A R T Y K U Ł Y

Polski Przegląd Kar to gra ficz nyTom 39, 2007, nr 1, s. 5–18

Z a r y s t r e ś c i. Po zdefiniowaniu map animowa­nych pre zen tu ją cych dynamikę zjawisk, autor wska­zuje na efektywność ta kich opracowań jako ważny współ cze sny problem badawczy. Następnie problem ten rozważa na gruncie teorii przekazu kar to gra ficz­ne go. Omawia sprawność map animowanych w as­pekcie se man tycz nym i pragmatycznym, wskazując te czynniki, które w głównej mierze warunkują efektyw­ność takich opra co wań.

S ł o w a k l u c z o w e: mapy animowane, teoria przekazu kar to gra ficz ne go, efektywność map, aspekt se man tycz ny, aspekt prag ma tycz ny

1. Wprowadzenie

Niewątpliwe warunkiem użyteczności szeroko pojętych ani ma cji kartograficznych jest ich efek­tywność. Nie jed no znacz ność tego pojęcia spra­wia, że jest to problem trudny. Niezależnie od rozterek terminologicznych, jedną ze strategii badania problemu efek tyw no ści animacji karto­graficznych jest jego analiza w kon tek ście orien­ta cji problemowych kartografii teoretycznej. Ze względu na duże zróż ni co wa nie animacji karto­graficznych, ważne wydaje się również jed no­znacz ne zawężenie przedmiotu zainteresowań do tych prezentacji, które są najbliższe kartogra­

TOMASZ OPACHKatedra Kartografii Uniwersytetu Warszawskiego topach@uw.edu.pl

Teoria przekazu kartograficznego jako podstawa badańefektywności map animowanych prezentujących dy na mi kę zjawisk

fom. Chodzi tu o mapy animowane – opra co wa­nia charakteryzujące się cechami map tradycyj­nych, czyli kartometrycznością, poglądowością oraz uogól nie niem (W. Gry go ren ko 1970). Wprawdzie w dobie lansowania koncepcji wizu­alizacji kartograficznej, nieograniczonej ramami tradycyjnego pojmowania map, takie podejście może być dys ku syj ne, niemniej jednak – w moim prze ko na niu – jest dobrym punktem wyjścia do rozważań nad efek tyw no ścią, a tym samym za­sad no ścią wy ko rzy sta nia „ruchomego obrazu” w kartografii.

2. Mapy animowane

Mapy animowane to wyświetlane z odpowied­nią czę sto tli wo ścią sekwencje logicznie powią­zanych map sta tycz nych, dające wrażenie ru­chomego obrazu. Wśród map animowanych wyróżnić można te prezentujące dynamikę zja­wisk, czyli przedstawiające zmienność zjawisk w czasie (nazywane często temporalnymi) oraz te, na których ruchomy obraz nie służy prezen­tacji dynamiki (zwane nietemporalnymi) (ryc. 1). W artykule skupiam uwagę tylko na pierwszych, gdyż tego rodzaju opracowania mogą umożliwić

Ryc. 1. Przykładowe kadry nietemporalnej mapy animowanej prezentującej zależność między doborem klas kar­togramu a obrazem przestrzennego zróżnicowania zjawiska (wg M. Petersona 1995; źródło ilustracji: http://maps.

unomaha.edu/mp/Articles/CartographicAnimation.html)Fig. 1. Example screens of a non­temporal animated map presenting relations between the choice of classes in a choropleth map and the picture of spatial differentiation of a phenomenon (M.Peterson 1995; source: http://maps.unomaha.edu/mp/

Articles/Car to gra phi cA ni ma tion.html)

6 Tomasz Opach

rozwiązanie odwiecznego problemu prezentacji dynamiki na mapach (J. Plit 1998, M.W. Meksuła 2002).

Mapy statyczne pełniące funkcję kadrów map animowanych powinny być ze sobą logicznie powiązane, tzn. musi je łączyć wspólna idea i musi być uzasadniona kolejność ich wyświetla­nia. Innymi słowy, zrozumiałe powinny być kry­teria określające porządek kadrów składających się na animację. Komentarza wymaga również pominięcie przymiotnika „płynny” w użytym w definicji map ani mo wa nych sformułowaniu „ruchomy obraz”1. Głównym czynnikiem wpły­wającym na płynność ruchomego obrazu jest częstotliwość wyświetlania (zwykle około 25 kla­tek na sekundę). Stosując w definicji termin „od­powiednia częstotliwość”, nie określiłem pre cy­zyj nie tej wartości, gdyż wśród wielu prezentacji spora grupa to opra co wa nia zasługujące na miano map animowanych, lecz nie cechujące się płynnym obrazem. Myślę, że za mapy ani­mowane należy uznać również te opracowania, na których obraz wprawdzie nie jest płynny, lecz sposób wyświetlania kadrów – map statycznych jasno wskazuje, że należy uznać je za logicznie połączoną całość składającą się na ruchomy obraz. Za mapę animowaną uznam więc pre­zentację, w której wprawdzie wyświetlane są dwa kadry na sekundę, ale w założeniu karto­grafa mają być one czytane w postaci wyświe­tlonej sekwencji z zamierzeniem uzyskania przez oglą da ją ce go ruchomego obrazu.

Zastanawiając się nad cechami map animo­wanych, wła ści wy mi tylko opracowaniom pre­zentującym dynamikę zjawisk, wskazać należy treść pozaramkową, która powinna być uzupeł­niona o element umożliwiający uzyskanie infor­macji na temat stanu cza so we go cech widocz­nych w danym momencie na mapie (P.J. Ko­walski 2002). W przypadku wszystkich map animowanych należy również wspomnieć o in­teraktywności jako o istotnej właściwości wpły­wa ją cej na ich użytkowanie, różniącej je od pa­pie rowych map sta tycz nych. Nie można jednak uznać interaktywności za wyznacznik map ani­mo wa nych, gdyż jest ona właściwością środo­wiska komputerowego, w którym użytkujemy nie tylko mapy animowane, lecz również elek tro­nicz ne mapy statyczne. Wreszcie mapy ani mo­wa ne prezentujące dynamikę zjawisk mogą być wyświetlane na ekranach urządzeń elektronicz­

nych lub generowane za pomocą projektorów. Po szcze gól ne kadry mapy animowanej można ge ne ro wać bezpośrednio z bazy danych lub mogą nimi być wcześniej opracowane klatki – kadry.

3. Efektywność map animowanych prezentujących dynamikę zjawisk jako problem badawczy

Wraz ze stopniowym rozwiązywaniem proble­mów technicznych związanych z opracowa niem map animowanych, kartografowie coraz częściej zastanawiali się nad celowością wykorzystania animacji w kartografii, a więc co nowego wnoszą, czy umożliwiają przedstawienie informacji, któr­ych na mapach statycznych pokazać nie można, czy efekt połączenia animacji i mapy jest czy­telny i funkcjonalny itp. W takim kontekście co­raz częściej używany był termin „efektywność”.

Badania efektywności animacji kartograficz­nych (w tym map animowanych) najszybciej rozwinęły się w krajach anglosaskich i niewątpli­wie stanowiły kontynuację problematyki podej­mowanej tam w latach sześćdziesiątych i sie­demdziesiątych XX wieku, a dotyczącej efek tyw­no ści map statycznych. Począwszy od połowy lat dzie więć dzie sią tych problem efektywności wy mieniany jest jako jeden z waż niej szych, zwią­zanych z wykorzystaniem ruchomego obrazu w kar to gra fii. Zajmujący się nim autorzy stawiają różne pytania: czy animacje umożliwiają bar­dziej efektywną interpretację prawidłowości cza­so prze strzen nych niż interpretacja za pomocą map statycznych (M. Sca ife, Y. Rogers 1996), jak animacje (kartograficzne) mogą nam po­móc (M. Harrower 2002, s. 33), dlaczego należy opracować animację dla określonych danych (M. Harrower 2003, s. 63), czy internetowe ma­py animowane prezentujące dynamikę zjawisk są efektywne czy tylko efektowne (T. Opach 2005) itp. Stawiane pytania różnią się formą, lecz ogólny ich sens oddaje to, postawione przez autorów jednego z podręczników karto­grafii tematycznej: czy ani ma cje kartograficzne są użyteczne? (does animation work?) (T.A. Slo­cum i in. 2001, s. 64; T.A. Slocum i in. 2005, s. 286).

Problem z odpowiedzią na pytanie o efektyw­ność map ani mo wa nych wynika z różnorodnoś­ci płaszczyzn znaczeniowych, na których moż­na rozpatrywać to pojęcie. Trudno jest bowiem jed no znacz nie powiedzieć, co warunkuje efek­tywność takich opracowań – czy zastosowana

1 Używając terminu „ruchomy obraz” mam na myśli złudzenie rucho­mego obrazu.

7Teoria przekazu kartograficznego jako podstawa badań efektywności map animowanych ...

metoda prezentacji kartograficznej, czy sposób zaprojektowania legendy oraz interaktywnych funkcji animacji, czy sposób ujęcia treści, czy może łatwość opracowania oraz propagacji.

Problem efektywności był już poruszany w wielu pracach dotyczących map animowa­nych. Wprawdzie autorzy z entuzjazmem pod­chodzą do animacji kartograficznych, lecz nie brak również krytyki. Należy ponadto zauważyć, że wprawdzie sposób ro zu mie nia „efektywno­ści” jest zróżnicowany, niemniej jednak to wła­śnie efek tyw ność jest zwykle tłem rozważań na temat użytkowania animacji kartograficznych. Nie będzie zatem przesadą pogląd, że właśnie to zagadnienie powinno być podejmowane w badaniach nad celowym uzasadnionym wy­korzystaniem animacji w kartografii.

Efektywność map animowanych – podobnie jak efek tyw ność map tradycyjnych – powinna być zawsze rozpatrywana w kontekście okreś lone­go przeznaczenia, a więc w kontekście przed­stawiania konkretnych zagadnień oraz w kon­tekście kon kret nych odbiorców. Rozpatrując efektywność każdej mapy, zarówno statycznej jak i animowanej, należy pamiętać, że treść i for­ma mapy powinny być funkcjami jej przezna­czenia. Nieuzasadnione zatem wydaje się wy­ciąganie ogólnych wniosków dotyczących efek­tywności map animowanych, bez wskazania zakresu ich treści oraz określenia grupy poten­cjalnych użytkowników. Nieuzasadnione wyda je się również rozpatrywanie efektywności anima­cji kar to gra ficz nych z uwzględnieniem interak­tyw ności, gdyż wpływa ona ewidentnie na efek­

tywność wszystkich map, niezależnie od tego, czy są one animowane czy nie. Ponadto nie zawsze użytkownik ma możliwość oddziaływa­nia na animację w czasie jej oglądania (np. tele­wizyjne pro gno zy pogody).

Pojęcie efektywności szeroko pojętych ani­macji kartograficznych, aczkolwiek podejmowa­ne bezpośrednio lub pośrednio przez różnych autorów, nie doczekało się jednoznacznej cha­rakterystyki. W celu sprecyzowania tej proble­matyki, należy określić aparat pojęciowy, który umożliwiłby uporządkowanie terminologii. Moż­liwość taką daje nam rozważanie efektywności nie na podstawie praktyki kar to gra ficz nej, lecz na gruncie teoretycznym. Wpierw jednak należy zastanowić się, który z nurtów kartografii teo­retycznej mógłby stanowić podstawę badań.

4. Przekaz informacji za pomocą map animowanych prezentujących dynamikę zjawisk

Problematyka koncepcji teoretycznych w kar­tografii, podejmowana często w latach siedem­dziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku, po kar­to gra ficz nej rewolucji technicznej cechującej drugą połowę lat osiemdziesiątych, zeszła na dalszy plan. W schyłkowym okresie dużego za in­te re so wa nia teorią kartografii, w polemice nau­ko wej uczestniczyli m.in. polscy kartografowie – J. Pasławski (1984), J. Ostrowski (1984) oraz A. Czerny (1990, 1994). Abstrahując od różnic poglądów, kartografowie zauważyli, że najważ­niejszą rolę odgrywały dwie orientacje pro ble­

Ryc. 2. Sześcian użytkowania mapy wg A.M. MacEachrena i M.­J. Kraaka (2001)Fig. 2. Cube of map usage according to A.M.MacEachren and M.­J.Kraak (2001)

8 Tomasz Opach

mo we – komunikacyjna (teoria przekazu karto­graficznego) oraz poznawcza; stały się one najważniejszymi „szkołami w kartografii” końca lat osiemdziesiątych (A. Czerny 1990, s. 117). Od połowy lat dziewięćdziesiątych szyb ko za­częło rozwijać się również inne podejście ba­daw cze, będące pewnego rodzaju ogniwem łączącym dwie konkurencyjne orientacje prob­lemowe. W podejściu tym mapy rozumiane są jako „wi zu ali za cje kartograficzne” i anali zo wane (badane) w zależności od sposobu ich użytko­wania (M.­J. Kraak, F. Ormeling 1998; A.M. Mac­Eachren, M.­J. Kraak 2001).

Obecnie wśród wymienionych koncepcji teo­retycznych najczęściej (szczególnie w publika­cjach zagranicznych) podejmowana jest kon­cepcja wizualizacji kartograficznej. Przy rozu­mieniu map jako form wizualizacji kartograficz­nej trudno jest powiedzieć, która z funkcji mapy – komunikacyjna czy poznawcza, jest nadrzęd­ną. Mając na uwadze dychotomiczny charakter funkcji map, A.M. MacEachren zaproponował w 1994 roku tzw. sześcian użytkowania mapy (M.­J. Kraak, F. Ormeling 1998, A.M. Mac­Eachren, M.­J. Kraak 2001), którego schemat wi docz ny jest na rycinie 2.

Zdaniem A.M. MacEachrena i M.­J. Kraaka (2001) funkcje map zależą od trzech zmiennych, którymi są związki między danymi (od związków nieznanych użytkownikowi do znanych), rodzaj odbiorców (od odbiorcy indywidualnego do nie­określonego) oraz interakcje (od opracowań o wysokiej interaktywności do map, w których niemożliwa jest modyfikacja treści lub formy). Po przestudiowaniu schematu bez wątpienia zauważymy, że jednemu z narożników sześ­cianu przyporządkować można funkcję poznaw­czą mapy, a narożnikowi przeciwległemu – funkcję komunikacyjną. Mapy charakteryzujące się interaktywnością przeznaczone są zwykle dla indywidualnego użytkownika, a ponieważ umoż li wiają poznawanie związków między da­nymi, pełnią funkcję poznawczą. Z drugiej stro­ny, mapy przeznaczone dla nieokreślonego użytkownika nie charakteryzują się zwykle szczególną interaktywnością. Prezentując zna­ne już związki między danymi, pełnią głównie rolę przekazu informacji. Można zatem powiedzieć, że główną ich funkcją jest funkcja komunikacyjna. Co ciekawe, problem efektyw­ności map animowanych na gruncie podejścia prezentowanego przez A.M. MacEachrena i M.­J. Kraaka (2001) nabiera innego znaczenia. Tutaj bowiem efektywność map animowanych

można rozważać w sensie funkcjonalnym, tzn. za efektywne należy uznać te opracowania, których forma i treść jest modyfikowalna i za­leżna sprzede wszystkim od oczekiwań użyt­kownika.

Zdaniem M.­J. Kraaka i F. Ormelinga (1998, s. 245) koncepcja wizualizacji kartograficznej wiąże się z tym, że „bardziej niż kiedykolwiek przedtem mapa staje się podstawowym narzę­dziem badań przestrzennych”. Wynika to z moż­liwości łączenia map elektronicznych z bazami danych oraz wzbogacania ich narzędziami ana­litycznymi i programami umożliwiającymi szyb­ką wizualizację efektów analizy. W moim prze­konaniu takie podejście do map, słuszne w przy­padku ich wykorzystania jako narzędzi ba daw­czych, marginalizuje problem dosto so wa nia treści i formy do możliwości potencjalnego od­biorcy. Tym samym można powiedzieć, że koncepcja wizualizacji kartograficznej zbli ża się bardziej niż orientacja komunikacyjna do orien­tacji poznawczej, w której wyraźny nacisk po­łożony jest na walory poznawcze map.

Poznawcza orientacja problemowa została „ukształtowana pod wpływem teorii poznania” (A. Czerny, 1990, s. 118). Inspiracją dla autorów tej orientacji były prace filozoficzne na temat modelowania opublikowane w latach sześć­dziesiątych w ZSRR (A. Czerny 1994). Zdaniem A. Czernego, chociaż teorią modelowania inte­resowali się zarówno zwolennicy orientacji ko­munikacyjnej jak i orien ta cji poznawczej, to jed­nak jest ona bliższa poglądom tych drugich. Bez wątpienia, tak mapę, jak i animacje kartograficz­ne należy uznać za modele; w dużym uprosz­czeniu możemy powiedzieć, że za efektywne na leży uznać te opracowania, które umożliwiają poznanie otaczającego świata. W badaniach prowadzonych na gruncie orientacji poznawczej rozważania teoretyczne przeważają jednak nad tymi „poddającymi się kontroli empirycznej”. Z tego właśnie – zdaniem A. Czernego – wynika „słabość niektórych twierdzeń, sfor mu ło wa nych na gruncie tej koncepcji” (1994, s. 198).

Rozpatrywanie efektywności map animowa­nych przy marginalizacji czynników związanych z pragmatyczną stroną ich użytkowania i z wy­raźnym akcentem położonym na ich przydatność przy eksploracji danych, może budzić wątpli­wości.Wobec tego ostrożnie należy podejść do rozważania efektywności map animowanych na gruncie koncepcji wizualizacji kartograficznej, jak również na gruncie orientacji po znaw czej. Inaczej natomiast prezentuje się rozważa nie

9Teoria przekazu kartograficznego jako podstawa badań efektywności map animowanych ...

efek tywności przy przyjęciu orientacji komu­nikacyjnej jako podstawy teo re tycz nej. Ta lo­gicznie spójna, całościowa i uniwersalna kon­cepcja teoretyczna, zdaniem niektórych autorów, stała się paradygmatem współ cze snej kar to gra­fii (A. Czerny 1994).

Podstawowym założeniem orientacji komuni­kacyjnej jest traktowanie map jako środka prze­kazu informacji o otaczającym świecie – komu­nikatu przekazywanego od nadawcy (kartogra­fa) do odbiorcy (użytkownika) (ryc. 3). Zgodnie z tym podejściem na kartograficzny przekaz in­formacji składają się dwa nierozłączne elemen­ty, które określane są przez dwie relacje – mię­dzy kartografem a mapą oraz między odbiorcą a mapą. Przy opracowywaniu efektywnej mapy należy wziąć pod uwagę czynniki wpływające na obie relacje. Jak zauważył A. Koláčný (1971, s. 85) „maksymalny efekt komunikatywności mapy może być (...) osiągnięty wtedy, jeśli two­rzenie dzieła kartograficznego i jego użytkowa­nie traktować się będzie jako dwie składowe logicznie zespolone w sensie niepodzielnego

działania składają się na pewien zespół czynno­ści. Z punktu widzenia ogólnej teorii działania proces przekazu informacji za pomocą map można zatem uznać za tzw. kooperator, czyli

„zespół rzeczy współuczestniczących w proce­sie tworzenia czegokolwiek – robienia czegokol­wiek przez człowieka” (T. Wójcik 1969, s. 15). W tym konkretnym przypadku – prze ka zy wa nia informacji. Według T. Wójcika kooperatory moż­na charakteryzować w różny sposób. Jednym ze sposobów ich opisywania jest określanie sprawności. W takim podejściu należy analizo­wać je z punktu widzenia ogólnej teorii sprawne­go działania czyli prakseologii.

Na przekaz kartograficzny składa się działanie osób przygotowujących mapy oraz działanie

procesu, w którym rodzi się informacja karto­graficzna”.

Proces przekazu informacji za pomocą map animowanych prezentujących dynamikę zjawisk jest działaniem polegającym na prze ka zy wa niu informacji do odbiorcy. Odbiorcą może być pre­cyzyjnie określona grupa użytkowników, np. specjaliści w zakresie danej dyscypliny, jak rów­nież nieokreślona grupa adresatów, np. osoby oglądające animacje ilustrujące internetowe lub telewizyjne niespecjalistyczne prognozy pogody (ryc. 4). Niezależnie od odbiorców, etapy tego

Ryc. 3. Uproszczony schemat kartograficznego prze­kazu informacji (wg L. Ratajskiego 1978)

Fig. 3. A simplified scheme of cartographic communication (L.Ratajski 1978)

Ryc. 4. Mapy animowane: A – mapa przeznaczona dla nieokreślonej grupy odbiorców (źródło: www.intelliweather.com/ima ge su ite_maps.html); B – mapa przeznaczona dla meteorologów (źródło: www.nssl.noaa.gov/etakf/

avnop/00z/500loop.html)Fig. 4. Animated maps: A – for unidefined group of readers (source: www.intelliweather.com/imagesuite_maps.html); B – for

meteorologists (source: www.nssl.noaa.gov/etakf/avnop/00z/500loop.html)

10 Tomasz Opach

osób je użytkujących. Dlatego na spraw ność przekazu kartograficznego wpływa „sprawność działania twórców map w procesie ich tworzenia oraz sprawność oddziaływania map na odbior­cę” (W. Ostrowski 1974, s. 14). Zdaniem W. Os­trowskiego niezależnie od oceny sprawności, punktem wyjścia rozważań nad mapami jest zawsze określenie celu ich opracowania. Sto­pień realizacji celu określonego albo przez autora mapy, albo przez jej użyt kow ni ka, moż­na określić pojęciem sprawności przekazu kar­tograficznego.

Mapy animowane mogą być traktowane jako środek przekazu informacji, a ich efektywność można rozumieć jako sprawność. Kartograf pre­zentując określoną część informacji wybraną w czasie poznania otaczającego świata (po­przez analizę danych wyjściowych), dąży do osiągnięcia określonego celu, którego stopień realizacji nazywamy sprawnością w aspekcie semantycznym. Do osiągnięcia okre ślo ne go celu dąży również użytkownik mapy, który po­przez jej analizę kształtuje wyobrażenie o ota­czają cym świecie. W tym przypadku stopień realiza cji celu przez użytkownika określić mo­żemy sprawnością w aspekcie pragmatycznym (W. Ost rowski 1974).

5. Semantyczny aspekt sprawności map animowanych a ich efektywność

Konieczność indywidualnego rozpatrywania każdej mapy animowanej – w kontekście jej przeznaczenia, z uwzględnieniem spraw no ści działania kartografa sprawia, że chcąc udzielić odpowiedź na pytanie o efektywność map ani­mowanych prezentujących dynamikę zjawisk, z punktu widzenia semantycznego aspektu sprawności przekazu, można jedynie wskazać czynniki, które wpływają na tę efek tyw ność.

Aby mapę animowaną prezentującą dynami­kę zjawisk można było uznać za efektywną, przy jej redakcji kartograf powinien prze ana li zo wać, a następnie wybrać te cechy, których przedsta­wienie na mapie umożliwi pośrednie lub bezpo­średnie wnioskowanie o dynamice zjawisk. Na­stępnie „redaktor musi zebrać dane i przystoso­wać je w ten sposób, by służyły do wykonania mapy optymalnej tak pod wzglę dem treści jak i formy” (J. Pasławski 2002, s. 40). Umiejętne graficzne unaocznienie (wizualizacja) danych warunkuje następnie możliwość wnioskowania o dynamice cech, a zatem i o dynamice zja­wisk.

Wykorzystując pomocnicze dyscypliny nauko­we, kartograf przygotowując dane powinien kie­rować się zasadą izomorfizmu zmienności, po­legającą na takim doborze stanów czasowych prezentowanych cech, aby możliwe było od­zwierciedlenie charakteru zmienności zjawisk (ryc. 5). Zmienność może dotyczyć zarówno po­łożenia cech, np. zmiany linii brzegowej Jeziora Aralskiego, zmiany położenia bieguna ma gne­tycz ne go Ziemi, jak również stanu cech, np. zmiany liczby ludności Warszawy w latach 1600–2000, zmiany temperatury w Polsce w cy­klu rocznym itd. W przypadku map statycznych przestrzeganie izomorfizmu zmienności jest trudne. Ograniczenia techniczne sprawiają bo­wiem, że kar to graf musi przeprowadzić „genera­lizację czasową”, czyli musi wybrać tylko naj­ważniejsze stany czasowe cech, które na stęp­nie przedstawi na mapie (ryc. 6).

Specyfika map animowanych prezentujących dynamikę zjawisk związana jest właśnie z moż­liwością przestrzegania zasady izo mor fi zmu zmienności. W praktyce oznacza to, że karto­graf nie musi zastanawiać się, które stany cza­sowe (kadry animacji) wybrać, gdyż może je wszystkie wyświetlić. Za sprawą tej właściwości, mapy animowane prezentujące dynamikę zja­wisk umożliwiają odzwierciedlenie cha rak te ru zmienności cech.

W przypadku, gdy autor chce przedstawić sta­ny czasowe cech w celu ich porównania, ukaza­nia bilansu, ogólnej tendencji itp., wów czas sto­sowanie map animowanych wydaje się nieuza­sadnione. Oczywiście przedstawienie takich cha rakterystyk jest możliwe. Na przykład w przy­padku bilansu – stan początkowy cechy prezen­towany jest na pierwszym kadrze animacji, a koń­cowy w ostatnim. Jeśli jednak tylko ta in formacja jest istotna, to niepotrzebne jest przed stawianie stanów pośrednich. Logiczne wydaje się wtedy stosowanie pośrednich sposobów prezentacji dynamiki zjawisk, np. map bilanso wych, wielo­fazowych lub serii map.

W drugim etapie przekazu (ryc. 3), kartograf wykonuje zespół czynności, których celem jest graficzna prezentacja wybranych danych. W ter­minologii kartograficznej wspomniany „zespół czynności” nosi miano metody prezentacji karto­graficznej, a „graficzny wyraz przed sta wie nia danych na mapie” nosi miano formy prezentacji kartograficznej (J. Korycka­Skorupa 2000, s. 9). W takim podejściu na efektywność map animo­wanych wpływa sprawność działania kartografa, rozumiana jako jego biegłość w zakresie umie­

11Teoria przekazu kartograficznego jako podstawa badań efektywności map animowanych ...

jętnego stosowania metod pre zen ta cji. Umiejęt­ne stosowanie metod to postępowanie zgodne z trzema zasadami izomorfizmu: położenia, pos­taci i treści.

Podobnie, jak w przypadku map statycznych, zasady izomorfizmu mogą być stosowane na mapach animowanych. Opracowanie tych dru­gich wymaga jednak większego nakładu pracy, co sprawia, że kartografowie korzystający z pro­gramów komputerowych, decyzje co do wyboru metody prezentacji, podejmują mając na uwa­dze możliwości komputera. Z tego względu, w czasie opracowania map animowanych pre­zentujących dynamikę zjawisk często występuje strata informacji, gdyż kartografowie nie dążą do optymalizacji formy graficznej, lecz skupiają uwagę na możliwościach komputerowego ge­nerowania kadrów animacji.

Techniczna strata informacji – gdyż o nią tu chodzi (L. Ratajski 1977), jest drugą po koncep­cyjnej stratą informacji, którą należy roz wa żać z punktu widzenia semantycznego aspektu

sprawności przekazu. Kartograf dążący do pre­zentacji dynamiki zjawisk na mapie musi zdecy­dować, który sposób wybrać – mapę statyczną, czy mapę animowaną. Jeżeli chce odzwiercie­dlić charakter zmienności cech, po wi nien opra­cować mapę animowaną, ponieważ wiążące się z jej opracowaniem koncepcyjne straty informa­cji są mniejsze od strat występujących przy re­dakcji mapy statycznej. Mapa animowana umożliwia bowiem bezpośrednią prezentację dynamiki zjawisk. Z drugiej strony wydaje się, że opracowywaniu mapy animowanej mogą towa­rzyszyć duże techniczne straty informacji, więk­sze niż przy opracowaniu mapy statycznej. Acz­kolwiek nie można zaprzeczyć, że opracowując mapy statyczne, kartografowie decyzję o wybo­rze metody prezentacji również uzależniają od możliwości komputera.

Należy jeszcze wspomnieć o zysku informacji towarzyszącym pierwszym dwóm etapom prze­kazu. Według L. Ratajskiego (1978, s. 121) zysk ten występować może m.in. w czasie opracowa­

Ryc. 5. Dobór stanów czasowych wpływa na obraz zjawisk na mapie animowanej Fig. 5. Selection of temporal states affects the presentation of phenomena of an animated map

Ryc. 6. Liczba prezentowanych stanów czasowych a wnioskowanie o zmienności zjawiska Fig. 6. The number of presented temporal states and conclusions about changeability of phenomena

12 Tomasz Opach

nia mapy, gdyż wówczas „narasta ilość ładunku informacyjnego, którego twórca mapy nie jest świadomy, a który staje się przedmiotem inter­pretacji przez odbiorcę mapy”. Oczywiście trudno nie zgodzić się z tym stwier dze niem, lecz – pomi­jając tę ogólną myśl – w moim przekonaniu, pre­cyzyjne określenie tego zysku uznać należy za subiektywne, gdyż zależy on od czynników zwią­zanych z użytkownikiem mapy. Ten temat wykra­cza jednak poza ramy aspektu semantycznego.

Podsumowując, z punktu widzenia seman­tycznego aspektu sprawności przekazu, mapę animowaną prezentującą dynamikę zjawisk można uznać za efektywną, gdy jej opracowa­nie jest uzasadnione. To zaś ma miejsce wtedy,

gdy celem opracowującego ją kartografa jest pokazanie przebiegu zmienności zjawiska. Jeśli celem kartografa jest odzwierciedlenie stanów czasowych w celu ich porównania, okre śle nia bilansu, wskazania ogólnych tendencji itp., wów­czas opracowanie mapy animowanej nie jest konieczne, gdyż te same cha rak te ry sty ki można pokazać za pomocą mapy statycznej. Sprawność w aspekcie semantycznym można wówczas kwestionować, a mapę uznać za nieefektywną.

6. Pragmatyczny aspekt sprawności map animowanych a ich efektywność

Na efektywność map animowanych prezentu­jących dynamikę zjawisk, rozpatrywaną z punk­tu widzenia aspektu pragmatycznego, spojrzeć można w dwojaki sposób:

a) mając na uwadze etap percepcji – wów­czas przedmiotem rozważań są straty informa­cji, czyli różnice między informacją, która w za­mierzeniu kartografa miała być odczytana przez użytkownika, a informacją przez niego faktycz­nie zidentyfikowaną,

b) mając na uwadze etap interpretacji – przed­miotem rozważań jest wtedy zysk informacji, czyli informacja odczytana przez użytkownika ponad tę, którą kartograf chciał przedstawić.

Niewątpliwie straty informacji w czasie per­

Ryc. 7. Złożoność map a efektywność przekazu infor­macji (wg A.M. MacEachrena 1982)

Fig. 7. Map complexity and the effectiveness of information communication (A.M. MacEachren 1982)

Ryc. 8. Czynniki wpływające na złożoność wizualną map animowanych prezentujących dynamikę zjawiskFig. 8. Factors influencing the visual complexity of temporal animated maps

13Teoria przekazu kartograficznego jako podstawa badań efektywności map animowanych ...

cepcji map animowanych w największym sto­pniu warunkują celowość ich wykorzystania. Można powiedzieć, że mapy animowane są efektywne wówczas, gdy strata informacji w cza­sie percepcji jest relatywnie mała. Małej straty informacji możemy spodziewać się wtedy, gdy mapa charakteryzuje się względnie małą złożo­nością. O złożoności można mówić zarówno z punktu widzenia postrzegania komunikatu, jak również z punktu widzenia jego rozumienia. W obu przypadkach istotna jest grupa tych wła­ści wo ści map animowanych, które wpływają na zaangażowanie umysłowe odbiorcy w czasie percepcji mapy. Sumę owych właściwości okreś­lić można właśnie pojęciem złożoności.

Termin „złożoność” pojawił się w literaturze wraz z zainteresowaniem kartografów proble­mem efektywności map. To rozumiane naj czę­ściej potocznie pojęcie autorzy rozważali zwykle w parze z „efektywnością” map zakładając, że złożoność mapy i jej efektywność są ze sobą skorelowane (A.M. MacEachren 1982) (ryc. 7). Na początku badano jej wpływ na odbiór map statycznych. Przykładem może być praca A.M. MacEachrena (1982), w której autor po­

równując mapy wykonane za pomocą metody izolinii z mapami opracowanymi metodą karto­gramu doszedł do wniosku, że większą złożo­nością charakteryzują się te drugie. Podkreślił jednak, iż nie świadczy to wcale o ich mniejszej efektywności, chociażby dlatego, że niektórych cech zjawisk nie należy prezen tować za pomocą metody izolinii. Z czasem wpływ złożoności na odbiór zaczęto rozważać w kontekście animacji kartograficznych.

Ogólnie rzecz biorąc, na złożoność map wpływają cechy, które prezentujemy na mapie (ryc. 8, nr 1) oraz uzyskana forma graficzna (ryc. 8, nr 2). W takim podejściu mapę traktuje­my jak obraz, a efekt „przestrzennego zróżni­cowania graficznej struktury” tego obrazu – mapy możemy określić mianem złożoności wizualnej (graficznej) (W. Żyszkowska 1993, s. 117).

W przypadku map animowanych prezentują­cych dynamikę zjawisk szczególnego znacze­nia nabierają cechy warunkujące zróżni cowanie gra ficznej struktury mapy. Zróżnicowa nie tej struk tury należy rozważać nie tylko z punk tu widzenia po szcze gól nych kadrów, lecz rów nież

Ryc. 9. Złożoność wizualna i złożoność zmienności na mapach animowanych Fig. 9. Visual complexity and complexity of changeability on animated maps

14 Tomasz Opach

z punktu widzenia sekwencji kadrów, z uwz­ględnieniem zmienności tej struktury. Innymi słowy, zdefiniowana przez W. Żyszkowską (1993) złożoność wizualna nie obejmuje całości czynników, które wpływają na złożoność map animowanych jako ob ra zów ruchomych. W od­niesieniu do map animowanych należy bowiem wyróżnić jeszcze tę złożoność, która dotyczy zmian przestrzennego zróż ni co wa nia graficz nej struktury mapy. Taką złożoność możemy umow­nie określić jako złożoność zmienności (ryc. 9). Należy dodać, że czasową zmienność cech można rozpatrywać z punktu widzenia zmian zróżnicowania przestrzennego struktury mapy (ryc. 9 B) oraz z punktu widzenia charakteru tych zmian (ryc. 9 C).

Mówiąc o złożoności należy wspomnieć o upraszczaniu obrazu map animowanych pod­czas ich percepcji. Na początku odbiorca oglą da­jąc animację ulega złudzeniu ruchomego obra­zu, co zawdzięcza pamięci ikonicznej. W niej przechowywany jest ślad ikoniczny obrazów składających się na animację. Wprawdzie „od­wzorowanie” zapisane w postaci kodu ikonicz­nego cechuje się dużym podobieństwem do obiektu fizycznego oraz zobrazowaniem licz­nych szczegółów, lecz jego analiza zaczyna się od uproszczenia obrazu i skupienia uwagi na najważniejszych elementach (J. Młodkowski 1998) (ryc. 10). Innymi słowy, w czasie postrze­gania ruchomego obrazu map animowanych, jest on upraszczany w umyśle odbiorcy.

Jeżeli mapa jest dobrze czytelna (niski stopień złożoności) możemy założyć, że w czasie postrzegania ruchomego obrazu odbiorca bę­

dzie w stanie objąć całą jej treść, a upraszcza­nie związane z postrzeganiem obrazu ruchome­go będzie stosunkowo niewielkie. Ponadto, je­żeli mapa charakteryzuje się niskim stopniem złożoności, to wówczas możemy założyć, że ze względu na wymagany niski nakład ko niecz nych operacji myślowych, użytkownik zdoła zidentyfi­kować całą jej treść.

Ponieważ złożoność jest indywidualną cechą każdej mapy, dlatego wątpliwe wydaje się wska­zywanie uniwersalnych rozwiązań re dak cyj nych. Opracowanie każdej mapy należy rozważać z osobna, gdyż określona mapa animowana dla jednych osób może wydać się złożona i trudna do percepcji i interpretacji, a dla innych może uchodzić za przykład dobrze czytelnej. Karto­graf przygotowujący mapę powinien zatem być świadom uwarunkowań percepcji takich map. Uwarunkowania te związane są z czterema za­gadnieniami, które przed sta wił w swojej pracy M. Harrower (2003). Chodzi tu o wpływ złożono­ści na percepcję, „znikanie treści” mapy w cza­sie jej oglądania (di sap pe aran ce), konieczność kierowania uwagą odbiorcy w czasie percepcji mapy (attention) oraz o „niepewność” w czasie użytkowania map animowanych (confidence), związaną z brakiem doświadczenia w czytaniu oraz interpretacji takich opracowań.

Niewątpliwie czynnikiem wpływającym w du­żym stopniu na efektywność map animowanych jest również zysk informacji, który może się po­jawić w czasie interpretacji mapy. Zysk ten zale­ży od dwóch czynników – od liczby przedsta­wianych na mapie cech, wśród których „ukryte są” nieznane relacje i prawidłowości oraz od

Ryc. 10. Upraszczanie ruchomego obrazu w czasie jego postrzegania (wg J. Młodkowskiego 1998)Fig. 10. Simplification of moving picture during perception (J. Młodkowski 1998)

15Teoria przekazu kartograficznego jako podstawa badań efektywności map animowanych ...

kwalifikacji i wiedzy odbiorcy, który wykorzystu­jąc swoje doświadczenie, może w czasie in ter­pre ta cji mapy „odkryć” te ukryte prawidłowości. Przyjmując, że percepcja i interpretacja są dzia­łaniami symultanicznymi możemy założyć, że im mniejsza cześć umysłowych zdolności czło­wieka będzie zaangażowana przy identyfikacji treści, tym większa ich część może być wy ko rzy­sta na do interpretacji, co charakterystyczne jest dla badania komunikatu w czasie czytania mapy. Przy założeniu, że na nakład pracy umysłowej wpływa szeroko pojęta złożoność mapy, można powiedzieć, że im mniej złożona jest mapa ani­mowana, tym więcej wysiłku intelektualnego użytkownik może włożyć w jej interpretację.

Zysk informacji można uznać za jedno z waż­niejszych kryteriów uznania mapy animowanej za efektywną. Zysk ten zależy oczywiście od tego, jak treść mapy została ujęta – od metod kartograficznych zastosowanych do prezentacji cech otaczającego świata, a bardziej od łącze­nia na jednej mapie kilku metod. Wprawdzie na pierwszy rzut oka mapy, na których połączono kilka metod prezentacji, są trudne do ogar nię­cia, nie wspominając już o interpretacji, niemniej jednak to takie opracowania kryją w sobie treści, których ewentualne spostrzeżenie może stano­wić główny argument uznania danej mapy za efektywną.

Z punktu widzenia pragmatycznego aspektu sprawności przekazu, mapę animowaną pre­zentującą dynamikę zjawisk można uznać za efektywną wówczas, gdy jest ona czytelna. To zaś ma miejsce zwykle wtedy, gdy cechuje się ona relatywnie małą złożonością, umożliwiają­cą szybkie ogarnięcie całej treści mapy. Nie­wielkie uproszczenie obrazu oraz równomierna kon centracja na całej powierzchni mapy spra­wiają, że straty informacji w czasie percepcji są niewielkie, a przekaz możemy uznać za sprawny.

Mając na uwadze aspekt pragmatyczny, mapę animowaną uznać można również za efektywną wówczas, gdy w czasie interpretacji pojawia się zysk informacji. Teoretycznie tak się może stać wtedy, gdy łącząc kilka metod prezentacji karto­graficznej, na jednej mapie przed sta wia my jed­nocześnie kilka cech otaczającego świata, na podstawie których możliwe jest wnioskowanie o dynamice zjawisk.

Rozważając efektywność map animowanych z punktu widzenia aspektu pragmatycznego, bez wątpienia zauważymy, że pojawia się sprzeczność. Z jednej strony bowiem, w celu ograniczenia strat informacji w czasie percepcji, dążyć należy do opracowania map czy tel nych, czyli mało złożonych. Z drugiej zaś, w celu umożliwienia zysku informacji, na mapie pre­zentować należy dużą ilość informacji, co wpły­nąć może na możliwość ewentualnego określe­nia nieznanych relacji, a w dalszej kolejności i prawidłowości.

Mając na uwadze konieczność ograniczenia strat informacji w czasie percepcji mapy animo­wanej oraz maksymalizacji jej zysków w czasie in ter pre ta cji, wydaje się, że za prawdziwą uznać należy następującą tezę:

Jeżeli odbiorca mapy animowanej prezentują­cej dynamikę zjawisk jest nieokreślony, albo jest nim żytkownik o niskich kwalifikacjach meryto­rycznych, wówczas nacisk należy położyć na ograniczenie strat informacji. Trzeba wówczas opracować mapę czytelną, najlepiej stosując tyl­ko jedną metodę do prezentacji tylko jednej ce­chy. Jeżeli odbiorcą mapy animowanej jest oso­ba o wysokich kwalifikacjach, to mając na uwa­dze ewentualny duży zysk informacji, można opracować mapę łączącą kilka metod prezenta­cji, charakteryzującą się stosunkowo dużym ła­dunkiem informacyjnym. Zaryzykować wówczas możemy stratę informacji w czasie percepcji, gdyż na podstawie nawet częściowej identyfi­

Ryc. 11. Percepcja a interpretacja mapy animowanejFig. 11. Perception and interpretation of an animated map

16 Tomasz Opach

kacji treści użytkownik może dostrzec prawidło­wości nieznane autorowi mapy. To zaś prowadzi do zysku informacji.

7. Zakończenie

Współczesne zainteresowanie kartografów wy korzystaniem animacji w kartografii, a szcze­gólnie walorami użyt ko wy mi „ruchomych map”, jest okazją do zerwania ze sloganami, w któ rych podkreśla się rzekomy „olbrzymi potencjał” map animowanych. Owszem, trudno nie zgodzić się z opinią, że zakres możliwości wykorzystania takich map jest szeroki, gdyż mogą być wy­korzystane do prezentowania zjawisk uznanych za trudno obserwowalne w rzeczywistym czasie ich trwania, do ilustrowania prognoz, do ilustro­wania genezy zjawisk, w prezentacjach o cha­

rakterze dokumentacyjnym (np. monitoring) itp. Niemniej jednak, przed sta wie nie możliwości wy­korzystania map animowa nych bez krytycz­nego ustosunkowania się do ich zalet i wad, należy uznać obecnie za zdecydowanie nie­wystarczające.

Badania efektywności szeroko pojętych ani­macji kartograficznych, w tym map animowanych prezentujących dynamikę zjawisk, wydają się nie tyle uzasadnione, co niezbędne. Ponieważ trudno jest uogólnić wyniki jednostkowych ba­dań map animowanych, dlatego do zajęcia sta­nowiska w kwestii zasadności wykorzystania ani macji w kartografii potrzebne są wielokie­runkowe poszukiwania, w których sto so wać można zarówno przedstawione w niniejszym artykule podejście komunikacyjne, jak również podejścia „poznawcze” i „wi zu ali za cyj ne”.

Literatura

Czerny A., 1990, Orientacje problemowe w kartografii teoretycznej. „Polski Przegl. Kartogr.” T. 22, nr 4, s. 117–123.

Czerny A., 1994, Rozwój koncepcji modelowania kartograficznego. „Polski Przegl. Kartogr.” T. 26, nr 4, s. 185–202.

Grygorenko W., 1970, Redakcja i opracowanie map ogólnogeograficznych. Warszawa: Państwowe Przeds. Wydawnictw Kar to gra ficz nych.

Harrower M., 2002, Visualizing change: using carto­graphic animation to explore remotely­sensed data. „Cartographic Perspectives” Vol. 39, s. 30–42.

Harrower M., 2003, Tips for designing effective anima­ted maps. „Cartographic Perspectives” Vol. 44, no. 4, s. 63–65.

Koláčný A., 1971, Informacja kartograficzna – podsta­wowe pojęcie i termin w nowoczesnej kartografii. „Przegl. Zagr. Literatury Geogr.” Z. 1–2, s. 84–91.

Korycka­Skorupa J., 2000, Kartograficzne metody prezentacji a charakter danych – na przykładzie kar­todiagramu i kartogramu. Roz pra wa doktorska, Uni­wersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Katedra Kartografii.

Kowalski P.J., 2002, Kartografia dynamiczna – wyz­wanie metodyczne i techniczne. W: Świat mapy, świat na mapie. Red. W. Pawlak. Uniwersytet Wro­cławski, Pracownia Atlasu Dolnego Śląska, Zakład Kartografii, s. 137–155.

Kraak M.­J., Ormeling F., 1998, Kartografia. Wizua­lizacja danych przestrzennych. Warszawa: Wydawn. Naukowe PWN.

MacEachren A.M., 1982, Map complexity: compari­son and measurement. „The American Cartographer” Vol. 9, no. 1, s. 31–46.

MacEachren A.M., Kraak M.­J., 2001, Research challenges in geovisualization. „Cartogr. and Geogr.

Inform. Science” Vol. 28, no. 1, s. 3–12.Meksuła M. W., 2002, Kartograficzna prezentacja

dynamiki zjawisk. W: Świat mapy, świat na mapie. Red. W. Pawlak, Uniwersytet Wrocławski, Pracow­nia Atlasu Dolnego Śląska, Zakład Kartografii, s. 122–136.

Młodkowski J., 1998, Aktywność wizualna człowieka. Warszawa – Łódź: Wydawn. Naukowe PWN.

Opach T., 2005, Czy internetowe mapy animowane prezentujące dynamikę zjawisk są efektywne, czy tylko efektowne? W: Społeczna i edukacyjna rola kartografii w Polsce. „Materiały Ogólnopolskich Konferencji Kartograficznych” T. 26, s. 128–138.

Ostrowski J., 1984, Podstawowe koncepcje teoretycz­ne i stanowiska metodologiczne we współczesnej kartografii. „Polski Przegl. Kartogr.” T. 16, nr 4, s. 157–167.

Ostrowski W., 1974, Sprawność kartograficznej formy przekazu. „Polski Przegl. Kartogr.” T. 6, nr 1, s. 14–23.

Pasławski J., 1984, O głównych nurtach rozwoju kar­tografii. „Polski Przegl. Kartogr.” T. 16, nr 2, s. 57–65.

Pasławski J., 2002, Obiekty i zjawiska w rzeczywistoś­ci i na mapie. W: Świat mapy, świat na mapie. Red. W. Pawlak. Uniwersytet Wrocławski, Pracownia At­lasu Dolnego Śląska, Zakład Kartografii, s. 38–43.

Peterson M. P., 1995, Interactive and animated carto­graphy. New York: Englewood Cliffs, Prentice Hall.

Plit J., 1998, Uwagi o kartograficznej prezentacji dynamiki zjawisk. „Polski Przegl. Kart.” T. 30, nr 2, s. 111–114.

Ratajski L., 1977, Straty i zyski informacji w przekazie kartograficznym. „Polski Przegl. Kartogr.” T. 9, nr 3, s. 97–104.

Ratajski L., 1978, Główne cechy przekazu karto gra­

17Teoria przekazu kartograficznego jako podstawa badań efektywności map animowanych ...

ficznego jako część kartografii teoretycznej. „Polski Przegl. Kartogr.” T. 10, nr 3, s. 113–125.

Scaife M, Rogers Y., 1996, External cognition: how do graphical representations work? „Intern. Journal of Human­Computer Studies” Vol. 45, s. 185–213.

Slocum T.A., Blok C., Jiang B., Koussoulakou A., Montello D.R., Fuhrmann S., Hedley N.R., 2001, Cognitive and usability issues in geovisualization. „Cartogr. and Geogr. Inform. Science” Vol. 28, no. 1, s. 61–75.

Slocum T. A., McMaster R. B., Kessler F. C., Howard H. H., 2005, Thematic cartography and geographic visualization. Second edition. Upper Saddle River, N.J., Pearson Prentice Hall.

Wójcik T., 1969, Prakseosemiotyka. Zarys teorii opty­malnego znaku. Warszawa: Państwowe Wydawn. Naukowe.

Żyszkowska W., 1993, Złożoność jako właściwość ob­razu kartograficznego i jej wpływ na odbiór mapy. „Polski Przegl. Kartogr.” T. 25, nr 3, s. 116–125.

Recenzował dr hab. Piotr Werner

K e y w o r d s: animated maps, theories of cartogra­phic communication, map efficiency, semantic aspect, pragmatic aspect

One of the methods of evaluating the effectiveness of cartographic animations is the analysis in the con­text of research orientations of theoretical cartography. Because of a wide variety of cartographic animations it is important to limit the subject of interest to the one closest to cartographers, i.e. animated maps, and tem­poral animated maps in particular.

Temporal animated maps are sequences of logically connected static maps showing variation of phenome­na in time, displayed in a frequency which gives an il­lusion of a moving picture. As technical difficulties are gradually being overcome, cartographers start to ana­lyze how effective such animations actually are.

Effectiveness of animated maps should always be seen from the point of view of their purpose and parti­cular map user. Although many authors mentioned the effectiveness of animated maps, the issue has not been properly defined yet. In order to do it one has to consider which of the research orientations of theore­tical cartography would be the most appropriate basis for research. According to the author the theory of car­tographic communication best serves the purpose.

Animated maps are treated as a medium of informa­tion, and their effectiveness can be understood in the terms of the efficiency of cartographic communication. A cartographer who presents information selected in the process of observation of the world has a certain aim. The extent, to which he manages to achieve this aim we call the efficiency in semantic aspect. Also the reader has a certain aim – the map shapes his/her vision of the world around. The extent, to which the reader achieves his aim we call the efficiency in pragmatic aspect. In semantic aspect a temporal

Theory of cartographic communication as the basis for the research on the effectiveness of temporal animated maps

S u m m a r y

animated map is effective if it shows the progress of change of a phenomenon (preserving isomorphism of changeability). Preparation of an animated map can not be fully justified if it aims to present various stages of the process for comparison, to show balance, visualize trends etc. – the same can be shown on static maps. In such cases the efficiency in semantic aspect can be qu estio ned, and maps considered ineffective.

In pragmatic aspect an animated map is effective if it is readable. This is the case if it has low complexity (complexity of changeability included) which makes it possible to quickly overview all its contents. Loss of information during perception is insignificant, and the com mu ni ca tion can be considered efficient.

From the pragmatic point of view an animated map is effective also if there is an information gain during interpretation. It may be the case when on one map we use several cartographic presentation methods to si­multaneously show a number of features, which form a basis for conclusion about the dynamics of pheno­mena.

If the reader of a temporal animated map is undefi­ned, or unqualified, it is important to limit the loss of information. A simplified map should be prepared, id eally using one cartographic method to present a single feature. If the reader is highly qualified, then several methods can be used to present a lot of information, which results in a significant information gain.

Growing popularity of cartographic animations, in­cluding temporal animated maps, makes it necessary to evaluate their effectiveness. To justify the use of ani­mations in cartography a multi­directional research is needed. Such research can apply communicative ap­proach pre sen ted in the article as well as cognitive and visualization approaches.

Translated by M. Horodyski

18 Tomasz Opach

Одним из способов исследования проблемы эффективности картографических анимаций явля­ется её анализ в контексте проблемных ориентиро­вок теоретической картографии. Ввиду большой дифференциации картографических анимаций, важ ным является ограничение предмета заинте­ресованности работами наиболее близкими карто­графам, т.е. анимационными картами, а в особен­ности картами, изображающими динамику явлений.

Анимационные карты, изображающие динамику явлений, это проектированные с соответствующей частотой секвенции логически связанных стати­ческих карт, отображающие изменяемость явлений во времени и дающие впечатление движущегося изображения. Наряду с постепенным разрешением технических проблем, связанных с разработкой анимационных карт, картографы всё чаще заду­мывались над целесообразностью использования анимации в картографии. В этом контексте всё чаще употреблялся термин „эффективность”.

Эффективность анимационных карт должна всегда рассматриваться с точки зрения их предназ­начения и с учётом конкретного потребителя. Проблема эффективности картографических ани­маций, хотя и поднимаемая различными авторами, не дождалась однозначной характеристики. С целью уточнения этой проблемы следует задуматься, какая из проблемных ориентировок теоретической картографии могла бы являться основой иссле­дований. По мнению автора статьи, наилучшим решением было бы базирование на теории карто­графической коммуникации.

Анимационные карты рассматриваются как сред ство передачи информации, а их эффектив­ность может подразумеваться как исправность этой передачи. Картограф, представляя определённую часть информации, избранную во время познания окружающего мира, стремится достичь цель, сте­пень реализации которой мы называем исправностью в семантическом аспекте. Достичь определённую цель стремится также потребитель карты, который путём её анализа формирует своё представление об окружающем мире. Степень реализации цели потребителем можно определить как исправность в прагматическом аспекте. В семантическом аспекте анимационную карту, представляющую динамику явлений, можно считать эффективной тогда, когда на ней показан ход изменяемости явления (при сохранении изоморфизма изменяемости). Разра­

Теория картографической коммуникации как основа исследований эффективности анимационных карт изображающих динамику явлений

Ре з ю м е

ботка анимационной карты не вполне оправдана, если задачей картографа является отображение временных состояний с целью их сравнения, опре­деления баланса, указания общих тенденций и т.п., ибо те же самые характеристики можно показать с помощью статической карты. Исправность в се­мантическом аспекте можно тогда оспаривать, а карту считать неэффективной.

В прагматическом аспекте анимационную карту можно признать эффективной тогда, когда она читаема. Это имеет место в то время, когда она характеризуется относительно небольшой слож­ностью (в том небольшой сложностью изменяемос­ти), дающей возможность быстро охватить всё содержание карты. Потери информации во время перцепции тогда небольшие, а передачу можем признать исправной.

С прагматической точки зрения анимационную карту можно признать также эффективной тогда, когда во время интерпретации появляется прибав ка информации. Это может случиться, если, соеди няя несколько методов картографического изображе­ния на одной карте, представляем одновременно несколько черт, на основе которых можем делать выводы о динамике явлений.

Если потребитель анимационной карты, изобра­жающей динамику явлений, является неопреде­лённым, или им является пользователь с низкими квалификациями по этому вопросу, тогда упор сле­дует сделать на ограничение потерь информа ции. Нужно тогда разработать упрощённую карту, при­меняя лучше всего лишь один картографичес кий метод для изображения только одной характе рис­тики. Если потребителем анимационной карты является лицо с высокими квалификациями можно разработать карту, соединяющую несколько мето­дов изображения, с большой информационной на­грузкой, что даст возможность получить большую прибыль информации.

Ввиду растущей популярности широко понима­емых картографических анимаций, в том анима­ционных карт, представляющих динамику яв лений, исследования их эффективности необхо димы. Для обоснования использования анимации в карто гра­фии нужны многосторонние исследова ния, в кото­рых можно применять как представлен ный в насто­ящей статье коммуникационный под ход, так и подход „познавательный” и „визуализа ционный”.

Перевод Р. Толстикова