Imam Gazali'nin Risaleleri • 7-8-9

Dogru Olan Olgii

A

Ariflerin Yolu

Lediinni ilim

Ofset Hazirhk

Elit

Baski

C^evik

Istanbul 2004

ISBN 975-290-630-3

Hikmet Ne§riyat Ltd. §ti.

Sumer Mahallesi 24.Sokak No: 13

Zeytinburnu - Istanbul

Tel: (0212) 415 22 41 (pbx).

Fax: (0212) 415 33 35

www.hikmetnesriyat.com

DOGRU OLAN• • • •

OLgu

ARiFLERiN YOLU

LEDUNNi iLiM

Telif

imam Gazali

Tehzip ve tekmil

Abdulhalik Duran

Hikmet Ne§riyat

igiNDEKILER

YEDINCi RISALEDOGRU OLAN OLgU 7

SEKiZiNCi RiSALEARiFLERIN YOLU 53

Prensip 54

Kalbin Halleri 58

Niyet Etmek 61Zikretmek 62§ukretmek 65Yataktan Kalkmak 66Libas Giymek/Giyinmek 67Misvak Kullanmak 69Kaza-i Hacet Yapmak 69Abdest Aimak 71Evden (Jikmak 72Mescide Girmek 74Namaza Durmak 76Namazda Okumak 77Rukua gitmek ve Secde Etmek 81Te§ehhiid Okumak 83Selam Vermek 87Dua Etmek 90Orug Tutmak 94

5

Zekat Vermek 97

Haccetmek 10JSelamet Bulmak 104

Uzlet Etmek 105

Ibadet Etmek 107

Tefekkur Etmek 108

DOKUZUNCU RisALELEDUNNliLIM 115

ilmin §erefi 117

ilmin Kisimlan 123

Tasavvuf ilmi 135

ilimleri Ogrenme Yollan 138

6

_ 7. RISALEDOGRU OLAN

• • • •

OLgu

Bismillahirrahmanirrahim

Allah teala'ya hamd ve sena, Resuluna salat veselam olsun.

Kuhan-i Kerim'de §oyle buyurulmu§tur:

"Rabbinin yoluna hikmet ve giizel mev'iza ile da-

vet et ve insanlarla en giizel §ekilde miicadele et. Se-

nin Rabbin kimin O'nun yolundan saptigmi ve kimin

hidayet iizerinde oldugunu qok iyi bilir." 1 Bu ayet-ikerimede, Allah teala'mn yoluna davet etmek icin uqyontem bildirilmi§tirjEhline gore degi§en bu yontem-lerin birincisi, hikmetle davet etmektir. [Hikmet ise

ilim ve ilmi delillerdir.

[Yontemlerin ikincisi giizel mev'iza ile davet et-

mektir. Giizel mev'iza ise kalbi yumu§atan, onda Allah

korkusu ve iimit uyandiran sozler ve nasihatlerdir. 1

Yontemlerin iigiinciisii de en giizel §ekilde miica-

dele etmektir. ^Miicadele de iki tiirliidiir. Bunlar dillemiicadele ve kili^la miicadeledir. En iyi mucadele ise.

8 innvn Gnzali'niii Risah’leri • 7

dil ehli ile sozlii miicadele etmek, kilig ehliyle de fiili

mucadele etmektir. Bunlarin yerini degi§tirmek, mu-,

cadeleyi en iyi mucadele olmaktan ve dolayisiyla em-

redilen mucadele olmaktan ^lkanr.

[Dille yapilan sozlii miicadelede esas olan, ikna et-

meye £ali§maktir. Onun igin, bu miicadelede kiricilikve kabalik yoktur. Bu sebeple, hasmm (tarti§ilan tara-fin) aklmi gali^tirmasma yardimci olmak, fakat nefis

ve enaniyetini uyandirmaktan sakinmak lazimdir.

Ikinci bir husus da hasm'in anlayacagi tiirden de-

lil getirmektir. C^iinkii, delil hadd-i zatinda ne kadar

kuvvetli olursa olsun, anla^ilir olmazsa kanaat verici

ve ilzam edici olmaz. jBu miicadelenin giizel bir ornegini ibrahim aley-

hisselam vermi§tir.

O, mucadele ettigi inkarci ki§iye (krai Nemrud'a)

Allah teala'nm varligim ispat etmek ve O'nu tamtmak

igin, "Benim Rabbim, dirilten ve oldiirendir." demi§-

tir. Inkarci, onun bu soziine, "Ben de diriltir ve oldii-riiriim." §eklinde cevap vermi§tir. Qiinkii o, hakiki 61-

diirme ve diriltme ile bunlarm mecazi §ekillerini bir-

birine kan§tirmi§tir.

Bunu goren Ibrahim aleyhisselam, onun acizlikve yalanciligini ortaya ^lkarmak i^in, daha kolay an-

la^ilan ve saptinlamayan, daha a

Dogru Ohm Olcii 9

dan gikar." Inkarci, bu delile kar§i bir §ey diyememi§

ve ilzam olmu§tur.2

Ben de bu kitapta bu yontemi uygulayacagim.

C^iinkii hakikatleri ogretmenin ve kabul ettirmenin

yolu budur. Yontemi boylece tespit ettikten sonra, si-

ze benimle yapilan bir tarti§mayi anlatacagim. Tarti-

§an zat §oyle dedi:

- Sen dogru marifet sahibi oldugunu iddia edi-

yorsun 3 Iddia ettigin bu marifetin dogru oldugunu

neyle olgiiyorsun? Akil ve kiyasla mi? Halbuki akil ve

kiyas bu konuda (marifet ve iman bilgisi konusunda)

tek ba§lanna kesin ol^ii degildirler.4 Bu yiizden de,

akil ve kiyas sahipleri bu konuda farkli goru§ler ve

inan^lara sahip olmu§lardir.

2 -Bakara, 2583 -Burada marifetten maksat, iman ve imanla alakali konu-

larm bilgisidir.

4 -Kiyas lafzinm uc; manasi vardir. Birincisi liigat manasidir.

Kiyas, liigatte bir §eyi bir §eyle olt^mek, bir §eyi bir §eye kiyas et-

mek, ona benzetmek, onun gibi oldugunu dii§unmek veya soy-

lemektir. Ikinci manasi Mantik manasidir. Kiyas, mantik ilminde

bir formiil tiiriidur. Iki mukaddime (onciil) ve bir sonu^tan olu-

§ur. Bu formiilii kurarak yeni hiikiimlere vanlir. Formiil §oyle-

dir: A, B'dir. B, C'dir. Oyleyse, A, C'dir. U^iincii manasi, Fikih

manasidir. Kiyas, Fikih ilminde bir $eyin ^er'i hiikmunu (orne-

gin, helal veya haram olu§unu), o §eye benzeyen ba§ka bir §ey

iqin de gec^erli kilmaktir. Bu kiyas, ictihadlarda kullanilir. Kiyasm

dogru sonut; vermesi ic^in, bazi §artlar vardir. Bu $artlar ger^ek-

le$medigi takdirde kiyas fasid ve batil bir kiyas olur.

10 Imnw Cnznlf'uin Rbnlehn • 7

Ben §oyle dedim:*

- Marifet (iman bilgisi) konusunda yalmzca akil

ve kiyas olgiisiine giivenmekten Allah teala'ya sigmi-

rim. Ciinkii §eytan, bu ol^iiye guvenmi§ ve o yiizden

sapitip yoldan

Dnoru Ohm OlaiO 11

Tarti§an zat §oyle dedi:

- Peki, o zaman senin marifetinin ol^iisu nedir?

Onu neyle olqiiyorsun?

Ben §oyle dedim:

- Onu "dogru olan ol^ii" ile olguyorum. Bununla

ol^iince de, hangi marifetin hak, hangisinin batil, han-

gisinin katiksiz, hangisinin kari^ik oldugunu ogreni-

yorum. Bu dogru olan olgii, Allah teala'mn Kuhan-i

Kerim'de bize emredip ogrettigi ol^udiir. O, bu olqu-

yii §u ayetlerde tekrarlayarak bildirmi^tir:

"Dogru olan olgii ile tartm ."7

"Allah gokleri yiikseltti ve ol^iiyu koydu. Olgiiyii

a^mayin. Ol^iiyu tas tamam gozetin. Olgiide eksiklik

birakmaym ." 8

"Biz peygamberlerimize ayetler gonderdik ve on-

larla birlikte kitabi ve ol

12 Imam Gnzali'niit Risaleleri • 7

dogru ve saglikli iman ve marifet elde edilir. Bu ol^u-nun saglik ve saglamhgi, onun bizzat Allah teala tara-fmdan ogretilmi§ olmasindandir. (^iinku Allah tealahakikatlerin ilk ogretenidir. ikinci ogreten Cebrail

aleyhisselam'dir. U^iincusu de Allah'in Resuludur.

Insanlar, ba§ka bir yoldan ogrenilmesi miimkunolmayan imani ve dini hakikatleri Allah Resulundan,onun vasitasiyla Cebrail aleyhisselam'dan ve sonu^taAllah teala'dan ogrenirler.

Tarti§an zat §oyle dedi:

- Peki, KuPan'da bildirilen ol^iinun (ol^iilerin) se-nin anladigm §ekilde oldugunu nasil bilirsin? Aklinlami? Halbuki, akil sahipleri bu olgiiyii (olgiileri) farkli§ekillerde anlami§lardir.

Ben §oyle dedim:

- Ben, bu olguniin (ol^iilerin) dogrulugunu onceKuPan'm kendi agiklamalarindan bilirim. (^iinkiiKuPan, bu olgiiyu (olgiileri) ariz amik a

13Dogni Olnn Ol^ii

dogru oldugunu nasil bilirsin? Once sen, bunu banaizah et. Ciinkii bunu bilmek de dinin bir farzidir. Ol-qii ve terazinin dogru oldugu bilinmedigi takdirde,

muhtemelen ya alirken fazla almir, ya da verirken ek-

sik verilir. Bu ikisi de caiz degildir.

O §oyle dedi:- Terazinin dogrulugunu oncelikle iki yolla bili-

rim. Birincisi, lizerinde sultan miihriiniin bulunmasi,

ikincisi de onu kullanan kimsenin diiriist olan ki§ili-gidir. Bu iki kuvvetli delile ragmen, §iiphem olursa,onu elime ahr ve diizgiin dump durmadigina baka-nm. Kefeleri dengede, dili de diizgiin durdugu tak-dirde, onun dogru ve saglam oldugunu anlarim.

Ben §oyle dedim:

- Diyelim ki, terazi dedigin gibi durdu. Bu duru§-tan onun dogru oldugu sonucunu nasil gikanrsm?

O §oyle dedi:- Bu sonug, tecriibeden hasil olan zomnlu bir

ilimdir. (^iinkii tecriibe gostermi§tir ki, terazi bozuk

oldugu zaman, duz ve dengeli durmaz.

Ben §oyle dedim:

- Tecriibe tek ba§ma mi bu bilgiyi verir?

O §oyle dedi:- Tecriibe ile sabit olan bir §eyi akil da tasdik eder.

Fakat, akil tecriibeye dayanmazsa, ancak zan ve tah-

min ifade eden gorii^ler ileri surebilir.

14 hiimii GnziiU’iiin Risnlclm • 7

Ben $oyle dedim:

- Peki, terazinin dogru oldugunu bu §eklide bil-

dikten sonra, ol

15I h>$ni Ohm Olcii

O §oyle dedi:- Dedigin ol^ii terazi gibi olursa, ancak o zaman

kabul ederim.

Ben §oyle dedim:

- Bilirsin ki, biz burada Kur'an ol^usunii tarti§iyo-

ruz. Bu olgii de, tabiatiyle e§yayi tartan terazi cinsin-den maddi bir §ey degildir. O, manevi bir terazidir. Busebeple, o her yonuyle maddi terazi gibi degildir. Kal-di ki, maddi teraziler de birbirinin aynisi degildirler.Bu sebeple, mesela agirliklan tartan terazi, uzunluk-

lan olgen metre, yildizlann hareketlerini olgen ustur-

lap, duvarin dogrulugunu olgen ke§kul, ^izgileri 61-

qen cetvel aym §ekil ve bigimde degildirler. 10 Ancak,hepsi de fazlalik ve eksikligi gosterirler. §iiri olgen

aruz da bir terazidir. Ancak bu terazi digerlerine go-re, bir parga manevi sayihr. Kiyamet glinunde amelle-

ri olgen terazi de bir terazidir. Bu terazi, daha da ma-nevidir. iman ve marifeti tartan terazi ise butuniiyle

manevidir. (^unku mana olan iman ve marifeti ancakmanevi olan bir terazi tartabilir.

O §oyle dedi:- Bir suru laf ettin; ne demek istiyorsun? Degir-

menin giiriiltusunu duyuyorum; fakat bir §eyin ogii-

tuldugiinu gormiiyorum.

10 -Giinumuzde bunlara bir ^ok yeni ve degi§ik ol^ii aletle-ri de eklenmi§tir. Karu, §ekeri, sicakligi, havayi divert aletler gibi.

[mum Caznli'nin Risnlchri • 7lb

Ben §6yle dedim:

- Sabret. Acele etmek $eytandan, sabretmek ise

Allah teala'dandir. Bilmez misin ki, Allah teala Pey-

gamberimize §oyle buyurmu§tur:

"Kur'an sana vahyedilirken, tamamlanmadan

once onu okumak iqin acele etme. Bunun yerine,

"Rabbim! ilmimi arttir." de!" 11 Bakjiman ve marifetin

bir ol^iisii ve terazisi ibrahim aleyhisselam'in Nemru-

d'a kar§i okudugu §u ayettir:

"Allah giine§i dogudan getiriyor. Sen de onu ba-

tidan getir." 12 Allah teala'nm hak ve tek ilah oldugu-

nu bildiren bu ayet, altin ve giimu§ terazisi gibi dog-

ru ve saglam bir olgudiir. Bunun dogru ve saglamligi

ise, iki mukaddime'ye (onciil, onerme) dayamr. Bu

mukaddimelerden birisi §udur: "ilah olan, gune§i do-

gudan veya batidan getirebilir." Ikincisi de §udur:

"Bu i§i yalnizca Allah teala yapabilir" Bu iki mukad-

dimeyi bir araya getirince, zorunlu olarak §u netice

ortaya gikar: "Allah teala tek ilahtir." §imdi,bak baka-

lim, bu mukaddimelerin ve onlardan gikan sonucun

dogru olduklannda §uphe edilebilir mi? Nitekim, o

zaman kadar kendisini de ilah zanneden Nemrud, bu

§liphe ve itiraz kaldirmayan ol^u ve delil kar§ismda

susmak ve yanilgisim kabul etmek zorunda kalmi§tir.

» -Taha, 114

12 -Bakara, 258

/ )o$ru Ola 11 Ol$ii 17

I§te Kur'an'm olquleri bunun gibi dogru ve sag-

lam olgiilerdir. Bu sebeple, onlann iizerine bina edilen

iman ve marifet de hem dogru, hem de saglamdirlar.

Mesela, bir olgii de Ibrahim aleyhisselam'in diliy-

le soylenen §u ayettir:

"'Ben degi^enleri sevmem /' 13

Bir olgii olan bu ayette de, kimin veya neyin ilah

oldugunu veya olmadigim tayin eder. (^iinku burada

sozu edilen sevgi ilahla§tirmak ve tapmak anlamin-

dadir. Bu soziin soyleni§ munasebeti bu manayi one

gikanr. Ilahla§tirma ve tapmamn sevgi lafziyla bildi-

rilmesi ise, tapmamn en biiyuk unsurunun sevgi ol-

masindan dolayidir. Bu boyle oldugu igin de, sevme-

den tapmak ve ibadet etmek gegersiz bir §eydirjBuna

i§aret etmek iizere bir ayette de §oyle buyurulmu§tur:

"iman edenler, Allah'i her §eyden daha gok se-

verler/' 14

Yukaridaki ol^iiye gore, degi§en varhklar ilah

olamazlar.

Onun iqin, ay vesaire §eyler de ilah degildirler.Ancak degi§meyen varlik ilah olur.

O da Allah teala dir. Bunu bildiren bir ayet de§oyledir:

13 -En'am, 76

14 -Bakara, 165

18 Imam Gnztili'nin Risaleleri • 7

"Allah'tan ba§ka ilah yoktur. giinkii her §ey hel^k

olucudur. Sadece kendisi bu hukiimden miistesna-

dir." 15

Tarti§an zat §oyle dedi:

- Birka^ ol^ii daha zikredebilir misin?

Ben §oyle dedim:

- KuFan-i Kerim, ba§indan sonuna kadar olgliler-

den ibarettir. Ancak, o bu ol^iileri kendisine mahsus

bir iislupta verir. Bu sebeple, onun iislubunu ogren-

mek ve buna a§inalik kazanmak lazimdir. Bu hususai§aret edilerek §oyle buyurulmu§tur:

"Biz bu mesel ve misalleri insanlara soylerizd 6

Fakat, onlan ancak ilim sahipleri anlarlar." 17 Fakat,

madem ki, istiyorsun, KuFan'in ol^ulerinden bir ikitane daha zikredeyim.

r- ..

IOlgu: "Yahudiler ve hiristiyanlar, "Biz Allah

7mogullari ve sevdikleriyiz." dediler. De ki: Oyleyse, gii-

nahlarmizdan dolayi ni^in size azap veriyor? Dogru-

A15 -Kasas, 88. Not: Ayetin tamami §oyledir: "Allah'tan ba§-

ka bir ilaha tapip yalvarma. O'ndan ba§ka hak ilah yoktur. Her

§ey helak olucudur. Sadece kendisi bu hukumden miistesnadir.Hiikiim O'nundur ve (hesap vermek ic^in) O'na dondiiriileceksi-

niz."

lh -Mesel ilim, hikmet ve ders kapsayan kisa soz demektir.

Bu soz bir hakikat ol^iisiidur. Buna kelam-i kibar veya atasozii

de denir. Kur'an-i Kerim'in her bir ayeti boyle bir sozdiir.17 -Ankebut, 43

I )o\’ru Ohm Ok it 19

su §udur: Siz de O'nun yarattiklarindansimz. O, dile-

digini affeder ve diledigini cezalandirir. Gdklerde,

yerde ve aralarmda olan her §ey O'nun miilkii ve

mahlukudur. Sonunda da (hesap vermek iizere) do-

nii§uniiz O' nadir." 18

Olgii olan bu ayet, yahudi ve hiristiyanlarm iddi-

alarim ^urutmii^tur. Bu ol^unun lakriri §oyledir: Kim-

se ^ocuklarma ve sevdiklerine azap etmez. Bu husus

tecriibeyle sabittir. Halbuki, Allah teala, giinahlarmiz-

dan dolayi size azap ediyor. Bu da gozle goriilen bir

gergektir. Bu iki mukaddimeden §u zorunlu netice 9-

kar: Siz Allah'in ^ocuklan ve sevdikleri degilsiniz. Siz

de O'nun yarattigi diger insanlar ciimlesindensiniz.

O'nun miilkii ve mahlukusunuz ve hesap vermek iqin

O'na gotiiriileceksiniz.

01

20 Iiiinin Gaznli'nin Risnlcleri • 7

beyle sabit olan bir ger^ektir. Yahudiler ise, Allah'a

kavu§mayi temenni etmezler. (^iinku, Allah'a kavu§-

manin yolu olmektir. Bunlar ise, olmeyi asla istemez-

ler, Bu da fiilen sabit olan bir ger^ektir. Bu iki mukad-

dimeden §u kesin sonug gikar: Yahudiler, Allah'in

dostlan degildirler.

|_6l

21Dognt Ohm Ol^ii

lunsaydi, bunlar Ar§'m sahibi olan Allah' la ugra§ir ve

imam GazalTmu Risaleleri • 722

mize gore, ya biz yamliyoruz, ya da siz yamliyor^u-

nuz. Biz yanilmiyoruz. C^iinku bir gok delil, gokten

yagmur yagdiran ve yerden mahsul ve rizk gikaranm

Allah oldugunu ispat ediyor. Bu iki dogru mukaddi-

meden §u zorunlu sonuq gikar: Bu konuda biz hidayet

iizerindeyiz, siz ise yanli§hk ve dalalet igindesiniz.

Tarti§an zat §oyle dedi:

- Anladim; bunlarm hepsi birer olgiidurler. Fakat

bunlara terazi demek veya onlari teraziye benzetmek

dogru olabilir mi? (^iinkii terazinin kefeleri ve dili

vardir.

Ben §oyle dedim:

- Elbette ki dogrudur. C^iinkii, bu ol^iilerin her bir

mukaddimesi (oncul) bir kefedir. Bunlardan ^ikan so-

nuq da dildir. Bunlar, maddi degilseler de, akilda on-

lari terazi §eklinde gormek mumkundiir. C^iinku her

bir maddenin manasi ve her bir manamn maddesi

vardir. Bu sebeple, maddi terazi manevile§irse, boyle

bir olgu haline gelir ve bu olgiiler maddile§irlerse te-

razi §eklini ahrlar. Bundan dolayidir ki, ornegin riiya-A

da manalar madde §eklinde gorulurler. Ahirette (ka-

birde ve kiyamette) ise, bunlar butuniiyle maddile§ir-

ler. Onun iqin, madde alemi mana aleminin kilifi, ma-

na alemi de bu alemin ruhu, ozii ve cevheri olarak ka-

bul edilmi^tir.

Kur'an'in olglileri, iman ve marifet gibi, diger is-

lami ilimlerde de kullanilir.

Dogru Olan Ol(;it 23

Ornegin, Fikih'ta §oyle denir: Nebiz (sarho§luk

verecek dereceye getirilen iiziim suyu) sarho§ edici

bir §eydir. Her sarho§ edici §ey haramdir. Oyleyse, ne-

biz de haramdir.

Bu olgiide de, birinci ve ikinci mukaddimeler te-

razinin kefeleridir. Sonug da onun dilidir. Kefe duru-

mundaki mukaddimeler, mana yonunden dogru ol-

duklan ve birbiriyle ili§kili bulunduklan takdirde, ke-

feler gibi dengede dururlar. Onlardan £ikan sonu£ da

dil gibi diiz ve dogru olur.

KuFan'in biitiin olgiileri boyledir. geytamn olgii-

leri ise, §ekil ve suret bakimindan bunlara benzeseler

bile, mukaddimeleri ya formiil bakimindan, ya da

mana bakimindan dogru degildirler. Onun iqin, bun-

lardan gikan soniilar da yanli§tir. Fakat §eytan bunla-

n dogru olarak kabul ettirmeye

24 hnmn Gaznli'iiin Risaleleri * 7

Bu olgiideki yanli§lik §u sebeplerdendir:

1- Allah teala, yalmzca gokte veya yerde degil,

biitun kainatta en biiyiiktiir. Giine§ ise, yalmzca gokcisimleri arasinda en biiyiiktiir.

2- Allah teala cisim ve hacim itibariyla degil, ilim,

kuvvet gibi sifatlari itibariyla en buyiiktur. Giine§ ise,

goriiniirdeki §ekil ve hacini itibariyla en buyiiktur.

3- Ilah olmak iqin sadece biiyiik olmak yeterli de-gildir. Bunun yamnda diger kemal sifatlarina da sa-hip olmak, ezeli ve ebedi olmak, degi§memek ve bat-mamak lazimdir.

4- Bu olgiiniin mukaddimeleri arasinda gerekliolan ili§ki yoktur. Bu ili§ki, iki mukaddimenin §u for-miile gore olmalandir: A, B'dir. B, C'dir. Burada ise,

formiil A, B'dir. C, B'dir, §eklindedir. Boyle bir olgii-

den de mantik kurallarma gore sonuq: cpkmaz.

§eytanm egri olan ol^iilerinden bir tanesi de biz-zat onun kendisi i^in kullandigi ve bu sebeple, Hak-kin dergahindan kovuldugu ol^iidiir. Kuhan-i Kerimbunu §oyle anlatmi§tir:

"Rabbin meleklere dedi ki: Ben gamurdan bir in-san yaratacagim. Ben onu tesviye edip (diizene so-kup) iqine ruh iifledikten sonra sizler ona secde edin.

Biitiin melekler secde ettiler. Ancak iblis secde et-medi. O biiyiikliik tasladi ve kafirlerden oldu. Rabbinona, "Ey Iblis! Elimle yarattigim bir §eye neden secdeetmedin? Biiyiikliik mu tasladin, yoksa biiyiiklerden

I bgru Olan Olcii 25

misin?" dedi. O, "Ben bu yaratiktan ustiiniim. Qimku

beni ate§ten yaratmi§sin, onu ise ^amurdan yarattm."

dedi. Rabbin ona, "Buradan 9k, ^iinkii sen kovul-

mu§sun! Ve kiyamete kadar iizerinde lanetim olacak-

tir." dedi."25

A

Bu olgiiniin takriri §oyledir: "Beni ate§ten, Ade-

m'i (jainurdan yaratiiu^sin. Ate§ ise t^amurdan ustiin-• » A

diir. Oyleyse, ben Adem'den ustiiniim.

Bu ol^iideki ikinci mukaddimenin manasi yanli§-

tir. Qiinkii ate§ gamurdan iistiin degildir. Aksine, her

tiirlii hayatin kaynagi olmasi hasebiyle gamur ate§ten

iistiindiir. Mukaddimenin manasi yanli§ olunca, ona

dayandinlan sonug da yanli§ olur. Onun igin, §eytan,kendisinin zannettigi gibi, Adem'den iistiin degildir.

Ustiin olmaymca da, ona secde etmemesi iistiinliik

taslamak ve ge^ersiz olan bir sebeple emre muhalefet

etmektir. Bunun cezasi da kovulmak ve lanetlenmek-

tir. Kaldi ki, Allah teala'nm emrini "Duyduk, itaat et-

tik." diyerek tarti§masiz bir §ekilde ve mutlak bir tes-

limiyetle kabul edip yerine getirmek lazimken, kendi

mantigina gore onun dogru olup olmadigim anlama-

ya ^ali^mak da yanli^tir ve cezayi gerektirir.

§eytamn kullandigi bu ol^iide, soy, sop ve nesep-

ten ileri geldigi dii^iiniilen iistiinliik iddiasi da vardir.

Bu iddia da yanli^tir. (^iinkii, miikellef olan varliklari

25 -Sad, 72-78

26 Imam Gazali'nin Risaleleri • 7

iistiin kilan §ey soy, sop ve benzeri tabii §eyler de^il,

kendi kazanglari ve emeklerinin kar§iligi olan ki^isel

meziyetleridir. Onun i^in Kur'an-i Kerim'de §oyle bu-yurulmu§tur:

"Allah yanmda en iistiiniiniiz takvasi en

Do^ni Ohm Olgi 27

Kur'an'm ayetleri hem dogru olan iman ve mari-

fetin ol^uleri, hem de dogru olan ilmin anahtarlandir.

Bu sebeple, onlar hem dogru ve yanli§ olan iman tur-

lerini birbirinden ayirirlar; hem de ilimlerin kapilan-

ni agarlar. Allah teala, Kufan ayetlerinin anahtar ol-

duklarmi da §u soziiyle bildirmi§tir :

atimizi Kur'an'a dayandiriyoruz. Qunkii, Tevbe suresi 114 ncii

ayette, "Ibrahim, Azeihn Allah du§mani oldugunu a

28 Imam Gazali'nin Risalcleri • 7

"Gaybm (gizli ilimlerin) anahtarlan O'nun yamp-dadir. Ya§ ve kuru ne varsa, acpk olan kitaptadir."29

Tarti^an zat §oyle dedi:

-Madem ki, Kuhan'm ayetleri dogru ilmin olgiile-ri ve anahtarlaridir. O halde, neden muslumanlar bir90k ilmi ve imani konularda ihtilaf etmi§lerdir?

Ben §oyle dedim:

-Insanlarm (ve miislumanlarm) ihtilaf etmeleri

kaderin bir hukmiidur. Onun igin, bunun oniinii ai-mak miimkun degildir. Ancak Allah teala'nm rahmetedip hidayet ettigi kimseler, aralarmdaki ihtilaflan as-

gariye indirirler ve hatta onu faydali hale getirirler.Bunu bildiren ayet-i kerimede §oyle buyurulmu§tur:

"Allah zorunlu olarak isteseydi, insanlari bir tek

iimmet haline getirirdi. (O bunu zorunlu olarak iste-medigi igin) onlar ihtilaf edip dururlar. Ancak, O'nunmerhamet ettigi kimseler ihtilaf etmezler. Allah bun-

lari ornek olarak yaratmi§tir."30

"Rabbinin sozu dogruluk ve adalet yoniinden

mukemmeldir."31 Bu ayet, ihtilaflan azaltma yolununAllah teala'nm sozu olan Kui'an-i Kerim'in dogrulukve adalet kapsayan ol^ulerine ba^vurmakta oldugu-nu bildirmi§tir. (^unkii ssamimi olan ihtilaflar, dogru-

29 -En'am, 5930 -Hud, 11931 -En'am, 115

Dognt Olan Ol^ii 29

"j

luk ve adaleti bulmak i

30 imam Gazali'nin Risaleleri • 7

"Siz bilmiyorsamz, bilenlere sorun ."33*

"Onlar, konuyu Allah Resuluna ve diger yetkili

kimselere goturiirlerse, bunlar onun aslini ve hakika-

tini bilirler/'34

Bunun ikinci yolu ise, "Allah teala'nm muradi

nasilsa oyle iman ettim " demek ve konuyu oyle bi-

rakmaktir.

Buna i§aret edilen bir ayette de §oyle buyurul-

mu§tur:

"Kuhan'm bazi ayetleri yanli§ manalara da ^eki-

lebilirler. imanda sidk ve samimiyet sahibi olanlar,

yanli§ mana ^lkarmamak iqin §oyle demekle yetinir-

ler: "Bu ayetlere de (Allah teala'nm murad ettigi ma-

nada) iman ettik. Bunlar da Rabbimizdendirler." 35

Dinin usul ve akide kismmi akil ve felsefe yoluy-

la kurcalamak hiq: kimseye tavsiye edilmez.

Bu yol, ozellikle akli melekeleri tarn geli§memi§

ve yeterli miktarda din ilminden birikimi olmayan

kimseler igin kiifur ve dalalete dii§me yoludur.

Onun iqin, bu kimselere gerekli olan §ey, ayrinti-

larla ugra§mak yerine, dinin temeli ve esasi olan iman

ve takvalarmi guglendirmeye gali^maktir.

33 -Enbiya, 7

34 -Nisa, 83

33 -Al-i Imran, 7

Dogru Olein Ol

32 Imam Gaznli'nin Risnlelen * 7

likte hac ederler, birlikte oru^ tutarlar, birlikte haram-

lara ve biiyiik giinahlara kar§i tepki gosterirler.36

Geriye kalan ve dinde ihtilaf konusu olan §eylerise, hem daha az onemli, hem de sayi itibanyla dahaaz olan §eylerdir. Fakat niyeti temiz olmayan garaz

sahipleri, bunlari one gikararak dikkatleri onlarm iis-

tunde toplar ve onlan dinin en onemli konulan gibi

gosterip aldatabildikleri insanlari bu esas iizerindenparq:alayip ihtilaf ve tefrikaya sokarlar.

Mezhebler arasmdaki ihtilaflari onlemenin yolu

da, farkli goru§ler uzerinde tarti§mak degil, ihtiyata

uymaktir.

Buna gore, ornegin bir mezhep na-mahreme do-kunmamn, isteyerek kusmamn, burun veya viicuttankan akmamn abdesti bozdugunu soylemi§, bir mez-hep de bunlarm abdesti bozmadigmi soylemi§se, ihti-yaten (i§i saglam tutmak igin) abdestin bozuldugunu

36 -Musliimanlar arasmda tefrika gkarmak i^in yeminliolan fitneciler, dinin bu birle^tirici konularmda da gedik agmayave musliimanlari boliip yiireklerini sogutmaya gali^irlar. Bu se-beple, "Bu imamlann arkasinda namaz kilinmaz.", "Bu mescid-ler cahiliyye mabedleridir ", "Oru^ bir giin once tutulmali, bir

giin once bozulmalidir." gibi §eyler soyler ve saf dindanlari din-cilik oyunuyla aldatarak tefrika girdabina sokarlar. Bre fitneciler!

Bu dinde hiikum, karar ve fetva verme yetkisi kimin tarafindansize verilmi§tir? Allah teala'mn dini uzerinde oynadigimz bu

oyunun, bu keyfiligin ve pervasizhgm cezasi sizi yakmayacakmi sanirsimz?

I bgru Olan OI$ii 33

kabul edip yeniden abdest almaktir. Bunun gibi, bir

mezhep farz olan oruq i^in geceleyin niyet getirmek

gerektigini, diger bir mezhep giindiiz de niyet getiri-

lebilecegini soylemi§lerse, ihtiyaten niyeti geceleyin“'I

getirmektir.(

Bu tutum, sozlii tarti§ma ve geki^melerle onlene-

meyen gorii§ ihtilaflarim fiilen ortadan kaldiran pra-

tik bir yoldur. (^unkli, mesela, zikredilen hususlarla

abestin bozulmadigmi soyleyen mezhep de, bunlar-

dan dolayi abdest tazelemeyi daha dogru bulmu§,

oru

34 Imam Gnzalfnin Risaleleri • 7

verdigi ilaglan kullamr. Sen de, din ve ibadetin i^in

mezhep segerken, mumkiin mertebede mezhepleri

incele, ozelliklerini ogren, imamlarmi tammaya £ali§.

Bundan sonra, kalbin hangisine daha gok giiven du-

yarsa, o mezhebin gorii§lerine uy. Onun i^in Allah Re-sulu Aleyhissalatu vesselam §oyle buyurmu§tur:

"Kalbine dam? "#

i*r

"Kalbinin samimi meyline uyan bir kimse, hata

etse bile sevap kazamr." (^iinkii dinin amel ve ibadet

kismmda onemli olan, ki?inin yaptigi ?eyin dogru ol-

duguna samimi olarak inanmasidir. Bunun hakikatte

de dogru olmasi gerekli degildir. C^iinkii bunu bilmek

her zaman miimkiin degildir.)

Dinde de mumkiin olmayan hususlarda miikelle-

fiyet ve sorumluluk yoktur. Bunu agikga bildiren

ayetlerde ?oyle buyurulmu§tur:

"Allah, insanlara ancak giiq:leri nisbetinde miikel-

lefiyet verir/'37

Bundan dolayidir ki, bir kimse temiz olduguna

inandigi bir elbiseyle namaz kilsa, o elbise hadd-i za-

tinda necis de olsa, namazi sahihtir. Daha sonra bunu

ogrense de, kilmi? oldugu namazi kaza etmesi gerek-

mez. Nitekim, Allah Resulu Aleyhissalatu vesselam

da bir gun, ayakkabilarmi temiz zannederek onlarla

namaza durmu?tu. Bir iki rek'at kildiktan sonra, Ceb-

v -Bakara, 286

Dagru Olan Olcii 35

rail aleyhisselam inip ayakkabilanm gikarmasmi,

^iinkii onlarin temiz olmadiklarmi soyledi. Aldigi bu

bilgi uzerine, kendisi ayakkabilanm gikardi, fakat o

zamana kadar kildigi rek'atlari iade etmeden namazi-

ru tamamladi. Tipki bunun gibi, bir kimse Kible oldu-

guna inandigi bir tarafa dogru namaz kilsa, daha son-

ra o tarafm Kible olmadigim ogrense, namazmi iade

etmesi gerekmez.

/ Dinin inang ve akide kismmda ise, onemli ve ge-

qerli olan yalmzca gergege uymaktir. Bu kisimda ki§i-

nin olu§turdugu inancm gegerli olmasi igin, onun sa-

mimi olarak bu §ekilde inanmasi yetmez, bu inancm

hakikatteki gergege de uygun olmasi lazimdir. Akide

ile amel arasmdaki bu fark, akide konusunda daha\

gok dikkatli davranmayi gerektirir.

Tarti§an zat §oyle dedi:

- Tekrar ba§a donelim. Ayette gegen, "Onlarla en

giizel §ekilde mucadele et." soziiyle38 kimler kasde-

dilmi§tir?

Ben §oyle dedim:

- Bununla mucadele ehli kasdedilmi§tir. Bunlara

mucadele ehli denilmesinin sebebi ise §udur: Bu kim-

selerde bir parga zeka vardir. Zekalarimn kendilerine

verdigi gurur yiiziinden bunlar, dini hakikatleri tar-

ti§masiz bir §ekilde kabul etmezler. Onun igin, bun-

38 -Nahl, 125

36 Immn GaznWnin Risaleleri • 7

larla en giizel §ekilde tarti§mak emredilmi^tir. Bunlar-

la en giizel §ekilde tarti§mak da iki tiirliidiir. Birincisi

dini hakikatleri Kur'an'm ol^iileriyle onlara anlatmak

ve agiklamaktir. C^unku bu olgiiler, akil ve zekalari ik-

na edici mahiyettedirler. Bu sebeple, kasit ve niyeti

hakikatleri anlamak olan kimseler, bu olgiileri ogre-

nince tarti§mayi kesip teslim olurlar.

Fakat, bunlardan bazilarinin boyle bir kasit ve ni-

yeti yoktur. Aksine, onlar, sahip olduklari zekalariyla

sozde dini hakikatleri

Dog ru Olnn Ol^

u

37

"Dogruyu bulsalar, ona uymazlar; sapikligi bul-

salar ona uyarlar."44

"Onlar, olabilen biitiin delilleri de gorseler, yine

iman etmezler."45

Bu kimseler dini gergekleri kabul etmemekte ka-

rarli ve israrli olduklan iqin, onlarla ilmi ve akli tarti§-

malar yapmanm hiq:bir faydasi yoktur.

Bunlar da bir qe§it yol kesen §akilerdir. Bilinen §a-

kiler, silahlariyla bir yerden bir yere gidenlerin oniinii

keser ve onlan soyarlar. Bunlar da ebedi saadet ve

cennet yolunun yolcularim sozde akil ve zekalariyla

caydirmak, saptirmak ve §a§irtmak ipn

38 Imam Gazali'mn Risaleleri • 7

j§u ayette de insanlari lslah etmenin ve hiq olmaz-

sa, zararlarmi onlemenin m

;

yontemi bildirilmi§tir: ?

"Biz insanlari lslah etmek i

Dogru Olan Ol^ii 39

ki, gokteki giine§i goriince giindiiz oldugunu anlarlar

ve artik gundiiz oldugunu kabul etmek igin ba§ka de-

lil, alamet ve emare aramazlar.

Akil ve zekalari, Kurban ger^eklerini kendiligin-

den anlamaya yeterli olmayan ve fakat samimi olarak

bunlann (ger^eklerin) arayicisi durumunda olan kim-seler i

40 Imam Gazalf'nin Risaleleri • 7

mi§31 ve onu okuyan kimselere qok biiyiik bir hayir

__ *

ve ilim verildigi bildirilmi§tir.bZ Qiinkii elinde dogru

teraziyi tutan bir kimse, onunla her §eyi tartip deger

ve agirhgim ogrendigi gibi, Kui'an'm ol^iilerini bilen

bir kimse de bunlari kullanarak her turlii ilim ve hay-

n ogrenebilir.

Niyeti hakikatleri bulmak dcgil, aksinc, din ve

hakikat pe§inde olanlari saptirmak ve caydirmak olan

kimseler i^in ise, demir lslah edicidir. Gozleri oniinde

olmadigi i^in, Allah teala'nm iflah etmeyen kahir ve

intikam giicunden korkmayan bu kimseler, demirin

giiciinden korkar ve yoldan

Dogru Olan Olgii 41

isteyenlere engel olmu§lardir. Ornegin, bir adam mu-te$abih bir ayeti okuyup onun manasini sorunca, Hz.

Omer radiyallahu anh, kamgisim kaldirip adarmn ka-fasma indirmi§ ve ona:

"Sen ayetin manasini ogrenmek istemiyorsun.

Onun manasi iizerinde benimle tarti§mak istiyor-sun." demi§tir. Imam Malik'e, "Allah, Ar§ iizerinde

istiva etti/'54 ayetinin manasi sorulunca, bu imam da§oyle demi§tir:

"Ayet haktir; onun manasi da dogrudur. Bu se-

beple, ona iman etmek de farzdir. Fakat, sozii edilen

istiva'nin mahiyet ve keyfiyeti mechuldur. Onu kur-calamak ve manasi iizerinde tarti^mak da bid'attir."

Bid'at ise sakinilmasi gereken dalalettir.

Tarti^an zat §oyle dedi:

- Sen bir taraftan akil ve kiyasi §eytanm ol^iisii ve

terazisi olarak gosterdin ve hem ondan, hem de onukullananlann §errinden Allah teala'ya sigmdm; bir ta-

raftan da Kur'an'in olgiisiinden ve terazisinden bahset-

tin ve bunun hakikat ve marifet yolu oldugunu soyle-

din. Halbuki, bu ol^iide de, verdigin misallerde goriil-

diigii gibi, akil ve kiyas formiilii vardir. Bu hal ^eli§ki

degil midir? Yoksa, beni aldatmak mi istiyorsun?

6en §oyle dedim:

- Hayir! Kesinlikle, burada ne geli§ki, ne de aldat-

* -Taha, 5

42 Imam Gazalinin Risaleleri • 7

ma soz konusu degildir. Qiinkii, bu olgiiler birbirin-den ayri ve farkli §eylerdir. Bak, bunu yeni misatfer

iizerinde gormeye gali§alim. Mutezile taifesi, kullan

igin en yararli olan i§i yapmamn Allah teala iizerinde

vacip oldugunu soylerler. Bunu hangi delile dayan-

dirdiklari veya nereden gikardiklari sorulunca da,

§oyle derler: "Bu aklin ve kiyasm geregidir. Ciinkii in-

sanlar bir birleri igin en yararli olan i§i yapmakla yii-

kiimliidiirler. Bu gergege kiyas edilince, Allah te-

ala'nm da insanlar igin en iyi olani yapmasinm gerek-

tigi sonucu ortaya gikar."

i§te, yanli§ oldugunu ve yanli§ sonug verdigini

soyledigim ve kullanmaktan sakindigim olgii bu tiir-

lii olan olgiidiir. Bu olgiiniin yanli§ligi da, Kuban'in

bize ogrettigi §u olgiiyle ortaya gikar: En yararli i§i

yapmak Allah teala iizerinde vacip olsaydi, O bunuyapardi. Halbuki, O her zaman bunu yapmaz. Bun-dan gikan kesin sonug §udur: En yararli i§i yapmak

Allah iizerinde vacip degildir.55

55 -Burada §oyle de denilebilir: Bir §eyin vacip olmasi, daha

biiyiik bir kuvvetin emredip istemesiyle olu§ur. Bu sebeple, Al-

lah teala'nm emirleri, devletin kanunlan, aga ve derebeylerin is-

tekleri kendilerinden daha a§agida olan insanlar i

Dogru Qian O/f/7 43

Kui'an'm bir ol^iisii de §udur: "Allah, kullarma

kiyas edilmez ." 56

Tarti^an zat §oyle dedi:

-Allah teala'mn her zaman en yararli i§i yapma-

digim nerden bilirsin?

Ben §oyle dedim:

-O her zaman bunu yapsaydi, kullanni diinya

imtihanina tabi tutmadan dogrudan dogruya cennet-

te yaratirdi. Qunkii bu imtihan, onu kaybedenlerin

cehenneme gidip orada azap ^ekmelerine sebep ol-

mu§tur. Bu kaybedenlerin sayisi da az degil, toplam

be§er sayisimn yiizde doksan dokuzudur.57

Bu sebeple, bu diinya imtihanini aqmak, kullar

igin en yararli olan i§i yapmak degildir.

Allah teala, bu insanlarm imtihani kaybedecekle-

rini, onlari yaratirken de bilirdi.

Onun i^in, Kuhan-i Kerim'de §oyle buyurmu§tur:

56 -§ura, 11

57 -Allah Resulu Alcyhissalatu vesselam §oyle buyurmu§-

tur: "Kiyamet giiniinde Allah teala, Ademe, "Cennet ve cehen-

nem ehlini birbirinden ayir!" diye emreder. Adem, "Bunlann

nisbeti nedir?" diye sorar. Allah teala, "Yiizde doksan dokuzu

cehennem ehli, yiizde bir cennet ehlidirler." der. Mahler ehli bu

korkuruj haberi duyunca, biiyiik bir panik ba§lar ve herkes, "Vay

nefsim! Vay nefsim!" diye feryad eder. Bu hadisin agiklamasi ile-

ride gelecektir.

44 Imam Gazal?nin Risalcleri • 7

"Biz cin ve insanlann (^ogunu cehennem iqin ya-

rattik."58

Yani, cehenneme gideceklerini bilerek yarattik.

"Cehennemi cinler ve insanlarla dolduraca-

gim ."59

Bu kahir ekseriyetin ve biiyiik ^ogunlugun ce-henneme gitmeleri kendi hatalarmin sonucu da olsa,

netice degi§mez. (^iinkii, kendi kendilerini helak ede-

cekleri belli olan bu insanlarin ba§ina boyle bir imti-

hani agmak, onlar i^in en yararli olan i§i yapmak de-

gildir. (Ancak, ba§larma bu vahim imtiham aqmasma

ragmen, Allah teala kullarma qok biiyiik lutiif ve iyi-

likte bulunmu^tur. C^iinkii O, insanlan cennetin i^in-

de yaratmami^sa da, cennete giden yolun iizerinde

yaratmi§, yolu onlara bulvar ve §ehrah halinde agmi§,

binlerce emin ve giivenilen el^i ve peygamberini on-

lann oniine koyup kendileri i^in rehber ve kilavuz

yapmi£, yolun biitiin tehlike ve tuzaklanm onlara ariz

amik §erh ve izah etmi§, peygamberlerin izinden ay-

nlmadiklan takdirde, dogruca cennete gideceklerini

A58 -A'raf, 179. Not: Ayetin devami §oyledir: "Bunlarin akil-

lan vardir, fakat akillanyla ger^egi dii§unmez ve anlamazlar;

gozleri vardir, fakat gozleriyle ger

I \\yru Olan Olqii 45

bildirmi§tir. Bu yolculugun zorlugunu goz onlinde

tutarak onlara pek qok kolayliklar saglami§ ve turlii

yardimlarda bulunmu$tur. Fakat, cehennemlik insan-

lar, suya goturiilurken yolda kuduran uyuz hayvan-

lar gibi, her §eyi hige saymi§ ve keyiflerine gore saga

sola dagilip yolu kaybetmi§ler, boylelikle de, cehen-

nem azabirn hakketmislerdir. Onun igin, Allah teala

soyle buyurmu§tur:

"Biz bunlara zulmetmedik. Bunlar kendi nefisle-

rine zulmettiler."60

Imtihan a^maya gelince, diinyada da imtihan sis-

temi mevcuttur ve bu sistem adalet ve e§itligi koru-

mak iqin akillilar tarafindan bulunmu§tur. Bu sebep-le, hi^ kimse, dogru ve tarafsiz i^leyen imtihan siste-

minden §ikayetg. degildir. Imtiham kazananlar emek-

lerinin kar§iligim bulmu§ olurlar. Kaybedenler de

tembellik ve serke^liklerinin bedelini oderler.

Imtihan insanlarda heyecan, ilgi, dikkat ve enerji

olu§turur, onlan korku ve limit arasmda gotiiriip ge-

tirir ve bu §eylerle hayati onlar i^in daima yenilenen,

ya§anmaya deger bir kiymet haline getirir. Onun iqin,filozoflann en akillisi olan Sokrat §oyle demi§tir: "Im-

tihansiz bir hayat, ya^anmaya degmez.")

Batil olan kiyas iqin bir misal da §udur: Mlicessi-

me taifesi, Allah teala'nin cisim oldugunu soylerler.

60 -Hud, 101; Nahl, 33, 118; Zuhruf, 76; Al-i Imran, 117

46 imam Cazalf’nin Risaleleri • 7 i__ _____

i

Kendilerinden bu gorii^lerinin delili soruldugu za-)

man da §u kiyasi ileri siirerler: Allah teala fail ve sa-|

ni'dir (i§ ve sanat yapicidir). Biitiin fail ve sani'ler ci-

simdirler. Oyleyse, Allah teala da cisimdir.

Bu kiyas batil ve yanli§tir. (^iinkii, biitiin fail ve

sani'lerin cisim olduklan sabit degildir. Nitekim, Al-

lah teala en biiyiik fail ve sa ni'dir. Fakat cisim degil-

dir. Bu mukaddime sabit olmaymca, ondan Allah te-

ala'nin cisim oldugu sonucu da £ikmaz. Kur'an'm 61-

^iisiine gore ise Allah teala cisim degildir. (Jiinku,

"Hi^bir §ey O'nun gibi degildir." 61 Hi^bir §ey O'nun

gibi degilse, cisim de O'nun gibi degildir; O da cisimgibi degildir.

Batil olan bir kiyas da ta'til ehlinin62 kiyasidir.

Bunlar da §oyle derler: Mevcud olan her §ey goriiliir.

61 -§ura, 11

62 - Allah teala'ya iman a

Oogm Olan Digit 47

Allah mevcud olsaydi, O'nun da gorulmesi lazimdi.

Goriilmedigine gore, demek ki, mevcud degildir.

Miicerret aklin iiriinii olan bu kiyas da yanli§tir.

(^iinkii, bir §eyin gorulmesi i^iri sadece mevcut olma-

si yeterli degildir. Mevcut olmasimn yaninda diger

bazi §artlarm da ger^ekle§mesi lazimdir. Bundan do-

layi, mesela, karanhkta veya ^iddetli i$ikta olan bir

§ey, mevcut olmasma ragmen goriilmez. Tipki bunun

gibi, 90k uzak olan, 90k ufak olan ve gok siiratli hare-

ket eden §eyler de goriilmezler. Aynca, goriilebilen

bir §eyin her yerde gorulmesi gerekli degildir. Bu

miimkiin de degildir. C^iinkii bir §ey her yerde ola-

maz. Onun i^in, her §ey ancak kendi yerinde goriiliir.

Bu duruma gore, Allah teala'mn diinyada ve yer-

de goriilmemesi onun mevcudiyeti i^in bir sorun de-

gildir. Qiinkii O, goriilebilen §artlarda goriiliir. Bu

§artlar diinyada ve yerde gergekle§medikleri iqin Oburalarda goriilmez. Fakat bu §artlar ahirette ger^ek-

le§tikleri igin, orada mii'minler O'nu goriirler. O'nun

ahirette de goriilmedigini soylemek ise, isbati miim-

kiin olmayan delilsiz bir inkardir. Boyle bir inkar da

gegersizdir.

Bu bahsin hiilasasi ve yapilan a^iklamalardan 9-

kan sonucu §udur:

Dini hakikat ve ger^eklerin olgiisii Kuhan'dir.

Onun iqin, bu hakikat ve gergeklerin tesbit ve tayinin-de bu olgiiyu kullanmak lazimdir. Akil, bu olgiiyii

dogru bir §ekilde anlamada bir araci ve yardimcidir.

48 Imam Gazaii'nin Risaleleri • 7

Fakat, o higbir zaman kendi ba§ma ve bagimsiz oja-

rak hakikat ve marifet ol^iisu degildir. Onun i^in, ak-

h bu yolda tek ba§ma kullananlar, agik olan hakikat-

leri de gormez ve sapitip dalalete dii§erler. Allah teala

bu kimseler iqin §oyle buyurmu§tur:

"Allah, onlari akil ve ilimlerine ragmen sapti-

Ancak bunlar, akil ve ilim sahibi olduklari igin,

kendilerine uyanlari da saptinrlar. Bu yiizden, Allah

teala kullarim bu kimselere uymamaya gagirarak §oy-le buyurmu§tur:

"Kendileri dalalete dii§en, qok kimseyi de dalale-

te du§iiren bir toplulugun heva ve akillarma uyma-

yin."64

"Qok kimse, gerekli ilme sahip olmaksizin kendi

heva ve akillanyla insanlari dalalete dii§ururler."65

(Maamafih, akil kiifre endeksli olarak ^ali§madi-

gi takdirde, bu kainatm ve tiirlu varliklann §oyle ve-

ya boyle bir yaraticisinm mevcud olduguna hiikrne-

der. Allah teala'mn kendi kendisini tarif ettigi, vasif

ve sifatlarmi bildirdigi dinin (islamin) sesini duyma-

yan fetret ehli iqin, aklin buldugu bu yaratacmin mev-

63 -Casiye, 23h4 -Maide, 77. Not: Kuban, din konusunda mucerret akla

uymaya heva ismini kullamr.-En'am, 119

Dogru Olnn Olgii 49

dudiyeti fikri ve inanci da kurtarici olabilir. Fakat, di-

nin sesine kar§i kulaklarim tikayip aklin buldugu ek-

sik bir yaratici fikri ve inanciyla yetinmek kurtarici

degildir. Bu durumda, du§iinulen ve tasavvur edilen

yaraticmm vasif ve sifatlarmda dini ol^ulere gore bir

eksiklik ve yanli§hk olursa, bu turlii bir inan^ da kiif-

riin bir ge§idi olmu§ olur.

Akh ne mi diyor?

i§te aklin dedigi:

"'Bu goriilen alem, kendi kendine olmami§tir ve

olamaz. O; usta, bilgili, sonsuz kudret sahibi bir yara-

ticini ve mimarin eseridir. C^iinku her §ey, qok ince he-

saplara istinat ettirilmi§tir. Tesadufler, bu kadar mii-

kemmel §eyleri meydana getiremez. Ornek olarak §u

vucudumuza bakalim, ba§tan ayaga kadar her uzuv

ve orgammiz olmasi gereken yerdedir ve yapmasi ge-

reken i§i yapmaktadir.

Bir §ey var olmadikga, ba§ka bir §eyi yaratamaya-

cagina gore, oyleyse, yaratici vardir."

Allah teala'nm mevcudiyetini tesbitte bu §ekilde

isabet kaydeden miicerret akil, sira O'nu tanimlama-

ya gelince sapitir. Bu da, kainatin yaraticisini tamma-

da aklin yeterli olmadigim, bu sebeple akla ragmen

dine ihtiya^ bulundugunu ortaya ^lkarir.

Miicerret aklm Allah teala'yi nasil tammladigmi

merak ediyorsaniz, i§te size en akilli insanlar olarak

bilinen filozoflardan iki tamm:

50 Imam Gazali'nin Risaleleri • 7

"-Allah hatirimiza, §uurumuza, tasavvurumuza

ve soziimuze gelen higbir §eye benzemez. O her §ey-den mlinezzeh ve tarifi imkansiz bir varhktir. (Buraya

kadar iyi.) Kainat, kendisinden tipki bir lambadan fi§-

kiran ziya gibi fi§kirmi§tir. Bir gandan akdeden seda

gibi aksetmi§tir. Bu ziya ve ses baki degildirler. Fakatonlann menbai olan Allah bakidir. Allah alemin ruhu

ve kainatin ba§langicidir. Yaratilan ne O'nun aymsi,

ne de gaynsidir. Yaratmanm sebebi a§ktir. Seven de,

sevilen de Allah' tir."

"-Her §ey Allah'tan zuhur etmi§tir. Yarattigi eser

kendisinde, kendisi de yarattigi eserdedir."

C ibni Arabi gibi kimseler de Allah teala'yi bu §ekil-

de tarif etmi§lerdir. Onlarla dinsiz filozoflar arasinda-

ki fark ise §udur:

Filozoflar, dini inkar ettiklerini ve kainatin yara-

ticisim kendi akillarma gore tammladiklarmi samimi-

yetle ve a^ik^a soylemi§lerdir. Bu yiizden, dindar in-

sanlar onlarla aldanmami§, onlar kendi dalaletlerinde

bogulup gitmi§lerdir.

Ibni Arabi gibi vahdet'iil vucut^ular ise, kendi

akil ve felsefelerini ke§if ve mu^ahede §eklinde tak-

dim etmi§ler ve kendileri hakkinda husn-i zan besle-

yen pek

Dogru Olan Ol(ii 51

berimize nisbet etmi§ ve onun soziiymu§ gibi takdim

etmi§tir.66

Bir insan dindar da olabilir, dinsiz de olabilir. Bu

onun bilecegi i§tir. Cennete talipse dine-Islama yapi-

$acak, cehenneme razi ise, aklina uyacaktir. Fakat,

onemli olan diiriist olmak ve kimseyi aldatip kendi-

siyle birlikte peri§an etmemektir.)

66 -Bu kitabin Mukaddimesine bakiniz.

8. RisALE

ARIFLERIN YOLU

Bismillahirrahmanirrahim

Arifler o kimselerdir ki, Allah teala kalplerini

kendi zikriyle nurlandirmi§, dillerini kendi §iikruyle

konu§turmu§, viicut ve organlarmi kendi hizmet ve

ibadetiyle mamur ve zinde hale getirmi§tir.

Bunlar, O'nunla unsiyet bahgelerinde ya§arlar;

O'nun muhabbet saraylannda safa siirerler; O'nu zik-

redip anarlar, O'nu severler; O'nun her tiirlii i§ ve tak-

dirini begenip nza gosterirler. Servetleri O'na kar§i

duyduklari sonsuz fakr ve ihtiya^tir; alternatifi olma-

yan hayat diizenleri O'nun igin surekli ibadet ve itaat

etmektir. Bilgileri giinahlann ilacim bilmek, i§leri

kalplerini tedavi etmek ve lslahina £ali§maktir.

Onlar bu hal ve sifatlanyla nur avizeleri ve hik-met hazineleri gibidirler. Onlann kilavuz ve imamla-

ri ise, hi

54 Imam Gazali'nin Risaleleri • 8

Bu peygamber, hilkat (yaratili§) agacmin erwol-gun meyvesi ve tevhid dalinrn en giizel

Ariflerin Yolu 55

Kur'an-i Kerim'de §oyle buyurulmu§tur:

"Iman edenler, Allah'i her §eyden fazla sever-

ler."3

/ Korkunun bulundugunun delili, gunahlardan ve

emre muhalefet etmekten sakinmaktir. Umidin bu-

lundugunun delili, ibadet ve hayra ragbet duymaktir.

Sevginin bulundugunun delili, Allah teala'nin rizasi-

m her §eye tercih etmektir. JArif i^in korku Harem gibidir.4 Qunkii Harem'

e

giren gunahlardan uzakla§mak zorunda kalir. Kur'an-

1 Kerim'de §oyle buyurulmu§tur:

"Kim Harem'de zuliim yapar veya glinah i§lerse,

biz ona elemli bir azap tattiririz ."5 Korku sahibi de

gunahlardan uzakla§ma zorunlulugunu duyar. Umit,

Kabe mescidi gibidir. Bu mescide giren, kemerini si-

kip namaz kilmak ve ibadet etmekle me§gul olur.

Umit sahibi de bunu yapar. Sevgi, Kabe gibidir. Kabe

etrafinda donenin kalbi yalmzca Allah teala'nin zik-

riyle garpar. Sevenin kalbi de boyledir.

Umitsiz korku ve korkusuz limit klifurdlir. Bun-

larsiz sevgi de zmdikliktir. Siralamada korku onde

3 -Bakara, 165

4 -Harem, Mekke §ehrinin cografi bolgesidir. Buna harem

denmesinin sebebi, burada giinah i§lemenin diger yerlere gore

daha

56 imam Gazalf'niii Risaleleri •

Ariflerin Yolu 57

tain" ciimlesinin manasi da Allah teala'dan bu kuvvet

ve yardimi dilemektir.)

O, kalbinin iizerindeki gaflet ortiisunu sokup

atar; nefsinin §ehvet ate§ini sondiirup onu etkisiz ha-

le getirir;7 Hakkin yolu uzerinde saga sola sapmadan

ve yan ^izmeden diimdiiz gider. Bu yoldaki binegi de

sidk'tir.8

Uyku olumiin delilidir. (insan uyudugu gibi, olur

de.) Kul olunce, amelinin kar§ihgim bulur. O zamankotu olan ameline uziilur, az olan iyi ameline de pie-

man olur. Kuhan-i Kerim'de §5yle buyurulmu§tur:

"O gun insana yaptigi iyi ve kotli amelleri bildi-

rilir."9

"O gun bazi yuzler sevin^ten parlar... Bazi yiizler

de kederden buru§ur."10

"O giin, iyi amelleri agir basanlar mutlu bir haya-

tm i^indedirler; iyi amelleri hafif gelenler ise kizgm

ate§in i^indedirler." 11

7 - §ehvet, nefsin biitiin gayr-i me§ru istek ve talepleridir.

Bunlar ate§ gibi yakici ve tahrip edicidirler. Cinsi §ehvet ise he-

lal ve haram olmak iizere iki kisimdir. Bunun haram kismi da,

gayr-i me$ru olan §ehvetin bir par

58 Imam Gazalinin Risaleleri • 8

"Onlara hasret guniinu anlat ." 12

Allah Resulu Aleyhissalatu vesselam, bu ayeti

tefsir ederken §oyle buyurmu^tur:

"O gun, herkes hasret ^eker. Kotiiler, hig iyilik

yapmadiklari, iyiler de daha gok iyilik yapmadiklari

i^in hasret gekerler." Ancak, bu hasretler biiyukliik veyakicilik bakimmdan birbirinden farklidir. (Junkii hi

Ariflerin Yolu 59

de) geni§letir. Bir kimseyi dalalete siirmek isterse,

onun kalbini de siki§tinp daraltir" 14

£Kalbin al^alma hali, Allah teala'dan ba§ka §eyler~

le me§gul olmaktir. J

Bu me§guliyet nevine, turiine ve suresine gore

kalbi algaltip a§agiya

imam Gnzali'nin Risalcleri • 860i I

"1 ' q\; Y-aviC

gozetmek ve onun hesabini yapmaktir. l7(Kalbin algat

ma halinin de uq alameti vardir. Bunlar ibadetin hala-vetini (lezzet ve tadini) kaybetmek, gunahin merare-

tini (acihgim) duymamak ve helal ile harami birbirine

yakm gormektirjKur'an-i Kerim'de, algalma halinde

olanlann §u sozii nakledilmi§tir:

"Onlar, 'faiz de ali§ veri§ gibidir/ dediler. Halbu-

ki, Allah ali§ veri§i helal, faizi haram kilmi§tir" 18 On-

lar, burada oldugu gibi, diger helal ve haramlar igin

de, "Bunlar aym §eylerdir." derler. Halbuki, onlar ay-

ni §eyler degildir. Aym §eyler olmadiklari iqin de, Al-lah teala onlan birbirinden ayirmi^tir. (Junkii Allah

teala alim ve hakimdir. Yaptigi her i§i ilim ve hikmete

dayandinr. Fakat, damak bozuklugu olan bir insamn

balla sirkeyi birbirinden ayiramadigi gibi, kalp bo-

zuklugu olan bir insan da helal ve harami birbirinden

ayiramaz.

Allah Resulu Aleyhissalatu vesselam §oyle bu-

yurmu§tur:

"Ilim aramak her miislumana farzdir." Farz olan

ilmin bir turn de nefes ilmidir. Bu ilim, nefesin onemi-

ni ve onun nerede kullamlmasi gerektigini bilmektir.

Bu ilmi bilenler, her nefes ali§ veri§lerinde ya bir mu-

17 -imam Gazali, diinyayi asgari ol^ude du§iinmeyi de hirs

saymi^tir. Hirsm daha yaygm olan manasi ise, dunyaya kar§i

^iddetli ragbet ve a§iri istektir.

18 -Bakara, 275

Arifieri 11 Yoht 61

vaffakiyetten dolayi Allah teala'ya §iikreder veya bir

muvaffakiyetsizlikten dolayi O'ndan af ve oziir diler-

ler.19 Nefesin onemi olumii du§unmekle anla§ihr.

(^iinkii oliim, nefeslerin tiikenmesidir. Oliimu du§iin-

mek, nefeslerin sayili oldugunu ve onlan bo§ i^lerde

zayi etmekten sakinmak gerektigini ogretir.j Oliimii

dii§unmeye tefekkiir de denir. Bu tefekkiirii yapabil-mek iqin, tefekkiir cihazi olan kalp ve zihni diinya ileme§gul etmemek lazimdir. Tefekkiiriin dinamigi (mu-harriki) takva, takvanm dinamigi korku, korkunun

dinamigi yakin, yakinin dinamigi halvet ve uzlet, bu-

nun dinamigi cehd, sabir ve sidk, bunlarin dinamigi

de ilimdir.

Biz bu risalenin bundan sonraki kisminda, arifle-rin ve genel olarak mu'minlerin ibadet hayatinin pa-

noramasmi ^izecek ve bu konuda uymalari gereken

programi agiklayacagiz.

NIYET ETMEK

Her hareket ve davrani§ iqin niyet lazimdir. (^iin-

kii Allah Resulu Aleyhissalatu vesselam'm buyurdu-

gu gibi, "Ameller, Allah teala yanmda niyete gore de-

19 -Merhum Sa'di-i §irazi de §oyle demi§tir: "Sen nefes al-masan da oliirsun, aldigin nefesi vermesen de oliirsun. Oyleyse,her bir nefes ali§ veri§te iki kere $ukretmen gerekir."

Imam Gazali'nin Risaleleri • 862

gerlendirilirler. Bu sebeple, herkese amelinden dolayi

ancak niyetinin kar§iligi vardir." Bu boyle oldugu

i^in, mii'min, niyetinin giizelligine amelinden daha

£ok onem verir.JNiyetini giizelle§tiren kimse, nefsine sikinti verir;

fakat Allah teala'ya kar§i ibadetinde samimi, kullara

kar§i muamele ve miinasebetlerinde de diiriist olur.

Bundan da hem sevap kazamr, hem de vicdam huzur

duyar.

Niyeti giizelle§tirmek, ameli giizelle§tirmekten

daha zordur. Qiinkii, amel herkesin gdzii oniinde

iken, niyet gizlidir. Onu ancak Allah teala goriir. Bu

sebeple, giizel amele herkes bir ol^iide muvaffak ola-

bilir. Giizel niyete ise ancak ihlas sahibi kimseler mu-

vaffak olabilirler.

ZiKRETMEK

rZikir yaparken kullugun mahcubiyetini ve rubu-

biyyetin heybetini duy ve dii§iin ki, Allah teala hem

hari^teki dilini, hem de dahildeki kalbini bilin.Ve O,

zikrindeki ses ve nagmeyi degh, kalbindeki duygu ve

dii§iinceyi dinler. Bu sebeple,j

zikir yaparken kalbini

Ariflerin Yolu 63

yaparken kalbinin iizerindeki gaflet perdesini kaldi-

rirsan, sen Allah teala'yi zikrettigin gibi, O da seni•

zikreder.21 '

O'nun zikretmesi ise, Kur'an-i Kerim'de buyurul-

dugu gibi, en biiyiik zikirdir.22r*-

(^unkii _sen ihtiyacmdan dolayi O'nu zikreder-ken, O muhtag olmadigi halde seni zikreder.

Bu sebeple, senin O'nu zikretmende korku,O'nun seni zikretmesinde ise, liituf ve minnet vardir.

Bu liituf ve minnetin senin kalbindeki yansimasi isegiiven duymak ve huzur bulmaktir. ?

Bu iki zikir £e§idine i§aret edilen ayetlerde §oylebuyurulmu§tur:

"Mii'minler Allah' 1 zikrderken, kalpleri korku ile

iirperir." 23

"Allah'm zikriyle kalpler huzur ve emniyet bu-

lur."24

rI

Zikir diger bir agidan da iki tiirludur. Birisi, Allah

teala'dan ba^kasim du§unmemektir. Digeri ve daha

iistiin olani ise, Allah teala'yi dii§unmekte kaybol-

maktir. (Bu kaybolmak, aklini gidermek demek degil-dir. C^iinku akil giderse, du§unmek, hatirlamak ve an-

21 -Zikretmek anmak demektir.22 -Ankebut, 45» -Enfal, 224 -Ra'd, 28

M imam Gazalt'nin Risalcleri • 8*

mak demek olan zikir olayi ortadan kalkar. Buradakikaybolmaktan maksat ise, a'zami ihlasi gozetmek* ri-

ya, gosteri§ ve be§eri hesap ve miilahazalardan siyril-

maktir.)25

25 -Zikir, butuniiyle Allah teala'yi anmak ve O'ndan ba^kahi

Ariflerin Yolu 65

§UKRETMEK

Allah teala'nm kul iizerinde her an ve her lahza

yenilenen nimetleri vardir. Onun i^in, kendisinin de

her an ve her lahza Allah teala'ya §iikretmesi lazim-

dir. §iikretmek §u unsurlardan olu§ur: (

1- Nimeti Allah teala'dan bilmek;

2- O'nun verdigine razi olmak (kanaat edip yetin-

mek);

3- Nimetini O'na kar§i muhalefet etmekte ve gii-

nah i§lemekte kullanmamak;

4- Bu ug maddede ge^en hususlar yapilsa bile, §ii-

kiir hakkinm odenemedigine inanmak. (Jiinku, §iik-

retmeye muvaffak olmak da, §ukretmeyi gerektiren

yeni bir nimettir. Biitiin nimetler gibi, bu da Allah te-

ala'nin bir liituf ve ihsamdir. Buna §ukretmek de yeni

bir nimet olur ve ona da §iikretmek gerekir. Boylece

§iikretme hakki her zaman baki kalir. Ancak Allah te-

ala, kulun §iikretme arzusunda oldugunu gordiigii

zaman, onun yapabildigi §ukru yeterli bulur ve bun-

dan fazlasmi bagi§lar.

Kuhan-i Kerim'de §oyle buyurulmu§tur:

"Rabbinin ihsan ve vergisine simr yoktur."2^

2(1 -Isra, 20

66 imam Gazali'nin Risaleleri • 8 ,

"Allah'm nimetlerini saymaya kalkarsamz saya-mazsimz "27

YATAKTAN KALKMAK

f

! Uykudan uyandigm zaman, kalbini de gaflet uy-

kusundan uyandir ve yataktan kalkmca nefsini de

tembellik yatagmdan kaldir. i

Ondan sonra ceset, ruh ve nefis birlikteligiyle se-

ni tekrar dirilten Rabbine yonel, O'nun nimetini an ve

O'nun yakmligim kazanmak i^in

Ariflerin Yolu 67

LiBAS GIYMEK/GIYiNMEK

Kui'an-i Kerim'de §oyle buyurulmu§tur:

"Uzerinize libas indirdik. O, avretlerinizi orter ve

sizi siisler."29

Libas, Allah teala'nin bir nimetidir. O, bununla

kullarmm ayiplarmi orter. Onun i^in, libasi giydigin(giyindigin) zaman, Allah teala'nin ayiplann ortiil-

mesinden ve kusurlarin gizlenmesinden ho§landigim

dii§iin. Libas giymeyi (giyinmeyi) bunu tefekkiir et-mek i^in vesile kil ve Allah teala'nin senin ayiplarmiorttiigii gibi, sen de O'nu ho§nut etmek iqin, kullan-

nin ayip ve kusurlarmi gizle, onlari te§hir edip mah-cup etme.i Ancak, elbise senin ayip ve kusurlarmi in-

sanlarm gozlerinden saklasa bile, onlari Allah te-

ala'dan saklayamaz. Bu sebeple, giinah olu§turanayiplarmi O'nun nazarmdan da silmek i^in af dile veistigfar et. Bunun i^in de once, giinah ve kusurlarmigor. (Jiinkii bunlari gormedik^e, af dilemek ve istigfar

etmek i^in ihtiya^ ve gerek duymazsin Giinahlanm

gormemek, onlari i§lemek gibi bir giinahtir. Bununsebebi de gaflettir. Gaflet, goz iizerindeki perde gibi,

kalp iizerinde bir perdedir. Kul, bu perdeyi kaldinrsa,giinah ve hatalarmi oniinde goriir ve hem kendi zara-

29 -A'raf, 26

68 imam Gaziili'nin Risalcleri • 8

rina olan bu i§leri yaptigindan dolayi pi^manlik cj,u-

yup dolu gozlerle aglar, hem de Allah teala'nm nazar

ve baki^lari altmda bu girkinlikleri i§ledigini du§tine-

rek haya ve mahcubiyet duyup mum gibi erir.Bir kisim libaslar ortii, bir kismi ziynet, bir kismi

da koruyucudurlar.iTakva da bu anlamda bir libastir.

Qunkii, o da insamn ayiplarim orter, ona §eref ve iti-

bar kazandinr ve onu en buyiik musibet olan ahiret

azabma kar§i korur. Allah Resulu Aleyhissalatu ves-

selam §oyle buyurmu§tur:

"Azap melekleri kabirdeki oliiye yakla§tiklari za-

man, onun namazi bir tarafta, orucu bir tarafta, hacci

bir tarafta, zekat ve sadakasi bir tarafta onu koruma

vaziyetini alirlar. Bu hali goren melekler de geri do-

nerler/'

Kufan-i Kerim'de de, "Takva libasi en hayirli li-

bastir. buyurulmu§tur.

Bil ki, kul kendi glig ve kuvvetine giivendigi za-

man, Allah teala'nm giiq: ve kuvvetinden yararlanma

hakkim kaybeder. Onun igin, kendi gii£ ve kuvvetin-den teberri ederek, "la havle ve la kuvvete ilia bil-

lah31 " de ve "Sana olum gelinceye kadar Rabbine

kulluk ve ibadete devam et "32

30 -A'raf, 26

31 - Manasi: Gu(^ ve kuvvet Allah'tanchr.32 -Hicr, 99

Ariflerin Yolu 69

MiSVAK KULLANMAK

Misvak kullanmaya ozen goster. (^iinku o, di^leri

temizler ve agzin kokusunu giderir. Bu sebeple de,

Rabbin rizasma vesile olur. (^iinkii, Rab her tiirlii te-

mizligi seven' Onun igin, Kur'an-i Kerim'de §oyle bu-

yurmii§tur:

''Allah, temizlige ozen gosterenleri sever."33 An-

cak, maddi temizlikle yetinme; bununla birlikte,

uzuvlarmi manevi pislik olan giinahlardan, kalbini

kotii huy ve sifatlardan temizle; amellerini riya ve

ucup kirlerinden arindir; ruhunu Allah teala'mn halis

zikriyle cilalandir ve sana zarar veren, ya da yarar

saglamayan i§ ve me§guliyetleri terk et.

KAZA-I HACET YAPMAK

r) Kaza-i hacet yaparken, pisligi gidermekteki ra-

hatliktan ibret al. Bil ki, kalbini pislikten temizledigin

takdirde, ondan dolayi da boyle bir rahatlik duyarsin.

Qunkii ruhundaki siki§ma ve gerginlik, kalbinde biri-

ken pislikten dolayidir. !

Kaza-i hacet yapmak, yemek yemek gibi ve hat-

^ -Tevbe, 108

70 imam Gazalinin Risaleleri • 8

ta ondan daha biiyiik bir nimettir. Onun i^in, bu dabiiyiik bir §iikiir ister.34 (^iinkii, bunun ger^ekle§me-mesi lztirapli bir musibet ve can

Arifierin Yolu 71

ban olan bir varliga kibir ve buyuklenmenin yaki§-madigini du§iin ve bunun Allah teala'nin nazanndaneden bu kadar firkin bir giinah oldugunun sebebi-ni ogren. Ondan sonra da, kibir ve buyuklenmeyi bi-rakip korku ve iimitle O'na ibadet ve kulluk etmeye

yonel.

O zaman, Kui'an-i Kerim'de oviilen §u kullar-dan olursun:

"Onlar hayir i§lerinde ellerini ^abuk tutarlar, kor-

ku ve iimitle bize ibadet ederler ve bize kar§i hu§u' ve

saygi duyarlar."35

Yiyeceklerin akibette ne hale geldigini gorerek,

ihtiya^tan fazla yemege kar§i i§tihani kirmaya

72 Imam Guzali'iiiii Risnleleri • 8

bahsedip dikkatleri onun iizerine ^ekmi§ ve sik sik,"Biz gokten bereketli bir su indirdik." 36 buyurmu§-tur. Bu sebeple, §u hususlan onemle gergekle^tirmeye

Ariflcnn Yolu 73

"Yerde kibirle dola§ma! Sen, ne ($iddetli vuru-

§unla) yeri yarabilirsin, ne de (diklenmekle) daglara

ula§abilirsin. Bu davrani§ (kibirle dola$mak, kibirle

yiirumek), Allah yaninda sevimsizdir."37 Allah Resu-

lu Aleyhissalatu vesselam da §unu soylemi§tir:

"Vaktiyle bir adam, yiirurken kibirlendigi i

74 Imam Gaznlf'nin Risnlelen • 8,'i

'IVIu'minlere soyle, gozlerini haramlardan sakm-

dirsmlar." 41

[~4- Selam verip selam almak.l Allah Resulu Aley-

hissalatu vesselam §oyle buyurmu§tur:

"Selami yayiruz!"

5- Zulum ve haksizliklan onlemek; buna giiciinyetmedigi takdirde, bu olaylara §ahid olmaktan ve

onlari gormekten sakmmak;

6- Her hangi bir §ekilde yardim etmek ve yardim-

ci olmak;

7- Yol gostermek;

8- Emr-i ma'ruf ve nehy-i miinker yapmak.^)

Emr-i ma'rufu ve nehy-i mimkeri herkesin bildi-

gi olgiide yapmasi ve bununla yetinmesi lazimdir. Bu-

nu butiinuyle terk etmek de, onu bilmeden yapmak

da caiz degildir.

MESCiDE GiRMEK

|

Mescid kapisma geldigin zaman, §am yiice, kiy-

meti biiyiik, yerde ve gokte misli bulunmayan bir sul-

tanm huzuruna

Ariflerin Yolu 75

^Lin.iBu yiizden, maddi ve manevi yonden (ceset ve

kalp yoniinden) temiz olmaya, O'na arz edecegin zi-

kir, dua ve ibadeti de yalnizca O'na halis kilmaya ga-

li§. Bu hususlarda duzeltilmesi gereken bir egrilik ve

tamamlanmasi lazim gelen bir eksiklik varsa, onlan

diizeltmeye ve tamamlamaya ozen goster. Hata ve

giinahlarm varsa, onlardan dolayi da §iddetli pi§man-

lik duy ve tevbe et./Allah teala, senin yalniz ayakla-

rmla degil, kalbinle de O'na dogru gitmekte oldugu-

nu goriirse, sana giri§ izni verir ve o zaman sen mes-

citte O'nun huzuruna ^lkarsin. Aksi takdirde, dort

duvar arasma girersin ve orada hi^bir §ey duymayip

girdigin gibi gikarsm/^

Bil ki, usul ve adabiyla Allah teala'nin huzuruna

^lkarsan, O kuluna merhamet edici, ziyaretgisine ik-ram edici, dilek sahibini memnun edici ve ihtiyaglan

gidericidir 42

42 -Ben kendimi o yiice padi§ahin huzuruna ^lkmaya layik

gormedigim i^in, camilerin giri§ kapisi oniinde ve e§ikte dumpdilenciler gibi namaz kilmayi halime daha uygun bulurum. Bunu

yaparken hi^ligim goziimde canlanir, kalbimin inkisari artar ve

kendime daha 90k acirim. Bunlar, bir anlamda ibadet esnasinda

duyulmasi gereken §eylerdir ve ben bunlan en

76 Imam Gazali'nin Risaleleri • 8

NAMAZA DURMAK

[Namaza dump yiizunle Kibleye dondugun za-

man, kalbinle de Allah teala'ya don, yalniz O'nu dii-§iin ve yalniz O'nu gozet.

Bu duru§unla, kiyamet gununde hesap vermekigin Allah teala'nm huzurundaki duru§unu hatirla.Onun i^in, korku ve limit ayaklan iizerinde dur vekorku agir basinca, iimitte teselli bul. (^iinkii kar§isin-

da durdugun sultan, her ne kadar kahir ve azap sahi-bi ise de, aym zamanda merhametli ve affedicidir. Busebeple, kendisinden kagmi^ken geri donen kulunukabul eder, onun samimi olan pi§manlik ve tevbesinige^mi§ giinahlarma kefaret eder ve haline gore ona

yeni liituf ve ihsanlarda bulunur.r[Niyet getirip "Allahu ekber"43 dedigin zaman.

safta namaz kilmamn faziletini bilselerdi, orada olmak i^in kui'a^ekerlerdi." Caminin di§inda ve kapisinda beklemek biraz da fa-

siklann duru§larina benzer. C^iinkii onlar, Allah teala ile ban§ik ol-

madiklari i^in, caminin i

Arif!crin Yolu 77

O'nun senin ibadetine ihtiyaci bulunmadigini dii§un. JCiinkii muhta^ olmak, yaratilmi^larin vasfidir. Yarati-

ci ise, bu kusurdan munezzehtir. O, gu^lii, zengin ve

alemlerden miistagnidir. O'nun sana ibadet ve hizme-

ti emretmesi ise, seni bu vesileyle azap ve gazabindan

uzakla§tirmak, af ve rahmetine yakla§tirmak, liituf ve

ihsanma layik hale getirmek igindir.

O seni, huzurunda padi§ahlann duru§ yeri olanyerde durmaya muvaffak ettigi i^in, hem §eref duy,

hem de O'na biitun kalbinle minnet ve §iikran arz et.

NAMAZDA OKUMAK

Kur'an-i Kerim'de §oyle buyurulmu§tur:

"Kur'an okudugun zaman, 5nce kovulmu§ §eyta-

nm §errinden Allah'a sigin. Onun iman eden ve Rab-lerine giivenip tevekkiil eden kimseler iizerinde bir

etkisi yoktur. Onun etki ve tahakkumii ancak onu

kendilerine dost edinen ve itaat etmek hususunda

onu Allah'a ortak haline getirenler uzerindedir." 44

44 -Nahl, 98. Not: "Kur'an okudugun zaman §eytamn §er-

rinden Allah'a sigin." soziinun manasi §udur: §eytan Kur'an

okunmasmi engellemek ister. Bunun i

78 Imam GazalTnin Risaleleri • 8

(Bil ki, okudugun §ey Allah teala'run kendi sozii-

diir. Bu sebeple, onu dikkat, hiirmet ve i§tiyakla oku.Hem lafzini giizelce teleffuz et, hem de manalarmidii^un. Bu manalar ise, emir, yasak, miijde, tehdit, ir-

§ad ve nasihat gibi kisimlardan olu§urlar.45 7

$eytan, insan §ekline girip mu'minlerin arasma girseydi, onlanKui'an okumaktan uzakla§tirmak igin bu tavsiye, telkin ve te§-vik yontemini kullamrdi.

45 -Bazi imamlar, gizli olan giindiiz namazlarmda kiraati90k suratli okurlar. Bu da onlarm Allah teala'nm kelami iizerin-de hi^ du§iinmediklerini ve ona saygi duymadiklarmi gosterir.Bu nasipsiz kimseler civa gibidirler. Civa yillarca denize girse,hit; lslanmadan kuru olarak £ikar; bunlar da nur ve hidayet olan

bir meslekte yillarca £ali§tiklari halde, ondan hi$ etkilenmedenemekli olup aynhrlar. insanlar i^in hiisran ancak bunlarmki ka-

dar biiyiik olabilir.

Soru: Bu imamlarm arkasinda namaz kilinabilir mi?Cevap: Evet. Evliyanin arkasinda namaz kihndigi gibi,

bunlann da arkasinda kilinir. Qunkii herkesin namazi kendisi-nedir. Bir evliyanin arkasinda namaz kilan bir kimse, ne evliya-nin namazina ortak olur, ne de onun gibi namaz kilabilir. Tipkibunun gibi, sistemin bozuklugundan dolayi mihraba tebelle§olan bazi nasipsizlerin arkasinda namaz kilan bir kimse de neonlarm namazina ortak olur, ne de onlar gibi namaz kilmak zo-rundadir.

Bazi kimseler, kiraatin meal ve terciimelerden okunmasini

saglik verirler. Bunlara gore, namaz kilanlar meal okurlarsa bu-nun manasmi dii§unur ve huzurlu bir namaz kilarlar. Yukandasozii edilen imamlar, bu kimselerin bu kurgu ve hayallerinin fi-ili tekzibidir. Qtinku bu imamlar, ba§kalannm mealden anlaya-bilecegi manalari Kui'an'm orijinalinden anlarlar. Fakat bu bilgi-lerine ragmen, odun gibi namaza girip kereste gibi t^ikarlar. Bu

Ariflerin Yolu 79

Kur'an-i Kerim'de §oyle buyurulmu^tur:

"Bu insanlar, Kur'an'a inanmazlarsa, hangi soze

kimseler, kurgulannm asilsiz oldugunu anlamak isterlerse, ken-

di kendilerine de bakabilirler. (^iinku kafalarinda Kur'an'a meal

yazabilecek kadar bilgi olmasina ragmen, kalplerinde Allah te-

ala'ya kar§i zerre kadar ha§yet, hu§u', sevgi ve saygi mevcut de-

gildir.

Insanlar hakkmda bu turlii hiikumler vermek mensup ol-

dugumuz ehli siinnetin prensibine aykiridir. C^iinku bunlarm

prensibine gore, kimsenin kalbiyle ilgili soz soylemek ve hiikum

vermek dogru degildir. Kalp alani gayptir ve bu gaybin bilgisi

sahibine ve Allah teala'ya mahsustur. Fakat, biz bir taraftan kim-

seyi tayin etmiyoruz; bir taraftan da bazilarimn soz ve amelleri-

ne bakarak konu§uyoruz. C^iinkii her kap i^indeki §eyi sizdirir.

Ve goriinen koy kilavuz istemez.

Bir de §unu diyoruz: Bu kimseler namaz kiliyorlar mi, kil-

miyorlar mi? Kilmiyorlarsa, kilanlann i§ine kari§maya haklan

olmaz. Hani, bir sozde denildigi gibi, "Dinime ta'neden bari

miisluman olsa!" Namaz kiliyorlarsa, kiraati KuVan'in orijina-

linden mi, yoksa mealden mi okuyorlar? Orijinalinden okuyor-

larsa, ba§kalanm meal okumaya davet etmeleri samimiyetsizlik

olur. (Jiinku insan, yapmadigi i§e ba§kalanm davet etmemelidir.

Bu onlari, kendisinin sakindigi yanli§liga siirmek ve batakliga it-

mek demektir. Eger kendileri de meal okuyorlarsa, o zaman da

soruyoruz: Hani, meal okumanin meydana getirecegini soyledi-

giniz hu§u' nerdedir? C^iinkii bunun iz ve eserini sizin iizeriniz-

de goremiyoruz.

Ger^ek §udur ki, insanin kalbinde kotii amellerinden ileri'

gelen gaflet varsa, onun okudugu metnin manasim bilmesi de

bir §eyi degi§tirmez. Bu, elbette ki, okudugu metnin manasim

bilmekle bilmemenin, yani ilimle cehaletin aym §eyler oldugu

anlamina gelmez. Fakat, durum bu iken, okudugunu bilmeyi

80 hnmn Gnznli'nin Risaleleri • 8

inamrlar?"46 Bu ayetin bir manasi §udur: Kur'an'ainanmayan bir kimse, ba§ka hiqbir soze de inanmaz.Bu duruma gore, ba§ka bir soze, fikre inanmi§ gibi go-riinse de, hakikatte ona inanmami§tir. Ona inanmi§gibi goriinmesi bir hesap ve garazdan dolayidir.

Kur'an'a inanmamak, tamamen §eytana uymanmsonucudur. Bunun arkasmda akli ve ilmi hi^bir gerek-ge mevcut degildir. Bir ayet-i.kerime §oyledir:

?ok abartip onun temini ign KuPan'm orijinalini bozmaya kal-ki§mak yanli§tir. Maksad, okudugunu bilmekse, bunu namaz di-§inda mealden ve tefsirlerden ogrenmek de mumkiindur.

Bilmek, tek bagna $are ve

Ariflerin Yotu 81

"Kimi insanlar, Allah'm kelami konusunda ilim

di§i tarti§malar yapar ve bu yolda Allah'a kar§i inatgi

olan §eytamn emir ve telkinlerine uyar. §eytan ise bu

kimseleri kagimlmaz bir §ekilde sapitir ve alevli aza-

ba miistahak hale getirir."47

(Fatiha'nm kisa manasi §oyledir:

Hamd, §iikur, saygi ve ovgti alemlerin Rabbi olanAllah igindir. O diinyada da, ahirette de merhametli-dir. O kiyamet ve hesap giiniinun tek sahibidir. Yalnizsana kulluk eder ve yalniz senden yardim dileriz. Bi-

zi dogru olan yola, kendilerine iyilik ettigin kullarm

yoluna yonlendir. Bu yol, gazabina ugrami§ ve sapit-

mi§ kimselerin yolu degildir.")

RUKUA GITMEK VE SECDE ETMEK

^Rukua gitmek, kalpte uyanan hu§u'un di§a yan-simasidir. Onun igin, Allah teala'mn azameti ve hey-beti oniinde yalniz uzuvlannla degil, kalbinle de egil.

Egilmek, iizerine gelen agirliga dayanamayip bii-

kiilmektir. Kul da, Allah teala'mn heybeti altinda bu

§ekilde bukuliir."1

“SJ

Bu aym zamanda §iddetli korkunun da bir sonu-cudur. C^unkii §iddetli korku dizlerin giiciinu alir ve

insam iki biiklum hale getirir. Bu bir anlamda da can-

47 -Hac, 3, 4

82 imam Gnznli'nin Risaleleri • 8

hira§ane bir yalvari§tir. Bahtina dictum, demenin fiili

ifadesidir.

[~Secde etmekte bu manalar daha da yogunluk ka-

zanir. Ve onda §iddetli bir tevazu ifadesi vardir. Secde

ederken kul, kendisini ayaklar altinda ezilen toprak

seviyesine indirir ve aslma riicu' eder. (^iinku ash top-

raktir.l

Kuban-i Kerim'de §oyle buyurulmu§tur:

"Sizi topraktan yarattik; sizi tekrar ona iade ede-

riz; sizi sonra bir kere daha ondan ^lkaririz ."48

Ash olan topragi dii§iinen ve fiilen onun seviye-

sine inen bir kimsede menfur bir duygu olan kibirden

eser kalmaz. Onda tevazuun hakikati gergekle§ir.

Tevazu ise, sahibini Allah teala'ya yakla§tiran

mubarek bir duygudur.

Bundan dolayi, Allah teala §oyle buyurmuftur:

''Secde et ve bana yakin ol ."49

Bu yakinligi duyan kul, onu tekrar yakalamak ve

ya§amak iqin ikinci bir sefer daha secdeye gider.

fRuku' ve secdede kazandigm bu halleri, namaz

di§mda da siirdurmeye gah§. Ciinkii, mu'minin na-

mazi butun omrii ve hayatidir.JBunu ogretmek iqin, Kui'an-i Kerim'de §oyle bu-

yurulmu§tur:

,s -Taha, 55,l)

-A Ink, M

Ariflevin Yolu 83

"De ki: Namazim, haccim, hayatim ve oliimum

alemlerin Rabbi olan Allah i^indir."50

Iki hadis-i §erif:

"Hig birinizin ameli onu cennete gotiirebilecek

dereceye ula§amaz. Onun igin, cennete gitmek Al-

lah'in bir liitfudur " Bu hadis-i §erif, amelden dolayi

ucup ve kibir duymamn yanli^ligmi bildirmi^tir.

"Allah teala buyurmu§tur ki: Ben kulumun kal-

binde bana itaat etme istegini goriirsem, onu bu cihete

^yonlendirmeyi ve muvaffak etmeyi kendi iizerime ali-

rim." Bu hadis-i §erif de, amel ve ibadetin kalpteki sa-

mimi bir arzu ile ba§lamasi gerektigini ifade etmi§tir.

TE§EHHUD OKUMAK

|^Te§ehhud'iin bir bolumii Allah teala'yi ovmek,

O'na §iikretmek, daha fazla liituf istemek ve keremi-

nin devamli olmasini dilemektir. Bir bolumii de

O'nun birligine §ahidlik ettigini soylemektir.

Muhtevasi bu olan te§ehhiidle Allah teala'ya kul

oldugunu itiraf ve ikrar edersin. Ancak, bu itiraf ve

ikrarin ge^erli olmasi igin, onu fiilen de ispat etmen

ve amel haline getirmen gereklidir. C^iinkii yalmz la-

fizda kalan bir mana deger ta§imaz. Bunu ispat etme-

nin yolu ise kisaca iki §eydir.

30 -En'am, 162

84 imam Gnzali'nin Risaleleri • 8

Birincisi, O'nun (Allah teala'nm) her tiirlii hii-

kum ve hikmetine boyun egip riza gostermektirjKur'an-i Kerim'de §oyle buyurulmu§tur:

"Rabbine yemin olsun, onlar kendi aralarmdaki

£eki§melerde seni hakem yapip sozune uymadiklari

surece iman etmi§ olmazlar

"Allah ve Restilu bir konuda hiiklim belirtmi^ler-

se, mu'minlerin o hiikme uymamak hiirriyeti kalmaz.Allah ve Resuliine itaatsizlik edenler, a^ik bir dalalet

ve sapiklik iginde olurlar."52

"Sana indirilen kitaba inandiklarmi soyleyen ba-

zi kimseleri gormiiyor musun? Bunlar, inandiklarmi

soyledikleri kitabi birakip "tagut"un hakemligine

ba^vuruyorlar. Halbuki, "tagut"u birakmalan emre-

dilmi§tir. Ancak §eytan, onlan bu yolla busbiitiin sap-

tirmak ve yoldan uzakla§tirmak istiyor. Bunlara, "Al-

lah'in indirdigi kitaba ve peygambere gelin/'denildi-

gi zaman, bu munafiklarm senden uzakla§tiklarmi

gorursiin" 53

"Mii'minler onlardir ki, ba^larina bir musibet gel-

digi zaman, "Biz Allah i^iniz ve O'na donecegiz." de-

yip teslimiyet ve riza gosterirler."54

51 -Nisa, 6552 -Ahzab, 36

53 -Nisa, 60, 61

** -Bakara, 157

Arifh’rin Yoht 85

_ Ikincisi, O'nun her tiirlii emrini yerine getirmek

ve istedigi her tiirlii hizmeti yapmaktir.

[~Te§ehhiidiin bir boliimii de Allah Resulunun hak

peygamber oldugunu soyleyip ona salat ve selam

okumaktir. (^iinkii Allah teala, bu peygamberine

miistesna bir deger ve §eref vermi§tir. Bu yiizden, ke-

lime-i §ehadette ismini kendi isminin yanina koymu§,

onu sevmeyi kendi sevgisiyle e§it tutmu§, ona itaat et-

meyi kendi itaati gibi farz kilmi§ ve kendisiyle birlik-

te onun da oviilmesini ve ona salat ve selam okunma-

smi emretmi^tir. ]

Bu hususlari bildiren birer ayet §oyledir:

'Biz senin §erefini yiikselttik."55 -

'Bil ki, Allah'tan ba§ka ilah yoktur."56

'Muhammed de O'nun Resuludur."57

'De ki: Allah'i seviyorsaniz, bana uyun ki, Allah

da sizi sevsin ."58

'Resule itaat eden, Allah'a itaat etmi§ olur."59

'Sana soz verenler, Allah'a soz vermi§ olurlar."60

//i

//

1

//i

//<

s5 -§erh, 4

56 -Muhammed, 19v -Feth, 2958 -Al-i Imran, 3159 -Nisa, 8060 -Feth, 10

86 imam GazalTnin Risaleleri • 8

"Allah ve O'nun melekleri peygambere salat

ederler. Ey iman edenler! Siz de ona salat ve selam

edin ."61

Allah teala, bu peygambere din tebligi yamnda,

mu'minlere istigfar etme gorevini ve §efaat etme izni

de vermi§tir. Bunlari bildiren ayetler de §oyledir:

"Hem kendi glinahm, hem de mu'minler icin is-

tigfar et."62

"Rabbini hamd ile tesbih et ve O'na (kendin ve

mu'minler i

Arifleriu Yolu 87

okuyarak ona yakmhgini saglamak ve ona kar^i te-

§ekkiir ve minnet borcunu eda etmek lazimdir.

SELAM VERMEK

Selam, Allah teala'nm bir ismidir.66

: Selam vermek, din karde§lerine Selam ismini §e-

faatgi ederek Allah teala'dan selamet ve esenlik dile-

mektir. insanlar kendileri i^in bu duanm yapilmasma§iddetle muhta^tirlar. Qiinkii bunlar, bir qok musibet-

lerle burun buruna ya^arlar. Bir de, bu diinya hayatiy-

la ba§lanna buyiik bir imtihan a^ilmi^tir. Bu imtihanikazanmak onlara her §eyi kazandiracak, onu kaybet-

mek de onlara her §eyi kaybettirecektir. Bu ise, ba§donduriicii bir musibet ve hiisrandir. Bu musibet vehiisrandan selamet bulmak i^in, herkesin £ali§rp qir-

66 -Allah teala'nm doksan dokuz ismi vardir. Bunlara "es-

maiil-hiisa", yani en giizel isimler denir. Bu isimlerden her biri-

nin ba§ina "abd" kelimesini ekledikten sonra onlari ad olarak

kullanmak da miistehaptir. Allah Resulu Aleyhissalatu vesselam

§6yle buyurmu§tur:

"Allah teala'nm en $ok sevdigi isimler Abdullah ve Abdur-

rahman isimleridir." Bereket yoniinden bunlardan sonra kulla-nilmasi tavsiye edilen isimler peygamberlerin isimleri ve ozel-

likle Muhammed Aleyhissalatu vesselam'm ismidir. Bunlardansonra da, tarih §uuru vermek ve tarihi devamliligi saglamak ba-kimmdan tavisye edilen isimler ecdadin isimleridir. En bo§ isim-ler ise, yeni uydurulan isimlerdir. Funda, Neval gibi...

88 imam Gazali'nin Risaieleri • 8

pmmasi lazim geldigi gibi, birbirine yardim etmek ve

en azindan dua etmek de lazimdir. Nitekim, Peygani-

berimizin kiyamet giiniindeki genel §efaati de, "Rab-

bim! Mii'minlere selamet ver, selamet ver." soziiyle

dua etmek §eklindedir.

Diinyada a^ilan imtihan, nimetlere kar§i §iikret-

mek ve musibetlere kar§i sabretmektir. Fakat gogu in-sanlar, nimet ve musibetleri imtihan konusu olarak

gormez; birincisini kendileri igin ikram, ikincisi de

kendileri igin ihanet (kiigiik du§iirme) olarak goriir-

ler. Kur'an-i Kerim'de §oyle buyurulmu§tur:

"Allah insam §iikur konusunda imtihan etmek

igin ona nimet verirse, kendisi, 'Rabbim bana ikram

etti, beni §ereflendirdi.' der. (Kendisinin bu nimete la-

yik oldugunu, nimetin onun hakki oldugunu dii§u-

niir. Ve §iikretmez.) Onu sabir konusunda imtihan et-mek igin, rizkini daraltirsa, o zaman da, 'Rabbim ba-na ihanet etti, beni kiigiik du§urdii/ der. (Kendisinin

bunu haketmedigini dii§iinur. Ve sabretmez.) Hayir!

Bu dii§iinceler dogru degildir." 67 C^unku Allah te-

ala'nin ikram etmesi kulu §iikretmeye muvaffak et-

mesinde, ona ihanet etmesi ise, onu sabirsizhga terk

etmesindedir. Nitekim, kulun §erefi de nimette degil,

taatte, zilleti de musibette degil, masiyettedir. Allah

teala taat ehlini §ereflendirir, masiyet ehlini de zillete

du§uriir.

67 -Fecr, 15-17

Ariflerin Yolu 89

Selam vermek, namazin son ameli ve son farzi-

dir.68 Namaz selammi veren, tek ba§ina ise, sag ve so-

lundaki meleklere, cemaat iginde ise, cemaate selam

vermeye niyet eder.

Namaz di§inda, musliimanlarla kar§ila$tik

Imam Gazalt'nin Risaleleri • 890

DUA ETMEK

Kur'an-i Kerim'de §oyle buyurulmu§tur:

"De ki: Duaniz olmazsa, Allah yanmda ne onemi-

niz vardir?" 72

"Bana dua edin, size cevap vereyim ." 73

"Onlar, korku ve limit duyarak Rablerine dua

ederler."74

rj

Dua etmek. Rabbin rububiyetini ve kendi kullu-gunu kabul, itiraf ve ilan etmektir. Dua etmenin birin-ci derecedeki onemi buradan gelir. Onun iqin, AllahResulu Aleyhissalatu vesselam, "Dua, ibadetin ozii-

diir." buyurmu§tur.

Ikinci olarak da dua etmek; ihtiyaglarm gideril-

mesi, giinahlarm bagi§lanmasi, Rabbin gazap ve kiz-

gmligimn giderilmesi ve rizasjnm tahsil edilmesi igin

onemli bir vesile ve vasitadir. ! Bu sebeple, sik^a ve

Ariflerin Yoln 91

cekti. Halbuki O, duayi kabul edecegini taahhut de et-

mi§tir.

Ancak dua ederken, onun edeplerini gozetmek

lazimdir. C^iinku dua edilen zat, kainatm Rabbi ve sul-

tanidir. Malumdur ki, kendisine miiracaat edilen zat

ne kadar biiyiik olursa, ona kar§i takmilmasi gereken

edep de o ol

92 imam Gazali'nin Risalelcri • S'

etsinler." 77 Onun i^in Malik ibni Dinar §6yle demi§tir:

"Siz, i§lediginiz giinahlara ragmen, yagmur yag-masi i^in yaptigimz duamn kabul edilmesini bekli-yorsunuz. Bense, bu halimize gore, ba§imiza ta§ vetufan yagmasindan korkuyorum." Qunkii vaktiyle birkavim (Ad kavmi) de kiifiir ve giinahlarina ragmenKabc'yc gidip yagmur istemiflerdir. FakaL, onlanniizerine yagmur yerine ta§ ve tufan yagmi§tir. Kuhan-1 Kerim'de bu olay §oyle anlatilmi§tir:

"Onlar, vadilerine dogru yayilan bir bulut goriin-ce, sevinip " Bu bize yagmur getiren buluttur." dedi-ler. Fakat, hayir! O, miistahak oldugunuz §eydir. i^in-de elemli bir azap bulunan bir riizgardir. Rabbininemriyle o, her §eyi yikip mahveder. Bu riizgar geldik-ten sonra, ev ve ocaklan yikildi, kendileri de helak ol-dular. Biz miicrim ve giinahkar bir toplumu boyle ce-

zalandiririz."78

Allah Resulu Aleyhissalatu vesselam §oyle bu-

yurmu§tur:

{"Allah teala, gafil bir kalple yaptigm duayi kabuletmez. gartina uygun olarak dua ettigin takdirde ise,ug kar^iliktan biriyle sana cevap verir. Bunlar §oyle-

dir: Ya, acilen istedigin §eyi verir; ya ondan daha ha-yirlisini senin gelecegin i^in saklar; ya da onun yeri-

77 -Bakara, 186

7« -Ahkaf, 24, 25

\rifieri ii Yolu 93

ne, senden helak edici bir bela ve musibeti uzakla§ti-

nr. Dua ederken hak isteyen biri gibi degil, dilenen bi-ri gibi dua et /'

Allah teala'yi zikretmek de duadir. Bir hadis-i

kudsi'de §oyle buyurulmu§tur:

''Beni zikretmekle me§gul olup dua etmeye vakitbulamayan bir kuluma ben, dua edenlere verdigim eniistun §eyi veririm."

Dua ederken, Allah teala'nin isimlerini §efaatgietmek siinnettir. Kur'an-i Kerim'de §oyle buyurul-

mu§tur:

"En giizel isimler Allah'indir. O'nu bu isimlerle

^aginn ."79

Allah teala'nin en biiyiik ismi ise "ism-i

a'zam"dir. Bir zata bu ismin hangi isim oldugu sorul-

mu§, o §u cevabi vermi§tir:

"Dua ederken, kalbini O'ndan (Allah teala'dan)

ba§ka §eylerden bo§alt; o zaman O'nun hangi ismiyledua edersen, ism-i a'zam odur." Buna gore, kalp hu-

zuruyla dua edilirse, bu duada §efaat£i edilen biitim

isimler ism-i a'zam etkisini gosterirler.80

79 -A'raf, 180

80 -Tasavvufun rukunleri durumunda olan biiyuk zatlar da,dua ederken yalnizca Allah teala'yi du^iinmek ve yalnizca

O'nun isimlerini §efaat^i ve vesile yapmak gerektigini soylemi§-lerdir. Fakat, onlardan sonrakiler, tevhid zevkine varmadiklari

ve rububiyyetin hakikatine a§ina olmadiklan i

94 imam GazalTnin Risaleleri • 8

Ebiil-Hiiseyin el-Verrak §oyle demi§tir:

["Ben kendimi bildikten sonra yalmz bir kere ihti-

yacim igin dua ettim. Rabbim de duami kabul etti. Bu-

nun dismda, dua etmek O'nun emri oldugu iqin dua

ettim " |Bu anlayi§la yapilan dua en iistiin bir ibadet

turiidlir. Onun iqin Allah Resulu Aleyhissalatu vesse-

lam §oyle buyurmu§tur:

"Dua, ibadetin ozii, cevheri ve hakikatidir."

ORUg TUTMAK

Oru^ tuttugun zaman, bununla nefsini kotii is-

teklerinden gekmeyi niyet et. giinkii oru^ tutmanm

gayesi kendini ag birakmak degil, bunu vesile ederek

nefsini zayiflatmak ve kotii isteklerini etkisiz hale ge-

tirmektirj Bu niyetle oru£ tutulursa §u sonuglar elde

edilir:

1- Nefsi susturmak;

2- Kalbe saflik ve duruluk kazandirmak;

3- Fakr ve ihtiyacim hissedip Allah teala'ya sigin-

mak;

4- Nimetlerin kiymetini ogrenip Allah teala'ya

§iikretmek;

"vesileler" icad etmi§ler ve §eyhleri, velileri Allah ile kullari ara-

siria yerle§tirmi§lerdir. Bu yapilan §ey yanh§tir, duanin kabuliine

degil, reddine sebeptir ve ayrica, makam-i uluhiyete kar§i su-i

edeptir, bazen de kiifurdiir.

Ariflerin Yoln 95

5- Az tiiketim yapmak suretiyle ahiretteki hesabi-

ni azaltmak. (Jiinkii Kur'an-i Kerim'de §oyle buyur-

mu§tur:

"Sonra o gun, nimetlerden hesaba ^ekileceksi-

niz."81 (Ahiretteki bu hesap ve sorgulama, verilen ve

kullamlan nimetler^ gore uzar. Onun i^in, Allah Resu-lu Aleyhissalatu vesselam §oyle buyurmuftur:

"Fakir mu'minler, zengin olanlardan be§ yiiz se-

ne once cennete giderler." C^iinkii onlar cennete gider-

ken, berikiler heniiz nimetlerin hesabmi verirler. Ha-

life Harun Re§id, Behliil'e:

-Behliil! Ben seni gordiikge haline iizuluyorum.

(^iinkii, hayatinda hemen hi^bir nimete yer verme-

mi§sin, demi§. Behliil:

-Ey Halife! Dogrusu, ben de seni gordiikge senin

haline iizuluyorum. (^iinkii, hayatina giren bu kadar

nimetin hesabmi vermek i

96 imam Cnznli’nin Risaleleri • 8

-§imdi de sen gir, sahip oldugun ve tukettigin ni-

metlerin hesabini ver, demi§. Halife, kudurur gibi ya-

nan ve alev firlatan firina bakmi§ ve Behliil'e donerek:

-Galiba hakhsin. Benim de kendim iq:im iiziil-

mem lazimdir, demi§tir.)6- Fakir ve du§kiinlere kar§i duyarli hale gelmek.

Bu sebepten dolayi, merhamet ve §efkat sahibi buyuk

zatlar en kotu durumda olan magdurlar gibi ya§ami§-

lar ve bu sayede sikmtilarim anlayip ona gore onlara

acimi§ ve yardim el ini uzatmi§lardir. Merhametlilerin

efendisi ve seyyidi olan Allah'in Resulu Aleyhissala-

tu vesselam §oyle buyurmu§tur:

"Ben koleler gibi yer, onlar gibi ya§arim." 82

82 -Etraflarmdaki insanlar fakirlik, yokluk ve kitliklarla km-lip dokiilurken hirlii nimetleri su gibi tiiketen, zevk ve yemek-

ten ba§ka bir §ey dii§unmeyen kimselerin bu insanlari anlamala-

n ve bunlara acimalan mumkiin ve muhtemel degildir. Vaktiyle

bir Firansiz kiralinm, "Halk ekmek bulamiyorsa, pasta yesin."

demesinde kendisini de^ifre edip ele veren duyarsizlik ve aci-

mazlik biitiin bu kimselerin mii§terek ruh halidir. Bu kimseler

halkm yaran i^in hi

Ariflerin Yoht 97

Bu giizel sonu^lar, orug tutmak i

98 [main Gnzali'nin Risnleleri • 8

dir. Kalp ve aklin zekati; Allah teala'nm azameti, kud-

reti, rahmeti, hikmeti ve nimeti uzerinde du^iinmek-

tirTjBu konular, a^ildikga a^ilabilen geni§ konulardir.

Onun i^in, omiir boyunca, bunlar uzerinde du§iin-mek ve derinle^mek lazimdir.

Gozlerin zekati, onlarla Allah teala'nm varliklar-

daki kudret, sanat ve rahmet eserlerini gormek ve

seyretmektir.

Kur'an-i Kerim'de §oyle buyurulmu§tur:

"Allah'in rahmetinin eserlerine ve O'nun olmu§

olan topragi (bahar faslinda) nasil bir