Kościół jest w stylu neogotyckim na planie krzyża, ceglany, nietynkowany, z kwadratową wieżą nakrytą strzelistym stożkowym hełmem, na której zamontowany jest system zegarowy wykonany przez firmę Weule z Bockenem (Dolna Saksonia u podnóża gór Harzu) oraz trzy kościelne dzwony o łącznej wadze 3 ton. Największy z dzwonów posiadał napis „Warownym grodem jest nam Bóg”(Hymn Reformacji z 1529 roku, który powstał w oparciu o tekst Psalmu 46). Na osi wieży znajduje się ostrołukowa kruchta wejściowa z podwójnym portalem. Świątynia posiada krótki dwuprzęsłowy korpus przecięty szerokim dwuprzęsłowy, lecz płytkim transeptem.

148

Prezbiterium z ośmiobocznym aneksem na osi zamknięte wielobocznie. Po bokach wieży znajdują się przylegające do korpusu półwieżyczki. Kościół zewnętrznie jest przyporowany dwuskokowymi przyporami. Dach korpusu jest dwuspadowy, natomiast dach prezbiterium wielospadowy. Całość wykonana z ceramicznej dachówki. Szczyt korpusu i szczyt transeptu dekorowany jest blendami i sterczynami. Wnętrze jest typu halowego z szeroką nawą główną i wąskimi nawami bocznymi zabudowanymi emporami dekorowanymi balustradą o rozetowym ornamencie. Sklepiony jest krzyżowo – żebrowym sufitem z pasami gurtowymi, a żebra spływają na filary. Pomiędzy transeptem a prezbiterium znajdują się prostokątne aneksy portalowe i wieżyczki wejściowe na empory. Okna nawy głównej i transeptu są w układzie dwukondygnacyjnym. Pozostałe są podwójne i małe zamknięte łukowo. Okna zaopatrzone są w ornamentalne witraże o formach geometrycznych z okresu secesji. Trzy witraże nawy głównej patrząc od lewej przedstawiają scenę Bożego Narodzenia, Zmartwychwstania oraz Zesłania Ducha Świętego. Witraże wykonane zostały przez firmę F. Mϋllera z Quedlinburga (środkowe Niemcy, Saksonia). W prezbiterium stoi architektoniczny, neogotycki drewniany ołtarz z centralnie ustawionym krzyżem. Ołtarz autorstwa Rudolfa Herzoga z Berlina. Po lewej stronie przy prezbiterium znajduje się prosta ambona, na której umieszczony jest portret patrona kościoła ks. dr. Marcina Lutra. Poza tym kościół wyposażony jest w kamienną chrzcielnicę wykonaną przez berlińską firmę Jurst, wodną instalację grzewczą wykonaną przez firmę R.O. Mayer z Hamburga oraz instalację elektryczną wykonaną przez firmę Schuckert. Na emporze chóru ustawiony jest 28 głosowy instrument organowy opus 515 posiadający dwa manuały z pneumatycznym systemem traktury zbudowany przez świdnicką firmę Schlag i synowie w 1898 roku. Kościół posiada 1300 miejsc siedzących i 200 stojących. Przy kościele od 1902 roku działa chór kościelny „Cantate”, który należy do czołówki chórów kościelnych naszego miasta. Obecnie parafią kieruje ks. Bogusław Cichy, który w 2007 roku zastąpił ks. Jerzego Romańskiego, który kierował chorzowską parafią ewangelicką ponad 35 lat. Budynek wpisany do rejestru zabytków woj. śląskiego.

Kamienica mieszczańska przy nr 18 - kamienica ze znaną od 1909 roku, czynną do dnia dzisiejszego restauracją „Pod Dzwonem”. Jest to duży narożny, czterokondygnacyjny budynek z użytkową częścią poddasza z charakterystyczną wieżyczką narożnego wykuszu, wzniesiony w 1897 roku według projektów Otto Mücke z Królewskiej Huty dla mistrza budowlanego Pippa. Elewacja posiada wystrój eklektyczny z elementami neorenesansowymi. Podobnie wystrój znajdującego się w parterze lokalu gastronomicznego z wejściem od strony ul. J. Sobieskiego 6. Tradycje tej restauracji sięgają roku 1836, kiedy to na terenie kolonii Erdmannswille powstała pierwsza karczma o nazwie „Dzwon Urbana” (Urbansglocke), którą później przeniesiono do obecnego miejsca. Symboliczny dzwon zawieszony został w narożu kamienicy pod wykuszem. Kamienica wpisana w rejestr zabytków woj. śląskiego.

Muzeum w Chorzowie - Początki chorzowskiego Muzeum sięgają okresu międzywojennego ubiegłego wieku. Wtedy to Łukasz Wallis z synem Stanisławem postanowili zbierane przez wiele lat prywatne eksponaty dotyczące historii Górnego Śląska a zwłaszcza powiatu świętochłowickiego przekazać władzom powiatowym Świętochłowic celem zorganizowania muzeum. Dzięki tej darowiźnie władze powiatowe Świętochłowic 12 III 1925 roku podjęły uchwałę powołujące do życia muzeum. Celem tej placówki było gromadzenie i powiększanie zbiorów zwłaszcza z dziedziny etnografii i literatury śląskiej, pamiątek związanych z plebiscytem i powstaniami śląskimi oraz z zakresu numizmatyki. W związku z wynikłymi trudnościami lokalowymi władze Świętochłowic zmuszone były szukać nowego lokum dla swego muzeum. Nie mogąc znaleźć go na swoim terenie podjęły rozmowy z władzami miasta Chorzów, aby te przejęły zbiory. Miasto Chorzów wyraziło

149

akces przejmując świętochłowickie zbiory i otwierając uroczyście 13 XII 1935 roku muzeum w pomieszczeniach obecnego Gimnazjum nr 1 im. Marii Konopnickiej przy ul. H. Dąbrowskiego 53. Muzeum nadano wówczas nazwę Muzeum Ziemi Bytomskiej, która obowiązywała do 1951 roku. Od 1937 roku kierownictwo nad muzeum obejmuje Stanisław Wallis (1895 - 1957), który intensywnie zajął się powiększaniem zasobów chorzowskiego muzeum. Z chwilą jego otwarcia liczyło ono ponad trzy tysiące eksponatów a obecna ich liczba przekracza 43 tys. Okres II wojny światowej to czas rozproszenia a zarazem częściowego zniszczenia zbiorów. Zaraz po zakończeniu działań wojennych w 1945 roku Muzeum wznowiło pracę a Stanisław Wallis, jako jego kierownik przystąpił do odzyskiwania zbiorów. Niestety trudności lokalowe nie ułatwiały pracy. Stabilizacja nastąpiła dopiero z chwilą przeznaczenia przez władze miejskie w 1957 roku budynku przy nr 25, gdzie muzeum ma swoją siedzibę do dnia dzisiejszego. Jeszcze przed uzyskaniem nowej siedziby muzeum dwukrotnie było przenoszone. W styczniu 1946 roku mieściło się w dawnym Miejskim Domu Kultury „Centrum” przy ul. H. Dąbrowskiego a od 1949 roku w budynku na Górze Wyzwolenia. Pierwszą powojenną wystawę urządzono 1 II 1947 roku. Natomiast pierwszą wystawę w budynku przy ul. Powstańców 25 otwarto 31 I 1959 roku. Od tego momentu Muzeum systematycznie realizuje wytyczony statutem program badawczy oraz powiększa swe zbiory muzealne, koncentrując się przede wszystkim na zagadnieniach obejmujących kulturę i historię Śląska, przez co może prowadzić bogatą działalność wystawienniczą. Na uwagę zasługuje otwarta w grudniu 2006 roku stała wystawa numizmatyczna pt. „Z dziejów pieniądza. Polska-Śląsk, która prezentuje ponad 830 eksponatów obrazujących historię mennictwa od czasów Mieszka I do współczesności. Muzeum prowadzi również szeroką działalność wydawniczą, m.in. od 1996 roku jest wydawcą czasopisma naukowego - rocznika „Zeszyty Chorzowskie”, których do dnia dzisiejszego ukazało się 13 tomów. Od 1991 roku Muzeum jest instytucją samorządową realizującą swe zadania w kilku działach: dział numizmatyki posiadający w swych zbiorach ponad 16 tys. eksponatów zwłaszcza monety polskie, śląskie i będące w obiegu na Śląsku, od średniowiecza do czasów współczesnych. Dział medalierski, w którego zbiorach znajduje się około 9 tys. medali, odznaczeń i odznak. Najstarsze z nich pochodzą z XVI wieku. Dział historyczny zajmujący się przede wszystkim gromadzeniem i opracowaniem przedmiotów i pamiątek związanych z naszym miastem. Największą część zbiorów stanowi kolekcja ikonograficzna obejmująca zwłaszcza fotografię portretową, dokumentalna i reportażową, pocztówki a także zbiór 150 sztandarów różnych towarzystw i organizacji społecznych działających na terenie Chorzowa i innych miast Górnego Śląska. W dziale sztuki, działającym od 1961 r. gromadzone są eksponaty związane z polskim malarstwem, grafiką i rysunkiem o tematyce przemysłowej od II poł. XIX wieku do czasów współczesnych. Natomiast dział etnografii zajmuje się dokumentowaniem obrazu kultury ludowej i robotniczej przełomu XIX i XX wieku na Górnym Śląsku. Poza tym w muzeum działają: dział edukacyjno-promocyjny prowadzący pracę edukacyjną m.in. w formie lekcji muzealnych dla dzieci i młodzieży oraz biblioteka muzealna posiadająca bogaty księgozbiór, w tym starodruki, prasę polską i niemiecką z XIX i XX w.

Budynek willowy przy nr 27 – powstała pod koniec XIX wieku. W latach 1922-1926 w willi mieszkał prof. Ignacy Mościcki, który wraz z Eugeniuszem Kwiatkowskich prowadził prace przy uruchamianiu produkcji chorzowskich Zakładów Azotowych zaraz po przejęciu Chorzowa przez Polskę. Warto wspomnieć, że na poddaszu budynku w jednym z pomieszczeń urządzono małą izbę pamięci Ignacego Mościckiego. Obecnie w willi, jak i dobudowanym do niej nowoczesnym budynku ma swoją siedzibę Lecznica Dzieci i Dorosłych im. Ignacego Mościckiego.

Kamienica przy nr 32 – jest budynkiem narożnym zlokalizowanym na narożu z ul. B.

150

Chrobrego. Wzniesiona została w 1902 r. wg projektu Gustawa Kocha, jako jego dom własny. Założona jest ona na planie litery „L”. Składa się z dwóch trójkondygnacyjnych części połączonych z narożną wieżą, która pierwotnie zwieńczona była hełmem. Część parterowa wykorzystywana do celów handlowo – usługowych. Dekoracja elewacji wykonana w stylu secesji. Charakterystycznym elementem dekoracyjnym kamienicy jest monumentalna płaskorzeźba nagiej kobiety stojącej na tle otwartej arkady będącej alegorią sztuki.

Dawny budynek klasztorny przy nr 45 – jest to duży murowany budynek, wzniesiony w tradycyjnej technice z cegły, nietynkowany, zbudowany w 1903 r. wg projektów Ludwiga Schneidera z Gliwic w stylu eklektycznym z elementami neogotyckimi. Budynek wykorzystywany był przez siostry Sercanki, które miały drugi dom przy ul. H. Dąbrowskiego na potrzeby utworzonego w nim domu pomocy społecznej. Od 1926 r. siostry sprzedały obiekt, który objęły siostry zakonne z Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego`a Paulo zwane potocznie szarytkami. Siostry do dnia dzisiejszego prowadzą w nim dom opieki. W szczycie budynku ustawiona jest charakterystyczna pełnoplastyczna figura Najświętszego Serca Pana Jezusa tzw. Serce Gorejące. Budynek wpisany do rejestru zabytków woj. śląskiego.

Powstańców Śląskich (pl.) – plac zlokalizowany w dzielnicy Chorzów II przy zbiegu ul. Katowickiej i ul. Krakusa.

Warto zobaczyć:

Budynek basenu i centrum rehabilitacyjno – rekreacyjnego – wybudowany wg projektu arch. Alojzego Wróblewskiego, oddany do użytku 5 IX 1964 r. Basen o wymiarach: długość 25 m, szerokość 12,5 m i głębokości od 1,10 m do 3,5 m. W 1994 r. basen wyposażony został w krytą zjeżdżalnię spiralną z czterema zmianami kierunku ruchu i różnicą poziomów wynoszącą 4,6 m, której długość ślizgu wynosi 46 m.

Budynek mieszkalno – usługowy na narożu pl. Powstańców Śląskich i ul. Katowickiej 115 wzniesiony został w latach 1938–1940 w stylu funkcjonalistycznym. Wzniesiony został w tradycyjnej formie z cegły, tynkowany, na planie litery „L”, pięciokondygnacyjny z charakterystycznym półokrągłym zakończeniem naroża oraz z wypuszczaną częścią dachową. Część parterowa oraz pierwszego piętra przeznaczona jest na cele usługowo – handlowe. W domu tym zamontowano wówczas windę. Przez długie lata w pomieszczeniach pierwszego piętra swoją siedzibę miały Miejskie Zakłady Energetyczne i Wodociągowe.

Pomnik Powstańca Śląskiego – zaprojektowany został na podobieństwo pomnika Powstańca znajdującego się przy budynku Poczty Głównej przez Henryka Goraja i Tadeusza Ślimakowskiego, natomiast założenie placu z sześcioma pylonami zaprojektował Adam Lisik. Rzeźba stojąca na wysokim cokole przedstawia powstańca, działacza społecznego i kowala – Juliusza Ligonia. Monument odsłonięty został 1 IX 1971 r. w 32. rocznicę agresji Niemiec hitlerowskich na Polskę oraz z okazji 50. Rocznicy III Powstania śląskiego. Daty poszczególnych trzech zrywów powstańczych umieszczone zostały na trzech stojących pylonach.

Poznańska – ulica w dzielnicy Chorzów Stary łącząca ul. Krakowską, której jest przedłużeniem z ul. M. Curie-Skłodowskiej. Ulica jest niezabudowana i biegnie wzdłuż

151

granic dzisiejszej elektrociepłowni „ELCHO”. Nazwa nawiązuje do miasta Poznania, stolicy województwa wielkopolskiego leżącego nad Wartą. Funkcjonowała również miejscowa nazwa tego rejonu ulicy „Jungfera” nawiązująca prawdopodobnie do kolumny maryjnej stojącej nieopodal przy zbiegu z ul. Siemianowicką zwanej potocznie „Panienką”, stąd zniemczona wersja od Jungfrau (młoda dziewczyna, dziewica, panna).

Prosta – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Leży pomiędzy ul. M. Karłowicza, a ul. Graniczną. Dochodzi do niej prostopadle ul. A. Lisieckiego.

Prusa Bolesława – ulica w dzielnicy Chorzów Batory na tzw. Starym Osiedlu, gdzie łączy się z ul. A. Fredry i ul. K. Tetmajera. Nazwa funkcjonuje od 1956 r.

Prus Bolesław – (20 VIII 1847 Hrubieszów – 10 V 1912 Warszawa) – właściwe nazwisko Aleksander Głowacki, powieściopisarz i nowelista, publicysta. Odegrał przełomową rolę w unowocześnieniu powieści polskiej i współtwórca polskiego realizmu krytycznego, pozytywista. W młodości uczestniczył w powstaniu styczniowym 1863 r., podczas którego został ranny i aresztowany. Od 1870 r. zamieszkał w Warszawie, gdzie pracował jako dziennikarz pisząc kroniki tygodniowe. Do najwybitniejszych jego dzieł zaliczymy powieści: Lalka, Placówka, Emancypantki, Faraon.

Prześwit – ulica w dzielnicy Chorzów Batory na terenie Starego Osiedla. Jest bez przejazdową przecznicą ul. Skrajnej. Nazwa funkcjonuje od 1956 r.

Przy Gazowni – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Równoległa do ul. Cmentarnej, łącząc się z ul. L. Urbanowicza z ul. Żwirki i Wigury. Nazwa nawiązuje do dawnych budynków chorzowskich zakładów gazowniczych i zlokalizowanej tu rozdzielni gazu. Gazownia budowana była w okresie od 1 IV do 15 VIII 1913 r. Uroczyste jej otwarcie nastąpiło 1 IX 1913 r. i w tym samym dniu zapalone zostały pierwsze lampy gazowe oświetlające ul. Wolności. W późniejszym okresie zakład był wielokrotnie udoskonalany i przebudowywany. Działał do 1945 r., kiedy to miasto przyłączone zostało do sieci gazowniczej obsługującej cały obszar GOP-u. Wtedy budynki gazowni zostały rozebrane, a dzisiaj w ich miejscu stoją wysokie budynki mieszkalne.

Przyjemna – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Leży na terenie osiedla „Ruch” pomiędzy ul. Słoneczną, a ul. Dobrodzieńską.

Pudlerska – ulica w dzielnicy Chorzów II. Biegnie od ronda im. prof. W. Wagnera, łącząc się prostopadle z ul. 11 Listopada, a po drodze przecinając ul. J. Ligonia i dodatkowo łącząc się z ul. J. Słowackiego, ul. św. Pawła, ul. Poleską oraz ul. A. Świdra. Nazwa nawiązuje do tzw. pudlerek – dawnych pieców stalowniczych produkujących tzw. żelazo pudlarskie nadające się do dalszej obróbki np. kucia lub walcowania. Piece pudlarskie opalane były węglem drzewnym lub kamiennym. Otrzymywana z nich stal w formie pozlepianych grudek tzw. bochnów pudlarskich o wadze ok. 20 – 100 kg była bardzo zanieczyszczona odpadami spalania.

152

Jednakże po dalszej obróbce otrzymywało się z nich dobrej jakości żelazo zgrzewane.

Pułaskiego Kazimierza – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Jest przecznicą odchodzącą od ul. Wolności i dochodzącą do ul. Cieszyńskiej a dalej do ul. Strzelców Bytomskich. Obecnie z tej ulicy zlokalizowany jest wjazd na teren Zespołu Szpitali Miejskich. Mamy tutaj również pozostałości dawnej kolonii – wzniesionej w 1857 r. na terenach dawnych Nowych Hajduk, zwana kolonią „domu sypialnego” (Schlafhauskolonie) hotelu dla górników przyjezdnych pracujących w pobliskiej kopalni „Król” – szyb „Bismarcka”

Pułaski Kazimierz – (4 III 1747 Warka – 11 X 1779 Savannah) – generał, uczestnik konfederacji barskiej. Walczył m.in. pod Berdyczowem, Częstochową i Żwańcem. Po upadku konfederacji wyjechał do Ameryki Północnej, gdzie w latach 1777 – 1779 brał udział w walkach o niepodległość Stanów Zjednoczonych organizując tam własną jednostkę kawaleryjską zwaną Legionami Pułaskiego. Zginął w bitwie pod Savannah stając się bohaterem Stanów Zjednoczonych i Polski.

75 Pułku Piechoty – ulica w dzielnicy Chorzów II – biegnie od zbiegu ul. ks. K. Szwedy, ul. Śląskiej i ul. Żołnierzy Września dochodząc do ul. Raciborskiej i Rozbarskiej. Nazwa nawiązuje do utworzonego 75 Pułku Piechoty, którego historia sięga okresu międzywojennego ubiegłego wieku, kiedy to 4 II 1919 roku utworzony został wpierw 7 Batalion Strzelców a następnie 12 V 1919 roku Pierwszy Pułk Strzelców Bytomskich składający się większości z żołnierzy Górnoślązaków. Później utworzono 167 Pułk Piechoty, z którego wyszedł królewskohucki 75 Pułk Piechoty. Wszedł on w skład 7. Dywizji Piechoty, która strzegła granic państwa między Wieruszowem a Praszką. Przysięga wojskowa żołnierzy Pułku odbyła się 3 VIII 1919 roku na wieluńskim rynku, natomiast swój chrzest bojowy Pułk przeszedł w walkach w wojnie z Rosją, kiedy to 2 VI 1920 roku zdobył wieś Rybczany. Później część żołnierzy Pułku brało udział w Powstaniach Śląskich zasilając między innymi szeregi Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska. 14 V 1922 roku na poligonie w Biedrusku Pułk otrzymał z rąk marszałka Józefa Piłsudskiego swój sztandar i oficjalną nazwę 75 Pułku Piechoty. Pułk 23 VI 1922 wkroczył na czele z gen. Stanisławem Szeptyckim do Królewskiej Huty witany uroczyście przez mieszkańców miasta na ulicy Wolności przy bramie triumfalnej. Dla upamiętnienia 15. rocznicy istnienia pułku oraz waleczności poległych żołnierzy zwłaszcza w bitwach pod Rybczanami, Filipowem i Postawami w czerwcu i lipcu 1920 roku w wojnie z Rosją postanowiono wybudować pomnik powołując w tym celu Komitet Organizacyjny budowy pomnika, którego przewodniczącym został Wincenty Spaltenstein. Budowę monumentu rozpoczęto w kwietniu 1934 roku. Autorem projektu był krakowski architekt T. Gruszczyński zaś fundatorem było społeczeństwo śląskie. Żelazna konstrukcja w kształcie wysokiego na 15 metrów wbitego w ziemię miecza wykonana została w Hucie Królewskiej, natomiast 5 metrową rękojeść miecza w kształcie postaci młodzieńca tzw. Bytomiaka - Ślązaka opartego na kole zębatym i trzymającego w ręku miecz symbol siły i gotowości obrony ojczyzny wykonał artysta rzeźbiarz Jan Muszkiet z Krakowa. W podstawie pomnika zostały złożone urny z ziemią przywiezioną z miejsc walk znaczonych krwią żołnierzy pułku. Odsłonięcie i poświęcenie pomnika oraz nowo wybudowanych koszar nastąpiło w święto pułku 2 VI 1934 roku. W uroczystości poświęcenia, którą poprzedziła uroczysta msza polowa pod przewodnictwem biskupa polowego Wojska Polskiego ks. Józefa Gawliny z wygłoszonym kazaniem ks. Jana Brandysa wzięli udział m.in. przedstawiciele Prezydenta RP, gen. Aleksander Jerzy Narbut-Łuczyński, gen. Józef Ludwik Zając, wicewojewoda

153

śląski T. Saloni, oficerowie sztabu generalnego, władze miasta na czele z burmistrzem Wincentym Spaltensteinem oraz społeczeństwo Królewskiej Huty. Trzy lata później 2 czerwca 1937 roku odsłonięta została na budynku koszar przy wejściu głównym granitowa płyta z brązową tablicą pamiątkową poświęconą żołnierzom poległym w wojnie polsko – bolszewickiej 1918 - 1920 oraz poległym w powstaniu wolnego Śląska. Tablica, jak i postać młodzieńca została zniszczona wraz z wkroczeniem do Chorzowa wojsk niemieckich w 1939 roku. 15 II 1999 roku powołano „Komitet Honorowy Fundacji Tablicy Pamiątkowej i Odrestaurowania Pomnika Poległych Żołnierzy 75 Pułku Piechoty”, którego głównym celem było ufundowanie oraz odrestaurowanie pomnika i tablicy pamiątkowej. Do rekonstrukcji pomnika wybrana została poznańska firma artysty rzeźbiarza Roberta Sobocińskiego. Ceremonia rekonstrukcyjna wraz z odsłonięciem monumentu nastąpiła w dzień Święta Pułku oraz 80. rocznicy Bitwy Warszawskiej 2 VI 2000 roku przy udziale przedstawicieli Prezydenta RP, Wojska Polskiego, władz miasta, duchowieństwa z biskupem Gerardem Bernackim oraz społeczeństwa miasta. W czasie uroczystości w podstawę pomnika wmurowano urny z ziemią pochodzącą z mogił żołnierzy pułku poległych w okresie Wojny Obronnej 1939 roku.

Warto zobaczyć:

Zespół zabudowy wojskowej – dawny kompleks budynków koszarowych wzniesiono w latach 1932–1934 wg projektu inż. Witolda Czeczotta–Daniłowicza w stylu modernistycznym. Uroczyste jego oddanie użytku i poświęcenie nastąpiło w dniu święta pułkowego 2 VI 1934 r. Odsłonięto wówczas wspomniany powyżej pomnik poległych żołnierzy 75 Pułku Piechoty zwany potocznie „Pomnikiem Bytomiaka”. Pierwotnie obiekty przeznaczone były dla dowództwa stacjonującego w Chorzowie 75 Pułku Piechoty i II batalionu. Ponadto stacjonowały tutaj m.in. służby zwiadu konnego i pododdziały przeciw pancerne. Pod koniec 1939 r. w obiekcie tym stacjonowały niemieckie oddziały policji tzw. Schutzpolizei. Po II wojnie światowej obiekty były siedzibą różnych formacji Ludowego Wojska Polskiego m.in. piechoty i wojsk radiotechnicznych. Od 1996 r. przeniesiono tutaj z ul. H. Dąbrowskiego Wojskową Komendę Uzupełnień, która dzisiaj zajmuje pomieszczenia dawnego sztabu wojskowego z charakterystyczną bramą wjazdową. Obecnie większość zabudowań koszarowych wyburzono. Dwa największe obiekty będące dawnymi żołnierskimi kwaterami przekazano Uniwersytetowi Śląskiemu. W jednym (budynek od ul. 75 Pułku Piechoty) mieści Szkoła Zarządzania i archiwum uniwersyteckie, natomiast drugi jest akademickim kampusem. Warto w tym miejscu wspomnieć, że na terenie byłych koszar działa nowoczesne funkcjonalne centrum naukowo – dydaktyczne pod nazwą Śląskie Międzyuczelniane Centrum Edukacji i Badań Interdyscyplinarnych.

156

Raciborska – ulica w dzielnicy Chorzów II. Równoległa do ul. Kędzieżyńskiej. Wychodzi jako przedłużenie ul. Nomiarki i łączy się u zbiegu ul. Strzelców Bytomskich i ul. W. Styczyńskiego przy rondzie. Ulica zabudowana tylko w części starą zabudową. Dawniej rejon ten nazywany był kolonią graniczną „Wybłyszczowiec”, na terenie której mieszkało blisko tysiąc osób. Nazwa nawiązuje do miasta Racibórz leżącego w Kotlinie Raciborskiej, nad rzeką Odrą.

Racjonalizatorów – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Przecznica ul. St. Batorego tuż przy ogrodzeniu Huty Batory. Nazwa odnosi się do osób, które podejmowały, zwłaszcza w okresie PRL-u usprawnień w procesie produkcji, bezpieczeństwie pracy, czy oszczędności czasu pracy poprzez wdrażanie nowych rozwiązań patentowych. Racjonalizator otrzymywał wówczas specjalne świadectwo racjonalizatorskie dla swojego projektu i niewielką gratyfikację finansową lub rzeczową.

Warto zobaczyć:

Zespół zabudowy patronackiej – wzniesiony dla robotników i urzędników huty „Bismarcka” na przełomie XIX i XX wieku. Wzniesiono wówczas 6 budynków robotniczych wielorodzinnych, wolnostojących z tradycyjnej cegły licówki, nietynkowane z zastosowaniem tzw. muru pruskiego, jedno i dwupiętrowe składające się zazwyczaj z jednego pokoju z kuchnią bez zaplecza sanitarnego, które w późniejszym okresie tworzono jako dobudówki z wejściami od klatki schodowej na półpiętrze. W 1909 r. pod numerem 6 i 8 wybudowano dwa domy typu podmiejskiej willi dla pracowników administracyjnych huty. Budynki wzniesiono w stylu modernistycznym wg projektu Ignatza Grünefelda. W tym jednopiętrowym budynku z mieszkalnym poddaszem nakrytym mansardowym dachem znajdowały się po jednym mieszkaniu na każdej kondygnacji, w skład którego wchodziły m.in. pokój jadalny, salon, pokój dzienny i trzy sypialnie. Ponadto były tu altany, spiżarnie, łazienki i ubikacje oraz pokoje dla służby.

Tablica pamiątkowa – zamontowana jest na murze okalającym hutę „Batory”, a poświęcona zamordowanym w tym miejscu w nocy z 24 na 25 stycznia 1945 r. przez hitlerowców siedmiu jeńców obozu pracy przymusowej, trzem niezidentyfikowanym chłopcom oraz 21-letniego mieszkańca Świętochłowic-Jerzego Tlołki. Prostokątna metalowa tablica odsłonięta została w tym miejscu 13 V 1981 r.

Racławicka – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum i Chorzów Batory. Biegnie od skrzyżowania z ul. Górniczą oraz ul. Hajducką. Później dochodzi do al. Bojowników o Wolność i Demokrację. Przecinają ją ul. Sportowa i ul. Trzyniecka. W okolicy ul. Sportowej przechodzi wiaduktem nad trasą DTŚ. Stoją przy niej 4-kondygnacyjne bloki mieszkalne wzniesione w 2 połowie lat 60-tych ubiegłego wieku. Nazwa ulicy nawiązuje do zwycięskiej bitwy stoczonej pod Racławicami 4 IV 1794 r. pomiędzy wojskiem polskim pod wodzą Tadeusza Kościuszki a wojskami rosyjskimi pod dowództwem gen. Aleksandra Tormasowa. Racławice to wieś leżąca obecnie na terenie województwa małopolskiego.

Ratuszowa – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Prostopadła do al. Bojowników o Wolność

157

i Demokracji. Łączy się z ul. Trzyniecką. Nazwa nawiązuje do stojącego w jej początków budynku dawnego ratusza.

Warto zobaczyć:

Budynek dawnego Ratusza gminnego Wielkich Hajduk (dzisiaj dzielnica Chorzów Batory) - położony tuż przy korycie rzeki Rawy oddano do użytku w listopadzie 1911 roku. Jest to budynek murowany z cegły, tynkowany, wykazujący cechy stylu neobarokowego. Założony na planie litery, „U”, czyli na schemacie tradycyjnego planu pałacowego w skład, którego wchodzą dwa skrzydła boczne i część środkowa z klatką schodową na osi. Budynek wzniesiony na użytkowym cokole posiada trzy kondygnacje, nakryty jest wielopołaciowym łamanym dachem z umieszczoną centralnie wieloboczną wieżyczką widokową. Fasada budynku jest symetryczna z trzema płaskimi ryzalitami. Ryzality boczne są jednoosiowe, natomiast ryzalit części centralnej trzyosiowy z portykiem. Portyk to dwie kolumny ustawione na cokołach z pseudo jońskimi głowicami. Kolumny podtrzymują belkowanie podstawy balkonu na drugiej kondygnacji. Ryzality drugiej i trzeciej kondygnacji dekorowane są lizenami i ćwierć pilastrami o pseudo jońskich głowicach. Okna wysokiego parteru mają zamknięcie łukowe z dekoracyjnym okratowaniem, natomiast okna pozostałych kondygnacji są prostokątne osadzone w obramowaniach dekoracyjnych z tzw. uszakami. Każda z trzech osi środkowego ryzalitu w części dachowej posiada lukarnę, pomiędzy którymi ustawione są cztery kamienne dekorowane wazony. Boczne elewacje mają niesymetryczne kompozycje z wykuszami, balkonami oraz bocznymi klatkami schodowymi. W części dachowej również znajdują się lukarny. W budynku tym do 1998 roku mieściła się Miejska Komenda Milicji Obywatelskiej (od roku 1989 Miejska Komenda Policji), która przeniosła się do zmodernizowanego budynku przy ul. Legnickiej w Chorzowie Starym. Od chwili opuszczenia budynku przez policję budynek stoi pusty i niszczeje na naszych oczach a jego dawne piękno z dnia na dzień odchodzi w zapomnienie. Dla niektórych obywateli naszego miasta budynek ten kojarzy się z wielogodzinnymi kolejkami w oczekiwaniu na załatwienie i otrzymanie upragnionego paszportu, który w czasach PRL-u był bardzo cennym dokumentem. Wejście do Wydziału Paszportowego znajdowało się w prawym skrzydle budynku. Na elewacji frontowej budynku po prawej stronie przyziemia wmurowana jest prostokątna tablica pamiątkowa poświęcona sześciu Powstańcom Śląskim, którzy zginęli w tym miejscu 22 VIII 1920 roku podczas II Powstania Śląskiego. Byli to: Franciszek Brzowski, Florian Simon, Piotr Szymała, Jan Wilk, Teodor Nowok i Józef Szlauer. Warto w tym miejscu wspomnieć, że na placu między obecnym budynkiem mieszkalnym od strony ul. Armii Krajowej a budynkiem poczty z 1913 roku mniej więcej naprzeciw ratusza znajdował się pomnik „Grób nieznanego żołnierza”, który stał w tym miejscu w latach 1927 - 1939. Warto wspomnieć, że budynek był bardzo precyzyjnie zaprojektowany. W pomieszczeniach piwnicy prócz pomieszczeń kotłowni były dwa mieszkania dwu i trójpokojowe z kuchnią, ubikacje oraz pomieszczenia policyjne wraz z celami dla aresztantów. Na parterze były pomieszczenia kasy z ogniotrwałym sejfem, biuro meldunkowe, pokoje gońców, pisarza i księgowości oraz biura policyjne. Natomiast pierwsze piętro zajmowane były przez agendy urzędu gminnego, zaś druga kondygnacja zajęta była przez mieszkanie naczelnika gminy, reprezentacyjną sale posiedzeń. Klatka schodowa zdobiona była licowaną okładziną ceramiczną, a na korytarzu stała zdobiona przyścienna ceramiczna fontanna. Gabinety i pokoje biurowe zabudowane były szafami wnękowymi, a także marmurowe kominki i zdobione sztukaterią sufity. Sala posiedzeń zdobiona była trzema oknami wypełnionymi witrażami z herbami. Budynek wpisany do rejestru zabytków woj. śląskiego.

158

Budynek poczty – wzniesiony jako narożny budynek w 1913 r. w styl modernistycznym z elementami secesyjnymi. Jest to budynek murowany, tynkowany, jednopiętrowy z usługową częścią parteru. W narożu budynek dekorowany jest charakterystycznym okrągłym wykuszem zakończonym wieżyczką, pod którym znajduje się wejście do wnętrza pocztowej sali obsługi klienta.

Budynek szkolny przy nr 20 – wzniesiony w tradycyjnej technice, z cegły licówki, nietynkowany, na planie wydłużonego prostokąta z wysokim użytkowym podpiwniczeniu, trójkondygnacyjny, nakryty dwuspadowym dachem. Przy budynku głównym stoi niższy dwupiętrowy również wykonany w tradycyjnej technice. W latach 1922 – 1939 w budynku tym stacjonował III batalion 75 Pułku Piechoty. Działała tu również strzelnica, która później przeniesiona została do nowego obiektu zlokalizowanego na terenie Ośrodka Harcerskiego w Parku Śląskim. We wrześniu 2004 r. przy szkole oddano do użytku nowoczesną salę gimnastyczną.

Redena Fryderyka Wilhelma – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Jest równoległą do ul. I. Paderewskiego. Nadanie nazwy 2013 r. Obecnie prowadzi się inwestycję budowy nowych domów mieszkalnych niskiej zabudowy jedno i wielorodzinnych.

Reden Fryderyk Wilhelm von – (23 III 1752 Hameln w Dolnej Saksonii – 3 VII 1815 Bukowiec u podnóża Rudaw Janowickich). Pochodził z rodziny o bogatych tradycjach górniczych a decydującą rolę w ukształtowaniu i karierze w przemyśle pruskim odegrał jego wuj Fryderyk Anton von Heinitz (1725 - 1802), który był ministrem pruskiego Departamentu Górnictwa i Hutnictwa. W roku 1779 Reden zostaje dyrektorem Wyższego Urzędu Górniczego we Wrocławiu a po śmierci Heinitza w 1802 roku kieruje Departamentem Górnictwa i Hutnictwa. Od 1803 roku sprawuje ten urząd w randze ministra. W 1786 roku z rąk króla pruskiego i elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma II (1744 - 1797) otrzymuje tytuł hrabiowski. Górny Śląsk zawdzięcza Redenowi rozwój przemysłu i wielkie ożywienie gospodarcze. Z jego inicjatywy wybudowano kopalnię rud w okolicy Tarnowskich Gór oraz hutę Fryderyk, w Zabrzu kopalnię węgla kamiennego „Luiza”, kopalnię węgla kamiennego i hutę „Król”, które dały początek wpierw osadzie a później miastu Królewska Huta (dzisiejszy Chorzów). Wraz z Johnem Baildonem (1772 - 1846) założył odlewnię żelaza w Gliwicach (obecne Gliwickie Zakłady Urządzeń Technicznych). W chwili pokonania Prus przez Francję w wojnie z lat 1806-1807 Reden pozostający na swym urzędzie złożył Napoleonowi I Bonaparte przysięgę na wierność, za co po zawarciu pokoju w Tylży 9 VII 1807 roku został uznany za zdrajcę i pozbawiony stanowiska oraz prawa do emerytury. Jeszcze w 1802 roku w wieku 50 lat zawarł związek małżeński z Fryderyką Reidesel zu Eisenach (1744 - 1854), z którą do śmierci mieszkał w swoim majątku w Bukowcu koło Kowar (Sudety). Tam też bezpotomnie zmarł i pochowany został w krypcie na terenie swego majątku.

Reja Mikołaja – ulica w dzielnicy Chorzów Batory na tzw. Starym Osiedlu sąsiadująca z ul. A. Asnyka i ul. Odrodzenia. Nazwa nadana wraz z budową osiedla w 1956 r.

Rej Mikołaj – (4 II 1505 Żurawina koło Halicza – 8 IX lub 4 X 1569 prawdopodobnie w Rejowcu) – pierwszy wybitny pisarz epoki odrodzenia piszący w języku polskim, zwany ojcem literatury polskiej. Był zwolennikiem reformacji i programu ścisłego rygorystycznego

159

przestrzegania i egzekwowania prawa. Piórem walczył z przywarami szlachty polskiej, nauczyciel i wychowawca szlachty. Do najbardziej znanych jego utworów należą: Krótka rozprawa między … Panem, Wójtem i Plebanem, Żywot człowieka poczciwego, Zwierciadło. Pisał również epigramaty i fraszki.

Rejtana Tadeusza – w dzielnicy Chorzów Stary w sąsiedztwie ul. Kadeckiej i ul. Słowiańskiej.

Rejtan Tadeusz – (20 VIII 1742 Hruszówka – 8 VIII 1780 Hruszówka) – właściwe nazwisko Reytan, poseł nowogrodzki, podczas sejmu rozbiorowego z 1773 r. wsławił się niezłomnym stanowiskiem sprzeciwu wobec rozbioru Polski, uczestnik konfederacji barskiej. Zmarł śmiercią samobójczą.

Reymonta Władysława – ulica w dzielnicy Chorzów II. Prostopadła ul. W. Styczyńskiego opada po stoku w kierunku ul. Wandy, a dalej ul. Bocznej. Do niedawna ulica łączyła się na skrzyżowaniu z ul. 75 Pułku Piechoty i ul. Żołnierzy Września. Obecnie odcinkowi od ul. Wandy do ul. 75 Pułku Piechoty patronuje ks. prałat K. Szweda. Ulica w części zabudowana budownictwem blokowym z lat 70. Ubiegłego.

Reymont Władysław Stanisław – (7 V 1867 Kobiele Wielkie koło Radomska – 5 XII 1925 Warszawa) właściwe nazwisko Rejment - pisarz powieści obyczajowych, noweli i reportaży okresu młodopolskiego. Największym dziełem jego życia jest czteroczęściowa powieść Chłopi, opisująca życie chłopów wsi mazowieckiej. Powieść ta przyniosła mu w 1924 r. literacką nagrodę Nobla. Do innych znanych utworów należą: Ziemia obiecana pokazująca życie kapitalistycznego środowiska Łodzi, trylogia historyczna Rok 1794, powieści obyczajowe Komediantka, czy Fermenty.

Rębaczy – ulica w dzielnicy Chorzów Stary (Maciejkowice). Biegnie od połączenia z ul. Legnicką do ul. Głównej. Nazwa nawiązuje do grupy pracowników kopalnianych, którzy bezpośrednio pracują przy wydobyciu węgla kamiennego na tzw. przodku chodnika kopalnianego. Dawniej ich praca polegała na ręcznym wydobyciu węgla jedynie przy pomocy kilofa.

Rodziewiczówny Marii – ulica w dzielnicy Chorzów Stary. Łączy Plac św. Jana z ul. M. Skłodowskiej-Curie.

Rodziewiczówna Maria – (2 II 1863 Pieniuha koło Grodna – 19 XI 1944 Żelazna koło Skierniewic) – pseudonimy: Żmogas, Maro, Weryho, pisarka powieści i nowel poruszających głównie tematy z życia ziemiaństwa i ludności zamieszkujących kresy północno – wschodnie. Najbardziej znane jej utwory to: Straszny dziadunio, Dewajtis, Szary Proch, Kwiat Lotosu, Wrzos, Atma, czy Lato leśnych ludzi. Aktywnie działała również w wielu organizacjach kobiecych swego okresu.

160

Rodzinna – ulica w dzielnicy Chorzów II (Pnioki). Zlokalizowana jest na terenie osiedla „Tęczowego”, które swym wyglądem przypomina wygiętą tęczę (otwarty okręg).

Rodziny Oswaldów – ulica w dzielnicy Chorzów II. Leży na terenie osiedla mieszkaniowego znajdującego się na granicy Chorzowa z Bytomiem Łagiewnikami w rejonie ul. Łagiewnickiej. Ulica obiega kołowo zlokalizowane tam budynki osiedla mieszkaniowego wzniesionego w latach 1990-1992. Nazwa pochodzi od bohaterskiej rodziny Oswaldów, w skład której wchodzili czterej bracia: Jan, Paweł, Kurt i Józef oraz ich ojciec Jana, powstaniec śląski. Jego synowie jako harcerze brali udział w walkach obronnych we wrześniu 1939 r., zostali aresztowani i po okrutnych torturach zamordowani.

Roosvelta Franklina – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Przecznica ul. M. Konopnickiej.

Roosvelt Franklin Delano – (30 I 1882 Hyde Park w stanie Nowy Jork – 12 IV 1945 Warm Springs w stanie Gorgia) – amerykański mąż stanu, polityk, 32 prezydent Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej w latach 1933 – 1945 (wybierany na ten urząd czterokrotnie) i jest jedynym w historii prezydentem pełniącym tę funkcję więcej niż obowiązujące po wprowadzeniu do Konstytucji w 1951 r. XXII Poprawki, która ograniczyła prezydenturę do dwóch kadencji. Dzieciństwo i wczesną młodość spędził na licznych podróżach do Europy, przez co nie uczęszczał do szkoły kształcąc się przy pomocy prywatnych nauczycieli. W 1904 r. ukończył studia prawnicze na Uniwersytecie Harvarda, a następnie kontynuował naukę na Columbia University, których jednak nie ukończył. Następnie podjął praktykę prawniczą, która trwała do 1911 r. Później zaangażował się w działalność polityczną i z ramienia Partii Demokratycznej w latach 1910 – 1913 otrzymał mandat senatora stanu Nowy Jork. Za prezydentury Woodrowa Wilsona pełnił funkcję asystenta sekretarza marynarki, którą pełnił do 1920 r. W latach 1920 – 1928 był zatrudniony w firmie ubezpieczeniowej i jednocześnie prowadził własną firmę prawniczą. W 1921 r. w skutek uaktywnienia się choroby „polio” uległ paraliżowi i od tego czasu poruszał się na wózku inwalidzkim, gdyż stracił władzę w nogach. Inwalidztwo nie ograniczyło jego pracy politycznej bowiem w 1932 r. wziął udział w wyborach prezydenckich, które wygrał zostając zaprzysiężony na urząd prezydenta 4 III 1933 r. zostając prezydentem jak już wspomniano wyżej przez kolejne trzy kadencje. Najważniejszymi kadencjami w jego służbie były czasy II wojny światowej. Początkowo jego polityka zagraniczna wobec wojny była skrajnie izolacyjna, ale w późniejszym okresie podjął współpracę z Wielką Brytanią. W polityce ze Związkiem Radzieckim zarzucano mu zbytnią uległość wobec Józefa Stalina. Był uczestnikiem spotkań wielkiej trójki (USA – Wielka Brytania – ZSRR) w Teheranie (1943) i w Jałcie (1945).

Rostka Józefa (dr) – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście). Krótka przecznica biegnąca od ul. H. Sienkiewicza i dochodząca do Placu Dworcowego.

Rostek Józef – (15 I 1859 Wojnowice pod Raciborzem – 23 I 1929 Katowice) – lekarz pochodzący z chłopskiej rodziny, działacz narodowy i społeczny związany z ziemią raciborską. Studia medyczne ukończył w 1885 r. we Wrocławiu a doktor z medycyny uzyskał w jeszcze w tym samym roku w Lipsku. Specjalizował się w medycynie ogólnej i ginekologii. Po studiach osiedlił

161

się w Raciborzu. Praktykował również w szpitalach w Królewskiej Hucie, Krakowie, czy Dreźnie. Z jego inicjatywy w 1880 r. powstało we Wrocławiu Towarzystwo Górnośląskie, a w 1888 założyciel w Raciborzu Towarzystwa Polsko – Górnośląskiego, którego celem było propagowanie dorobku kultury i tradycji polskiej. Był pierwszym redaktorem „Nowin Raciborskich”, które wydawał od 1889 r., a w 1911 r. założył „Gazetę Ludową” wychodzącą w Katowicach. W 1886 zorganizował w Raciborzu polską księgarnię. Zainicjował w 1891 r. powstanie Śląskiego Towarzystwa Pomocy Nauk skierowanego zwłaszcza do młodzieży. Po odzyskaniu niepodległości podjął pracę w Ministerstwie Zdrowia Publicznego, a od 1922 r. powierzono mu kierowanie Wydziałem Zdrowia Publicznego w Śląskim Urzędzie Wojewódzkim w Katowicach. Pochowany został w Katowicach na cmentarzu przy ul. Francuskiej.

Warto zobaczyć:

Budynek przy nr 2 – to pierwotnie trójkondygnacyjny budynek wzniesiony w 1938 r. na planie trójkąta jako siedziba Izby Skarbowej. W okresie okupacji hitlerowskiej miejsce działania niemieckiej tajnej policji politycznej III Rzeszy, Gestapo, gdzie okrutnie przesłuchiwano, maltretowano i mordowano więźniów. Zaświadcza o tym umieszczona na budynku specjalna tablica pamiątkowa. Po wojnie w budynku tym działała poradnia i laboratorium analiz medycznych. Obecnie w adaptowanym na potrzeby temidy budynku mieści się chorzowski Sąd Rejonowy.

Rozbarska – ulica w dzielnicy Chorzów Stary (Maciejkowice). Jest prostopadłą do ul. Głównej a leży w sąsiedztwie ul. Antoniowskiej i ul. Poprzecznej. Nazwa nawiązuje do jednej z dzielnic Bytomia – Rozbarku.

Różana – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Zlokalizowana jest na osiedlu mieszkaniowym „Różanka”, wznoszonym w latach 70. XX wieku. Nazwa nawiązuje do położonego przy osiedlu Parku „Róż”.

Różana (al.) – aleja na terenie Parku Śląskiego (WPKiW) prowadzi nas od al. Głównej do Dyrekcji Parku, a dalej koło Rosarium dochodząc do Promenady gen. J. Ziętka. Nazwa nawiązuje do ogrodu różanego tzw. Rosarium na terenie którego rosną różne gatunki róż. Obiekt zrealizowano w latach 1964–1965 wg projektów prof. Władysława Niemirskiego. Ogród ma ok. 7 ha powierzchni, gdzie nasadzonych jest ok. 300 odmian róż. Na terenie ogrodu ustawiona jest również specjalna rzeźba - ławeczka z przedstawieniem Karolinki i Karlika oraz siedzącego na oparciu gołębia. Autorem odsłoniętej 16 IX 2005 r. rzeźby jest artysta rzeźbiarz Robert Sobociński.

Rycerska – ulica w dzielnicy Chorzów Stary. Prostopadła przecznica ul. T. Kościuszki. Przy ulicy stoją dwa bloki mieszkalne wzniesione w 1971 i 1972 r. Nazwa nawiązuje do starych rycerskich tradycji Polski. Rycerzem była osoba posiadająca specjalny status społeczny, czyli zobowiązywała się do pełnienia służby wojskowej i do ochrony swego pana w zamian za nadawane mu liczne przywileje. Obowiązywał ich ponadto specjalny honorowy kodeks rycerski. Rycerstwo polskie w XIII i XIV wieku przekształciło się w szlachtę.

162

Rymera Józefa – ulica w dzielnicy Chorzów II. Równoległa do ul. Krzyżowej. Łączy ul. P. Domka z ul. św. Pawła.

Rymer Józef – (9 II 1882 Zabełków koło Raciborza – 5 XII 1922 Katowice) – z zawodu górnik, działacz narodowy polskich organizacji na Śląsku i za granicą. Pracował w Polskim Komisariacie Plebiscytowym, powstałym w lutym 1920 r. Przywódca górnośląskiego Narodowego Stronnictwa Robotniczego, od 1918 r. członek Naczelnej Rady Ludowej. Uczestnik III powstania śląskiego. W 1922 r. został pierwszym wojewodą śląskim. Ponadto był posłem na Sejm Ustawodawczy RP.

Rynek (pl.) – plac w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście) wyznaczony został już w 1866 r. i wtedy też zabudowywany przez lata zmieniał swoje oblicze. Dzisiaj częściowo zabudowany kamienicami mieszczańskimi z końca XIX i początku XX wieku oraz budynkiem Ratusza. Ta centralnie leżąca część miasta zmieniona została w latach 70. ubiegłego wieku wraz z budową wiaduktu – estakady biegnącej nad dawnym rynkiem miasta. W związku z tą budową wyburzono znaczną część zabudowy mieszkaniowej. Obecnie trwają prace związane z rewitalizacją Rynku. Do czasu oddania do użytku w 1905 r. Hali Targowej był miejscem targów i jarmarków.

Warto zobaczyć:

Budynek Urzędu Miasta – pierwotny budynek ratusza wzniesiony został wg projektu Benno Groetschela. Budowę rozpoczęto wmurowaniem kamienia węgielnego 15 III 1874 r. Prace przy budowie trwały do 1876 roku. Wzniesiono wówczas budynek w stylu historycznym z elementami neorenesansowymi i manierystycznymi posiadający środkowy trzyosiowy ryzalit, w którym zlokalizowane było wejście główne z reprezentacyjnym portalem trójarkadowym oraz trzy ozdobne okna dwukondygnacyjnej reprezentacyjnej sali posiedzeń. Nad ryzalitem umieszczony był dekorowany szczyt z zegarem i herbem miasta. Budynek ratusza w latach 1909 i 1918 poddany został małym przeróbkom wewnętrznym. Natomiast w latach 1927 - 1929 ratusz został gruntownie przebudowany i rozbudowany według projektów inż. Karola Szayera i Witolda Eysymontta z Katowic. W pierwszej kolejności w roku 1927 dobudowano skrzydło ratusza od strony ul. Jagiellońskiej wraz z narożną wieżą z zegarem (wysokość 36,63 m) i herbem miasta, w której znajduje się wejście główne do budynku dekorowane pasem o motywie zębatym. Zmieniono wówczas całkowicie pierwotny ratusz nadając mu surowy i prosty styl funkcjonalizmu w duchu modnego wówczas modernizmu. Od strony ulicy Jagiellońskiej znajduje się wejście boczne z portalem, nad którym znajduje się cofnięty balkonik z potrójnym oknem, flankowanym dwoma monumentalnymi kolumnami. W roku 1941 w strefie poddasza nadbudowano dodatkowe piętro, które w 1959 r. adaptowane zostało na cele biurowe. Powierzchnia użytkowa budynku ma 10 732 m3 wraz pomieszczeniami piwnicznymi i w jej skład wchodzi 440 pokoi wraz z ubikacjami. Obecnie na uwagę zasługują trzy wysmukłe podzielone na 18 pól okna sali posiedzeń Rady Miasta, w których zamontowane są witraże z lata 30-tych XX wieku autorstwa Jana Piaseckiego (1905 - 1973) z Poznania. Przedstawiają one alegorie hutnictwa(prawy), przemysłu i handlu (środkowy) oraz górnictwa (lewy). Trzy witraże w klatce schodowej od strony ul. Jagiellońskiej z przedstawieniami: górnika, hutnika i chemika. Wieża ratusza zdobiona jest herbem miasta o wymiarach 2,70 x 2,50 m wykonanym w 1969 r. przez chorzowianina Brunona Koźlika, który od 1998 r. jest wykonany w kolorach i podświetlany. Podświetlane są również dwie tarcze zegara o średnicy 3 m, wykonanego w 1932

163

r. Od sierpnia 1998 r. o godz. 12:00 z wieży ratusza rozlega się hejnał miasta skomponowany przez Macieja i Tomasza Kałwaków. Wieża udostępniana jest do zwiedzania, gdyż na wysokości 28 metrów wykonany jest taras widokowy. Natomiast nad wejściem w tzw. świetliku portalu znajduje się witraż z 1994 r. autorstwa R. Mysiakowskiego z Gliwic przedstawiający herb miasta na tle chorzowskiej wieży poczty głównej, kominów hutniczych, zabudowań Placu św. Jana oraz estakady. Po lewej stronie od wejścia głównego na ścianie znajduje się tablica upamiętniająca Józefa Korola (1900 - 1940), który był m.in. dyrektorem biur chorzowskiego Magistratu, uczestnikiem III Powstania Śląskiego, zamordowany przez gestapo w Wiśle Jaworniku. Budynek Ratusza 19 I 2010 r. wpisany został do rejestru zabytków województwa śląskiego.

Mieszkanie w kamienicy przy nr 7 – kamienica powstała w XIX wieku po północnej stronie Rynku. Na jej pierwszym piętrze mamy zajmującą całą powierzchnię piętra mieszkanie z zachowanym pierwotnym wystrojem powstałym prawdopodobnie w 1915 r. W skład mieszkania wchodzi salon - hol wykończony w drewnie z zabudowaną zdobioną masywną meblościanką, kanapami i kominkiem. Później przejść możemy do pokoju tzw. czerwonego - ciepłego (ściany malowane na czerwono) i pokoju niebieskiego – zimnego (ściany malowane na niebiesko). Kolory ścian nawiązują symbolicznie do walki dwóch żywiołów: wody z ogniem. Z salonu przejść można do tzw. ogródka zimowego, której jest specjalnie wydzielonym pomieszczeniem ozdobionym kilkoma witrażami, w tym witrażu z przedstawieniem tzw. żelaznorękiego rycerza niemieckiego Goetza von Berlichingera. Jest on uważany za symbol wiernego najemnika, który podczas walki stracił rękę i w miejsce brakującej przyczepił sobie zrobioną ze stali kontynuując dalszą walkę. Ponadto mieszkanie ozdobione jest w specjalne zdobienia ścienne - sztukaterię, posadzki, ceramikę, ornamentowe klamki, grzejniki z zaworami, a także w gustowny kuty wodopój. Mieszkanie wpisane zostało do rejestru zabytków.

Ryszki Józefa – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Klimzowiec). Stanowi przecznicę ul. J. Gałeczki biegnącą od małego ronda i opadającą lekko do ul. Hajduckiej. Ulica powstała wraz z budową osiedla mieszkaniowego z lat 70. i 80. ubiegłego wieku, a później zabudowy ul. J. Grządziela, ul. R. Domina. Powstał wówczas tzw. łamaniec – duży blok mieszkalny, w którym swoje lokum znalazło ponad 300 rodzin.

Ryszka Józef – (14 II 1920 Katowice Szopienice – prawdopodobnie 17 XI 1943 Warszawa) – pseudonim „Szczepon”, „Gizd”, harcerz z chorzowskiej XIII Drużyny im. Stefana Rogozińskiego , poeta, działacz konspiracyjny. Działał również w ruchu oświatowo – teatralnym Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej i w Oddziałach Młodzieży Powstańczej. W kampanii wrześniowej 1939 r. początkowo włączył się do walki o Chorzów, ale szybko wraz z rodziną musiał opuścić miasto. Jesienią 1939 r. przymusowo wywieziony na roboty do Niemiec. W drugiej połowie 1940 r. udaje mu się zbiec z obozu pracy i przedostać się do Radomia, skąd pod koniec 1942 r. przenosi się do Warszawy, gdzie włącza się w działalność konspiracyjną stolicy. Ryszka parał się również twórczością literacką pisząc utwór sceniczny (Imieniny Ziuka), wiersze, fraszki i poemat (930 km na kajaku. Wędrówka kajakowa zastępu od 19 VI do 17 VII 1937. Chorzów – Gdynia. Opisał druh Ryszka Józef, rysował druh Mazurek Józef). Przed wojną powstał jego utwór patriotyczny Mogiły na obczyźnie, a w czasie wojny jego najcenniejsze utwory poetyckie: My ślązoki, Pan Bóczek Śląski, Prziszeł czas. Aresztowany przez gestapo w ulicznej łapance 14 X 1943 r. , osadzony na Pawiaku, a kilka dni później rozstrzelany. Nie znana jest dokładna data i miejsce egzekucji oraz pochówku.

166

Sadowa – ulica w dzielnicy Chorzów II zlokalizowana na terenie osiedla „Pod Arkadami” w sąsiedztwie ul. Kwiatowej i ul. Miłej. Nazwa nawiązuje do mini sadów tworzonych w przydomowych ogrodach.

Samarzewskiego Wojciecha – ulica w dzielnicy Chorzów II (Pnioki). Równoległa do ul. Opolskiej łącząca ul. Mariańską z ul. Tęczową. Ulica zabudowana szeregowo ustawionymi domkami jednorodzinnymi z małymi przyległymi do nich ogródkami. Nazwana nadana w 1979 r.

Samarzewski Wojciech – (13 IV 1876 Skalmierzyce w pow. Ostrów Wielkopolski – 2 X 1966 Zabrze) – krawiec, nauczyciel zawodu, wydawca czasopism związanych z krawiectwem, publicysta, działacz narodowy i społeczny na Śląsku. Nauki pobierał w rodzinnym Ostrowie Wielkopolskim i Poznaniu, gdzie w 1895 r. uzyskał dyplom czeladniczy. W 1899 r. osiedlił się w Królewskiej Hucie (dzisiaj Chorzów), gdzie założył swój zakład krawiecki. Egzamin mistrzowski złożył 2 X 1901 r. Zaangażowany w działalność wielu stowarzyszeń kulturalno – narodowych m.in. w Towarzystwie Młodzieży Polskiej, Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół”, Kółka Towarzyskiego. W dziedzinie gospodarczej zaangażowany był w działalność Banku Ludowego w Królewskiej Hucie, Towarzystwa Górnośląskich Przemysłowców. Był założycielem w 1909 r. jedynego na Śląsku polskiego stowarzyszenia rzemieślniczego pn. Towarzystwo Samodzielnych Polskich Krawców. W latach I wojny światowej służył w armii niemieckiej walcząc m.in. pod Verdun. W okresie plebiscytu i międzywojnia zaangażowany ponownie w działalność społeczno – narodową. Założył w 1919 r. Spółdzielnię Krawiecką „Byt”, a potem Spółdzielnię Spożywców. Był jednym z głównych organizatorów i członkiem pierwszego Zarządu Śląskiego Związku Samodzielnych Rzemieślników. Organizował na terenie całej Polski kursy kroju i szycia. Był niekwestionowanym autorytetem ekspertem kroju i form ubioru. Członek Komisji Egzaminacyjnej przy Izbie Rzemieślniczej w Katowicach. Wydawał specjalistyczne pismo „Odzież” oraz specjalistyczne podręczniki dla krawców. Zmarł w Zabrzu, pochowany został na cmentarzu parafialnym św. Jadwigi Śląskiej w Chorzowie. Na kaplicy cmentarnej, cmentarza parafialnego św. Jadwigi Śląskiej 13 X 2001 r. z inicjatywy Stowarzyszenia Miłośników Chorzowa im. Juliusza Ligonia odsłonięto tablicę jemu poświęconą. Autorem płaskorzeźbionej tablicy jest artysta Gerard Grzywaczyk. Na tablicy mamy wizerunek Samarzewskiego oraz inskrypcję: „W pobliżu tej kaplicy został pochowany Wojciech Samarzewski 13.04.1876 – 02.11.1966, chorzowski mistrz krawiecki zasłużony działacz społeczno – narodowy.

Sawickiej Hanki – w dzielnicy Chorzów Batory zlokalizowana na terenie Starego Osiedla w sąsiedztwie ul. A. Asnyka i ul. St. Staszica.

Sawicka Hanna – (19 XII 1917 Kraków – 18 III 1943 Warszawa) – właściwe nazwisko Szapiro. Działaczka ruchu młodzieżowego w czasie okupacji hitlerowskiej. We wrześniu 1939 r. brała udział w obronie Warszawy. Współzałożycielka Związku Walki Młodych. Ranna podczas jednej z walk ulicznych , zmarła w więzieniu na Pawiaku.

Sądowa – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście). Obecnie króciutka uliczka

167

odchodząca od ul. Powstańców i wchodząca na teren Parku Hutniczego. Na narożu ulicy stoi budynek dawnego Hotelu Parkowego. Nazwa nawiązuje do stojącego w miejscu dzisiejszego parkingu i podjazdu na estakadę budynku chorzowskiego sądu i aresztu śledczego, który wyburzony został w latach 60. XX wieku w związku z dużymi szkodami górniczymi.

Sąsiedzka – ulica w dzielnicy Chorzów II (Pnioki). Przecznica ul. Tęczowej prowadząca do szeregowych zabudowań domków jednorodzinnych.

Sempołowskiej Stefanii – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Zlokalizowana jest na Starym Osiedlu w sąsiedztwie ul. St. Staszica. Jest przecznicą łączącą ul. Odrodzenia z ul. Obrońców Chorzowa. Nazwa obowiązuje od 1956 r.

Sempołowska Stefania – (1 X 1870 Poleniusz pod Kostrzyniem – 31 I 1944 Warszawa) – działaczka społeczna i oświatowa, pedagog, publicystka, obrończyni praw dziecka. Znana z organizacji tajnego ruchu oświatowego i udzielaniu pomocy więźniom politycznym. Była redaktorem pism dla dzieci i młodzieży. Napisała szereg książek o tematyce społecznej i historyczno – krajoznawczej. Do najbardziej znanej należy powieść dla młodzieży Na ratunek.

Siemianowicka – ulica w dzielnicy Chorzów Stary. Jedna z dłuższych ulic miasta biegnie od zbiegu z ul. J. Kasprowicza łącząc się na tzw. Krajcoku z ul. Bożogrobców i ul. Mazurską a następnie dochodząc do zbiegu ul. Bytkowskiej, ul. Telewizyjnej i ul. Wróblewskiego na granicy z miastami Katowice i Siemianowice Śląskie na tzw. Bytkowie. Ulica ta powstała już w 1834 r. Połączyła wówczas Królewską Hutę z Węzłowcem a dalej z Katowicami i zaczynała się od stojącej przy niej gospodzie (Königshütter Gasthaus). Nazwa odnosi się do dzisiejszego miasta Siemianowice Śląskie, do którego między innymi prowadzi. Potocznie o tej ulicy mówi się „Zandka”, gdyż prowadziła ona do szybu piaskowni „Sandgrube”, której wyrobiska były na granicy Chorzowa i Siemianowic Śląskich.

Budynek Starochorzowskiego Domu Kultury przy nr 59 –wzniesiony w 1904 r. w stylu historycznym z elementami neoromańskimi wg projektu Franciszka Wieczorka. Pierwotnie dom ten był gospodą, do której w późniejszym czasie dobudowano scenę i założono w nim Katolicki Dom Związkowy. W latach 1948 – 1994 r. w budynku tym działał Zakładowy Dom Kultury „Azoty”. Warto zobaczyć w dużej sali widowiskowej ogromnych rozmiarów żyrandol wykazujący cechy secesji. Budynek wpisany do rejestru zabytków województwa śląskiego.

Kolumna Maryjna - zwana potocznie Panienką zlokalizowana jest u zbiegu trzech ulic Siemianowickiej, ul. Kasprowicza oraz ul. Szczęść Boże. Stoi ona na niewielkim trójkątnym skwerku w otoczeniu wysokich kasztanowców i jest wygrodzona kutym metalowym ogrodzeniem. Ufundowana została przez miejscową rodzinę Szafrańców w roku 1870. Kolumna wykonana z piaskowca składa się z prostopadłościennego cokołu, na którym ustawiona jest gładka kolumna z pierścieniową bazą i kompozytową głowicą z narożnymi wolutkami i główkami anielskimi. Na szczycie kolumny ustawiona jest pełnoplastyczna rzeźba Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej, zwanej również Królową Niebios i Ziemi.

168

Matka Boska stoi na kuli ziemskiej depcząc głowę węża, wyobrażenie szatana. Postać Matki Bożej odziana jest w długi drapowany płaszcz i suknię a nad głową widoczny jest wieniec z dwunastu gwiazd. Cokół pierwotnie posiadał tablicę inskrypcyjną, na której wyryty był napis: „Niepokalane poczęcie Twoje Boga Rodzicielko, sprawiło radość całemu światu”. Poza pozostałością żeliwnego uchwytu na kwiaty, czy lampkę brak jest napisów i dat. Tego typu przedstawienia Matki Bożej zwane inaczej Maria Immaculata związane są z nauką o Jej wolności od grzechu pierworodnego (niepokalane poczęcie) oraz zgodne jest z tekstem Apokalipsy według św. Jana 12,1. Warto w tym miejscu również wspomnieć, że obok kolumny ulicą Metalowców będącą przedłużeniem ulicy Siemianowickiej jeździł kiedyś wąskotorowy tramwaj, łącząc dzisiejszą dzielnicę Chorzów II z Chorzowem Starym. Linię zlikwidowano po II wojnie światowej wraz z rozbudową Huty Kościuszko.

Zespół szybu „Elżbieta” - jest obiektem zabytkowym wpisanym od 1981 r. na listę zabytków województwa śląskiego. Stoi przy ulicy Siemianowickiej tuż przy torach zlikwidowanej 31 grudnia roku linii tramwajowej nr 12 w kierunku na Siemianowice Śląskie Bytków. Jest to zespół budynków będących pozostałością wybudowanego w latach 1911 - 1912 szybu transportowego drewna i wentylacyjnego. Szyb stanowi jeden z wielu tego typu obiektów współpracujących z założoną w 1791 roku przez rząd Pruski kopalnią „Król” (z niem. Königsgrube), później KWK Polska Rejon Prezydent. Podobny szyb z 1911 roku pn. „Wanda” zlokalizowany był do 1978 roku przy ul. Katowickiej niedaleko byłych obiektów sportowych AKS . Po służbie w górnictwie funkcjonował w nim lokal gastronomiczny a później został rozebrany w związku z budową słynnej estakady przecinającej chorzowski Rynek i poszerzaniem drogi. Pierwotna nazwa kompleksu szybu „Elżbieta” to szyb „Meitzenschacht” (od nazwiska dawnego dyrektora kopalni „Król”, Volkmara Meitzena (1822 - 1900), który kierował kopalnią w latach 1856 - 1892). „Szyb Tomasz” (niem. Tomasschacht). Projektantem królewskohuckich szybów, jak i zabudowań kopalni Król był mistrz budowlany Hermann Tschentscher, syn Juliusa Tschentschera (1819 - 1895), znanego królewskohuckiego fotografa. Cały kompleks wyglądem przypomina mały zameczek. Powstał w stylu neogotyckim, wykazując cechy architektury obronnej z epoki średniowiecza. W jego skład wchodzi kilka budynków wolnostojących: okrągła wieża z budynkiem nadszybia i składem drewna, budynek maszyny wyciągowej i sprężarek oraz oddzielne budynki rozdzielni, szatni i portierni. Miał on głębokość prawie 189 metrów i średnicę 3,5 metra. Kompleks jest murowany wykonany z cegły, tynkowany, gdzie tynk stylizowany jest w formie rustykalnego kamienia. Dachy budynków są płaskie ukryte za blankami (attyka krenelażowa), zaś w narożnikach widoczne są sterczyny. Otwory drzwiowe i okienne mają kształt o ostrołukowych wykrojach. Cały kompleks otoczony jest starodrzewiem oraz kutym żeliwnym ogrodzeniem. Pomiędzy szybem „Elżbieta” a jednostką wydobywczą przy szybie „Prezydent” kursowała kolejka wąskotorowa o szerokości toru 785 mm, którą przede wszystkim przewożono drewniane podpory stempli górniczych oraz inne materiały górnicze. Kolejkę zlikwidowano w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Zabudowania szybu „Elżbieta” stanowią unikatową w skali regionu a nawet i kraju architekturę poprzemysłową. Szyb eksploatowany był do 1982 roku. W 1994 roku zabudowania szybu przeszły w ręce prywatne. Zostały one odrestaurowane, a obecnie znajduje się w nich obiekt gastronomiczny. Podobny szyb o nazwie „Szyb Wandy” stał przy ul. Katowickiej nieopodal kompleksu sportowego AKS. Rozebrany został ze względu na szkody górnicze.

169

Sienkiewicza Henryka – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście. Jest prostopadłą do ul. Wolności i dochodzi do wiaduktu kolejowego przechodząc dalej w ul. Floriańską. Nazwa funkcjonuje od 1929 r.

Sienkiewicz Henryk – (5 V 1846 Wola Okrzejska na Podlasiu – 15 XI 1916 Vevey w Szwajcarii) – pseudonim Litwos, jednym z największych pisarzy i nowelistów 2 poł. XIX i początku XX wieku polskich i światowych. Zasłynął jako autor powieści historycznych w cyklu zwanym Trylogią ukazujący w barwny, choć trochę wyidealizowany obraz życia i wydarzeń XVII wiecznej Polski (Ogniem i mieczem, Pan Wołodyjowski, Potop). W powieści Krzyżacy ukazał natomiast obraz zmagań rycerstwa polskiego z zakonem krzyżackim i słynną Bitwę pod Grunwaldem z 1410 r. Natomiast w powieści z czasów cesarza Nerona Quo Vadis ukazał sugestywną wizję upadku cesarstwa rzymskiego i triumf chrześcijaństwa nad pogaństwem. W jego twórczości nie zabrakło również odniesień do niedoli polskiego chłopa, które ukazał m.in. w nowelach Janko Muzykant, czy Bartek zwycięzca. Dla młodzieży napisał znaną powieść W pustyni i w puszczy. Za całokształt pracy literackiej w 1905 r. otrzymał literacką Nagrodę Nobla.

Warto zobaczyć:

Budynek Chorzowskiego Centrum Kultury przy nr 3 – jest to budynek dawnego Miejskiego Domu Ludowego zaprojektowany przez arch. Stanisława Michejdę i arch. Lucjana Sikorskiego. Budowa pierwszej części obiektu rozpoczęła się wiosną 1931 r. a uroczyste jego otwarcie nastąpiło 4 III 1934 r. Była to wówczas część budynku z salą widowiskową mogącą pomieścić ponad 1,1 tys. osób. W 1937 r. rozpoczęto budowę lewego trójkondygnacyjnego skrzydła bocznego, które oddano do użytku w 1938 r. Niestety nie zrealizowano prawego skrzydła, w którym miała znaleźć się sala gimnastyczna i sala konferencyjna. Sam budynek posiada kubistyczny kształt różnych połączonych brył. Nad lewym skrzydłem dostawiona jest wieża zegarowa. Wejście główne z balkonem jest cofnięte w głąb działki i ozdobione w latach 70. Ubiegłego wieku reliefami autorstwa artysty rzeźbiarza Gerarda Grzywaczyka. Po II wojnie światowej w budynku działał Miejski Dom Kultury, który w latach późniejszych uzyskał rangę Teatru Miejskiego. W jego murach już od czasów przedwojennych działały dwa amatorskie teatry: „Reduta Śląska” i „Młoda Scenka”, które w 1946 r. połączono w jeden zespół „Reduta Śląska”. W 1988 r. podjęto prace remontowe sali teatralnej , które później przerwano i od tego momentu działalność teatralna została na wiele lat zakończona. Dopiero decyzja Rady Miasta z dn. 23 IV 1998 r. o utworzeniu w nim Chorzowskiego Centrum Kultury doprowadziło do podjęcia prac adaptacyjno – remontowych i otwarcia na nowo sceny. Pierwszą instytucją podejmującą działalność w wyremontowanym budynku była otwarta 27 III 2000 r. Miejska Galeria Sztuki „MM” działająca w części parterowej budynku. Prace remontowe budynku zakończono w 2008 r. Obecnie obiekt w Sali widowiskowo – teatralnej z balkonem może pomieścić 350 widzów. Pod budynkiem znajdują się pomieszczenia piwniczne o powierzchni ponad 400 m2, które zagospodarowane zostały na cele kulturalno – gastronomiczne, gdzie od sierpnia 2013 r. działa klubokawiarnia „Kultura” wystrojem nawiązująca do lat 70 i 80 ubiegłego wieku.

17 Sierpnia – ulica w Chorzowie Starym odchodząca od Placu św. Jana, jako równoległa do ul. Maciejkowickiej. Nazwa ulicy odnosi się do wybuchu I powstania śląskiego z 16 na 17 sierpnia 1919 r., kiedy to w budynku dzisiejszej Szkoły Podstawowej nr 24 im. Powstańców Śląskich miał swą kwaterę sztab Powstańczej Organizacji Wojskowej oraz był magazyn broni.

170

Potocznie o tej ulicy mówi się na „Harendzie”.

Warto zobaczyć:

Budynek Szkoły Podstawowej nr 24 - budynek powstał na przełomie 1908 i 1909 roku a wykonała go firma znanego królewskohuckiego mistrza budowlanego Franciszka Wieczorka. Uroczyście oddany do użytku 10 VIII 1909 roku. Poświęcenia budynku dokonał ks. Szymczyk z starochorzowskiej parafii pw. św. Marii Magdaleny. Budynek na planie litery „L” to budowla w konstrukcji murowanej, z tzw. stropami Ackermana, nakryty dachem o konstrukcji drewnianej, mansardowy, wielospadowy. Elewacja budynku wykonana z czerwonej okładziny ceramicznej i białych płytek klinkierowych. Stylistycznie elewacja nawiązuje do prostych form secesyjno-neogotyckich. Posiada podpiwniczenie, część parterową, dwa piętra oraz kondygnację poddasza. Szerokość istniejącego korytarza to 3 m o wysokości 4 m. W roku 1913 roku sporządzono plany rozbudowy szkoły, jednakże nie zostały one zrealizowane. W chwili otwarcia szkoła posiadała 7 klas: w obrębie parteru cztery klasy mieszczące 80 uczniów, w obrębie pierwszego piętra trzy klasy, jeden pokój nauczycielski oraz jeden pokój urzędowy, w obrębie poddasza 2 sale do rysunków, salę gimnastyczną będącą wówczas największym pomieszczeniem szkoły oraz bibliotekę. W obrębie piwnic znajdowały się pomieszczenia gospodarcze, kotłownia centralnego ogrzewania parowego, kuchnia z jadalnią oraz klasy przeznaczone na zajęcia techniczne. Szkoła w okresie odzyskiwania państwowości związana była z działalnością oddziałów powstańczych, które w jej murach przez osiem tygodni maja i czerwca 1921 roku przygotowywały się do III powstania. O tym fakcie zaświadcza nadanie szkole w styczniu 1963 roku imienia Powstańców Śląskich a 12 IX 1965 r. dokonanie odsłonięcia w holu szkoły tablicy pamiątkowej ku czci walecznych Powstańców według projektu Wandy Skuzy, na której znajduje się napis: „W latach 1919-1921 odbywały się w tej szkole tajne zebrania Polskiej Organizacji Wojskowej wspólnie z działaczami Polskiego Komitetu Plebiscytowego. Tu zorganizowano oddziały powstańcze, gromadzono broń i amunicję, stąd wyruszyli uczestnicy trzeciego powstania do walki z pruskim zaborcą o wyzwolenie narodowe i społeczne Ziemi Śląskiej”. Nad tablicą umieszczony został krzyż powstańczy. Do powstańczych zrywów Górnoślązaków nawiązuje również nazwa ulicy, przy której stoi budynek szkoły. Bowiem w nocy z 16 na 17 VIII 1919 roku wybuchło I powstanie śląskie. 14 V 2004 roku szkoła otrzymała swój sztandar, na którym widnieje otwarta księga z wyszytym krzyżem powstańczym na lewej karcie i mottem szkoły na prawej, które brzmi: „ Nie dla szkoły, lecz dla życia – uczymy się”. To przekład motta Seneki Młodszego – rzymskiego filozofa, pisarza i poety żyjącego w latach 5 p.n.e.– 65 n.e., które w łacińskim oryginale brzmi: „Non scholae sed vitae discimus”. Trzecim elementem o powstańczym rodowodzie był istniejący w okresie międzywojennym pomnik poświęcony Powstańcom Śląskim poległym w walkach o polskość Ziemi Śląskiej, który stał przed szkołą w miejscu, gdzie dzisiaj usytuowany jest przystanek komunikacji miejskiej przy Placu św. Jana. Monument autorstwa budowniczego Burzyńskiego odsłonięto 15 VII 1928 roku. Wykonany był w kształcie obelisku wzniesionego na planie sześcioboku, na którym zamontowanych było sześć wykonanych z brązu tablic inskrypcyjnych. Szczyt obelisku wieńczył betonowy znicz. Pomnik przetrwał do 1939 roku. W latach 2007 - 2008 budynek szkoły poddany został gruntownej renowacji odzyskując dawną świetność. Warto w tym miejscu wspomnieć, że w ciągu ponad stuletniej działalności szkolne mury opuściło liczne grono absolwentów a do najbardziej znanych należą m.in.: błogosławiony o. Ludwik Mzyk – męczennik II wojny światowej, którego tablicę upamiętniającą zamontowaną na frontonie budynku odsłonięto w 2012 r., abp Józef Kupny – obecny metropolita wrocławski, prof. Jerzy Buzek – były przewodniczący Parlamentu Europejskiego.

171

Osiedle patronackie nr od 3 - 3a do 17 - 17a – tzw. kolonia wojewódzka składająca się z 9 domków dwurodzinnych wzniesionych w 1927 r. dla pracowników administracji Zakładów Azotowych. Budynki usytuowane są w ogrodach a wzniesione na rzucie prostokąta, murowane, tynkowane, jednokondygnacyjne z użytkowym poddaszem i częściowo podpiwniczone. Nakryte wysokim dachem dwuspadowym ze ściętymi naczółkami. Obecnie niektóre budynki mocno zmienione przez prowadzone prace przebudowy, wymiany okien i docieplenia ścian.

Skargi Piotra (ks.) – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Odchodzi od ul. T. Kościuszki i dochodzi do kompleksu danej zabudowy kopalni Polska-Rejon „Prezydent”, zwanego dzisiaj „Sztygarka”. Ulica występowała już na planach miasta w 1926 r., a wraz z przebudową ul. T. Kościuszki jej fragment włączono do tej ulicy.

Skarga Piotr – (2 II 1536 Grójec – 12 IX 1612 Kraków) – właściwe nazwisko Pawęski, jezuita, teolog i nadworny kaznodzieja króla Zygmunta III Wazy, działacz okresu kontrreformacji. Znany jest jako wybitny prozaik posługujący się znakomitą polszczyzną, który w swych utworach krytykował społeczne i polityczne wady ustrojowe Polski, bronił chłopów, ale był przeciwny tolerancji religijnej. Najbardziej znanym jego utworem są Kazania Sejmowe, które posłużyły Janowi Matejce do uwiecznienia na jednym z obrazów historycznych Skargi podczas wygłaszania jednego z kazań (Kazania Skargi).

Warto zobaczyć:

Kompleks dawnej zabudowy kopalnianej zw. „Sztygarka” przy nr 34 – to kompleks dawnej zabudowy kopalni węgla kamiennego „Prezydent” znajdującego się w obrębie dawnego wschodniego pola wydobywczego uruchomionego w 1844 r. w strukturach historycznej kopalni „Königsgrube” z 1791 r. poprzez wydrążenie szybu „Hedwig” (Jadwiga). Eksploatację tego pola zakończono wywózką na powierzchnię ostatniego wózka z węglem w 1995. W skład kompleksu wchodzą następujące obiekty:

a) Wieża wyciągowa z 1933 r. szybu „Prezydent” wzniesionej w stylu funkcjonalistycznym wg projektu Ryszarda Heilemanna z Katowic (zob. ul. Kościuszki).

b) Budynek dawnej zakładowej straży pożarnej – wybudowany w 1906 r. a rozbudowany w 1914 r. wzniesiony na planie prostokąta w tradycyjnej technice z cegły licówki, nietynkowany, nakryty dwuspadowym dachem. Jest budynkiem parterowym, w którym znajdują się cztery boksy garażowe zamykane drewnianymi malowanymi na czerwono bramami. Obecnie w budynku tym znajduje się galeria.

c) Dawny budynek mieszkalny sztygarów – wybudowany w 1874 r. w tradycyjnej technice z cegły licówki, nietynkowany, założony na planie prostokąta, jednopiętrowy, nakryty dwuspadowym dachem z wejściem do budynku na osi z charakterystyczną dobudówką tzw. laubą nakrytą dwuspadowym daszkiem – w budynku tym działa centrum urody i kawiarnia „Pod wieżą”.

d) Budynek dawnego kasyna – później w budynku tym działała sala zborna. Jest to budynek z 1906 r. i składa się z dwóch połączonych brył tworzących rzut litery „L”. Budowla jednopiętrowa na wysokim podpiwniczeniu, z częściowym użytkowym poddaszem. Wnętrze ma dwie sale konferencyjno – bankietowe tworzące „Klub Sztygarka”.

e) Budynek wolnostojący – budynek dawnej urzędniczej łaźni oraz pomieszczeń biurowych. Jest

172

to budynek wzniesiony w tradycyjnej technice z cegły licówki, nietynkowany, jednopiętrowy na wysokim podpiwniczeniu. Wzniesiony w 1900 r. i dwukrotnie przebudowany w 1915 r. i 1933 r. Całość nakryta dwuspadowym dachem. Obecnie budynek nie jest eksploatowany.

f ) Budynek dawnej łaźni – wzniesiony w 1891 r. budynek jednopiętrowy, na planie prostokąta, nakryty dachem dwuspadowym, tynkowany.

g) Budynek dawnego nadszybia – szybu „Erbreich I”, później „Wojciech” wzniesiony w 1892 r. w tradycyjnej technice, parterowy, tynkowany, nakryty dwuspadowym dachem, gdzie stała nad nim dwustrzałowa wieża wyciągowa rozebrana w 1984 r.

h) Budynek dawnego magazynu – wzniesionego w 1939 r. w tradycyjnej technice z cegły licówki, nietynkowany, na planie prostokąta z wysoką rampą załadowczą.

i) Budynek dawnej skraplarni powietrza – wzniesiony w 1915 r. jako budynek z cegły licówki w stylu historycznym, gdzie od lat działa letni Teatr Ogrodowy.

j) Budynki dawnych maszynowni - szybów „Erbreich I i II” (Wojciech), gdzie znalazła swoje miejsce kopalniana cechownia.

Składowa – ulica w dzielnicy Chorzów II biegnąc prostopadle od ul. 3 Maja i łącząc się z ul. Opolską. Nazwa nadana w 1963 r. i nawiązuje do zlokalizowanych przy niej dawnych składów materiałowych.

Skłodowskiej - Curie Marii – ulica w dzielnicy Chorzów Stary, biegnąca przy Elektrociepłowni Chorzów „Elcho” . Łączy się z jednej strony z ul. Poznańską i ul. Nową, a z drugiej z ul. Marii Rodziewiczówny. Przy tej ulicy w otoczeniu zabudowy domów mieszkalnych zlokalizowana była od 1898 r. chorzowska elektrownia. Dzisiaj możemy zobaczyć ją jedynie na starych widokówkach, fotografiach i zachowanej makiecie w budynku dyrekcji, który stoi jeszcze naprzeciw nowej elektrociepłowni (budynek wzniesiony po II wojnie). Przy budynku dyrekcji zachował się jeden dawny budynek warsztatowy wzniesiony z tradycyjnej cegły licówki i jest jedyną pozostałością dawnej zabudowy tej części miasta. Obecna elektrociepłownia Chorzów „Elcho” będąca jedną z najnowocześniejszych w Polsce zbudowana została w latach 90. XX wieku. Warto wspomnieć, że elektrociepłownia jest udostępniana do zwiedzania dla grup zorganizowanych lub w tzw. dni otwarte, podczas których można wyjechać windą pod dach elektrociepłowni i wejść na specjalną platformę widokową, gdzie zobaczyć można ciekawą panoramę okolic Chorzowa.

Skłodowska - Curie Maria – (7 XI 1867 Warszawa – 4 VII 1934 Sancellemoz we Francji) – wybitny polski chemik i fizyk. Studia ukończyła na Sorbonie we Francji i tam też rozpoczęła swoją karierę naukową. Jest współtwórczynią nauki o promieniotwórczości. Wraz z mężem Piotrem Curie otrzymała w 1903 r. nagrodę Nobla za odkrycie polonu i radu. W 1911 r. otrzymała po raz drugi nagrodę Nobla za badania nad radem.

Skrajna – ulica w dzielnicy Chorzów Batory zlokalizowana na skraju Starego Osiedla idąc równolegle do nasypu linii kolejowej. Nazwa nadana w 1956 r.

173

Słoneczna – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum i leży na terenie osiedla mieszkaniowego „Ruch” w sąsiedztwie równoległych do niej ul. Przyjemnej i ul. Szczęśliwej.

Słowackiego Juliusza – ulica w dzielnicy Chorzów II łącząca się z ul. Pudlerską i ul. św. Piotra.

Słowacki Juliusz – (4 IX 1809 Krzemieniec na Wołyniu – 3 IV 1849 Paryż) – jeden z największych twórców polskich epoki romantyzmu, poeta i dramaturg. Twórca polskiego dramatu romantycznego: Kordian, Balladyna, Fantazy, Sen srebrny Salomei. W czasie przygotowań do powstania listopadowego napisał wiersze patriotyczne mające zagrzewać do walki Bogarodzico, Kulik. Wyjechał z kraju przebywając we Francji, Szwajcarii i Włoszech. Przez całe życie przez to, że nie mógł powrócić do Ojczyzny czuł się osamotniony, nieszczęśliwy i wewnętrznie rozbity przez co niedoceniany był za życia. Zmarł w samotności w Paryżu. Jego prochy sprowadzono do kraju i złożono w krypcie zasłużonych na Wawelu.

Słowiańska – ulica w dzielnicy Chorzów Stary. Jest przecznicą ul. Rycerskiej i leży na terenie osiedla mieszkaniowego wzniesionego pod koniec lat 60. oraz początkach lat 70. XX wieku. Nazwa nawiązuje do grupy ludów indoeuropejskich, z których we wczesnym średniowieczu zaczęły kształtować się narody słowiańskie. Wśród Słowian wyróżnia się kilkadziesiąt grup etnicznych. Przykładowo Polacy, Czesi i Słowacy należą do grupy Słowian Zachodnich – Serbołużyczan. Tereny Polski zamieszkiwało wiele plemion słowiańskich z których największe to Wiślanie (nad górną Wisłą), Polanie (nad Wartą), Mazowszanie (nad środkową Wisłą), Goplanie (na Kujawach) oraz liczne plemiona śląskie, pomorskie i inne. Największe sukcesy w procesie jednoczenia się odniosło plemię Polan, którego pierwszym udokumentowanym władcą był Mieszko I.

Słowików – ulica w dzielnicy Chorzów Stary (Maciejkowice) jest prostopadłą ul. Głównej i prowadzi nas na teren szeregowo wybudowanych domów jednorodzinnych nazwanych „Panorama Maciejkowicka”.

Sobieskiego Jana – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście. Rozpoczyna się od ul. Wolności przecinając ul. Powstańców i ul. H. Dąbrowskiego dochodząc do Pl. J. Matejki.

Jan III Sobieski – (17 VIII 1629 Olesko – 17 VI 1696 Warszawa) – hetman wielki koronny, (od 1668), król polski (od 1674), wybitny wódz, który w 1673 r. zwyciężył Turków pod Chocimiem, a w 1683 r. rozgromił wojska tureckie pod Wiedniem. Przez Turków nazywany Lwem Lechistanu, a przez chrześcijan Obrońcą Wiary. Tytuł ten przyznał mu w 1684 r. papież Innocenty XI. Był prawnukiem hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego. Wszechstronnie wykształcony humanista, poliglota znający kilka języków obcych, ale przede wszystkim wyćwiczony w wojskowości. Podróżując po Europie poznawał wybitnych dowódców i zapoznawał się ze sztuką wojskową, organizacją wojskowości i fortyfikacjami, co później wykorzystywał podczas licznych potyczek, bitew i wojen. W 1665 r. poślubił Marię Kazimierę de La Grange d`Arquien

174

zwaną pieszczotliwie przez króla Marysienką (1641 – 1716). Zasłynął również jako mecenas sztuki gromadząc m.in. dużą bibliotekę umieszczoną w wybudowanym przez siebie pałacu w Wilanowie, gdzie zwoził i umieszczał różne liczne europejskie dzieła sztuki. Był również fundatorem kościołów m.in. kościół kapucynów Przemienienia Pańskiego w Warszawie.

Warto zobaczyć:

Kamienica przy nr 8 – siedziba Miejskiej Biblioteki Publicznej to budynek wzniesiony w 1900 r. wg projektu berlińskiego architekta Wilhelma Haupta w stylu eklektycznym z elementami neogotyckimi. W 1901 r. w budynku tym otwarto Bank Ludowy, a później działał tu Deutsche Bank, ślady niemieckiej nazwy banku przy słonecznej pogodzie widoczne są na czarnych granitowych płytach elewacyjnych parteru. W budynku zachowała się częściowo pierwotna stolarka drzwiowa.

Willa przy nr 13 – to dawna willa parkowa (Park Willa) ponieważ wzniesiona została w obrębie Parku Hutniczego. Willa wraz z założeniem ogrodowym wzniesiona została w 1901 r., jako willa dyrektora huty Królewskiej. Jest to dwukondygnacyjny budynek wzniesiony w tradycyjnej technice z cegły licówki w stylu neogotyckim z elementami secesyjnymi, nakryta dachem z dachówki ceramicznej. Do budynku prowadzą schody z dostawianą do ściany metalową altanką i głównym wejściem prowadzącym nas do bogato zdobionego holu. Na parterze znajdował się pokój-gabinet dyrektora, jadalnia z metalową oszkloną werandą stanowiącą tzw. ogród zimowy, przez którą wychodziło się na ogród. Dalej była klatka schodowa szczególnie dekorowana z misternie kutą balustradą a w oknach półpiętra znajdowały się witraże. W obrębie klatki schodowej na półpiętrze znajdowały się w okrągłej wieżyczce ubikacje. Ponadto na parterze znajdowała się kuchnia ze spiżarnią, pokój służącej i garderoba. Pozostałe pomieszczenia mieszkalne znajdowały się na pierwszym piętrze. Do pomieszczeń gospodarczych parteru i piwnicy prowadziło osobne wejście zlokalizowane od strony północnej budynku. Po wojnie w budynku funkcjonowało zakładowe przedszkole Huty „Kościuszko” a obecnie działa tu Przedszkole nr 13. Budynek wpisany jest w rejestr zabytków województwa śląskiego.

Kamienica mieszczańska przy nr 14 – wzniesiona w 1904 r. wg projektu Paula Uebereitera z Królewskiej Huty jako dom własny, w stylu secesji. Warto w niej zobaczyć wyjątkową polichromię znajdującą się na ścianach bocznych wąskiego przejścia klatki schodowej. Jest ona jedyną zachowaną tego typu polichromią w naszym mieście. Malowidła nawiązują do antycznych scen rodzajowych. Wykonane jest w technice malarstwa olejnego na tynku, gdzie na szkliwionej glazurze znajdują się dwie sceny miłosnych umizgiwan pary kochanków. Pierwsza scena przedstawia młodą dziewczynę stojącą w ogrodzie przy niewielkim murku, zza którego nachyla się młody mężczyzna ujmujący delikatnie dziewczynę szepcąc jej zapewne do ucha miłosne wyznania. Natomiast druga scena przedstawia siedzącego na ławeczce młodego mężczyznę malującego grecką amforę i stojącą obok niego młodą dziewczynę, która przygląda się jego pracy. Dodatkowo malowidła zdobią widoczne w bocznych polach wazony wypełnione bukietami róż. Sceny te można interpretować jako alegorie sztuki, poezji i malarstwa lub alegorie miłości i sztuki.

Kamienica przy nr 20 – wzniesiona w 1903 r. w stylu secesyjnym wg projektu mistrza murarskiego Franza Jaunicha. W latach 70. ubiegłego wieku budynek nadbudowano o dodatkowe piąte piętro, co nieco oszpeciło kamienicę. Dekoracja elewacji budynku stanowi ciekawy przykład bogatej i symbolicznej dekoracji secesyjnej. Brama wejściowa do kamienicy, w której znajduje się wejście na klatkę schodową dekorowana została malowidłami ściennymi. Okna kamienicy ozdobiono dekoracyjnymi opaskami z motywami roślinnymi, kwiatowymi i geometrycznymi. Po pracach konserwatorsko – modernizacyjnych zabytkowej elewacji budynku, prace te zostały nagrodzone tytułem „Modernizacja

175

Roku 2007” przyznawanym w XII edycji Ogólnopolskiego Konkursu Modernizacja Roku.

Sokoła – ulica w dzielnicy Chorzów II. Ulica stanowiąca przecznicę ul. W. Styczyńskiego obiegającą osiedle dawnej kolonii domów mieszkalnych robotniczych.

Warto zobaczyć:

Osiedle kolonii domów robotniczych - wzniesionych w 1910 r. Kolonia stanowi 10 budynków pierwotnie czterorodzinnych wzniesionych na planie prostokąta, murowane, tynkowane, dwukondygnacyjne, z użytkowym poddaszem, nakryte wysokim dachem czterospadowym z facjatą nakrytą dachem jednospadowym. Nazwa nawiązuje do popularnego stowarzyszenia powstałego w XIX wieku noszącego nazwę „Sokół”. Celem stowarzyszenia było przede wszystkim podnoszenie sprawności fizycznej i duchowej a także rozbudzanie polskiego ducha narodowego. W Chorzowie (Starym) 14 III 1919 r. powstało gniazdo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, które z przerwami działa do dzisiaj w budynkach przy ul. Harcerskiej. Natomiast przy ul. Mazurskiej działa reaktywowany w 1993 r. na podwalinach dawnego „Sokoła” Dzielnicowy Ośrodek Sportu i Rekreacji „Sokolnia” noszący od 2003 r. imię Ryszarda Kafanke, wiernego kontynuatora tradycji Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”.

Solskiego Ludwika – ulica w dzielnicy Chorzów Batory na tzw. Starym Osiedlu. Nadanie nazwy w 1956 r.

Solski Ludwik – (20 I 1885 Godowo koło Wieliczki – 19 XII 1954 Kraków) – właściwe nazwisko Ludwik Napoleon Sosnowski, pseudonim Mancewicz. Wybitny aktor i reżyser, dyrektor krakowskiego Teatru Miejskiego i Teatru Polskiego w Warszawie. Na scenie spędził blisko 80 lat i zagrał ponad 800 ról, kreując charakterystyczne role, o silnym wyrazie zarówno tragicznym, jak i komediowym. Szczególnie zasłużył się w wprowadzeniu na sceny dramatu Stanisława Wyspiańskiego Warszawianka (jako Stary Wiarus), K. H. Rostworowskiego Judasz z Kariothu (jako Judasz), czy Aleksandra Fredry Pan Jawialski.

Sosnowa – ulica w dzielnicy Chorzów Stary i leży na terenie nowego osiedla „Platany Śląskie”, do którego wjazd znajduje się od ul. Siemianowickiej.

Spacerowa (al.) – aleja na terenie Parku Śląskiego (WPKiW) biegnąca od al. Głównej równolegle do ul. Chorzowskiej i kończąc się przy pl. Żyrafy.

Spokojna – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum zlokalizowana na terenie osiedla mieszkaniowego „Ruch” pomiędzy ul. Częstochowską, a ul. Jasną.

Społeczna – ulica w dzielnicy Chorzów Stary (Maciejkowice) stanowiąca prostopadłą przecznicę ul. Głównej zabudowana starą strukturą familoków robotniczych.

176

Sportowa – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Klimzowiec) biegnąca od ul. Działkowej przecinając ul. Racławicką i dochodząc do centrum handlowego. Nazwa nadana w 1957 r. Nawiązuje do założonego przez chorzowskich nauczycieli wychowania fizycznego w 1930 r. KS „Zryw”, od 1953 r. reaktywowano klub o tej samej nazwie. Natomiast w 1963 r. wybudowano przy ul. nieistniejące już boisko do gry w piłkę nożną.

Sportowa (al.) – zlokalizowana na terenie Parku Śląskiego (WPKiW) – biegnie od pl. Żyrafy do kompleksu kortów tenisowych „Budowlani”.

Spółdzielcza – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Krótka ulica prostopadła do ul. Wolności i łącząca się z ul. Cieszyńską. Nazwa nawiązuje do chorzowskich tradycji spółdzielczych. Najstarsze istniejące chorzowskie spółdzielnie to Powszechna Spółdzielnia Spożywców „Społem” powstała już w 1871 r. oraz Chorzowska Spółdzielnia Mieszkaniowa założona w 1908 r.

Stabika Antoniego (ks.) – ulica w dzielnicy Chorzów II. Biegnie od skrzyżowania z ul. Katowicką i ul. Krzyżową dochodząc do ul. Kruszcowej. Przy niej w 1973 r. wzniesiono kilka bloków mieszkalnych.

Stabik Antoni – (13 VI 1807 Mikołów – 3 IX 1887 Michałkowice dzisiejsza dzielnica Siemianowic Śląskich) – ksiądz katolickie, poeta, autor polskich wierszy publikowanych na łamach ówczesnej prasy górnośląskiej. Jest również autorem pierwszego na Górnym Śląsku polskiego kalendarza, który wydawany był w Gliwicach w latach 1845 – 1850. Był znanym na Śląsku kapłanem i kaznodzieją. Pracował w kilku parafiach m.in. w Mikołowie, Raciborzu i Michałkowicach.

Stacyjna – ulica w dzielnicy Chorzów Stary. Jest przedłużeniem ul. A. Stabika łącząc się z ul. Legnicką, a później ślepo odchodząc do stacji PKP Chorzów Stary, gdzie znajduje się budynek stacyjny, od którego pochodzi nazwa. Linia kolejowa z Tarnowskich Gór, Bytomia, Chorzów Stary, Siemianowice do Katowic Szopienic powstawała w latach 1865 – 1870. Jej uruchomienie jako kolei towarowej przez Chorzów nastąpiło 1 II 1870 r. Ruch osobowy na tym odcinku uruchomiono 27 X 1872 r.

Warto zobaczyć:

Budynek dworca - wzniesiony został 1868 r. prawdopodobnie przez Hermanna Grapowa, jako trójczłonowy i trójkondygnacyjny z środkowym ryzalitem i symetrycznymi dwukondygnacyjnymi skrzydłami w tradycyjnej technice, z cegły. Każda część budynku nakryta dwuspadowym dachem.

Stalmacha Pawła (ks.) – ulica w dzielnicy Chorzów II przebiega od ul. 3 Maja do Placu A. Mickiewicza. Nazwa ustanowiona w 1945 r.

Stalmach Paweł – (13 VIII 1824 Bażanowice – 13 XI 1891 Cieszyn) – pierwotnie duchowny

177

ewangelicki (pod koniec życia dokonał konwersji na katolicyzm), działacz społeczny i narodowy zwłaszcza Śląska Cieszyńskiego, publicysta, wydawca. Studia teologiczne ukończył w Wiedniu. Od 1848 r. redaktor i wydawca „Tygodnika Cieszyńskiego” przemianowanego w 1851 r. na „Gwiazdkę Cieszyńską”. Na Kongresie Słowiańskim w Pradze w 1848 r. przedstawił memoriał żądający swobód narodowych dla Ślązaków. Inicjator zakładania wielu polskich towarzystw i organizacji, których celem nadrzędnym było rozwijanie świadomości narodowej i popularyzacja kultury polskiej. Należą do nich m.in. Bibliotekę Polską dla Ludu Księstwa Cieszyńskiego, Czytelnię Polską, Kasyno. W 1885 założył Macierz Szkolną Księstwa Cieszyńskiego, której został prezesem.

Stalowa – ulica w dzielnicy Chorzów Batory odchodząc z ul. Szpitalnej pod wiaduktem linii kolejowej łącząc się następnie z ul. Kaliny i ul. Hajduki na granicy miasta z Świętochłowicami. Nazwa nawiązuje do wyrobów hutniczych produkowanych w Hucie Batory.

Warto zobaczyć:

Budynek dyrekcji ZCH „Hajduki” przy nr 17 – wzniesiony w 1898 r. w stylu eklektycznym założony na planie prostokąta, murowany z cegły elewacyjnej na wysokim podpiwniczeniu, dwukondygnacyjny, w środkowej części z ryzalitem zakończonym wysokim szczytem z użytkowym poddaszem, w części nakryty dachem kombinowanym. Druga kondygnacja, jak i ryzalit częściowo pokryty tynkiem. Budynek ten był pierwotnie dyrekcją zakładów Rudolfa Rüttgersa, które uruchomił w 1888 r., jako destylarnię smoły, pierwszy ich właściciel niejaki Ćmok. W rękach Rüttgersa zakład szybko się rozwijał i rozbudowywał. W latach 1911 – 1913 utworzone zostało specjalne Towarzystwo Akcyjne, które podejmowało kolejne modernizacje zakładu. Zakład przerabiał pozyskiwane z górnośląskich koksowni i gazowni smoły i benzole surowe, produkując z nich m.in. smołę destylowaną, naftalin, kwasy karbolowe, czy żywice kumarynowe. Po okresie II wojny światowej Zakłady Koksochemiczne „Hajduki” a od 1976 r. Zakłady Chemiczne kontynuowały dawną produkcję. Po 1995 r. już jako spółka akcyjna podjęła produkcję znanych farb, lakierów, emalii „Emolak” oraz półproduktów do ich wyrobów.

Starego Zdroju – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Biegnie od ul. H. Dąbrowskiego do ul. L. Urbanowicza pomiędzy terenem cmentarza parafialnego św. Jadwigi Śląskiej a zabudowaniami Szpitala Miejskiego. Nazwa nawiązuje do faktu, że Królewska Huta (dzisiejszy Chorzów) w latach 1816 – 1850 była miastem zdrojowym. Twórcą uzdrowiska był dr B. Bannerth, odkrywca leczniczych wartości wód czerpanych z szybu „Król” tzw. kwaśna woda (szyb w okolicy dzisiejszego dworca PKP Chorzów Miasto). Wzniesiono wtedy m.in. dom zdrojowy „Łazienki Amalii” (okolice placu z pomnikiem Fryderyka Chopina.

Staszica Stanisława (ks.) – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Nazwa obowiązuje od 1956 r. Zlokalizowana jest na tzw. starym Osiedlu i łączy się z ul. Podmiejską i ul. Odrodzenia.

Staszic Stanisław – (6 XI 1755 Piła – 20 I 1826 Warszawa) – ksiądz katolicki, wszechstronnie wykształconym uczony, filozof, przyrodnik, wybitny działacz polskiego oświecenia, pisarz i publicysta, polityk i mąż stanu. Organizował życie naukowe i uniwersyteckie Warszawy i Kielc. Rzecznik reform społecznych w okresie Sejmu Czteroletniego wydając Przestrogi dla Polski. Po rozbiorach zajął się działalnością naukową i gospodarczą. W latach 1798 – 1805 przeprowadził

178

badania geologiczne Karpat i wydał dzieło pt. O ziemiorództwie Karpatów. Był współzałożycielem, a od 1808 r. prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Zorganizował pierwszą w kraju szkołę górniczą w Kielcach a w 1816 r. założył Towarzystwo Rolnicze w Hrubieszowie. W latach 1807 -1 812 członek Izby Edukacyjnej a od 1815 r. Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.

Stawowa – ulica w dzielnicy Chorzów II zlokalizowana na terenie osiedla mieszkaniowego „Pod Arkadami”. Nazwa nawiązuje do położonego nieopodal przy ul. Stabika i ul. Stacyjnej stawu „Herman”.

Strzelców Bytomskich – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum przebiega od skrzyżowania z ul. Wolności do ul. 75 Pułku Piechoty. Nazwa nadana w 1932 r. po połączeniu dawnych ul. Szpitalnej i Granicznej leżących wówczas na terenie gminy Nowe Hajduki. Nazwa bezpośrednio odwołuje się do powstania i działania I Pułku Strzelców Bytomskich sformowanego 17 V 1919 r. w Częstochowie, gdzie następnie został przekierowany na ziemię Wieluńską a później po ich zwolnieniu przybyli na Górny Śląsk podejmując działania w organizacjach plebiscytowych. Byli żołnierze Pułku brali również czynny udział w działaniach II i III powstania śląskiego wchodząc w skład m.in. Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska. Strzelcy Bytomscy znani są m.in. z popularyzacji śpiewanych przez siebie piosenek: Od Bytomskich Strzelców, czy Od Bytomia bita droga.

Warto zobaczyć:

Zespół pawilonów szpitala z otaczającą go zielenią parkową – powstawał w latach 1866 – 1973. Jego zasadnicza część wzniesiona została w latach 1902 – 1908 wg projektów Arnolda Hartmanna z Berlina w stylu secesji. Pierwotnie zabudowania należały do Spółki Brackiej (Knappschaftslazarett). Budynki wpisane w rejestr zabytków pod nr A/1357/85. W skład kompleksu wchodzą :

1. Pawilon nr 1 – jest głównym największym budynkiem zespołu wzniesionym w latach 1903 – 1905 r. w stylu secesji. Założony na planie litery „T” ze skrzydłami bocznymi. Obiekt jest murowany z cegły elewacyjnej, nietynkowany, trójkondygnacyjny, podpiwniczony. Nakryty wysokim, mansardowym kombinowanym dachem, kryty dachówką. W części dachowej charakterystyczne wieżyczki wywietrzników i na łączeniach budynków oraz ozdobne lukarny. Budynek bogato zdobiony detalami architektonicznymi secesyjnymi zwłaszcza w części szczytowej. Na osi środkowego ryzalitu zlokalizowanego od strony ul. K. Pułaskiego kamienny kartusz z symbolami górniczymi: młotkiem i pyrlikiem. Do budynku po prawej stronie dobudowano nowoczesny blok sal operacyjnych. Obecnie w przyziemiu od ul. K. Pułaskiego izba przyjęć, natomiast w pozostałej części budynku działają oddziały chirurgii i ortopedii. Dawniej działał tu również oddział laryngologiczny.

2. Pawilon nr 2 – powstał w 1915 r. w stylu modernistycznym z elementami secesyjnymi. Budynek założony na planie wydłużonego prostokąta z bocznymi skrzydłami, murowany z cegły elewacyjnej, nietynkowany, na wysokim podpiwniczeniu, trójkondygnacyjny. Nakryty wysokim mansardowym dachem. Elewacja frontowa z nieznacznie wysuniętym ryzalitem zwieńczony secesyjnym szczytem z małym kartuszem. Na osi budynku mamy wysunięty, otynkowany, kolumnowy portyk z odcinkowym naczółkiem. W pawilonie tym obecnie funkcjonują oddziały: kardiologii, chorób wewnętrznych, neurologia oraz pracownie diagnostyczne. Budynek ten

179

połączony jest specjalnym łącznikiem tunelowym z budynkiem głównym nr 1.

3. Pawilon dawnego oddziału urologii nr 3 – jest budynkiem murowanym wykonanym w tradycyjnej technice z cegły elewacyjnej, nietynkowany, dwukondygnacyjny, podpiwniczony, z użytkowym poddaszem ozdobionym oknami lukarnowymi w części dachowej. Obecnie budynek przebudowany, gdzie oryginalne są jednie ściany, a wnętrze kryjące centrum nowoczesne urologii „Urovita”.

4. Pawilon nr 4 – mieszczący obecnie oddziały: ginekologiczno – położniczy i noworodkowy wybudowany został w 1902 r. w tradycyjnej technice, murowany z cegły elewacyjnej, dwukondygnacyjny, podpiwniczony, założony na planie wydłużonego prostokąta z ryzalitami na dłuższej osi. Nakryty wysokim czterospadowym dachem pokryty dachówką. Na budynku tablica pamiątkowa o treści: „ Szpital im. A. Mielęckiego w Chorzowie odznaczony tytułem Szpitala Przyjaznego Dziecku, światowej akcji prowadzonej przez WHO/UNICEF z 2002 r.”.

5. Pawilon dawnej kliniki kobiecej nr 5 – jest najstarszym budynkiem kompleksu wzniesionym w 1866 r. w stylu historycznym a rozbudowanym w 1916 r. Założony został na planie wydłużonego prostokąta z wydatnym ryzalitem od strony północnej. Główny korpus budynku dwukondygnacyjny, w partii środkowej trójkondygnacyjny, w tradycyjnej technice z cegły elewacyjnej, nietynkowany, podpiwniczony z płaskim dachem. Obecnie pawilon mieści poradnie: chirurgiczna, ortopedyczna, medycyny pracy oraz szpitalna apteka.

6. Pawilon nr 6 – wzniesiony w 1973 r. jako oddział i poradnia dermatologiczna. Budynek murowany, tynkowany, dwukondygnacyjny założony na planie prostokąta. Obecnie w budynku mieści się dyrekcja, administracja oraz laboratorium analityczne.

7. Pawilon nr 7 – wzniesiony pierwotnie jako barak w 1893 r., nadbudowany w 1916 r. służąc jako oddział chorób zakaźnych obecnie jest to „Centrum dializ”.

8. Pawilon dawnej łaźni i szpitalnego RTG nr 8 - wzniesiony w 1904 r. w stylu secesyjnym na planie prostokąta z ryzalitem od zachodniej strony i charakterystyczną wieżyczką nakrytą baniastym hełmem zlokalizowaną w południowo – wschodnim narożu przechodząca płynnie w południową płaszczyznę ściany. W wieżyczce małe wejście do budynku ujęte w ozdobny portal. Budynek murowany z cegły elewacyjnej, nietynkowany, dwukondygnacyjny, podpiwniczony, nakryty wysokim mansardowym dachem z trzema lukarnami i wieżyczką wentylacyjną poddasza. W ryzalicie potrójne okna. Elewacja o bogatych formach architektonicznych. Od drugiego naroża strony południowej umieszczona jest arkadowa galeria mieszcząca wejście główne do budynku.

9. Pawilon nr 9 – to przebudowany parterowy budynek wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta, nakryty płaskim dachem, mieszczący obecnie Centrum Medyczne „Silesia Clinic”.

10. Pawilon nr 10 – to budynki magazynów usytuowane przy budynku kotłowni i wieży kominowej.

11. Pawilon nr 11 – budynek dawnej dyrekcji szpitala, będący pierwotnie willą dyrektora szpitala. Wzniesiony na przełomie XIX i XX wieku, założony na planie wydłużonego prostokąta, murowany z cegły elewacyjnej, nietynkowany, jednokondygnacyjny, dwukondygnacyjny w części południowej. Nakryty wielospadowym dachem. Obecnie budynek po generalnym remoncie. Od strony północnej odtworzony ganek w formie ogrodu zimowego. W budynku tym działała szpitalna biblioteka oraz kaplica.

180

12. Pawilon kuchni nr 12 – wzniesiony w latach 1904 – 1905 w stylu secesyjnym stojący w północnej części terenu szpitalnego. Murowany, otynkowany, dwukondygnacyjny z jedną kondygnacją ukrytą w poddaszu, podpiwniczony założony na planie prostokąta z ryzalitem od strony północnej i kilkoma dobudówkami od strony południowej. Całość nakryta wysokim, mansardowym kombinowanym dachem z prostokątnymi lukarnami, nakrytymi wysokimi dwuspadowymi daszkami. Na osi szczytu umieszczone wywietrzniki w formie wieżyczki. Fasada budynku ozdobiona dużym szczytem z secesyjnymi elementami dekoracyjnymi. Natomiast na osi szczytu mamy masywne, pięciodzielne okno zamknięte łukiem pełnym osadzone w profilowanej opasce. W parterze od frontu, podłużna dobudówka mieszcząca dwa symetryczne wejścia z galerią przykrytą jednospadowym daszkiem, nad wejściem w formie mansardowej.

13. Budynek prosektorium – jest najnowszą inwestycją wzniesioną na terenie szpitala. Inwestorem budynku była istniejąca od 1989 r. firma pogrzebowa „Brauner” mająca swoją siedzibę przy ul. K. Pułaskiego.

14. Wieża z zabudową kotłowni – wybudowane w 1905 r. w stylu secesji wg projektu niemieckiego architekta Adolfa Hartmanna. Ma ona 43 metry wysokości i pełni ona podwójną funkcję wieży kominowej zlokalizowanej u jej podstawy szpitalnej kotłowni oraz wieży wodnej z umieszczonym w niej w górnej części zbiornikiem wodnym pozwalającym na utrzymanie odpowiedniego ciśnienia ciepłej wody dostarczanej do szpitalnych pomieszczeń. Wieża ma również zainstalowany zegar widoczny od szpitalnego dziedzińca z nowoczesnym współczesnym systemem zegarowym. W przyszłości na wieżę mają być zainstalowane schody i platforma widokowa.

15. Pomieszczenia portierni – wzniesione w latach 1902 – 1906 prezentujący stylistykę secesji analogicznie jak większość obiektów szpitalnych.

16. Pomnik dra Andrzeja Mielęckiego - stoi na centralnym placu Zespołu Szpitala ustawiony na specjalnym skwerze. Jest to dużych rozmiarów głaz – kamień, na którym zamontowana jest tablica pamiątkowa z wizerunkiem sławnego lekarza wykonana przez artystę Rajnholda T. Domina. Pomnik odsłonięto w 1967 r. Warto wspomnieć, że użyty kamień pochodził z dawnego pomnika poświęconego dr. Wilhelmowi Wagnerowi, który stał niegdyś na nieistniejącym placu tam, gdzie dzisiaj stoi tzw. Drapacz Chmur przy ul. Wolności.

Strzybnego Augustyna (ks.) – ulica w dzielnicy Chorzów. Jest prostopadłą ul. 16 Lipca i przecinającą ul. Wrocławską.

Strzybny Augustyn – (1 V 1879 Janowice pow. raciborski – 31 X 1921 Modzurów) – ksiądz katolicki, działacz plebiscytowy. Po ukończeniu szkoły elementarnej w rodzinnej miejscowości uczył się w gimnazjum w Raciborzu i Bytomiu, otrzymując w 1897 r. świadectwo dojrzałości. Po maturze rozpoczął studia teologiczne w Uniwersytecie Wrocławskim, które zakończone zostały święceniami kapłańskimi w dniu 22 VI 1901 r. Po nich rozpoczął pracę duszpasterską m.in. w Opolu, Wrocławiu, a później jako proboszcz w parafii Modzurów. Przez swe przekonania propolskie i obronę Krzyża został zamordowany przed kościołem swojej parafii w Modzurowie przez niemieckich bojówkarz.

181

Styczyńskiego Wincentego (dr) – ulica w dzielnicy Chorzów II i biegnie od ul. Strzelców Bytomskich wznosząc się lekko na wyniesienie przy ul. J. Lompy a następnie opada w kierunku jej wylotu przy ul. 3 Maja. W większości zabudowana starą strukturą kamienic czynszowych i domów robotniczych. Część tego kwartału ciągnącego się wzdłuż ul. W. Styczyńskiego nazywana jest potocznie „Szicówa”. Jej nazwa pochodzi od zlokalizowanego u zbiegu ul. 3 Maja, Janasa i W. Styczyńskiego dawnego domu strzeleckiego (Schützenhaus), jak i od dawnej nazwy ulicy zwanej Schützenstrasse (ul. Strzelecka).

Styczyński Wincenty – (5 XII 1872 Śrem – 18 IV 1922 Gliwice) – lekarz, dr medycyny, działacz plebiscytowy oraz społeczny - narodowy. Gimnazjum w Śremie ukończył w 1893 r. i podjął studia medyczne we Wrocławiu, które ukończył w 1899 r. W 1900 r. w Lipsku uzyskał tytuł doktora medycyny. Po studiach osiedlił się na Górnym Śląsku pracując w Bieruniu Starym, Katowicach i Pilchowicach, a w 1903 r. przybył do Gliwic, gdzie prócz pracy stricte zawodowej podjął się pracy społeczno – narodowej. Aktywnie działał na rzecz przyłączenia Górnego Śląska do Polski za co poniósł największą ofiarę zamordowany w swoim gabinecie przez nieznanego niemieckiego bojówkarza.

Warto zobaczyć:

Budynek szkolny przy nr 32 – eklektyczny budynek założony n planie litery „C” wzniesiony został w 1902 r. Jest budynkiem murowanym z cegły elewacyjnej, nietynkowany, trójkondygnacyjny, posadowiony na wysokim suterenowym podpiwniczeniu, nakryty dachem dwuspadowym. W fasadzie przedniej dwa wejścia do budynku umieszczone w ostrołukowych niszach. Za budynkiem duża sala gimnastyczna połączona z budynkiem szkolnym dwupoziomową przewiązką, w której obecnie znajduje się wejście do szkoły. Obecnie szkoła podstawowa nr 13 im. Tadeusza Kościuszki.

Kolonia robotnicza przy nr 36, 38, 40, 42, 44 – wzniesiona około 1904 r. w konwencji secesyjnej składająca się obecnie z pięciu wolnostojących budynków ustawionych kalenicowo wzdłuż ulicy. Budynki wzniesione na planie prostokąta, w tradycyjnej technice, z cegły licówki, częściowo tynkowane, trójkondygnacyjne z użytkowym poddaszem, mieszczące mieszkania dla dwunastu rodzin. Dachy nakryte wysokimi dachami dwuspadowymi.

Szabatowskiego Ludwika – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście), łącząca się przy Placu Hutników z ul. Katowicką i ul. B. Bogedaina. Nazwa nadana w 1958 r. Dawniej ulica nosiła nazwę Stawowa nawiązując do zlokalizowanego na dzisiejszym Placu Hutników stawu hutniczego.

Szabatowski – Stancjo Ludwik – (19 I 1891 Śląsk Cieszyński – 17 III 1927) – działacz ruchu robotniczego, socjalistycznego i komunistycznego, członek Polskiej Partii Socjalistycznej a później Komunistycznej Partii Robotniczej Polski, działacz Polskiej Organizacji Wojskowej na terenie Kongresówki. Żołnierz Legionów Polskich. W 1920 r. przybył na Górny Śląsk, gdzie kontynuował działalność polityczną. W Królewskiej Hucie pojawił się w związku z wystąpieniem podczas pierwszego zebrania nowopowstałej Komunistycznej Partii Górnego Śląska zorganizowanym w hotelu „Graf Reden”.

Warto zobaczyć:

Budynek narożny przy nr 1 – należący pierwotnie do drukarza Maksymiliana Hutzingera, wzniesiony

182

został w tradycyjnej technice z cegły w 1907 r. na planie trójkąta ostrokątnego, o cechach stylu secesji. Budynek poza funkcjami mieszkalnymi pełnił funkcję drukarni i redakcji ówczesnego dziennika „Königshütter Tageblatt”. Pod ustawionym w narożu pomiędzy pierwszym a drugim piętrem popiersiem Jana Gutenberga znajdowało się wejście do redakcji gazety. Rzeźba wykonana została z użyciem sztucznego kamienia przez Ignacego Engelberta Blaszke w 1907 r. Cały budynek jest czterokondygnacyjny z narożnym wykuszem, który pierwotnie nakryty był ostrosłupową iglicą.

Szczecińska – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Klimzowiec). Równoległa do ul. J. Gałeczki i biegnie za budynkiem tzw. Falowca i osiedla domków jednorodzinnych. Rozciąga się od ul. Młodzieżowej do al. Wojska Polskiego. Nazwa nawiązuje do miasta Szczecina leżącego nad rzeką Odrą i jeziorem Dąbie.

Szczepańska – ulica w dzielnicy Chorzów Batory i jest równoległą do ul. St. Batorego leżącą również w sąsiedztwie ul. Karłowicza, ul. Odrowążów i ul. Zwycięstwa. Nazwa nawiązuje do postaci św. Szczepana.

Szczepan – święty Kościoła katolickiego, z pochodzenia Żyd, który przyjął naukę Chrystusa i ochrzcił się, pierwszy męczennik, którego męczeńska śmierć opisana została w Dziejach Apostolskich 7, 54 – 60. Zginął ok. 36 r. ukamienowany w Jerozolimie przez miejscową społeczność żydowską. Ponadto Szczepan był jednym z pierwszych siedmiu diakonów pomagających Apostołom w pracy misyjnej i charytatywnej pierwotnego Kościoła, o których również wspominają Dzieje Apostolskie 6, 2-5. Relikwie świętego w 555 r. sprowadzone zostały z Jerozolimy przez Konstantynopol do Rzymu, gdzie spoczywają obecnie w bazylice św. Wawrzyńca. W ikonografii święty przedstawiany jest jako młodzieniec bez zarostu, ubrany w białą dalmatykę, trzymając w prawej ręce kadzidło, a w lewej naczynie na kadzidło lub gałązkę palmową symbolizującą męczeństwo. Jego święto w Kościele katolickim obchodzone jest 26 XII, natomiast w Kościele prawosławnym 27 XII. Jest patronem kamieniarzy, kucharzy i tkaczy.

Szczęść Boże – ulica w dzielnicy Chorzów Stary jest krótkim łącznikiem pomiędzy ul. J. Kasprowicza i ul. Siemianowickiej. Nazwa odnosi się do popularnego na Górnym Ślasku tradycyjnego pozdrowienia wypowiadanego na przywitanie lub pożegnanie. Tym pozdrowieniem zazwyczaj posługiwali się robotnicy, zwłaszcza górnicy. Pozdrowienie to było również wypisywane przed wejściem na teren kopalni. Na usłyszane pozdrowienie „Szczęść Boże” odpowiadało się „Bóg zapłać” lub „Daj Panie Boże”. Dłuższym pozdrowieniem również używanym jest tekst „Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus”, którego potwierdzeniem była odpowiedź „Na wieki, wieków. Amen”.

Szczęśliwa – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum leżąca na terenie osiedla „Ruch” w sąsiedztwie ul. Słonecznej i ul. Wesołej.

Szpitalna – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Biegnie od ul. Armii Krajowej pod wiaduktem kolejowym dochodząc do ronda i dalej koło pl. St. Batorego dochodzi do ul. Dyrekcyjnej. Nazwa odnosi się do stojącego przy niej budynku dawnego szpitala im. dra W. Styczyńskiego, na elewacji którego mamy poświęconą mu tablicę pamiątkową.

183

Warto zobaczyć:

Budynek dawnego szpitala – szpital powstał z inicjatywy dyrektora huty „Batory” Wilhelma Kollmanna oraz Przemysłowych Kas Chorych Górnego Śląska w 1892 r. Budynek główny dwukondygnacyjny, podpiwniczony wzniesiony w tradycyjnej technice z cegły elewacyjnej, nietynkowany z ryzalitem na osi budynku zakończonym schodkowym szczytem z charakterystycznym płaskim ostrołukowym oknem w szczycie. Wejście główne na osi budynku. Do bryły głównego budynku dostawiony budynek administracyjny połączony z nim charakterystyczną przewiązką. Budynek również murowany, z cegły, nietynkowany, na rzucie prostokąta, dwukondygnacyjny, zakończony trójkątnym szczytem. Obecnie mieści się tu zakład rehabilitacyjno – opiekuńczy dla osób starszych.

Sztygarska – ulica w dzielnicy Chorzów II będąca boczną ul. Beskidzkiej, przy której zlokalizowane jest osiedle kilku domów dwurodzinnych, zamieszkane było w większości przez pracowników chorzowskich kopalń. Nazwa nadana w 1960 r. Sztygar to pracownik kopalni należący do nadzoru kopalnianego, także będący nierzadko pracownikiem kadry kierowniczej kopalni.

Szwedy Konrada (ks.) – ulica w dzielnicy Chorzów II. Jest wyłączonym fragmentem ul. W. Reymonta na odcinku od ul. 75 Pułku Piechoty do ul. Wandy. Nadanie nazwy nastąpiło w 100. rocznicę urodzin patrona w 2012 r..

Szweda Konrad – (31 XII 1912 Rybnicka Kuźnia koło Rybnika – 28 VII 1988 Łaziska Górne) – ksiądz katolicki, więzień obozów koncentracyjnych Auschwitz i Dachau, budowniczy i proboszcz parafii św. Floriana w Chorzowie. Po ukończeniu w 1926 r. szkoły powszechnej w Orzepowicach podjął naukę w rybnickim gimnazjum, które ukończył maturą w 1934 r. Po niej wstąpił do Śląskiego Seminarium Duchownego z siedzibą w Krakowie i Wydział Teologiczny Uniwersytetu Jagiellońskiego, które ukończył obroną pracy magisterskiej w 1939 r. W tym też roku z rąk bpa Stanisława Adamskiego otrzymał święcenia kapłańskie, po których rozpoczął pracę duszpasterską w następujących parafiach: Matki Bożej Bolesnej w Rybniku, św. Józefa w Świętochłowicach – Zgodzie, św. Apostołów Piotra i Pawła w Katowicach, św. Marii Magdaleny w Cieszynie oraz w sanktuarium Matki Bożej Piekarskiej. W 1953 r. na objął placówkę kościoła filialnego w Chudowie, gdzie utworzył tam struktury przyszłej parafii, a w 1955 r. otrzymał tytuł proboszcza. W czasie okupacji hitlerowskiej w lutym 1940 r. został aresztowany i osadzony wpierw w obozie koncentracyjnym w Auschwitz a następnie w Dachau, w którym przebywał do wyzwolenia obozu w 1945 r. W 1957 r. otrzymał skierowanie do pracy przy budowie nowego kościoła w Chorzowie św. Floriana, którego 15 IV t.r. został pierwszym proboszczem. Funkcję te pełnił do przejścia na emeryturę 17 I 1980 r. W trakcie budowy kościoła był wielokrotnie szykanowany i ostatecznie skazany na 8 miesięcy więzienia w zawieszeniu, które ze względu na stan zdrowia i pobyt w obozach koncentracyjnych została mu zawieszona. Ponadto pełnił wiele funkcji diecezjalnych m.in. był dyrektorem Papieskiej Unii Misyjnej Duchowieństwa, członkiem Diecezjalnej Rady Duszpasterskiej. W 1962 r. otrzymał godność prałata. Będąc na emeryturze poprosił biskupa o jej zwolnienie i możliwość podjęcia na powrót pracy duszpasterskiej. Biskup 2 II 1981 r. powierzył mu funkcję proboszcza parafii Matki Bożej Różańcowej w Łaziskach Górnych, którą pełnił aż do śmierci. Pochowany został na miejscowym cmentarzu parafialnym 1 VIII 1988 r.

Warto zobaczyć:

184

Sanktuarium św. Floriana - Idea budowy kościoła pw. św. Floriana zrodziła się jeszcze w okresie międzywojennym. Istniejące wówczas parafie odnotowywały wzrost liczby wiernych, co powodowało utrudnienia w prowadzeniu właściwej pracy duszpasterskiej zwłaszcza wśród mieszkańców mieszkających na południowych obrzeżach Chorzowa. Aby temu problemowi zaradzić władze kościelne dekretem z 28 V 1938 roku poleciły proboszczowi kościoła św. Barbary, ks. Janowi Brandysowi, wybudowanie nowego kościoła. Nowa parafia miała obejmować swym zasięgiem krańce dwóch największych wówczas chorzowskich parafii św. Barbary i św. Jadwigi Śląskiej, teren będący własnością miasta i działającego przy ul. Wandy Zakładu im. bł. Bronisławy. Jeszcze przed wybuchem II wojny światowej ustanowiono ks. wikarego Pawła Rysia budowniczym kościoła, który z wielkim zaangażowaniem przystąpił do realizacji powierzonego mu zadania. Projekt budowy kościoła i probostwa wykonany został przez architekta wojewódzkiego inż. Witolda Kłębowskiego z Katowic. Niestety wybuch wojny pokrzyżował plany. Po zakończeniu działań wojennych bez zwłoki przystąpiono do realizacji budowy kościoła, której podjął się ks. Wilhelm Ochman, ówczesny proboszcz parafii św. Barbary. Teren pod budowę kościoła poświęcił 11 V 1947 roku biskup katowicki Stanisław Adamski. Ustanowiono wówczas oficjalnego budowniczego kościoła w osobie ks. wikarego Konrada Lubosa, który powołał specjalny komitet budowy. Kamień węgielny pod nową świątynię poświęcił 9 V 1948 roku bp. Juliusz Bieniek. Niezwłocznie przystąpiono do prac budowlanych. Pierwsze problemy przy realizacji budowy pojawiły się wraz z rozpoczęciem wykopów pod fundamenty, kiedy stwierdzono wysoki poziom wód gruntowych, które nie pozwalały na realizację przedwojennego projektu kościoła. Z tego powodu zastosowano projekt inż. Andrusiewicza polegający na wykonaniu w ziemi kilkunastu ceglanych kominów zalanych betonem, na których w 1949 roku wykonano fundamenty. Drugim problemem w realizacji inwestycji okazały się zmiany w polityce państwa wobec Kościoła w Polsce. Budowa kilkukrotnie była wstrzymywana a budowniczowie oskarżani byli niesłusznie o różne nadużycia. Mimo tych przeszkód prace przy budowie postępowały, zwłaszcza kiedy kierownictwo nad budową przejął ks. Konrad Szweda, który w 1957 roku został mianowany pierwszym proboszczem parafii św. Floriana. Już 23 XI 1959 r. biskup koadiutor Herbert Bednorz poświęcił prezbiterium, natomiast konsekracja kościoła miała miejsce 28 X 1961 r. W kolejnych latach kościół został wyposażony w dzwony, organy, witraże oraz inne elementy wystroju. Z biegiem czasu wnętrze kościoła domagało się dostosowania do wymogów liturgii soborowej. Nową aranżację przeprowadził ks. Tadeusz Pietrzyk, w oparciu o projekt architektoniczny prof. Adama Lisika. Autorem elementów rzeźbiarskich (krzyż i tabernakulum, ołtarz i ambona, figura św. Floriana) jest chorzowski artysta-rzeźbiarz Gerard Grzywaczyk. 4 V 1993 r. ks. Abp Damian Zimoń konsekrował nowy ołtarz z brązu. Kościół od swoich początków jest miejscem dorocznych nabożeństw ku czci św. Floriana, patrona archidiecezji (obok Matki Boskiej Piekarskiej, św. Jacka i św. Barbary). 4 V 1994 r. złożono w nim relikwie św. Floriana Męczennika. Od 2001 r. kościół podniesiony został do godności archidiecezjalnego sanktuarium św. Floriana.

Szybowa – ulica w dzielnicy Chorzów II i jest przecznicą ul. św. Kingi. Nazwa nawiązuje do stojącego w tym rejonie nieistniejącego szybu powietrznego „Charlotta” z 1822 r. wchodzącego w skład kopalni „Barbara – Wyzwolenie”. Szarlociniec założony został w 1823 r. przez właściciela tego Dominium, Johanna Porembowskiego. Budynki kolonii rozlokowane zostały wzdłuż dzisiejszych ul. W. Styczyńskiego, Wandy i św. Kingi. Kolejne budynki zwane Nowym Szarlocińcem powstały w 1856 r., a kolejne wybudowano w latach 1895 – 1907. W latach 1861 – 1868 Szarlociniec był samodzielną gminą włączoną później w obręb miasta Królewska Huta.

185

Śląska – ulica w dzielnicy Chorzów II jest prostopadłą do ul. 75 Pułku Piechoty, ul. Żołnierzy Września i ul. K. Szwedy. Nazwa nadana w 1960 r. Nawiązuje ona do dawnej dzielnicy historycznej Polski, leżącej w południowo – zachodniej części kraju, w dorzeczu górnej i środkowej części Odry i częściowo górnej Wisły. Tradycyjnie Śląsk dzieli się na Śląsk Dolny, Śląsk Górny oraz Śląsk Cieszyński. Obejmuje dany obszar plemion Ślężan, będący od X wieku w państwie Polan, a w okresie rozbicia dzielnicowego podzielony na liczne księstewka rządzone przez lokalnych władców – książąt z dynastii Piastów. Głównymi stolicami książęcymi były: Wrocław, który uznawany był za stolice całego Śląska, a także Głogów, Legnica, Świdnica, Brzeg, Cieszyn. Od XIV wieku w rękach Czechów, w 1526 r. przez austriackich Habsburgów . Później w wyniku tzw. wojen śląskich w rękach Prus. W 1919 r. powrócił w części do Polski.

Warto zobaczyć:

Dawna kolonia oficerska – zespół domów mieszkalnych dla oficerów wzniesionych w latach 1938 – 1939 wg planów z 1935 r. w ramach tzw. Funduszu Kwaterunku Wojskowego na terenach przekazanych wojsku przez spółkę „Skarboferm”. Kolonia to kilka domów jedno i dwukondygnacyjnych wielorodzinnych wybudowanych w stylu funkcjonalistycznym. Domy tej kolonii wybudowane zostały również częściowo na ul. Beskidzkiej. Ponadto przy nr 1 w tym samym okresie wraz z budową osiedla wybudowano kasyno oficerskie, które do 1991 r. służyło wojsku. Obecnie budynek będąc własnością prywatną nadal pełni funkcję usługową jako restauracja „Casino Club”.

Pomnik Żołnierzy Polskich wykonany przez Tadeusza Ślimakowskiego, a odsłonięty w październiku 1978 r.

Średnia – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Klimzowiec) będąca średniej długości przecznicą ul. J. Gałeczki łączącą się z ul. Krętą.

Świdra Augustyna – ulica w dzielnicy Chorzów II. Równoległa do ul. 11 Listopada biegnie od pl. A. Mickiewicza łącząc się z ul. J. Ficka i przecinając się po drodze z ul. Pudlerską.

Świder Augustyn – (16 VIII 1886 Świętochłowice – 2 lub 3 II 1923 Katowice) – poeta, powstaniec śląski, działacz polityczny, społeczny i narodowy. Jako 14 letni chłopak rozpoczął pracę w świętochłowickich Zakładach Cynkowych zlokalizowanych wówczas w dzisiejszej dzielnicy Świętochłowic - Lipiny. Równocześnie rozpoczął działalność w Towarzystwie Sportowym „Sokół”, gdzie prócz sportu zaczął interesować się poezją polską zwłaszcza Juliusza Słowackiego. Stała się ona inspiracją do podjęcia tworzenia własnej twórczości. W „Wierszach” mających charakter narodowy zawarł tęsknotę ludu śląskiego do Macierzy. Brał czynny udział w trzech powstaniach śląskich. Współredaktor ukazującego się w Katowicach pisma „Polak”. Po odzyskaniu niepodległości i włączeniu części Górnego Śląska do Polski w 1922 r. podjął służbę w Wojsku Polskim. Zamordowany w Katowicach przez niemieckie bojówki. Spoczywa na cmentarzu parafialnym św. Augustyna w Świętochłowicach Lipinach.

Świerkowa – ulica w dzielnicy Chorzów Stary. Zlokalizowana jest na nowym osiedlu mieszkaniowym „Platany Śląskie”, do którego wjazd znajduje się od ul. Siemianowickiej. Nazwa obowiązuje od 2012 r.

188

Targowa (al.) – znajduje się na terenie dawnego Ośrodka Postępu Technicznego, dzisiejsze tereny Śląskiego Centrum Targowego. Na terenie Centrum znajdują się hale wystawowe wykorzystywane podczas organizowanych imprez targowych np. Targów Turystycznych GLOB. Nazwa obowiązuje od 2006 r.

Warto zobaczyć:

Pomnik ku czci pamięci 65 ofiar katastrofy budowlanej jaka miała miejsce w czasie wystawy gołębi pocztowych w dniu 28 I 2006 r. na terenie MTK. Pomnik wykonany przez Roberta Jastalskiego ma formę dwóch pionowych płyt o wysokości 4 m, na których znajduje się 65 nazwisk ofiar katastrofy z dodatkową inskrypcją : „Pamięci ofiar Katastrofy budowlanej 28.01.2006” oraz w jej górnej części plastycznie opracowane stado przelatujących gołębi. Odsłonięcie tablicy nastąpiło 22 IX 2007 r.

Teatralna – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Jest przecznicą wychodząca od ul. H. Sienkiewicza i biegnie ślepo obok Chorzowskiego Centrum Kultury oraz Chorzowskiego Centrum Pediatrii i Onkologii prowadząc na zlokalizowany tam parking.

Tetmajera Przerwy Kazimierza – ulica w dzielnicy Chorzów Batory na tzw. Starym Osiedlu. Łączy ul. Skrajną z ul. Odrodzenia. Nazwa obowiązuje od 1956 r.

Tetmajer Przerwa Kazimierz – (12 II 1865 Ludźmierz – 18 I 1940 Warszawa) – pisarz modernistyczny, poeta, nowelista, powieściopisarz, dramatopisarz, taternik. Po ukończeniu gimnazjum św. Anny w Krakowie w latach 1884 – 1886 studiował filozofię w Uniwersytecie Jagiellońskim. Był pierwszym w literaturze pisarzem z Podhala, urodzonym w Ludźmierzu u stóp Tatr. W jego utworach motywy tatrzańskie wysuwają się na plan pierwszy dzięki czemu w pamięci czytelników pozostanie jako autor liryków tatrzańskich i opowiadań Na skalnym podhalu, czy powieści Legenda Tatr. Był przyrodnim bratem malarza Włodzimierza Tetmajera. Jako taternik odbył wiele wycieczek w Tatrach zdobywając po raz pierwszy wiele tatrzańskich szczytów m.in. Staroleśny Szczyt oraz Baniastą Turnię, a także Furkot. Był honorowym członkiem Towarzystwa Tatrzańskiego. Wiele podróżował również po Europie. Po I wojnie światowej mieszkał w Warszawie i Zakopanem. Zmarł po ciężkiej chorobie w warszawskim szpitalu Dzieciątka Jezus. Pierwotnie pochowany został na Cmentarzu Powązkowskim jednak później jego ciało zostało przeniesione do Zakopanego i spoczęło na Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku.

Tęczowa – ulica w dzielnicy Chorzów II (Pnioki). Łączy ul. Opolską z ul. Rodzinną dochodząc do nowego osiedla pn. „Tęczowe Osiedle” wzniesione w 2010 r. Ma ono formę otwartego okręgu wewnątrz, którego utworzono dziedziniec. Układ ten przypomina łuk tęczy.

Torowa – ulica w dzielnicy Chorzów Stary (Maciejkowice. Stanowi boczną przecznicę ul. Rębaczy. Biegnie okalając zbiornik wodny zlokalizowany na tyłach Zakładów Azotowych. Nazwa nawiązuje do przebiegającej tam dawniej linii kolejki wąskotorowej powstałej

189

prawdopodobnie już w 1853 r.

Towarowa – ulica w dzielnicy Chorzów II. Jest przecznicą ul. Floriańskiej. Ulica prowadzi nas na tereny bocznicy kolejowej wybudowanej w latach 1904 – 1905, zlokalizowanej za dworcem kolejowym Chorzów Miasto.

Traugutta Romualda – ulica w dzielnicy Chorzów II. Wychodzi prostopadle u zbiegu z ul. 11 Listopada i pl. A. Mickiewicza łącząc się z ul. T. Kalidego a dalej dochodząc do ul. Katowickiej bez wjazdu na nią.

Traugutt Romuald – (16 I 1826 Szostaków w powiecie brzeskim na terenie dzisiejszej Białorusi – 5 VIII 1864 Warszawa) – oficer w armii carskiej, ostatni dyktator powstania styczniowego (1863). Po nauce w gimnazjum, która trwała w latach 1836 – 1842 próbował dostać się na studia w petersburskim Instytucie Inżynierów Dróg Komunikacyjnych, lecz ze względu na reorganizację i młody wiek nie został do niej przyjęty. Dlatego swoje dalsze kroki skierował w stronę kariery wojskowej podejmując naukę w szkole oficerskiej w Żelechowie pnąc się po stopniach kariery wojskowej oraz biorąc udział w licznych operacjach militarnych. W 1862 r. w stopniu podpułkownika armii rosyjskiej przeszedł w stan spoczynku. W pierwszym okresie emerytury nie przejawiał chęci brania udziału w życiu politycznym. Jednakże gdy wybuchło powstanie 1863 r. podjął walkę i objął dowództwo nad oddziałem kobryńskim. 15 VIII t.r. otrzymał awans generalski, a 17 X został dowódcą powstania. Po upadku powstania został aresztowany w nocy z 10 na 11 IV 1864 r. i osadzony w warszawskiej Cytadeli, gdzie skazano go na śmierć przez powieszenie. Wyrok wykonano na stokach Cydadeli.

Truchana Władysława – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście). Biegnie od ul. Strzelców Bytomskich do ul. H. Sienkiewicza i jest równoległą do ul. Wolności. W większości zabudowana kamienicami czynszowymi wzniesionymi na przełomie XIX i XX wieku. Można przy niej zobaczyć dwa dawne jednokondygnacyjne domy mieszkalne dawnej zabudowy z dwuspadowym dachem, choć dzisiaj mocno przekształcone.

Truchan Władysław – (12 V 1904 Gromniki w pow. tarnowskim – 16 II 1951 Chorzów) – hutnik w Hucie Królewskiej, pracujący w stalowni, społecznik, przodownik pracy i racjonalizator. Od 1919 r. podejmował różne okresowe prace m.in. w młynie, cegielni, czy przy naprawie torów. W 1930 r. wyjechał do Francji aby w Lotaryngii, w rejonie Nancy podjąć pracę w miejscowej stalowni. W 1947 r. powrócił do Polski i podjął pracę w stalowni huty „Kościuszko”, gdzie jako wytapiacz pieców martenowskich wprowadził popularne wówczas współzawodnictwo pracy stosując zasady odpowiedniej organizacji pracy i racjonalizację produkcji wytapiania stali. Swoje metody pracy wdrażał również w innych śląskich hutach, a nawet za granicą w czechosłowackiej hucie „Vitkovice” w Ostravie. Obok pracy zawodowej angażował się również w pracę społeczną m.in. przy uruchamianiu zakładowych przedszkoli a przede wszystkim przy budowie szpitala dziecięcego (obecne Chorzowskie Centrum Pediatrii i Onkologii), które zlokalizowane jest przy ulicy nazwanej jego imieniem. Poza pracą zawodową i społeczną, pasją Truchana było łowiectwo, co przełożyło się na założenie przez niego przy hucie „Kościuszko” zakładowego Koła Łowieckiego „Przodownik”. Zmarł w Chorzowie i został pochowany na cmentarzu św. Jadwigi.

190

Warto zobaczyć:

Kamienica mieszczańska przy nr 10 – wzniesiona w stylu neogotyckim w 1902 r., w tradycyjnej technice z cegły, częściowo tynkowana, trójkondygnacyjna z użytkowym poddaszem. W środkowym ryzalicie zakończonym wysokim trójkątnym szczytem na wysokości pierwszego i drugiego piętra charakterystyczny wykusz, zakończony balkonem. Ponadto w lewej części kamienicy na każdym piętrze utworzono loggie.

Budynek przy nr 62 - miejsce związane z Ryszardem Riedlem, wokalistą kultowego zespołu „Dżem”. Na elewacji domu na mocy Uchwały Rady Miasta z dn. 14 IX 2006 r. nr XLIX/1022/06 w 50. rocznicę urodzin artysty odsłonięto 6 XI 2006 r. tablicę o treści: „ W tym domu mieszkał Ryszard Riedel (1956 – 1994), kompozytor i wokalista zespołu Dżem. „Skazany na Bluesa”. W 50. rocznicę urodzin – mieszkańcy Chorzowa”. Tablica w formie popękanej płyty gramofonowej, jako kolorowa mozaika ścienna zaprojektowana i wykonana została przez artystkę Annę Pałys – Zatorską.

Trzyniecka – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Prostopadła do ul. Armii Krajowej. Łączy się z dochodzącymi do niej ul. Ratuszową, ul. Długą i ul. Tyniecką. Nazwa nawiązuje do czeskiego miasta położonego w tzw. kraju morawsko – śląskim, w powiecie Frydek – Mistek, leżącego nad Olzą. Miasto podobnie jak Chorzów posiada tradycje przemysłu hutniczego, gdzie pracuje obecnie największa w Czechach huta założona w 1 poł. XIX wieku.

Tyniecka – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Jest równoległą do ul. Długiej. Łączy ul. L. Zamenhoffa z ul. Trzyniecką. Nazwa nawiązuje do części Krakowa – Tyńca, gdzie nad Wisłą na skalistych malowniczych wychodniach wapienia jurajskiego znajduje się założone w 1044 r. opactwo benedyktynów.

Tysiąclecia – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Klimzowiec). Jest równoległą do al. Wojska Polskiego i prowadzi nas na teren osiedla Tysiąclecia w Katowicach. Ulica nie jest zabudowana budynkami mieszkalnymi. Osiedle Tysiąclecia rozpoczęto budować w 1961 r. na terenach m.in. dawnego Bederowca (nazwa od nazwiska ks. Józefa Bedera, proboszcza chorzowskiego), będącego w granicach Chorzowa. Osiedle wzniesione zostało wg projektów Henryka Buszko i Aleksandra Franty. Składa się ono w przeważającej części z wysokich bloków mieszkalnych, z których największymi są tzw. Kukurydze mierzące 87 m wysokości (25 pięter).

194

Urbanowicza Ludwika – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście). Jest przedłużeniem ul. J. Kilińskiego i biegnie od zbiegu ul. Starego Zdroju, ul. Żwirki i Wigury łącząc się z ul. Cmentarną. W środkowej części dochodzi do niej ul. Przy Gazowni.

Urbanowicz Ludwik – (13 VIII 1865 Krotoszyn – 4 XI 1920 Królewska Huta) – lekarz medycyny ogólnej (dyplom 1891 Wrocław), doktor nauk medycznych (1893 Lipsk), działacz narodowy. Początkowo praktykował w Wielkopolsce, ale w 1894 r. przeniósł się na Górny Śląsk podejmując pracę, jako pierwszy polski lekarz w gminie Roździeń – Szopienice (dzisiejsze dzielnice Katowic). W 1897 r. przeniósł się na stałe do Królewskiej Huty, gdzie był jedynym polskim lekarzem na trzynastu niemieckich praktykujących w mieście. Poza pracą lekarską zaangażowany w ruch śpiewaczy, Towarzystwo Czytelni Ludowych oraz Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Był współzałożycielem Banku Ludowego w Królewskiej Hucie, w którym piastował funkcję prezesa i przewodniczącego Rady Nadzorczej. Podejmował również czynną współpracę z ruchem narodowym Górnego Śląska przez co był ciągle inwigilowany i postawiony nawet przed sądem wojskowym, gdzie zarzucono mu działalność polityczną. W 1919 r. został członkiem Rady Miejskiej w Królewskiej Hucie. Działał również w Polskim Komitecie Plebiscytowym. Pochowany został na cmentarzu parafialnym św. Jadwigi Śląskiej w Chorzowie.

Warto zobaczyć:

Budynek szkolny przy nr 2 – Wzniesiony w 1930 r. wg projektu Karola Schayera i Antoniego S. Olszewskiego w stylu funkcjonalistycznym. Jest to budynek murowany, tynkowany, założony na planie długiego prostokąta, czterokondygnacyjny, podpiwniczony z użytkową sutereną. Pierwotnie w budynku działał Miejski Instytut Kształcenia Handlowego, dzisiaj Zespół Szkół Ekonomicznych im. Oskara Langego.

Budynek szkolny przy nr 4 – wzniesiony w 1909 r. w stylu modernistycznym. Założony na planie wydłużonego prostokąta, murowany z cegły elewacyjnej, częściowo tynkowany, trójkondygnacyjny, a w części środkowej czterokondygnacyjny z wysokim podpiwniczeniem. Nakryty dachem dwuspadowym z dachówki ceramicznej, w części środkowej mansardowy. Od strony południowej w fasadzie dostawiana kwadratowa wieża nakryta dachem namiotowym, a do wieży dostawiono dobudówkę z wejściem do budynku zakończonym dachem ukształtowanym w formie tarasu. W balustradzie tarasu widnieje rok budowy obiektu. Ryzalit na osi środkowej, wypiętrzony, zakończony trójkątnym szczytem. Przy budynku nowoczesna sala gimnastyczna połączona z starym budynkiem bramą przejazdową. Obecnie działa w nim Gimnazjum nr 10 im. Jana Kochanowskiego.

198

Wandy – ulica w dzielnicy Chorzów II. Rozciąga się od ul. Strzelców Bytomskich do ul. św. Kingi. Równoległa do ul. W. Styczyńskiego. Nazwa nadana w 1918 r. W większości zabudowana zwartą siecią starych kamienic czynszowych pochodzących z przełomu XIX i XX wieku.

Wanda – córka legendarnego Kraka, założyciela królewskiego Krakowa. Po śmierci ojca miała objąć władzę nad miastem. Według podań była wielkiej urody i rozumu. Odmówiła wyjścia za mąż za niemieckiego księcia Rydygiera. Ten po jej odmowie napadł na jej włości. Wanda gromadząc wokół siebie liczne rycerstwo i mężnie stawiła czoła najeźdźcy, odnosząc zwycięstwo. Po tym zwycięstwie doszła do wniosku, że po tak wielkim zwycięstwie bogom należy się ofiara dziękczynna i dlatego złożyła ofiarę ze swego życia rzucając się w nurty Wisły. Ku jej czci wierni poddani usypali kopiec pod Krakowem, który do dzisiaj góruje nad zabudowaniami dzielnicy Krakowa, Nowej Huty.

Warto zobaczyć:

Dawny sierociniec przy nr 66 – budynek wzniesiony w 1904 r. w stylu neogotyckim, w tradycyjnej technice murowany z cegły elewacyjnej, nietynkowany, ustawiony skośnie do ulicy, na rzucie prostokąta, trójkondygnacyjny, usadowiony na wysokim podpiwniczeniu, nakryty wysokim dachem dwuspadowym. Elewacja symetryczna, rozwiązana jednolicie, z dwoma ryzalitami zwieńczonymi trójkątnymi szczytami. Pierwotnie budynek domu starców, później sierociniec – dom dziecka, a obecnie siedziba jednej z wyższych szkół. Przy budynku rozciągał się teren dużego ogrodu zamienionego dzisiaj na duży parking. Budynek wpisany do rejestru zabytków woj. śląskiego.

Waryńskiego Ludwika (pl.) – plac w dzielnicy Chorzów Batory leżący pomiędzy ul. Armii Krajowej, a ul. Ratuszową.

Waryński Ludwik – (24 IX 1856 Martynówka koło Kaniowa na trenie dzisiejszej Ukrainy – 2 III 1889 w Szlisselburgu koło Petrsburga) – wychowywał się w rodzinie o silnych tradycjach patriotycznych. Ukończył gimnazjum w Białej Cerkwi, po którym w 1874 r. podjął studia w Petersburskim Instytucie Technologicznym. Podczas studiów zetknął się z ideami socjalistycznymi wstępując do Polskiej Socjalistycznej Organizacji Młodzieżowej. Później podjął działalność polityczną w robotniczych kółkach socjalistycznych w Puławach a później w Warszawie, do której przeniósł się na stałe w 1878 r. Prześladowany przez policję carską zmuszony został do wyjazdu i przeniesienia się do zaboru austriackiego. Również i tam musiał walczyć z władzą austriacką, która bez procesu przetrzymywała go w więzieniu przez ponad rok. W 1880 r. stanął przed sądem, który go uniewinnił, ale otrzymał nakaz opuszczenia terytorium zaboru austriackiego. Udał się wtedy do Szwajcarii, gdzie w Genewie kontynuował swoją działalność polityczną. W 1882 powrócił do Warszawy, gdzie założył partię robotniczą „Proletariat” stając na jej czele i pisząc dla niej specjalny program, który rozprowadzał wśród proletariatu. Władze carskie nie pozostały dla jego działalności bezczynne aresztując go 28 IX 1883 r. i osadzając na dwa lata w warszawskiej Cytadeli. Po procesie z 1885 r. skazany został na 16 lat ciężkiego więzienia w rosyjskiej twierdzy szlisselburskiej, gdzie zmarł na gruźlicę mając zaledwie 33 lata.

Watoły Marcina – ulica w dzielnicy Chorzów II (Pnioki). Jest przecznicą ul. Opolskiej.

Watoła Marcin – (26 X 1875 Chorzów – 12 XI 1923 Chorzów) – górnik, urzędnik Państwowej Fabryki Związków Azotowych, przywódca peowiacki i powstańczy. Wcześnie rozpoczął pracę w kopalni

199

skąd powołany został do służby w niemieckiej armii jako kawalerzysta. Prawie całe życie związany był z Chorzowem Starym, gdzie ożenił się i mieszkał. W czasie I wojny światowej brał udział w walkach na froncie wschodnim. Reklamowany z wojska powrócił do pracy w kopalni. Poza pracą zawodową zaangażowany w działalność Towarzystwa Śpiewu „Gwiazda” oraz w Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół” prowadząc ćwiczenia z młodzieżą. W 1919 r. współorganizator Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska zostając komendantem obwodu POW GŚl. brał udział w I powstaniu śląskim. Współpracował z Polskim Komitetem Plebiscytowym, a także w Towarzystwie Oświaty na Śląsku m. św. Jacka. W czasie II powstania dowodził w grupie Karola Gajdzika a w III powstaniu w grupie Walentego. Fojkisa. Po działaniach powstańczych został komendantem chorzowskiej grupy Związku Byłych Powstańców Górnośląskich (po zmianie nazwy Związku Powstańców Śląskich). Zmarł w wyniku nieszczęśliwego wypadku i pochowany został w Chorzowie Starym na cmentarzu parafii św. Marii Magdaleny. Odznaczony Krzyżem Orderu Virtuti Militari V klasy oraz Śląską Wstęgą Waleczności i Zasługi.

Wagnera Wilhelma (prof., rondo) –w dzielnicy Chorzów II. Zlokalizowane u zbiegu ul. Mariańskiej, ul. K. Miarki, ul. Łagiewnickiej i ul. Pudlerskiej.

Wagner Wilhelm – (14 I 1848 Wohnbach w Hesji – 7 VIII 1900 Królewska Huta) – profesor medycyny, lekarz neurochirurg, działacz społeczny. Stopień doktora medycyny Uniwersytetu w Marburgu uzyskał w 1869 r. Początki kariery lekarskiej rozpoczął w uzdrowisku Neuheim (Hesja), a w 1870 r. powołany został do służby wojskowej biorąc udział w działaniach wojny prusko – francuskiej, jako lekarz wojskowy pod Friedbergiem. Po wojnie w 1877 r. wraz z rodziną przybył do Królewskiej Huty i objął stanowisko ordynatora Oddziału Chirurgicznego Szpitala Spółki Brackiej w Nowych Hajdukach (dzisiaj Chorzów). Jednocześnie pracował w szpitalu im. św. Jadwigi w Królewskiej Hucie. Szybko zyskał uznanie, jako zdolny chirurg przeprowadzający skutecznie skomplikowane operacje. Na uznanie nie czekał długo bo w uznaniu zasług jako młody lekarz został członkiem zarządu Niemieckiego Towarzystwa Chirurgicznego. Opracował nowatorską na ówczesne czasy metodę operacyjnego otwarcia jamy czaszki zwaną operacją Wagnera. W 1894 r. otrzymuje tytuł tajnego radcy zdrowia a później tytuł profesora medycyny. W dziedzinie działalności społecznej przyczynił się do otwarcia w Goczałkowicach Zdroju sanatorium dla górników i hutników oraz placówki szpitalno – sanatoryjnej dla chorych na płuca w Wodzisławiu Śląskim. Jest również inicjatorem otwarcia prywatnego Gimnazjum Żeńskiego w Królewskiej Hucie. Do zainteresowań pozamedycznych Wagner zajmował się botaniką i był w tym zakresie uznanym specjalistą. Poza tym interesował się turystyką, zwłaszcza wysokogórską przyczyniając się do budowy schroniska „Śląskiego Domu” w Tatrach. Zmarł w Królewskiej Hucie i pochowany został na cmentarzu ewangelickim.

Waxmana Franza – ulica w dzielnicy Chorzów II. Poprzeczna ul. 3 Maja prowadząca na teren osiedla domów zlokalizowanych nad kompleksem stawów Amelung. Nazwa nadana 2007 r.

Waxman (Wachsmann) Franz – (24 XII 1906 r. Królewska Huta – 24 II 1967 Los Angeles) – wybitny amerykański kompozytor muzyki filmowej, zdobywca dwóch Oskarów za muzykę do filmów: Bulwar zachodzącego słońca Billy`ego Wildera (1950) i Miejsce pod słońcem George`a Stevensa

200

(1952). Od najmłodszych lat wykazywał zamiłowanie do muzyki. Gry na fortepianie uczył się od 6 roku życia, którą w wieku 12 lat opanował na poziomie zawodowego pianisty. Ojciec żydowski przedsiębiorca przewidywał dla swego syna karierę bankowca, lecz ten nie mogąc porzucić zamiłowania do muzyki opuszcza rodziców i podejmuje od 1922 r. naukę w drezdeńskiej Akademii Muzycznej, którą od 1923 r. kontynuuje w berlińskim konserwatorium studiując kompozycję, teorię muzyki i dyrygenturę. W 1930 r. rozpoczął trwającą do śmierci współpracę z kinem. W 1933 r. w związku z nasilającymi się atakami antysemickimi emigruje wpierw do Paryża, a później do Stanów Zjednoczonych. Amerykański okres życia Waxmana zaowocował skomponowaniem ponad 150 kompozycji filmowych, 12-krotną nominacją do Oskara, którego zdobył dwukrotnie w 1950 i 1952 roku. Ponadto był współautorem wielu opracowań muzycznych, ścieżek filmowych, kierownikiem muzycznym i dyrygentem orkiestrowym. Komponował również muzykę symfoniczną i piosenki. Był członkiem hollywoodzkiej Akademii Filmowej.

Wesoła – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Leży równolegle pomiędzy ul. H. Dąbrowskiego, a ul. Szczęśliwą na osiedlu „Ruch”.

Węglowa – ulica w dzielnicy Chorzów II. Jest przecznicą ul. Filarowej. Nazwa nawiązuje do pokładów węgla kamiennego, który od jego odkrycia przez ks. Ludwika Bojarskiego w 1780 r. przez dziesięciolecia wydobywany był i jest nadal w górnośląskich kopalniach.

Węzłowiec – ulica w dzielnicy Chorzów Stary. Jest przecznicą ul. Wschodniej. W XVIII wieku właścicielem terenów Węzłowca tj. wschodnich terenów dzisiejszego Chorzowa Starego na granicy z Katowicami i Siemianowicami Śląskimi, był niejaki Wenzl Frragstein i prawdopodobnie od jego imienia pochodzi nazwa tych terenów.

Wiejska – ulica w dzielnicy Chorzów Stary (Maciejkowice. Biegnie od skrzyżowania z ul. Legnicką i ul. Rębaczy, aby przy tzw. Dolinie Górnika dojść do ul. Głównej. Nazwa nawiązuje do dawnego wiejskiego charakteru Chorzowa Starego i Maciejkowic , które do czasu przyłączenia do utworzonego w 1934 r. miasta Chorzowa były wsiami.

Warto zobaczyć:

Dolina Górnika - to ośrodek rekreacyjny położony na terenie dzielnicy Chorzów III (Stary) graniczący z dzielnicą Maciejkowice oraz Chorzów II. W jego bliskim sąsiedztwie mamy zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Żabie Doły” leżące na granicy Chorzowa i Bytomia. O zespole „Żabie Doły” pisaliśmy w odcinku nr … Ośrodek „Dolina Górnika” zwana zamiennie „Liga” to obecnie dwa połączone ze sobą kanałem i mostkiem stawy, wokół których przebiega ścieżki spacerowe i rowerowe. Wszystko w otoczeniu zadrzewionych hałd i nieużytków zagospodarowanych przez człowieka. Ośrodek powstawał w latach 1952 - 1953 przy udziale i zaangażowaniu społecznym mieszkańców miasta a w szczególności pracowników nieczynnej niestety od 1993 roku Kopalni Węgla Kamiennego „Chorzów”, później „Barbara-Chorzów”. W latach 60. ubiegłego wieku teren wokół stawów zadrzewiono, usypano groble, wykonano pomost łączący stawy i liczne stanowiska wędkarskie. Wykonano odkryty basen pływacki, stadion piłkarski i place zabaw dla

201

dzieci. Jego stałe udostępnienie dla mieszkańców nastąpiło dopiero w lipcu 1965 r. stając się po Parku Kultury jednym z najbardziej popularnych miejsc wypoczynku sobotnio niedzielnego miasta. Mimo tego, że basen kąpielowy i boisko pokryła gęsta zieleń nadal ośrodek cieszy się uznaniem wśród mieszkańców nie tylko Chorzowa, ale i Bytomia, czy Siemianowic Śląskich. Miejsce to ma swój niepowtarzalny urok. Łatwo do niego dojechać komunikacją miejską, samochodem, czy rowerem. Jest oddalony od zgiełku i miejskiego hałasu a na jego teren wprowadza nas metalowa brama z napisem „Dolina Górnika”. Dwa stawy o powierzchni 3,8 ha i głębokości od 1 do 2,5m z małą wysepką i mostkiem dopełniają całości. Zieleń obejmująca 13,5 ha powierzchni to drzewa i krzewy, w którym dominuje głównie topola, ale nie brak tu dużych okazów wierzby płaczącej i innych szlachetnych gatunków. Jest również kolorowy plac zabaw dla dzieci. Nieopodal nad stawem znajdują się zabudowania restauracji „Bartek” z ogródkiem letnim, którego specjalnością jest kuchnia śląska, świeże ryby i potrawy z grilla. Wokół stawu zlokalizowane są liczne stanowiska wędkarskie, które użytkowane są przez wędkarzy zrzeszonych w Kole Wędkarskim nr 9 przy Polskim Związku Wędkarskim Okręgu Katowice. Pierwszy Klub Wędkarza na terenie Królewskiej Huty (dzisiaj Chorzów) założony został już w 1928 roku, z którego po II wojnie światowej w 1951 roku powstało Koło Chorzów przy Polskim Związku Wędkarskim. W 2008 roku liczba czynnych członków Koła Chorzów wynosiła 270 wędkarzy. Przy tym Kole powstała Sekcja Wędkarska związana z Kopalnią Chorzów, która opiekowała się stawami na terenie „Doliny Górnika” do zamknięcia kopalni. Reaktywacja koła nastąpiła w 2003 roku i powstał wówczas Klub Wędkarski – Liga Dolina Górnika, który przejął obowiązki opieki nad ośrodkiem. Klub ten zajmuje się przede wszystkim utrzymaniem czystości zbiorników, pielęgnacją otaczającej zieleni oraz zarybianiem stawów, w których obecnie spotkać można następujące gatunki ryb dominujących: płoć i leszcz oraz towarzyszących: okoń, karp, lin, karaś, wzdręga. Pojawia się również i jazgarz. Dno łagodnie schodzi od brzegu w kierunku środka stawów i jest lekko muliste. Linia brzegowa stawów mająca kształt półkola porośnięta jest roślinnością trawiastą, trzciną, pałką tatarakiem i lilią wodną.

Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Żabie Doły” - utworzony został mocą Rozporządzenia Wojewody Katowickiego z dnia 6 II 1997 roku, nr 29/97 na terenie poprzemysłowych hałd, zapadlisk, stawów, podmokłych łąk i nieużytków powstałych w wyniku eksploatacji górniczej tak węgla kamiennego, jak i rud cynku i ołowiu prowadzonych na tym terenie do połowy XX wieku między innymi przez Zakład Górniczo-Hutniczy „Orzeł Biały” w Piekarach Śląskich. Tekst rozporządzenia opublikowany został w Dzienniku Urzędowym Wojewody nr 3 z dnia 10 II 1997 r. Jego powierzchnia całkowita to 226,24 ha. W granicach miasta Bytomia znajduje się 44,48 ha zespołu natomiast na teren Chorzowa przypada pozostała część 181,76 ha. Kształtem jego powierzchnia przypomina trójkąt, którego północną część wyznacza dzielnica Piekar Śląskich, Brzeziny Śląskie, południowo wschodnią część miasto Chorzów z dzielnicą Maciejowice natomiast zachodnią granicę zamyka Bytom z osiedlem im. Arki Bożka. Tak, więc pierwotny teren a wraz z nim krajobraz „Żabich Dołów” w wyniku długotrwałej eksploatacji górniczej został całkowicie przekształcony przez człowieka, dlatego wielkim zaskoczeniem dla naukowców było odkrycie, że mimo tego niekorzystnego dla środowiska procesu na tym terenie zaobserwować można bogate życie roślinne i zwierzęce zwłaszcza wśród ptactwa, z którego aż 29 gatunków należy do grupy wodno-błotnej. Podjęte badania wykazały, że na tym terenie występuje aż 129 gatunków ptaków, z czego 76 to gatunki lęgowe. Są to m.in. perkoz dwuczuby i rdzawoszyi, zausznik, cyraneczka, rożeniec, kuropatwa, czajka, śmieszka, skowronek, pliszka żółta, rokitniczka, kos, słowik rdzawy, pustułka, kukułka, zięba, szczygieł, trznadel, muchołówka szara. Teren ten upodobały sobie również ptaki przelotne, które rzadko występują na terenie Śląska a są to nur czarnoszyi, perkoz

202

rogaty, uhla, płatkonóg szydłodzioby, mewa żółtonoga, podróżniczek oraz wąsatka. Znalazły się również na tej liście ptaki, które na terenie zespołu zimują w tym dwa gatunki, które na terenie Polski zimują bardzo rzadko a są to kokoszka wodna i bekas. Oczywiście nie byłoby „Żabich Dołów” bez licznie występujących płazów, od których cały zespół przyrodniczo-krajobrazowy został nazwany. Stwierdzono ich tutaj aż 9 gatunków a są to traszki zwyczajna i grzebieniasta, ropucha szara i zielona, żaba wodna i jeziorowa, rzekotka drzewna i kumak nizinny. Przedstawicieli gadów reprezentuje jeden gatunek jaszczurka zwinka a wśród bezkręgowców zaobserwowano raka stawowego. Występuje również na terenie zespołu liczna grupa ssaków tj. jeż wschodni, kret, ryjówka aksamitna, nietoperz, zając szarak, chomik europejski, piżmak, nornik, mysz domowa, leśna i polna, szczur wędrowny, nornica ruda, lis pospolity, kuna domowa, tchórz zwyczajny, czy łasica łaska. Procesowi osiedlania się tak różnorodnej gatunkowo grupy zwierząt niewątpliwie sprzyja bogata szata roślinna tego terenu zwłaszcza rośliny wodne i bagienne, które stanowią 14 % flory zespołu. Rośliny łąkowe stanowią aż 44 % rosnących roślin zielonych, wśród których najliczniej występują byliny. Drzewa i krzewy stanowiące ok. 17,5 % ogólnej liczby roślin a reprezentowane są m.in. przez klony, topole, robinie, olchy sosny, dęby i kasztanowce. Łącznie zarejestrowano aż 92 gatunki roślin, z czego kilka to rośliny chronione tj. rokitnik zwyczajny, czy centuria pospolita. Teren „Żabich Dołów” jest również miejscem edukacji przyrodniczej poprzez wytyczoną specjalną przyrodniczą ścieżkę dydaktyczną, której zadaniem jest ukazanie społeczeństwu sposobów i problemów związanych z zachowaniem i ochroną cennych przyrodniczo terenów naszego województwa. Teren ten jest miejscem chętnie odwiedzanym przez spacerowiczów, którzy przechadzając się ścieżkami prowadzonymi wzdłuż stawów mogą obserwować toczące się przyrodnicze życie. Nie brak i na terenie zespołu licznych rowerzystów, dla których wytyczono kilka tras rowerowych.

Wieniawskiego Henryka – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Leży równolegle do ul. Armii Krajowej łącząc ul. Inwalidzką z ul. Piekarską.

Wieniawski Henryk – (10 VII 1835 Lublin – 31 III 1880 Moskwa) – polski skrzypek i kompozytor. Dzieciństwo spędził w rodzinnym Lublinie, gdzie jego pierwszym nauczycielem była matka, a następnie Jan Hornziela, skrzypek Teatru Wielkiego w Warszawie. Kolejnymi nauczycielami byli Antoni Parys i Stanisław Serwaczyński. W wieku 8 lat wyjeżdża do Paryża na dalszą naukę, gdzie pod kierunkiem Clavela, a następnie Lamberta-Josepha Massarta uczył się w paryskim Konserwatorium, które ukończył jako 11-letni chłopak w 1846 r. Potem krótko koncertował między innymi w Petersburgu i Warszawie. W 1849 r. ponownie wraca do Paryża by podjąć studia w klasie Hipolita Colleta, gdzie uczył się kompozycji kończąc ją z wyróżnieniem. Od 1850 r. wraz z bratem Józefem, pianistą rozpoczął działalność koncertową wpierw jeżdżąc z koncertami po Imperium Rosyjskim a później Stanach Zjednoczonych i Europie. W międzyczasie prowadził również działalność pedagogiczną pracując jako nauczyciel gry na skrzypcach. Jako kompozytor skomponował wiele utworów muzycznych, z których największą popularnością cieszą się: Koncert skrzypcowy d-moll op. 22; Koncert fis-moll, Scherzo- tarantela oraz fantazje, mazurki i wariacje. Dzięki Wieniawskiemu do europejskiego repertuaru skrzypcowego wszedł polonez. Wśród kilku tego typu utworów najbardziej znane i najczęściej grywane są: Polonez D-dur op. 4 i Polonez A-dur op. 21. W 1860 r. ożenił się z Izabelą Hampton. Zmarł w Moskwie, ale pochowany został w Warszawie.

203

Wileńska – ulica w dzielnicy Chorzów II. Wychodzi od pl. A. Mickiewicza i biegnie równolegle do ul. 23 Czerwca, z którą się łączy. Nazwa nawiązuje do miasta Wilna na Pojezierzu Wileńskim, nad Wilią, u ujścia Wilejki, stolica Litwy, od 1795 r. stolica Wielkiego Księstwa Litewskiego w Rzeczpospolitej Obojga Narodów, w latach 1922 – 1939, w granicach II RP, jako stolica woj. wileńskiego. Miasto znane od XIV wieku.

Willowa – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Krótka przecznica wychodząca od ul. Żwirki i Wigury. Jest również równoległą do ul. Piaskowej. Nazwa odnosi się do willowej zabudowy ulicy.

Wiosenna – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Klimzowiec). Łączy ul. Łąkową z ul. Klimzy.

Wiśniowa – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Klimzowiec). Przecznica al. Wojska Polskiego, i jest zarazem równoległą do ul. Zielonej oraz ul. Dębowej. W całości zabudowana jest domkami jednorodzinnymi.

Wita Stwosza – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Jest łącznikiem między ul. Racławicką, a ul. Armii Krajowej. Przecina ją ul. Ratuszowa.

Wit Stwosz – (ok. 1445 lub 1447 Horb hrabstwo Neckarem koło Stuttgartu – 1533 Norymberga) – jeden z najwybitniejszych rzeźbiarzy tworzący w Krakowie i Norymberdze, malarz, miedziorytnik, przedstawiciel sztuki późnego gotyku. Do najbardziej znanych jego dzieł należą: ołtarz główny Kościoła Mariackiego w Krakowie – Zaśnięcie Najświętszej Maryi Panny, grobowiec króla Kazimierza Jagiellończyka w katedrze na Wawelu oraz grobowce katedry w Gnieźnie (płyta nagrobna Zbigniewa Oleśnickiego) i Włocławku.

Księcia Władysława Opolskiego – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum, przy której stoją wieżowce tzw. osiedla „Irys” wzniesionego w latach 1977 – 1983. Architektura budynków przypomina popularne polskie cukierki „Irysy”, stąd nazwa osiedla. Prawidłowo nazwa ulicy winna brzmieć: Władysława księcia opolskiego lub księcia opolskiego Władysława.

Władysław - (ok. 1225 – 27 VIII lub 13 IX 1281 lub 1282) – książę opolski i raciborski. Młodszy syn Kazimierza I księcia opolskiego i Violi, księżniczki bułgarskiej, wnuk Mieszka Plątonogiego a prawnuk Władysława Wygnańca (najstarszy syn Bolesława III Krzywoustego). Od 1229 lub 1230 r. książę kaliski a od 1246 książę opolsko – raciborski. Dnia 24 VI 1257 r. wydał w Czeladzi dla Bożogrobców z Miechowa akt lokacji na prawie niemieckim wsi Chorzów (dzisiaj dzielnica Chorzów Stary). Przyczynił się również do lokacji wielu miast m.in. Bytomia, Cieszyna, Gliwic, Głogówka, Mikołowa, Oświęcimia, Rybnika, Siewierza, Żor. Sprzyjał również zakładaniu klasztorów, gdzie prócz bożogrobcom zezwolił również na osiedlenie się cystersom (Rudy Raciborskie), franciszkanom (Bytom) i dominikanom (Racibórz).

204

Włodarskiego Adriana (ks. bp) – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Łączy ul. St. Batorego z ul. Odrowążów.

Włodarski Adrian – (2 III 1807 Hajduki Dolne (obecnie Chorzów Batory) – 30 V 1875 Wrocław) – ksiądz katolicki, biskup sufragan wrocławski. Studia filozoficzno – teologiczne ukończył w Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Wrocławskiego w 1829 r. a w 1830 r. otrzymał święcenia kapłańskie z rąk bpa Emanuela Schimonsky`ego. Po święceniach kolejno pracował w parafiach: św. Mikołaja w Lublińcu, św. Mikołaja w Pyskowicach, gdzie pełnił wpierw funkcję administratora a następnie proboszcza. W wieku 28 lat został dziekanem, a później powiatowym inspektorem szkolnym i kanonikiem katedry wrocławskiej. Papież Pius IX mianował go 18 III 1861 r. biskupem sufraganem wrocławskim. W swej pracy zarówno, wcześniej jako proboszcz, a później biskup zawsze miał na uwadze dobro swych parafian, zwłaszcza tych najuboższych. Był obrońcą polskości i przeciwstawiał się otwarcie germanizacji ludu śląskiego. Stale współpracował z gazetą „Zwiastun Górnośląski” wydawaną w Piekarach Śląskich, a piszącą w języku polskim o najważniejszych sprawach Górnego Śląska. W swej działalności podobnie jak ks. Jan Ficek był propagatorem ruchu trzeźwościowego.

Wojciecha (św.) – ulica w dzielnicy Chorzów II. Jest krótką przecznicą łączącą ul. Mariańską z ul. Łagiewnicką.

Wojciech – (ok. 956 Libice w Czechach – 23 IV 997 przypuszczalnie Święty Gaj obecne woj. warmińsko - mazurskie) – święty kościoła katolickiego, biskup, męczennik. Syn miejscowego komesa, kształcił się w Magdeburgu. Później przebywał w otoczeniu pierwszego biskupa Pragi Dytmara. Rozdając majątek żył jak pokutnik. W 983 r. otrzymał sakrę biskupią i otrzymał biskupstwo Pragi, skąd po kilku latach udał się do Rzymu, gdzie przywdział benedyktyński habit. W 997 r. podjął pracę misyjną w Polsce, a następnie w Prusach, gdzie zginął przeszyty strzałami lub włóczniami, a jego głowę wbito na pal. Czczony szczególnie w Czechach, gdzie się urodził i był drugim z kolei biskupem w Pradze, w Polsce, gdzie zginął śmiercią męczeńską i został pochowany w katedrze gnieźnieńskiej po wykupieniu ciała przez króla Bolesława Chrobrego oraz na Węgrzech, gdzie kilkukrotnie przebywał głosząc Słowo Boże i udzielając sakramentu Bierzmowania św. Stefanowi, późniejszemu królowi węgierskiemu. W ikonografii przedstawiany z orłem, paliuszem, pastorałem, wiosłem, gdyż na terenie Prus poruszał się łodzią po Wiśle, a także z włóczniami. Jest patronem Polski, diecezji: gdańskiej, gnieźnieńskiej i koszalińsko – kołobrzeskiej. Jego wizerunek widnieje w herbie m.in. Radzionkowa, czy Trzemeszna. Święto obchodzone 23 IV.

Wojska Polskiego (al.) – aleja w dzielnicy Chorzów Centrum (Klimzowiec). Biegnie od skrzyżowania z ul. Katowicką i łączy się przy rondzie z ul. J. Gałeczki i ul. Górniczą. Nazwa nadana w 1963 r. dla uczczenia żołnierzy Wojska Polskiego.

Wolności – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście). Początki ulicy sięgają czasów powstania kolonii Erdmannswille, która powstawała w latach 1826 – 1834. Zabudowywana wówczas zabudową 25 niskich domów z przylegającymi do nich ogrodów rozciągała się mniej więcej na terenach dzisiejszej środkowej części ul. Wolności w okolicach dzisiejszego osiedla „Irys” i kościoła św. Jadwigi. Założycielem kolonii był Erdmann Sarganek z Górnych Hajduk, stąd i nazwa tej kolonii, czyli

205

tzw. Wola Erdmanna. Znaczenie kolonii i tworzącej się ulicy wzrosło wraz z uruchomieniem połączenia kolejowego i wybudowaniu w 1849 r. stacji kolejowej Królewska Huta – Świętochłowice. Szybko trakt ten zyskał na znaczeniu stając się w latach 1848 – 1854 jedną z najważniejszych ulic miasta. Zabudowa ulicy pochodzi w przeważającej części z końca XIX i początku XX wieku tworząc istniejący do dziś mieszczański charakter najważniejszego miejskiego traktu. Zmiany nastąpiły dopiero w okresie międzywojennym, gdzie u zbiegu ul. Wolności i ul. Zjednoczenia wzniesiono chorzowski „Drapacz chmur” oraz w czasie II wojny światowej kiedy to hitlerowcy w 1939 r. podpalili, a w 1940 r. wyburzyli stojącą od 1875 r. w miejscu dzisiejszego budynku Delikatesów „Centrum” (dawny DH „Hutnik”) i byłej restauracji McDolad`s, żydowską synagogę. Drobne zmiany w wyglądzie „Wolki” nastąpiły wraz z budową osiedla „Irys”, wyburzając kamienice naprzeciw kościoła św. Jadwigi robiąc przejście na osiedle. Kolejne zmiany dokonywane były i są nadal na tzw. przedłużeniu ul. Wolności za skrzyżowaniem z ul. Hajducką i ul. Strzelców Bytomskich, gdzie w miejscu starej wyburzonej struktury wnosi się tzw. plomby mieszkaniowo – usługowe. Warto wspomnieć, że po ulicy od 1898 r. nieprzerwanie kursuje linia tramwajowa łącząca centrum miasta z dzisiejszą dzielnicą Chorzów Batory, a dalej z Katowicami. Jak również odcinek linii tramwajowej łączący Chorzów z Świętochłowicami. Drugie życie można by rzec ulica otrzymała w 1996 r. kiedy to jej około kilometrowy najważniejszy odcinek poddano gruntownemu remontowi. Wymieniono wówczas sieć kanalizacyjną, gazową i wodną. Założono nowe, wyciszone torowisko tramwajowe. Zmieniono oświetlenie stawiając stylowe lampy ze specjalnymi siedziskami, koszami na śmieci i kwietnikami oraz położono nową nawierzchnię z kostki betonowej, która przypominać miała dawny bruk.

Warto zobaczyć:

Kamienica mieszczańska przy nr 3 – czterokondygnacyjny budynek ustawiona w pierzei, zwartej zabudowy kamienic, zniesiona w latach 1900 – 1901 wg projektu Gustava Kocha w stylu historycznym z elementami secesyjnymi z dwoma charakterystycznymi trójkątnymi wykuszami dekorowanymi wizerunkami sowy i bogatą ornamentyką roślinną.

Kamienica mieszczańska przy nr 5 – wzniesiona w 1895 r. wg projektu H. Ubelinga dla mistrza krawieckiego Rotha. Jest to typowa kamienica stojąca w zabudowie zwartej kamienic, dwukondygnacyjna, z tradycyjnej cegły, otynkowana, założona na planie litery „U” (dom przedni i dwie oficyny boczne), z usytuowaną na osi bramą wjazdową. Zewnętrznie otynkowana w stylu eklektycznym z przewagą neorenesansową w formie opasek okiennych, gzymsów oraz nad i podokienników. W 1905 r. zostały rozbudowane oficyny wg projektu A. Wahla.

Kamienica mieszczańska przy nr 7 – budynek wzniesiony został w 1872 r. i pierwotnie nosił cechy klasycystyczne. Zlokalizowana jest na planie litery „L” z charakterystycznym szczytem po prawej stronie patrząc od czoła kamienicy. W 1904 r. budynek rozbudowano wg projektów Gustawa Wustehube, jako dom mieszkalny kupca i księgarza Paula Gartnera. Nadal nosił cechy klasycystyczne z istniejącymi wówczas balkonami ozdobionymi w stylu secesyjnym. W 1907 r. ponownie poddano budynek przeróbkom dobudowując poddasze i zmieniając wygląd elewacji. Projekt przebudowy wykonany został przez H. Gombietza i K. Eitnera z Królewskiej Huty. W strefie poddasza powstało wówczas atelier fotograficzne mające szklany dach ograniczony gzymsem tworzący mały taras zakończony kutą balustradą.

Kamienica mieszczańska przy nr 16 – wzniesiona w 1894 r. dla kupców Friedmanna i Goyni wg planów H. Ubelinga. Wzniesiona w tradycyjnej technice z cegły, z zewnętrzną kompozytową elewacją wykonaną z wielobarwnej cegły klinkierowej. Założona na planie

206

litery „U”, trzykondygnacyjna z częścią parterową usługową. W centralnej części wykonano szerokie balkony. Cała stylistyka elewacji jest eklektyczna z elementami neorenesansowymi.

Kamienica mieszczańska przy nr 20 – jako narożna z ul. H. Sienkiewicza 1. Wzniesiona w 1893 r. dla Alberta Goldsteina wg projektów Benno Groetschela. Ma trzy kondygnacje i parterową część usługową a założona została na planie litery „L”. W części rogowej charakterystyczny okrągły wykusz, który pierwotnie nakryty był iglicą. Elewacje do dnia dzisiejszego posiadają bogaty detal architektoniczny w formie opasek i płycin okiennych, gzymsów, tympanonów oraz hermy. Trzecia kondygnacja budynku dobudowana została w 1957 r.

Kamienica przy nr 19/21 – na frontonie budynku kamienicy, w której przez kilkadziesiąt lat działało jedno z kilku chorzowskich kin „Panorama” (ostatecznie zmknięte w styczniu 2013 r.) zgodnie z Uchwałą Rady Miasta z dn. 5 X 2006 r. nr L/1050/06 odsłonięto 16 XI 2006 r. tablicę poświęconą Franzowi Waxmanowi o treści: „Franz Waxman – wybitny kompozytor muzyki filmowej, zdobywca dwóch Oskarów urodził się 24.12.1906 r. w Chorzowie (Królewskiej Hucie)”. Tablica wykonana przez artystkę Annę Stawiarską wykonana z materiału ceramicznego w koloru szarego przedstawia fragment taśmy filmowej, na której prócz inskrypcji na jej ostatnim kadrze mamy wizerunek Franza Waxmana. Cała taśma ma długość 150 cm i szerokości 30 cm.

Kamienica przy nr 22 – wzniesiona w 1907 roku wg projektów Franciszka Wieczorka. Właścicielem kamienicy był aptekarz Oskar Schneider, stąd charakterystyczny kartusz herbowy w szczycie podtrzymywany przez dwa lwy z przedstawieniem węża Eskulapa. Poza tym ma charakterystyczne dwa wykusze i boczne loggie. Elewacja utrzymana jest w stylu secesyjnym a sama kamienica wzniesiona w technice tradycyjnej z zastosowaniem fragmentarycznie w wykuszach charakterystyczne elementy muru pruskiego. Założona na planie prostokąta z oficynami bocznymi i oficyną tylną. W parterze przez długie lata funkcjonowała apteka z ciekawym zrobionym na zamówienie wystrojem wnętrza aptecznego.

Kamienica mieszczańska przy nr 24 – wzniesiona w 1906 r. wg projektów Gustawa Wünstehube w stylu secesyjnym. Budynek ma trzy kondygnacje oraz część parterową usługową wraz z dodatkową częścią usługową w poziomie pierwszej kondygnacji z charakterystycznym dużym łukowo zakończonym oknem. Również charakterystycznym elementem dekoracyjnym kamienicy jest zwieńczenie szczytu w formie łukowatego gzymsu, na którym w dekorowanym wieńcu widnieje data wzniesienia budynku. W kamienicy tej funkcjonuje Gościniec Chorzowski oferujący miejsca noclegowe.

Kamienica przy nr 25 – wybudowana w 1908 r. w stylu secesyjnym wg projektów Gustawa Wünstehube z posiadającą w poziomie parteru i pierwszego piętra funkcje handlowo – usługowe. Wzniesiona w technice tradycyjnej, z cegły, na planie prostokąta, z podpiwniczeniem oraz dodatkową oficyną w podwórzu. Drugie piętro z wydłużonym balkonem i czworobocznie zakończonym szczytem jest częścią mieszkalną kamienicy. Nakryta jest kombinowanym dachem, który od strony ulicy jest spadzisty, natomiast od strony podwórza płaski. Dawniej w części handlowej działał znany w mieście i regionie sklep wielobranżowy „Dom Dziecka”.

Kamienica przy nr 27a – mieszczańska kamienica wybudowana w 1911 r. wg projektu Franciszka Wieczorka dla przedsiębiorcy budowlanego Karla Rzehaczka w stylu modernistycznym z elementami secesyjnymi. Kamienica trójkondygnacyjna z częścią usługowo – handlową w parterze, gdzie prócz sklepów funkcjonował jeden z oddziałów banku. Na pierwszym piętrze znajdowało się jedno duże mieszkanie składające się z sześciu

207

pokoi, kuchni, łazienki i korytarza. Mieszkanie drugiego piętra składało się z czterech pokoi, kuchni, łazienki i służbówki. Trzecia kondygnacja poddasza również była częścią mieszkalną, gdzie znajdowały się dwa pokoje, kuchnia, ubikacja oraz pralnia. Środkowa część kamienicy zakończona trójkątnym szczytem z trzema małymi okienkami strychu.

Kamienica mieszczańska przy nr 28 – wzniesiono w 1902 roku według projektów Gustawa Kocha, który był właścicielem kamienicy. Jest to czterokondygnacyjna kamienica wybudowana w tradycyjnym systemie zwartym, murowana z cegły, tynkowana z bogatą dekoracją eklektyczną, neogotycką i neorenesansową, na planie litery „L” (dom przedni i lewa boczna oficyna). Na uwagę zasługują trzy płyciny podokienne umieszczone na wysokości trzeciego piętra z przedstawieniem dwóch płaskorzeźbionych portretów mężczyzny i kobiety otoczonych wieńcami laurowymi oraz środkowy z kartuszem herbowym cechu murarzy. Ponadto ozdobiona jest dwoma balkonami i charakterystycznymi dwukondygnacyjnymi wykuszami oraz oknem trój arkadowym pod środkowo umieszczonym trójkątnym szczytem budynku.

Kamienica mieszczańska przy nr 29 – wybudowana w 1910 r. wg projektu Franciszka Wieczorka w stylu secesyjnym dla Philipa Kolendy. Założona na planie prostokąta, dwukondygnacyjna z handlową częścią parteru i poddaszem w trójkątnie zakończonym szczycie. Pomiędzy oknami pierwszego i drugiego piętra mamy trzy płaskorzeźbione alegorie handlu. Obok na sąsiedniej działce mamy bliźniaczą kamienicę, na elewacji której mamy trzy płaskorzeźbione alegoryczne przedstawienia muzyki.

Kamienica mieszczańska przy nr 40 – kamienica wzniesiona wg projektów Otto Mücke w 1897 r. dla niejakiego Michallika, natomiast od 1905 r. była własnością bankiera H. C. Weissa, który w 1908 r. poddał lewą stronę oficyny przebudowie otwierając tam piekarnię. Sama kamienica wzniesiona w tradycyjnej technice z cegły leży na planie prostokąta, zabudowana studniowo obejmując dom przedni oraz tylni z dwiema bocznymi oficynami. Budynek trójkondygnacyjny z dodatkowym użytkowym poddaszem i częścią handlowo – usługową w parterze. Charakterystyczny na kamienicy jest wykusz znajdujący się w środkowej części na poziomie pierwszego i drugiego piętra zakończony w trzecim poziomie balkonem. Cała kompozycja dekoracyjna kamienicy nawiązuje stylistycznie do eklektyzmu z elementami neorenesansowymi.

Budynek wolnostojący przy nr 44 – jest najstarszym budynek tej ulicy wzniesiony w 1871 r. wg planów arch. Goretzkiego. Jest to budynek w stylu neorenesansowym, wolnostojący typu willowego, murowany, tynkowany, dwukondygnacyjny, z użytkowymi częściowo piwnicami, nakryty dwuspadowym dachem. Fasada ukształtowana symetrycznie z ryzalitem na osi, zwieńczonym trójkątnym tympanonem. Wejście do budynku od strony szczytu. Na budynku od strony ul. St. Żeromskiego umieszczona została tablica poświęcona bohaterskim obrońcom Chorzowa z kampanii wrześniowej 1939 r.: Marianowi Mojowi, Janowi Marzec oraz Henrykowi Pięta. Budynek wpisany do rejestru zabytków woj. śląskiego.

Budynek tzw. Drapacza Chmur – „Państwu na chwałę, miastu na pożytek. Pracą i oszczędnością obywateli m. Chorzowa, w piętnastą rocznicę powrotu Śląska do Ojczyzny gmach ten wybudowano. MCMXXXVII”, ten przestrzennie wykonany napis wita każdego kto wchodzi do budynku tzw. drapacza chmur zlokalizowanego na rogu ulic Wolności 41A i Zjednoczenia 1. Budynek ten wybudowano w 1936 roku według projektu inż. arch. Stanisława Tebańskiego z Katowic i był to w okresie międzywojennym najwyższy budynek naszego miasta, stąd jego nazwa „drapacz chmur”. W tym okresie jedynie Katowice mogły poszczycić się większym budynkiem

208

również nazywanym drapacz chmur stojącym na rogu ulic Marii Skłodowskiej-Curie i Żwirki i Wigury. Ten budynek wzniesiony według projektu Stefana Bryłki i Tadeusza Kozłowskiego w latach 1929 - 1934 ma siedemnaście kondygnacji, z trzema zlokalizowanymi pod ziemią. Nasz budynek „drapacza chmur” oddany do użytku 1 VI 1937 roku ma 38 metrów wysokości i dziewięć kondygnacji z wysokim parterem i poddaszem. Jest przykładem modernizmu i funkcjonalizmu zarazem. W skład budowli wchodzą dwie prostopadłościenne bryły. Pierwsza niska wykonana w konstrukcji żelbetowej mieści salę operacyjną z kasami. Wysokość tego pomieszczenia sięga ponad 6 metrów i przeszklona jest dużymi prostokątnymi oknami. Z niej jakby dostawiona wychodzi dodatkowa bryła z trzema kondygnacjami wchodząca w narożnik drugiego bloku na wysokości trzeciego piętra mieszczącą pomieszczenia biurowe banku. Druga bryła wysoka, wykonana została w szkielecie stalowym obudowanym. W tej części mieści się 19 mieszkań o układzie od trzech do ośmiu pokoi. Największe z mieszkań miało ok. 260 m2 powierzchni. Mieszkania te w chwili oddania były nowoczesne o wysokim standardzie a kuchnie w pełni zelektryfikowane. W klatce schodowej jeździ winda. Elewacje na całej wysokości mają smukłe pilastry, które dodają budowli dynamizmu i wynoszą go niczym w chmury, pokryte dwoma rodzajami szlachetnego tynku oraz trzema rodzajami lastryko. Proporcje budynku wykazują wiele matematycznych zależności. Przykładowo głębokość pilastra dodana do głębokości otworu okiennego jest równa szerokości pilastra. Łącznie na budynku założonych jest 320 okien. Pierwotnie budynek ten był siedzibą Komunalnej Kasy Oszczędności, później Narodowego Banku Polskiego a obecnie siedzibą ING Bank Śląski Oddział w Chorzowie. Budynek stoi na dawnym placu zwanym Plac Wilhelma Wagnera (1848 - 1900) królewskohuckiego lekarza, społecznika, dyrektora szpitala Spółki Brackiej (obecnie budynki szpitalne przy ul. Strzelców Bytomskich). Na tym placu w 1908 roku ustawiono pomnik poświęcony Wagnerowi wykonany z nieregularnego granitowego wydłużonego bloku, na którym umieszczono plakietę z wizerunkiem lekarza. Przed pomnikiem wykonano fontannę a całość otoczona była żeliwnymi łańcuchami. W 1935 roku pomnik przeniesiono na teren szpitala przy ul. Strzelców Bytomskich a w 1945 roku plakietę Wagnera zamieniono na tablicę poświęconą lekarzowi Andrzejowi Mielęckiemu (1864 - 1920). Budynek wieżowca w bieżącym roku został poddany pracom konserwatorskim dzięki którym dwie ściany elewacji odzyskały dawny blask oryginalnych kolorów: jasnoszarych i piaskowych przechodzących w lekki róż i czerwień ścian, wymieniono okna sali operacyjnej banku, co niewątpliwie odsłoniło dawny blask budynku i tak jak przed laty będzie on dumą miasta, perełką architektury modernistycznej okresu międzywojennej Polski. Na dalsze prace konserwatorskie czeka pozostała część budynku, która będzie sukcesywnie wykonywana. Budynek wpisany do rejestru zabytków woj. śląskiego.

Kościół św. Jadwigi Śląskiej - Dzieje parafii i kościoła św. Jadwigi sięgają drugiej połowy XIX wieku. Gwałtowny wzrost liczebności mieszkańców związany z jego uprzemysłowieniem wymusił niejako potrzebę budowy nowej świątyni, która na początku funkcjonowała, jako filia kościoła św. Barbary. Działkę pod budowę nowego kościoła zakupiono 1 X 1870 roku, natomiast jego budowa ruszyła wiosną 1873 roku. W rocznicę poświęcenia kościoła św. Barbary 1 X 1870 roku wmurowany został uroczyście kamień węgielny a 18 X 1874 roku nowo wybudowany kościół został poświęcony przez ks. dra Hermanna Gleicha z Wrocławia. Samodzielność parafia św. Jadwigi otrzymała wraz z powołaniem 1 lipca 1889 roku ks. Franciszka Tylli wpierw na stanowisko administratora a od 7 czerwca 1893 roku na pierwszego proboszcza parafii. Sam kościół św. Jadwigi to trójnawowa bazylikowa budowla w stylu neoromańskim wzniesiona na planie prostokąta o wymiarach 54 x 27, 4 m z czworoboczną wieżą wysoką na 42 m. Nawa główna szersza i wyższa od bocznych zakończona jest półkolistą absydą, w której ustawiony jest wykonany z białego szlifowanego

209

marmuru karraryjskiego ołtarz główny z figurą św. Jadwigi i klęczącymi przy niej aniołami. Pod figurą umieszczono marmurowy baldachim wsparty na dwóch marmurowych ozdobnych filarkach, wewnątrz którego znajduje się mozaika z przedstawieniem gołębicy symbolem Ducha Świętego. Pod baldachimem znajduje się bogato zdobione ornamentyką roślinną tabernakulum z mozaikowym napisem Ecce Agnus Dei (Oto Baranek Boży). Kościół dwukrotnie był rozbudowywany. Pierwsza rozbudowa wg. projektu Paula Jackischa z Bytomia miała miejsce w 1889 roku. Wtedy do korpusu kościoła dobudowana została boczna kaplica, w której znajduje się ołtarz z 1924 roku z obrazem Matki Bożej Częstochowskiej. Druga rozbudowa o dwie wieże boczne i kruchtę portalową z chórem organowym nastąpiła w 1908 roku i była dziełem Ludwika Schneidera z Gliwic. W nawie głównej i w nawach bocznych umieszczonych jest szereg okien z witrażami o ornamentyce roślinnej, które w większości pochodzącą z 1928 roku. Dwa najstarsze witraże w nawach bocznych z przedstawieniami świętych Apostołów Piotra i Pawła pochodzą z końca XIX wieku. Przy okazji drugiej rozbudowy postawiono nowe, większe organy a w 1914 roku kościół wyposażono w ławki. Następne lata przynosiły stopniowe wzbogacanie kościoła o nowe elementy. W 1920 roku zakupiono nowe dzwony, w 1928 roku wymalowano kościół, natomiast w 1930 wybrukowano plac wokół kościoła. W latach 1922 – 1947 drugim proboszczem parafii św. Jadwigi był ks. Jan Gajda, któremu przypadło administrowanie parafią w trudnych czasach II wojny światowej. Trzecim proboszczem został ksiądz Gerard Bańka posługujący w parafii w latach 1947 – 1977. Za jego administracji kościół wyposażono m.in. w centralne ogrzewanie i nagłośnienie. W latach 1963 - 1965 prof. Adam Bunsch wykonał mozaikowe stacje drogi krzyżowej a następnie w latach 1967 - 1968 mozaikowe ołtarze boczne Matki Bożej i Krzyża Świętego. Kolejni proboszczowie ks. Ryszard Dyllus, proboszcz w latach 1977 – 1987 oraz jego następca ks. Henryk Markwica zmarły 18 II 1999 roku po obrażeniach doznanych w wypadku samochodowym kontynuowali dzieła upiększania chorzowskiej świątyni. Ks. Henryk Markiwca zlecił w 1994 roku Gerardowi Grzywaczykowi m.in. wykonanie kamiennych obramowań stacji drogi krzyżowej a w 1996 roku zakończony został remont kościelnych organów. Również obecnemu proboszczowi ks. Emanuelowi Pietrydze na sercu leży piękno świątyni. Podjął zapoczątkowane jeszcze przez swojego poprzednika koncepcje odnowienia i uporządkowania terenu wokół kościoła, zlecił naprawę dachu świątyni a w ostatnim czasie odnowione zostały kasetonowe sufity naw kościoła, zamontowano nowoczesne oświetlenie punktowe oraz pomalowano całe wnętrze świątyni. Obecnie prowadzone są prace remontowe przy budynku probostwa zbudowanego w 1894 roku. Warto w tym miejscu wspomnieć, że z parafii św. Jadwigi Śląskiej wyodrębniono m.in. parafię św. Antoniego z Padwy, św. Franciszka z Asyżu oraz Ducha Świętego.

Budynek probostwa przy nr 51 – wzniesione w 1893 r. wg projektów Paula Jackischa z Bytomia w stylu eklektycznym z elementami neogotyckimi, w tradycyjnej technice z cegły elewacyjnej, na planie prostokąta, stojący osią do ulicy, nietynkowany, dwupiętrowy, z użytkowym poddaszem. W pomieszczeniu pokoju gościnnego na parterze od strony ulicy w oknie założone ciekawe okno witrażowe z motywami roślinno – geometrycznymi. Obiekt wpisany do rejestru zabytków woj. śląskiego.

Ogród biblijny – założony został z inicjatywy proboszcza ks. Emanuela Pietrygi na kwadratowej parceli pomiędzy kościołem a zabudowaniami probostwa. Ogród jest skrawkiem terenu zielonego w centrum miasta, którego głównym celem jest popularyzacja treści zawartych na kartach Pisma Świętego, ale zarazem pełni funkcje dydaktyczne. Jest on zarazem tematyczny, jak i symboliczny, gdzie zgromadzono w jednym miejscu rośliny wymienione w Biblii, jak i tradycyjnie związane z treścią księgi. Treścią przewodnią ogrodu jest ukazanie wędrówki narodu

210

Izraelskiego w drodze do Ziemi Obiecanej oraz wędrówkę Jezusa odbytą podczas nauczania ludzi i przekazywania im nauki o zbawieniu i Królestwie Bożym. Ogród składa się z ośmiu tematycznych części: 1. Ogród rajski – wejście; 2. Postacie Starego Testamentu; 3. Pustynia; 4. Góra Nebo; 5. Nauczanie Jezusa; 6. Ogród Oliwny; 7. Winnica; 8. Golgota. Ogród specjalnie zaprojektowany zawiera zestaw egzotycznych roślin posiadających odpowiednie tabliczki z jej określeniem w nazwie polskiej i łacińskiej oraz powiązanie jej z odpowiednim cytatem z Biblii. Ponadto są tu małe ławeczki i oczko wodne. Poświęcenie ogrodu nastąpiło 20 IX 2012 r.

Kamienica mieszczańska przy nr 59 – stanowi narożny budynek na tzw. Złotym Rogu, w którym urodził się noblista z 1950 r. Kurt Alder (10 VII 1902 – 20 VI 1958) – tablica pamiątkowa.

Kamienica mieszczańska nr 134 – wzniesiona wg projektu Franciszka Wieczorka w stylu historycznym z elementami neorenesansowymi w 1900 r. Kamienica wpisana do rejestru zabytków woj. śląskiego.

Wolskiego Michała – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Prostopadła do ul. Wolności. Łączy ul. J. Omańkowskiej z ul. Bałtycką.

Wolski Michał – (27 IX 1860 Małe Wicie koło Złotego Potoku – 26 XII 1922 Katowice) – aptekarz, działacz społeczny pochodzący z Złotego Potoku pod Częstochową. Wiceprezes Górnośląskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. W 1910 r. założył Związek Śląskich Kół Śpiewaczych. Powstaniec Śląski. Za swą działalność był wielokrotnie sądzony przez władze pruskie a potem dwukrotnie więziony przez władze niemieckie. Wspierał finansowo ośrodek leśny na Zadolu w Katowicach Ligocie, gdzie tradycyjnie w latach 1908 -1914 odbywały się zjazdy chórów górnośląskich.

Wrocławska – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Jest równoległą do ul. Farnej. Biegnie od ul. Karpackiej do ul. St. Batorego. Nazwa nawiązuje do miasta Wrocławia leżącego nad rzeką Odrą, będącego stolicą woj. dolnośląskiego. Wrocław to jedno z najstarszych miast Polski i był historyczną stolicą Śląska.

Wróblewskiego Walery – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Jest równoległą do ul. Cieszyńskiej i łączy ul. Pomorską z ul. Spółdzielczą.

Wróblewski Walery Antoni – (27 XII 1836 Żołudek na Białorusi – 5 VIII 1908 Ouarville we Francji) – generał, działacz polityczny, uczestnik powstania styczniowego (1863), jako jeden z jego przywódców. Był m.in. naczelnikiem wojennym ówczesnego województwa grodzieńskiego. Po upadku powstania wyemigrował do Francji, gdzie jako generał brał udział w Komunie Paryskiej. Członek Rady Generalnej I Międzynarodówki w Londynie.

Wschodnia – ulica w dzielnicy Chorzów Stary. Przecznica ul. Siemianowickiej pozwalająca dojechać do terenów Parku Śląskiego, gdzie łączy się z al. Leśną. Nazwa nadana w 1958 r. Nawiązuje do jej położenia na wschodnich terenach miasta tuż przy granicy z Katowicami i Siemianowicami Śląskimi.

Warto zobaczyć:

211

Krzyż przydrożny – Boża Męka wzniesiona została w 1862 r. Zbudowana trójkondygnacyjnie z prostopadłościennego cokołu, na którym mamy trzon z niszą kapliczkową na figurkę. Na trzonie ustawiony jest krzyż właściwy z ramionami zakończonymi trójliściem z figurą Chrystusa a po jego bokach na trzonie ustawione są figury Matki Bożej Bolesnej i św. Jana Ewangelisty. Całość otoczona drewnianym płotkiem.

Wybickiego Józefa – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Prostopadła ul. I. Mościckiego i ul. I. Paderewskiego. Nazwa funkcjonuje od 1935 r.

Wybicki Józef – (29 IX 1747 Będomin – 10 III 1822 Manieczki w Wielkopolsce, powiat śremski) – prawnik, pisarz, publicysta, działacz polityczny, poseł. Brał udział w powstaniu kościuszkowskim 1794 r. Był współorganizatorem powstania Legionów Dąbrowskiego i autorem hymnu „Legionów”, który później został hymnem narodowym, jako Mazurek Dąbrowskiego. Współorganizator powstania wielkopolskiego z 1806 r., a także władz Księstwa Warszawskiego. Działał w Komisji Edukacji Narodowej. Od 1818 r. prezesował również Sądowi Najwyższemu Królestwa Polskiego, będąc również senatorem i wojewodą Królestwa Polskiego. Jest autorem Listów patriotycznych i Pamiętników.

Wycieczkowa (al.) – aleja w dzielnicy Chorzów Stary prowadząca z ul. Kadeckiej do bocznego wejścia na teren skansenu – Muzeum Górnośląskiego Parku Etnograficznego. Nazwa nawiązuje do licznych wycieczek odwiedzających Park Śląski i jego atrakcje.

Wysockiego Piotra – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Prostopadła do ul. Armii Krajowej.

Wysocki Piotr – (10 IX 1797 Winiary obecna dzielnica Warki – 6 I 1875 Warka) – instruktor w warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty. Przywódca spisku podchorążych, który doprowadził do wybuchu powstania listopadowego (1830 – 1831). Walczył pod Grochowem i brał udział w obronie Woli, gdzie został ranny i wzięty do niewoli. Zesłany na Sybir 3 III 1831, skąd powrócił po 25 latach w 1857 r. Odznaczony Złotym Krzyżem Orderu Virtuti Militari.

Wyspiańskiego Stanisława – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Prostopadła do ul. Armii Krajowej. Jest zarazem równoległą do ul. Trzynieckiej.

Wyspiański Stanisław – (15 I 1869 Kraków – 28 XI 1907 Kraków) – dramatopisarz, poeta, malarz, grafik i reformator teatru. Profesor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Najwybitniejszy przedstawiciel obok romantyków twórca polskiego dramatu, zwłaszcza tragedii. W swych utworach obok nurtu filozoficznego i metafizycznej interpretacji dziejów Polski (Bolesław Śmiały, Noc listopadowa) nawiązywał do antyku (Meleager, Sędziowie, Klątwa) oraz podejmował zagadnienia wyzwolenia narodowego (Wesele, Warszawianka, Wyzwolenie). Był również twórcą witraży, polichromii, portretów, projektantem dekoracji teatralnych, a także grafiki książkowej.

214

Zabrska – ulica w dzielnicy Chorzów II. Równoległa do ul. Strzelców Bytomskich. Łączy ul. Raciborską z ul. Kędzierzyńską. Nazwa nawiązuje do miasta Zabrza leżącego nad rzeką Bytomką, na Płaskowyżu Bytomsko – Katowickim, w rejonie Wyżyny Śląskiej. Zabudowa ulicy stanowi pozostałość dawnej kolonii robotniczej zwanej Kolonią Graniczną Grenzkolonie lub Wybłyszczowiec. Kolonia założona została w 1850 r. w północnej części Hajduk Górnych pomiędzy Kolonią Domu Sypialnego (Schlafhauskolonie) i Królewskiej Huty (obecne w obrębie ul. Kozielskiej, ul. Zabrskiej, ul. Raciborskiej i fragmentu ul. Strzelców Bytomskich. Na jej terenie stały dwa charakterystyczne białe „błyszczące” domy stąd nazwa kolonii, która przyłączona została w 1882 r. do Nowych Hajduk. Obecnie część ulicy niezabudowana, gdzie zlokalizowany jest niewielki zieleniec, a za nim rozciągają się ROD Piast z 1936 r.

Zamenhofa Ludwika – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Jest równoległą do ul. Trzynieckiej i ul. Wita Stwosza. Nazwa nadana w 1967 r.

Zamenhof Ludwik – (15 XII 1859 Białystok – 14 IV 1917 Warszawa) – lekarz okulista, poliglota, twórca w 1887 r. międzynarodowego języka esperanto. Był autorem wielu cennych prac dotyczących tego sztucznego języka. Był również tłumaczem na esperanto wielu utworów literatury światowej. Język esperanto opiera się na słownictwie zaczerpniętym z materiałów językowych: romańskiego, słowiańskiego i germańskiego, a jego gramatyka oparta jest na 16 prostych regułach.

Zapłocie – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Klimzowiec). Zlokalizowana jest blisko koryta rzeki Rawy i tzw. Kanału Sueskiego. Łączy ul. ks. J. Gałeczki z ul. Krętą i ul. Młyńską. Nazwa sugeruje, że ulica ta znajdowała się dawniej w bliskiej odległości od ogrodzenia domów, zaraz za płotem.

Zawiszy Czarnego – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Równoległa do ul. Piekarskiej. Łączy się z ul. Leśną. Pierwotnie po wojnie ulica przez powojenne niedopatrzenie nosiła nazwę Jagiellońska. Szybko zorientowano się jednak, że w Śródmieściu miasta jest już ulica o takiej nazwie więc zmieniono ją na obecną nazwę.

Zawisza Czarny – (ok. 1370 w Grabowie obecne woj. świętokrzyskie, powiat sandomierski – 12 VI 1428 Golubac w obecnej Serbii) starosta spiski i kruszwicki, sławny rycerz z Grabowa, walczący w 1410 r. w bitwie pod Grunwaldem. W latach 1415 – 1418 był członkiem polskiej delegacji na soborze w Konstancji. Poległ u brzegów Dunaju, w czasie bitwy Węgier z Turcją. Zasłynął przede wszystkim uczestnictwem w wielu wojnach i turniejach rycerskich, jako prawy i męski człowiek stając się przez to symbolem cnót rycerskich.

Zgrzebnioka Alfonsa – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Klimzowiec). Biegnie od al. Wojska Polskiego do ul. Katowickiej bez wyjazdu na nią. Jest równoległą do ul. Dębowej. Zabudowana jest niską zabudową domków jednorodzinnych.

Zgrzebniok Alfons – (16 VIII 1892 Dziergowice – 30 I 1937 Marcinkowice) – dowódca powstań

215

śląskich (1919 - 1921), działacz plebiscytowy, komendant POW, publicysta, wicewojewoda białostocki okresu międzywojennego, Prezes Krajowego Związku Powstańców Śląskich (1921), nauczyciel wychowania fizycznego Gimnazjum Klasycznego w Królewskiej Hucie (budynek obecnego Zespołu Szkół Technicznych nr 2 im. M. Batko przy ul. Powstańców, gdzie znajduje się tablica pamiątkowa poświęcona Zgrzebniokowi którą miano wmurować w maju 1939 r., lecz ze względu na zbliżającą się wojnę i wrogie nastroje antypolskie tablica została zabezpieczona i wmurowana dopiero po wojnie).

Zielona – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Klimzowiec). Położona równolegle do ul. Szczecińskiej, ul. Wiśniowej. Łączy al. Wojska Polskiego z ul. Młodzieżową. Nazwa nawiązuje do dużej ilości zieleni nasadzonej w przydomowych ogrodach utworzonych przy zabudowie domków jednorodzinnych.

Zielonej Łąki (al.) – aleja na terenie Parku Śląskiego (WPKiW). Równoległa do al. Głównej i prowadzi nas do terenów zielonych przy Hali Wystaw „Kapelusz”. Nazwa nadana w 2011 r.

Zielony Zaułek – krótka droga dojazdowa na terenie Parku Śląskiego (WPKiW). Prowadzi od ul. Chorzowskiej do dawnego wejścia bocznego na teren Wesołego Miasteczka oraz do posesji, na której dawniej znajdował się duży sklep ogrodniczy (obecnie salon samochodowy).

Ziętka Jerzego (gen., promenada) – główna aleja przecinająca teren Parku Śląskiego (WPKiW) od tzw. kanału regatowego do ul. Złotej w granicach miasta Katowice – Dąb. Przy niej znajdują się miedzy innymi wejścia do Ogrodu Zoologicznego, Rosarium i Wesołego Miasteczka.

Ziętek Jerzy – (10 VI 1901 Szobiszowice, dzielnica Gliwic – 20 XI 1985 Katowice) – generał brygady Wojska Polskiego, wojewoda, mąż stanu, poseł Sejmów RP i PRL. Po zdaniu matury z dniem 15 VIII 1920 r. został członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej. Brał udział w walkach II i III powstania śląskiego i w pracach plebiscytowych. Po osiedleniu się rodziny w Tarnowskich Górach i krótkiej pracy w Wydziale Indywidualizacji Żołnierza Oddział Antropologii Militarnej w Warszawie podjął pracę w tarnogórskim starostwie w charakterze urzędnika. W międzyczasie ukończył kursy urzędnicze, które pozwoliły mu awansować na stanowisko kierownika Oddziału Budżetowo – Gospodarczego starostwa. W latach 1930 – 1935 był posłem do Sejmu RP. Wcześniej w 1927 r. został mianowanym komisarycznym naczelnikiem gminy i okręgu urzędowego w Radzionkowie. Prócz działalności zawodowej znajdował również czas na pracę społeczną. Należał do licznych organizacji m.in. Związku Powstańców Śląskich, Polskiego Związku Zachodniego, Związku Straży Pożarnych. Wraz z wybuchem II wojny światowej przedostał się razem z wojskiem przez Bochnię, Tarnów do Lwowa. Po zajęciu tego miasta przez wojska radzieckie podejmował różne prace na terenie ZSRR, a w ostateczności zaciągnął się do służby wojskowej, gdzie po odpowiednim szkoleniu awansowany został do stopnia podporucznika i przydzielony do nowoutworzonej dywizji

216

im. H. Dąbrowskiego. Szybko piął się po stopniach kariery wojskowej uzyskując w 1944 r. stopień kapitana i stanowisko zastępcy dowódcy szóstego pułku dywizji. Później został przeniesiony już w randze majora do III dywizji im. R. Traugutta, w której służył do stycznia 1945 r. W tym samym roku na polecenie gen. A. Zawadzkiego odkomenderowano go do pracy w Katowicach, gdzie Zawadzki powierzył mu funkcję wojewody śląskiego, którą pełnił do 11 III 1945 r. Po dokonaniu reorganizacji administracyjnej i utworzeniu województwa śląsko – dąbrowskiego otrzymał stanowisko wicewojewody. Wojewodą został wówczas gen. Zawadzki. Dzięki jego talentowi organizacyjnemu, znajomości ludzi a zwłaszcza zrozumieniu specyfiki śląskiej zdołał zrealizować wiele inicjatyw m.in. za jego rządów powstało sanatorium dla dzieci w Rabce, hala widowiskowo – sportowa „Spodek”, Górnicze Centrum Rehabilitacji w Reptach, Pałac Młodzieży w Katowicach a także „oczko w głowie” Ziętka – Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku, który obecnie nosi Jego imię. W 1971 r. awansowany został do stopnia generała brygady. Wyróżniony wieloma medalami i odznaczeniami m.in.: Krzyżem na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi, Gwiazdą Górnośląską, Złotym Krzyżem Zasługi, Orderem Virtuti Militarii V kl., Śląskim Krzyżem Powstańczym z gwiazdą. Pochowany został na cmentarzu przy ul. Francuskiej w Katowicach 24 XI 1985 r.

Warto zobaczyć:

Park Śląski (Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku im. gen. Jerzego Ziętka) - to gigantyczne wówczas ok. 630 hektarowe (dzisiaj ok. 550 ha) dzieło realizowane na terenie dawnych hałd, zapadlisk i stawów, zwanych szumnie „Doliną Szwajcarską”. Z tego 324 ha to tereny zielone. Jest jednym z największych parków w Europie zbudowanym całkowicie od podstaw. Zrealizowane zostało dzięki pomysłowi ówczesnego wicewojewody śląsko-dąbrowskiego gen. Jerzego Ziętka, który przewodniczył Komitetowi Budowy Parku. Decyzja o budowie parku zapadła. na posiedzeniu Wojewódzkiej Rady Narodowej 20 grudnia 1950 r. a już wiosną, 1951 r. przystąpiono do jej realizacji w terenie. Autorami ogólnego założenia architektoniczno – przestrzennego parku byli: prof.. Kazimierz Wejchert, inż. arch. Tadeusz Braun i inż. arch. Krystyn Olszewski zaś głównym projektantem inż. Władysław Niemierski z SGGW w Warszawie. Ta szczególna w swoim rodzaju inwestycja była prowadzona systemowo tak, aby każdego roku przekazywać do użytku społecznego gotowe obiekty i zagospodarowane tereny zielone. Te najważniejsze i największe to: Teren festynowy z trzema kręgami tanecznymi – 1952 r.; Planetarium z Obserwatorium Astronomicznym, Kawiarnia „Przystań” 1955 r.; Stadion Śląski 1956 r.; Śląski Ogród Zoologiczny 1958 r.; Śląskie Wesołe Miasteczko 1959 r.; Hala Wystaw „Kapelusz” 1960 r.; Ośrodek Turystyczny PTTK z hotelem 1962 r. (wyburzony); Ośrodek Postępu Technicznego 1963 r.; Ośrodek Harcerski 1964 r.; Kąpielisko „Fala” 1966 r.; Kolejka linowa „ELKA” 1967 r. (stara Elka zlikwidowana, w 2013 r. W tym też roku uruchomiony został jeden nowy odcinek); Rosarium 1968 r.; Górnośląski Park Etnograficzny 1975 r. Budowa parku trwała przez ok. 11 lat. Każda z atrakcji parku warta była lub nadal jest warta zobaczenia.

Hala wystaw „Kapelusz” – wybudowana została w 1968 r. wg projektu arch. Jerzego Gotfrieda i inż. Włodzimierza Feiferka (konstruktor) w związku z organizowaną na terenie parku Ogólnopolską Wystawą Ogrodniczą. Jej charakterystyczny kształt przypominający ustawiony na ziemi kapelusz jest jednym z najciekawszych współczesnych obiektu. Budowla ma powierzchnię 2,2 tys. m2 i eliptyczną posadzkę o wym. 70 x 42 m a wysokość hali wynosi w najwyższym punkcie 15 m. Cały obiekt osadzony został na przestrzennym koźle nośnym oraz dwóch łukach obrzeżnych napinających siatkę linową dachu.

217

Kolejka Linowa „Elka” – prace rozbiórkowe starej „Elki” rozpoczęły się w lutym 2013 r. Zrazu po pracach rozbiórkowych przystąpiono do budowy nowej kolejki na odcinku między Stadionem Śląskim a Wesołym Miasteczkiem. Od maja 2013 r. trwały prace przy montażu 12 nowych podpór linowych, na których rozpięto linę stalową o długości 4,5 km, średnicy 45 mm i wadze 35 ton. Najwyższa podpora ma 21 metrów, która pozwoli m.in. przejazd kolejką na wysokości ok. 18 metrów nad powierzchnią. W tym też czasie rozpoczęto budowę nowych budynków stacyjnych. Od czerwca rozpoczęły się prace związane z zawieszaniem krzesełek i gondoli, a następnie prace testowe i związane z odbiorem technicznym. Obecnie kolejka składa się z trzydziestu kanap czteroosobowych oraz 15 gondol ośmioosobowych, co łącznie daje możliwość jednorazowego przewozu ok. 240 pasażerów. Prędkość kolejki wynosi od 0,5 do 5 metrów na sekundę, a średni czas przejazdu w jedną stronę trwa ok. 14 minut.

Zjednoczenia – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście). Przebiega od ul. Wolności, przecinając pl. M. Kopernika i łącząc się z ul. J. Kilińskiego. Nazwa upamiętnia przyłączenie (zjednoczenie) Chorzowa z Macierzą w 1922 r.

Warto zobaczyć

Zespół budynków szpitalnych – powstał w 1904 r. i prezentuje styl historyczny z elementami neorenesansu północnego. W skład starej struktury wchodzi pięć budynków stojących w otoczeniu parkowej zieleni. Budynek główny założony na planie wydłużonego prostokąta, murowany, trójkondygnacyjny, podpiwniczony, nakryty mansardowym dachem z lukarnami. Sień i klatka schodowa na osi środkowej budynku. Elewacja frontowa z detalem wykonanym z kamienia naturalnego i sztucznego z centralnym pięcioosiowym ryzalitem, zwieńczonym wydatnym szczytem dekorowanym trzema arkadkami w otoczeniu półkolumienek i ryzalitami bocznymi. Wejście główne ozdobione witrażem z przestawieniem alegorii posługi szpitalnej – Caritas. Budynek główny połączony jest prostopadle ustawioną przewiązką z budynkiem gospodarczym – kuchnią. Budynek kuchni wzniesiony na planie kwadratu, parterowy, podpiwniczony, murowany, nietynkowany, nakryty mansardowym dachem, pod którym znajduje się użytkowe poddasze ozdobione lukarnami. Ponadto mamy jeszcze budynek dyrekcji w stylu modernistycznym założony na planie prostokąta, murowany z cegły, nietynkowany, parterowy z użytkowym poddaszem, nakryty mansardowym dachem. Pawilon psychiatrii wzniesiony w 1920 r. w stylu modernistycznym nawiązujący do dotychczasowej architektury. Budynek kostnicy powstały w latach 1902 – 1904 w stylu neogotyckim, założony na planie prostokąta, murowany z cegły elewacyjnej, parterowy z dwuspadowym dachem posiadającym dwa szczyty. Zespół wpisany w rejestr zabytków woj. śląskiego.

Dawny budynek szkolny – ten jednopiętrowy budynek z wysokim parterem i sutereną wzniesiono w 1874 r. W okresie międzywojennym budynek zajęty został przez agendy ówczesnego Sądu Powszechnego, a w czasie II wojny światowej zajmował go niemiecki Urząd ds. Młodzieży. Po wojnie budynek przeznaczono na potrzeby służby zdrowia i tak jest do dnia dzisiejszego.

Zwycięstwa – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Równoległa do ul. St. Batorego i ul. Odrowążów.

220

Żelazna – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Przecznica odchodzącą od ronda zlokalizowanego przy ul. Szpitalnej i łącząca się z ul. Leśną. Nazwa nawiązuje do wyrobów żelaznych produkowanych w hucie „Batory”.

Żeromskiego Stefana – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum (Śródmieście). Jest prostopadłą do ul. Wolności, łącząc ją z ul. W. Truchana.

Żeromski Stefan – (14 X 1864 Strawczyn obecne woj. świętokrzyskie – 20 XI 1925 Warszawa) – (pseudonimy: Maurycy Zych, Józef Katerla), najwybitniejszy pisarz polski, uznawany za twórcę nowoczesnej prozy polskiej, patriota, społecznik, moralista a zarazem piewca urody i pełni życia. W swoich nowelach i powieściach w przejmujący sposób ukazywał krzywdy społeczne ludzi, poczucie więzi z tradycją walk niepodległościowych i ostrą świadomość społeczną źródeł tych klęsk (Zmierzch, Popioły, Rozdziobią nas kruki, wrony). W autobiograficznej powieści Syzyfowe prace ukazał obraz patriotycznego dojrzewania młodzieży. Zaś w Siłaczce, Doktorze Piotrze, czy Ludziach bezdomnych nakreślił moralny obowiązek walki o sprawiedliwość i postęp. Przedwiośnie to surowy osąd pierwszych lat po odzyskaniu niepodległości. W 1925 r. otrzymał nagrodę literacką.

Żołnierzy Września – ulica w dzielnicy Chorzów II. Biegnie od ul. 3 Maja do skrzyżowania z ul. ks. K. Szwedy i ul. Śląską. Jej przedłużeniem jest ul. 75 Pułku Piechoty dochodząca do ul. Nomiarki i ul. Raciborskiej. Dawniej ulica na całej swej długości nosiła nazwę Koszarowej.

Warto zobaczyć:

Kompleks stawów Amelung – zespół stawów powstałych po wyrobiskach szybu Kopalni Król, który stał w tej okolicy przed 1870 r. Szyb nosił imię Karla Gustawa Amelunga (1818 – 1866), który był dyrektorem Wyższego Urzędu Górniczego we Wrocławiu i z ramienia tego urzędu prowadził wizytacje kopalń górnośląskich, w tym i kopalni „Król”. Teren w 2008 roku został zrekultywowany. Wzniesiono wówczas kompleks domów szeregowych wielorodzinnych, które również przyjęły nazwę Amelung.

Żółkiewskiego Stanisława – ulica w dzielnicy Chorzów Batory. Prostopadła do ul. ks. J. Machy.

Żółkiewski Stanisław – (1547 Turynka pod Lwowem – 7 X 1620 pod Mohylewem w Mołdawii) – hetman wielki koronny (1588), kanclerz wojsk koronnych (1618). Uczestnik wojen z Moskwą, Szwecją, Tatarami i Turkami. W 1607 r. walczył po stronie króla pod Guzowem. Poległ w bitwie z Turkami pod Cecorą.

Żwirki i Wigury – ulica w dzielnicy Chorzów Centrum. Biegnie od ul. L. Urbanowicza do ul. Piaskowej tuż przy Parku Róż.

Żwirko Franciszek – (1895 – 1932) – jeden z najwybitniejszych polskich pilotów. Pierwszy dokonał pierwszego 17. godzinnego lotu nad Polską. W 1929 r. wraz z Stanisławem Wigurą

221

odbyli lot dookoła Europy. W 1932 r. na samolocie RWD-6 (awionetka) obaj zwyciężyli w międzynarodowych zawodach samolotów sportowych w Challenge‘u. Zginął w katastrofie lotniczej wraz z Wigurą 11 IX 1932 r. pod Cierlickiem w ówczesnej Czechosłowacji.

Wigura Stanisław – (1901 – 1932) – pilot i konstruktor lotniczy. Od 1927 r. wraz z Jerzym Drzewieckim i Stanisławem Rogalskim budował samoloty RWD, na których m.in. Franciszek Żwirko pobił rekord wysokości. Zginął w katastrofie lotniczej wraz z Żwirko 11 IX 1932 r. pod Cierlickiem w ówczesnej Czechosłowacji.

Warto zobaczyć

Parku Róż, który założony został w latach 1926 – 1930, na powierzchni ok. 10 ha, gdzie jak nazwa wskazuje nasadzono w licznych klombach i rabatach wiele odmian róż. W centralnym punkcie parku tuż przy placu zabaw odsłonięto 1 VI 1979 r. pomnik autorstwa Andrzeja Szczepańca przedstawiający Matkę z Dzieckiem. Warto zaznaczyć, że odsłonięcie pomnika zbiegło się z obchodzonym w 1979 roku Międzynarodowym Rokiem Dziecka. Sama ulica Astrów, jak i sąsiadująca z nią ul. Różana i ul. Krzywa, przebiega przez wybudowane w latach 1971 – 1975 osiedle, w którego skład wchodzą m.in. dwa budynki czteropiętrowe oraz 9 wieżowców, co daje ok. 600 mieszkań. Na terenie parku mamy ponadto dwa stawy o nazwie Duży i Mały Leopold. Są one pozostałością dawnej kopalni piaskowej, stąd nieopodal przy parku ul. Piaskowa. Park nazywany był również parkiem Dra Urbanowicza, w czasach PRL-u parkiem im. gen. K. Świerczewskiego.

Żyrafy (al.) – aleja na terenie Parku Śląskiego (WPKiW). Prowadzi od strony ul. Chorzowskiej w Katowicach do bramy głównej Śląskiego Ogrodu Zoologicznego. Nazwa nawiązuje do ustawionej w 1959 r. rzeźby trójnożnej Żyrafy wykonanej z metalu i betonu wg projektu Leszka Dutki i Leopolda Pędziałka. Rzeźba obecnie jest podświetlana na całej długości szyi specjalnymi lampkami typu LED. Wpisana do rejestru zabytków woj. śląskiego.

Warto zobaczyć:

Śląskie Ogród Zoologiczny - zlokalizowany jest na terenie Parku Śląskiego (WPKiW) im. gen. Jerzego Ziętka, jako czwarta wielka atrakcja parku udostępniona zwiedzającym w 1958 rok, natomiast prace nad realizacją projektu rozpoczęto już w 1954 roku. Jego powierzchnia wynosi ok. 47 ha i jest jednym z największych tego typu ogrodów w Europie zarówno powierzchniowo, jak i w ilości prezentowanych zwierząt. Obecnie na terenie śląskiego ogrodu żyje 2250 zwierząt z ponad ok. 280 gatunków reprezentując w ten sposób faunę wszystkich kontynentów. Samo ZOO to specjalnie zagospodarowany teren, o charakterze parkowym obsadzony licznymi gatunkami cennych drzew i krzewów, z rozmieszczonymi na nim pawilonami wystawowymi oraz wybiegami i klatkami, w których hodowane i eksponowane są zwierzęta z różnych rejonów świata. Zwierzęta te żyją w specjalnie skomponowanym środowisku utworzonym na podobieństwo ich naturalnych warunków. W 1975 roku na ternie ogrodu utworzona została specjalna Skalna Kotlina Dinozaurów, w której prezentowanych jest 16 naturalnej wielkości wykonanych z betonu rzeźb wymarłych gadów, których szczątki wykopali w latach 1963-1971 na pustyni Gobi (Azja Wschodnia) polscy paleontolodzy pod kierownictwem prof. Zofii Kielan-Jaworowskiej. Pustynia Gobi jest jednym z najbogatszych stanowisk późno kredowych dinozaurów i pierwotnych ssaków na świecie. Na specjalną

222

uwagę zasługuje charakterystyczna brama wejściowa, która jest oryginalnym elementem bramy wjazdowej do wspaniałego pałacu zwanego Małym Wersalem wzniesionym w Świerklańcu przez hrabiego Guido Henckela von Donnersmarcka, a zniszczonego w 1945 roku przez wojska radzieckie. Zespół bramy z fragmentem ogrodzenia z 1876 r. wykonany został wg projektu Hectora Lefuela z Wersalu w stylu neobarokowym przewieziony został do Chorzowa w 1958 r. (wpisany do rejestru zabytków pod nr B/626/92). Ogród zoologiczny pełni przede wszystkim rolę edukacyjną i rekreacyjną. Śląskie ZOO cieszy się ogromną popularnością i odwiedzane jest rokrocznie przez rzesze zwiedzających. Obecnie wszystkie pawilony wystawowe wyposażone są w podjazdy i barierki umożliwiające zwiedzanie ogrodu przez osoby niepełnosprawne. Ponadto na terenie ogrodu uruchomiono Mini-ZOO, czyli specjalny dziecięcy ogródek, w którym dzieci pod nadzorem opiekunów mają bezpośredni dostęp i kontakt z łagodnymi zwierzętami, które mogą karmić i dotykać. Poza tym Śląskie ZOO jest nowoczesną placówką posiadającą bazę naukową i dydaktyczną, która pozwala na prowadzenie systematycznych badań nad hodowanymi gatunkami i ich biologią. W roku 1988 powstało Europejskie Stowarzyszenie Ogrodów Zoologicznych i Akwariów (EAZA), które skupia ogrody zoologiczne z całej Europy. W Polsce do EAZA należy obecnie 10 największych ogrodów i są to ogrody z Poznania, Torunia, Wrocławia, Płocka, Warszawy, Opola, Gdańska, Łodzi, Krakowa i Chorzowa.

224

Bibliografia (wybór)

Bergman E., Synagoga w Chorzowie, ZCh t. 1: 1996, Chorzów 1997, s. 118 – 134.

Cabała S., Walory przyrodnicze Chorzowa, ZCh t. 2: 1997, Chorzów 1998, s. 68 – 84.

Cabała S., Zygmunt J., Przyroda Zespołu Przyrodniczo – Krajobrazowego „Uroczysko Buczyna” w Chorzowie. Przewodnik po ścieżce dydaktycznej, Chorzów 2003.

Cempulik J., Cempulik P., Śląski Ogród Zoologiczny. Przewodnik po ścieżce edukacyjnej, Chorzów 2007.

Cempulik P., Dobosz R., Kasperlik – Cempulik J., Piszczek M., Piszczek M., Sołtysiak M., Ścieżka dydaktyczna po zespole przyrodniczo – krajobrazowym Żabie Doły, Katowice 2000.

Cempulik P., Pankiewicz M., Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie. Przewodnik po przyrodniczej ścieżce edukacyjnej, Chorzów 2010.

Chorzowski Słownik Biograficzny. Edycja nowa, [red. Zbigniew Kapała], t. 2, Chorzów 2008.

Chorzowski Słownik Biograficzny. Edycja nowa, [red. Zbigniew Kapała], t. 3, Chorzów 2011.

Chorzowski Słownik Biograficzny. Edycja nowa,[red. Zbigniew Kapała], t. 1, Chorzów 2007.

Drabina J., Historia Chorzowa 1257 – 2000, Chorzów 2007.

Drabina J., Historia Chorzowa od 1868 do 1945 roku, Chorzów 1999.

Drabina J., Historia Chorzowa od średniowiecza do 1868 r., Chorzów 1998.

Duś E, Przeszłość i współczesny stan ogrodnictwa działkowego w Chorzowie, ZCh t. 1: 1996, Chorzów 1997, s. 135 – 151.

Dziadek – Wilk J., Tracz M., Zwięzły przewodnik po kościele św. Antoniego Padewskiego w Chorzowie, Chorzów 2009.

Dziadek – Wilk J., Z dziejów kościoła i parafii św. Antoniego w Chorzowie 1934 - 2004, Chorzów 2005.

Encyklopedia Chorzowa, [red. Grzegorz Grzegorek], Katowice 2009.

Fertacz S., Zakład Ubezpieczeń Społecznych w Chorzowie (1922 – 1939), ZCh t. 6: 2001, Chorzów 2000, s. 150 – 178.

Gałuszka M., Kronika miasta Chorzowa 1136 – 1950, Chorzów 1980.

Gałuszka M., Chorzów wczoraj – Königshütte gestern, Gliwice 1996.

Gałuszka M., Kurek J., Powstanie „wielkiego” Chorzowa w latach 1934 – 1939, Chorzów 2004.

Glimos-Nadgórska A., Zarys monograficzny chorzowskich szkół powszechnych, Tarnów 2006.

Głazek D., Chorzowskie kościoły Ludwiga Schneidera, ZCh t. 6:2001, Chorzów 2000, s. 60 – 72.

225

Głazek D., Kościół ewangelicki im. Elżbiety w Chorzowie, ZCh t. 2:1997, Chorzów 1998, s. 173 – 180.

Głazek D., Kościół św. Józefa w Chorzowie, ZCh t. 3: 1998, Chorzów 1999, s. 196 – 206.

Głazek D., Kościół w Chorzowie Starym pw. św. Marii Magdaleny, ZCh t. 8: 2005, Chorzów 2004, s. 162 – 170.

Głazek D., Linert A., Krzyżanowska – Rubin K., Miejski Dom Kultury w Chorzowie w latach 1934 – 1939. Zarys działalności, ZCh t. 7: 2002, Chorzów 2003, s. 66 – 137.

Głazek D., Rozwój przestrzenny Chorzowa, ZCh t. 1: 1996, Chorzów 1997, s. 10 – 23.

Graca Z., Dzieje parafii pod wezwaniem Świętego Franciszka z Asyżu w Chorzowie – Klimzowcu, Chorzów – Klimzowiec 2012.

Grzegorek G., Chorzowska Spółdzielnia Mieszkaniowa 1908 – 2008, Chorzów 2008.

Gwioździok M., Sontag M., Kościółek św. Wawrzyńca. Świątynia i jej dzieje w Knurowie i w Chorzowie, Chorzów 2008.

Hanke R., Polska droga Chorzowa. Opowieści z dziejów miasta, Chorzów 1988.

Herrmann R., Ite ad Josef. 100 lat kościoła św. Józefa w Chorzowie, Chorzów 2007.

Hoever H., Żywoty świętych pańskich, Olsztyn 1988.

Hojka Z., Dzieje parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa w Chorzowie Batorym, Chorzów Batory – Wielkie Hajduki 2010.

Hojka Z., ZCh t. 10: 2009, Chorzów 2008, s. 55 – 81.

Informator monograficzny ulic miasta Chorzowa, Chorzów 1978.

Informator na miasto Chorzów, Chorzów 1936.

Jedynak Z., Rozwój przestrzennych wsi i kolonii na terenie obecnego Chorzowa w świetle akt gruntowych (od końca XVIII w. do 1868 r.), ZCh t. 10: 2009, Chorzów 2008, s. 23 – 32.

Jubileusz 100 lat Gimnazjum nr 1, [red. Piegza M], Chorzów 2009.

Kaganiec M., Cmentarze w Chorzowie, ZCh t. 9: 2008, Chorzów 2009, s. 5 – 20.

Kapała Z., Klajmon B., Dawne kolonie królewskohuckie, ZCh t. 3: 1998, Chorzów 1999, s. 67 – 132.

Kapała Z., Klajmon B., Ulica Wolności w Chorzowie – jej dzieje i architektura, ZCh t. 2: 1997, Chorzów 1998, s. 130 – 153.

Kapała Z., Uroczyste objęcie Chorzowa, Królewskiej Huty i Wielkich Hajduk przez Polskę w 1922 roku, Zch t. 1: 1996, Chorzów 1997, s. 174 – 187.

Kłosek E., „Familok” z zewnątrz i od środka, czyli p chorzowskim i innym górnośląskim budownictwie robotniczym, ZCh t. 2:1997, Chorzów 1998, s. 154 – 172.

Koziarski S., Komunikacja kolejowa w Chorzowie, ZCh t. 4: 1999, Chorzów 2000, s. 145 – 178.

Kurek R., Dwa wieki chorzowskiego przemysłu. Zarys monograficzny, cz. 1, Chorzów 2007.

226

Kurek R., Dwa wieki chorzowskiego przemysłu. Zarys monograficzny, cz. 2, Chorzów 2009.

Kurek J., Historia Wielkich Hajduk, Chorzów Batory – Wielkie Hajduki 2001.

Kurek J., Hojka Z., Śląski Machabeusz. Ksiądz Józef Czempiel i jego parafia, Chorzów Batory – Wielkie Hajduki 1997.

Kurek J., Witkowski M.J., Chorzów (Stary) 1257 – 1934, Chorzów 2007.

Kurek J., Z dziejów kościoła i parafii św. Jadwigi w Chorzowie, Chorzów 1999.

Kwiatek J., Lijewski T., Polska. Podręczny leksykon geograficzny.

Lapski A., Szopa R., Chorzowskie krzyże, kapliczki, rzeźby, Chorzów 2006.

Lapski A., Znam Chorzów, Chorzów 2009. Cykl artykułów ukazujących się w tygodniku Chorzowianin.

Liczba R., Chorzów A.D. 2000, nietypowy przewodnik po mieście dla młodzieży i dorosłych, Chorzów 2000.

Liczba R., Mały przewodnik po Chorzowie, wyd. III, Chorzów 2014.

Ligenza M., Szopa R., Chorzów – Miejsca Pamięci Narodowej, Chorzów 2006.

Nadolski P., Rozwój transportu kolejowego i architektura budynków dworcowych na terenie gmin obecnego miasta Chorzowa (Królewska Huta, Hajduki, Chorzów Stary) i Świętochłowic do roku 1922, ZCh t. 11: 2009, Chorzów 2010, s. 14 39.

Nadolski P., 100-lecie strażnicy w Chorzowie 1906 – 2006, Chorzów 2006.

Nadolski P., Gazownia w Królewskiej Hucie (Chorzowie), ZCh t. 8: 2005, Chorzów 2004, s. 218 – 231.

Nadolski P., Z dziejów Hali Targowej w Królewskiej Hucie, ZCh t. 7: 2002, Chorzów 2003, s. 47 – 65.

Nadolski P., Z dziejów Straży Pożarnych w Królewskiej Hucie, Hajdukach i Chorzowie (do 1945 r.), ZCh t. 6: 2001, Chorzów 2000, s. 36 – 59.

Nowa Encyklopedia PWN, t. I-VII, Warszawa 1995.

Pobog – Rutkowski A., Historja miasta Królewskiej Huty, Królewska Huta 1927.

Rygus P., Chorzów między wojnami. Opowieść o życiu miasta 1922 – 1939, Łódź 2012.

Sadowski J., Fortyfikacje Obszaru Warownego „Śląsk” w Chorzowie, Gliwice – Tarnowskie Góry 2004.

Sadowski J., Fortyfikacje polskie na przedpolu Chorzowa, ZCh t.3: 1998, Chorzów 1999, s. 328 357.

Sajdel S., Chorzów, cz. 3, Chorzów 1973, ss. 239, [mps w posiadaniu autora].

Sajdel S., Chorzów, cz.1, Chorzów 1964, ss. 220, [mps w posiadaniu autora].

Sajdel S., Chorzów, cz.2, Chorzów 1966, ss. 204, [mps w posiadaniu autora].

227

Sieradzka D., Królewska Huta. Chorzów w latach 1868 1945. Szkice do portretu miasta, Chorzów 2001.

Skoczek Klupa R., 750 lat Chorzowa Starego, Chorzów 2007.

Snoch B., Górnośląski Leksykon Biograficzny, Katowice 1997.

Słownik Biograficzny duchowieństwa (archidiecezji katowickiej 1922 – 2008), [red. Jerzy Myszor], Katowice 2009.

Słownik Biograficzny katolickiego duchowieństwa śląskiego XIX i XX wieku, [red. Mieczysław Pater], Katowice 1996.

Stasiak A., Miasto Królewska Huta. Zarys rozwoju społeczno – gospodarczego i przestrzennego w latach 1869 - 1914, Warszawa 1962.

Steuer A., Szopa R., Stadion Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego w Królewskiej Hucie (1927 – 1939), ZCh t. 7: 2002, Chorzów 2003, s. 138 – 164.

Szczypka – Gwiazda B., Historia budowy kościoła pw. św. Antoniego w Chorzowie, ZCh t. 7: 2002, Chorzów 2003, s. 165 – 184.

Szopa R., Chorzowskie kamienice z lat 1868 - 1918, Chorzów 2002.

Śląski Słownik Biograficzny,[ red. Jan Kantyka i Władysław Zieliński], t. II-III, Katowice 1977, 1979, 1981.

Złoty A., Chorzów w dawnej kartografii, Katowice 2006.

Adam Lapski - Chorzowianin.plchorzowianin.pl/uploads/userfiles/spacery_ulicami_chorzowa.pdf · Adam...

Documents

Transcript of Adam Lapski - Chorzowianin.plchorzowianin.pl/uploads/userfiles/spacery_ulicami_chorzowa.pdf · Adam...