'^é

Unia polski z iWw

// /jy

JULIAN KLACZKO

ANNEK8YA W DAWNEJ POLSCE

(UNIA POLSKI z LITWA)

TOMACZY ZA ZEZWOLENIEM AUTORA KAROL SCIPIO

Z przedmow St. carnowskieê©

W KRAKOWIESPÓKA WYDAWNICZA P

1901.

c :.

S.S. URSZSiaiL.,

w KOOMYI

w DRUKARNI »CZASU « POD ZARZDEM JOZEFA AKOCINSKIEGO.

Przedmowa do przekadu,

Wojna duska z roku 1864 ^skoczya si przji-

czeniem Szlezwiku i Holsztynu do wielkiej ojczyzny

niemieckiej, na zasadzie witego prawa susznoci i na-

rodowoci. W lad za t posza, jako jej nieuniknione

nastpstwo, jako dalszy konieczny krok na wytknitej

drodze, wojna Prus z Austry, zakoczona, tu znowu,

utworzeniem Zwizku Pónocnych Niemiec i wyrzuce-

niem Habsburgów z niemieckiej Rzeszy. Krok ostatni,

zjednoczenie Niemiec pod wspóln gow króla pru-

skiego w koronie nowego niemieckiego cesarstwa, wi-

siao w powietrzu, musiao by w zamiarze pruskiej

polityki, byo przewidywanym i wiadomj^m jej celem,

cho w owych latach nikt nie przewidywa, nie wie-

rzy, eby cel da si osign tak atwo, tak prdko.

Julian Klaczko ju ogosi by Etudes de diplo-

matie contemporaine, history, charakterystyk i sdtych spraw dusko - pruskich i polsko - pruskich, które

byy sprawami ogólnie europejskiemi, bo wiody do

zmiany i przewrotu wszystkich stosunków i si w Eu-

ropie, do zwrotu w jej historyi. Dzieem tern zrobi

sobie saw wielk , ale nie gon , bo nikt nie

mia gono i otwarcie przyznawa snsznoci, zasugi

i ciwaly temu, kto mia mówi prawd o mocniej-

szym, o tryumfujcym. Ze ten mocniejszy, ten tryum-

fator, zna dzieo i uczu si niem dotknitym w swojej

pysze, i co wicej w ukrytyci i zaguszonycli resztl^aci

swego sumienia, tego dowodzi zo, wcieko, mci-

wo, z jak w swoicli listaci i pamitnikaci wspo-

mina Klaczk... Bismarck. Klaczko o rozgos nie pyta:

patrza smutno na otaczajc teraniejszo, a dumasmutniej o przyszoci. Na czem si sl^ocz, do czego

doprowadz nasz wiat i nasz cywilizacy talde niego

-

dziwoci, udajce si obudnie za prawa, naduywajce

imienia wszystkiego co wite, ^do zakrycia wszystkie-

go, co zbrodnicze i pode ? Bóg przyzywany na wiadka

i porczyciela szalbierstw i grabiey ? Zabory osonione

sodko brzmicym tytuem anneksyi i sankcyonowane

uroczycie komedy mniemanycli gosowa powsze-

chnycli? — Kto przeliczy te nieprawoci, kto zmierzy

icti gbi bezdenn, kto napitnuje, jak naley, icli

obrzydliwo i poda je w pogard i w otiyd wiata?

Czy zawsze, czy wszdzie tali byo? Czy nigdy

i nigdzie inaczej? Rozmylajcemu nad tem pytaniem

stan przed oczyma duszy obraz jasny jak soce, po-

godny jak niebo bez cimur, rozl^oszny jak szczcie,

wzniosy jak wito. Bolesny mimo to dla polskiego

serca, bo „niema boleci nad rozpamitywanie szczli-

wych czasów w niedoli", ale clio bolesny, dobry i miyi potrzebny do przypomnienia, na chwa przeszoci,

na osod teraniejszoci dla jednych, na jej zawsty-

dzenie u drugich.

Nie: nie zawsze tak bywao i nie wszdzie! Bykraj, Ivtory si rozszerza; by naród, Ivtory przycza;

byo pastwo, itóre potniao, bez damstw i oszustw

i zdrad, bez la*zywd i gwatów, bez poczenia i zabie-

raiiia tego co cudze. By taki l^raj , tal^i naród , taki

i-zd, który imienia Boego nie naduywa do swoich

zaborów, imienia prawa do swoich bezprawi: ale imiBoe i prawo Boe niós gdzie znanem nie byo ; wie-

ckie, ludzkie, wolne prawo nadawa ludom nie maj-

cym praw dnycli, i przez to, tym jednym czynem gra-

nice swoje rozszerzy. Tak byo, na prawd byo: to

rzeczywisto, to historya.

Oburzonemu i zbrzydzonemn nieprawd, jaka byaw wieo dokonanych tak zwanych anneksyach, sta-

na w oczach Anneksya iv dawnej Polsce, Unia Litwy

z Koron. Zapragn zapomnian przypomnie, zasy-

pan pyem wieków odsoni, sl^azan na mier wy-

rokiem szczliwej i dumnej przemocy pokaza w jej

ywotnoci, w jej dziejowej zasudze, w jej prawdziwej

chrzecijaskiej cywilizacyi, w jej wyszoci ned dzi-

siejszy wiat i nad sztuk jego polityki. Dlatego napi-

sa Klaczko : Une annexion cVautrefois- Spotkanie przy-

padkowe, ale pikne, dwóch wielkich serc i imiysów:

w tej samej myli i w tym samym roku (1869) wyda-

wa Klaczko Anneksy, a Matejko ukoczy i wysta-

wia Uni Lubelsk, To zblienie byo przypadkowe

i bezwiedne. Ale jest inne, wiadome i przyznane, z in-

nem wielkiem sercem i duchem, z Szajnocha. Pod jego

wraeniem i urokiem by Klaczko, jak wszyscy my-

lcy ludzie jego pokolenia. Teraz, kiedy zamierzy

przypomnie zagranicznemu wiatu polsko - krzyackie

sprawy i walki, a potrzebowa przewodnika do histo-

rycznej strony obrazu, zajrza do Jadwigi i Jagiey^

odnalaz i odwiey wraenia odniesione niegdy przy

pierwszem czytaniu, pomóg sobie wspaniaem dzieem

historyka. Jakeby w wywdziczeniu si za t pomoc,

powici mu pierwszy wstpny rozdzia swojej pracy,

w którym przed obcymi i zgoa o nim nic nie wiedz-

cymi, kreli w krótkoci pikny ywot, talent i ogro-

mn zasug Szajnochy. Ksika wic, któr dzi po-

dajemy czytelnikom w polskim przekadzie, jest ponie-

kd pamitk icli obu. Czy potrzeba ich przypomina?

Pragnlibymy gorco zaprzeczy temu pytaniu, ale

nie wiemy czy mona zaprzeczy tak miao, jalv si

pragnie. rodkowa Afryka jest dzi ju wicej wiatu

znan, ni polsl^iej publicznoci Klaczko, autor Kate-

chizmu Nie - Rycerskiego ^ Bezimiennego poety, Dwóch

kanclerzy, Etudes de diplomatie; a Szajnoclia? Czy

nie idzie w zapomnienie, czy dzi tyle i z takiem

jak dawniej przejciem, czytamy Jadivige, Mciciela,

Dwa lataf

Nie potrzebujemy ostrzega ani si tumaczy,

e nasz przeldad nie moe mie tego blasku jzyka

i stylu, jaki ma pióro Klaczlvi. Ale pozw^olimy sobie

zwróci uwag czytelnika na t sztuk dziwn , u Kla-

czki naturaln i jemu w^aciw , z jak w opowiadaniu

talv krotlviem, ujte s i wystpuj plastycznie wszyst-

kie wane, glów^ne momenta w^ypadków^, pierwiastki

stosunków oraz charakterystyczne rysy historycznycli

postaci.

Pod wzgldem budowy i sztuki pisania Anneksya

jest mistern i wietn, jak rzadko. U nas jest zupe-

nienieznan, bdzie nowoci! Nieznana: jak wszystko

prawie, co Klaczko pisa. Rzecz dziwna, dziea osta-

tnie: Wieczory fiorenchie, Juliusz II, doczekay si prze-

Idadów i obszernych sprawozda , a z tych niektóre

byy godne przedmiotu. Prace dawniejsze, nie pikniej-

sze od ostatnich, ale równie pikne w innym rodzaju,

a blisze, drosze, bo z nasz spraw najcilej z-czone, naszemu uczuciu dajce wyraz i satysfakcy,

politycznym rozumem i sdem janiejce wród caej

literatury europejskiej, Etudes de diplomatie, Deux chan-

celiers, te dla nas jakby nie istniay. Nikt ich nie czy-

ta, nikt o nich nic nie wie. To zaniedbanie i za-

pomnienie jest niesprawiedliwoci i niewdzicznoci

wzgldem autora, ale jest i krzywd, jak wyrzdzamysami sobie.

Na jedn i na drug chcielimy w miar mono-ci naszej zaradzi i dlatego podajemy czytelnikom

w polskim przekadzie Une Annexion d'autrefois.

Kraków, w kwietniu 1901.

S. Tarnowski.

SPÓLCZESNY HISTORYK

V\' STP.

Po dugiem yciu pracy i prób cikich, w roku

1868, u stóp Karpat, przeniós si do wiecznoci czo-

wielv uczony, pisarz pierwszorzdny, o którym bez bole-

snego habent sua fata wspomnie nie mona. Pozostawi

ziomlcom swoim w spucinie przeliczne dziea gbo-kiej treci, bo umia opisa icli wietne dzieje z cudo-

wnym geniuszem, a liistorya czasów którycli dotkn,wysza z pod jego pióra z odmiennem obliczem

,pena

jasnoci, wyrana i ywa.M ten, postawiony w innycli,

mniej trudnych okolicznociacli,gdyby y w kraju

wolnym i niezalenym, móg by doj przy swoimtalencie i sercu do godnoci i zaszczytów, gdyby posiadznaczenie i majtek, a przynajmniej staby si innymrozgos prac jego, penycli artyzmu i nauki. Ale on siurodzi pod mniej askawem niebem, na „ziemi grobówi krzyów", w narodzie bez ojczyzny, i przypady muw dziale tylko cierpienia, powicenie, ycie w zaciszu...

Karol Szajnocha urodzony w Galicyi, juw modzieczym wieku , bo majc lat siedmnacie,

zapozna si z wizieniem i okowami . . . Pewnego wie-

czora w rol^u 1834 rozrzucono podczas teatralnego

przedstawienia we Lwowie wierszyk treci „podburza-

jcej", a w dokonanych przez policy poszulviwaniach

pado podejrzenie na modego studenta, którego za-

14

aresztowano, zabrawszy wszystkie znalezione w mie-

szkaniu papiery. Modzieniec ten,jak wielu i do

czsto, marzy o napisaniu dramatu czy tragedyi, a uka-dajc dzieo w swoim umyle, wypisa na killcu wiar-tikach imiona osób, którym clicia da rol do odegrania

;

e za imiona te zmienia kilkakrotnie, wic policya

austryacka dostrze^ia przenikliwoci swoj list „spi-

skowców" na tych l^artl^acli, i orzeka, e Pawe (bo-

hater projektowanej sztuki), znajdujcy si na czele

kadej kartki, musia by naczelnikiem spisku. KadyPawe sta si odtd podejrzanym, a jeden z wybitnycli

pisarzy, Zelota Pauli, dziki tej genialnej policyjnej

Ivombinacyi, przeby omnastomiesiczne wizienie. Nie-

szczliwy za waciciel „listy imion", siedmnastoletni

student marzcy o napisaniu tragedyi, zosta okuty na

rkacli i nogach i na dwa lata wrzucony do ciemnego

wizienia, o ponurych, wilgoci ciekncych cianach.

Zrozpaczonej matce, bagajcej o uwolnienie Karola

lub osdzenie jego winy, odrzek przedstawiciel opie-

kuczego rzdu, p. Krieg: „Zmiady musimy takie

gowy jak syna pani!" Nie wiemy, co przedsiwzito

w kani „ku zmiadeniu" tej modziutkiej gowy,gdy pisma Szajnochy nie zawieraj prawie wspomnieo tych cikich latach. Jedna zaledwie kartka, jeden

wiersz (nasz historyk nie zarzeka si poezyi) zawiera

ailuzy do ówczesnych czasów. Rzewnym i wzrusza-

jcym wierszem, nakrelonym podczas kampanii w-gierskiej w roku 1848, w której Polacy pod Bememi Dembiskim czynny brali udzia, wizie nasz z roku

1834 dzikuje Panu Bogu , e dozwoli jego rodakomi towarzyszom stan do zaszczytnej walki, a winszuje

im, e mog dziaa otwarcie, dzielnie i szybko : „Dugbowiem bya, bracia moi, bardzo dug walka dawna,

walka gucha w podziemiacli, w których mielimy jako

jedyn bro, znak Krzya w., a za jedyn tarcz, po-

15

g*ard tortur; nuiz^^k — by dwik kajdan, a nagród

3ple lochu!" W ostatnim wierszu ni()\vi Szajnocha

i) skutkach tego wizienia, o cierpieniach i osabionymwzroJ<u wskutek wilgoci kani, l^tóra „oddzielia od

yjcycli, niepozbawionego ycia".

Niebezpieczny waciciel „listy spiskowców" wy-

puszczczony zosta po dwócli latacli tego carcere ciuro,

ale uwolniono go z dobrodziejstwem zabójczej urzdo-wej formullvi „dla bralvii dowodów". Znaczyo to pod

ówczesnym ojcowskim rzdem, e taki „wyzwoleniec

polityczny" nie mia prawa wstpu do adnej szlvoly

ani do adnego urzdu. W dwudziestym wic rolvu y-cia znalaz si Szajnocha loez przyszoci; ujrza siw niemonoci rozpoczcia jakiegokolwiek zaw^odu, a bybiednym i zrujnowanym na zdrowiu, i mia star matkbez rodla)w do ycia. Pracowa jednalv jak móg, byle

wyywi matlc i siebie ; dawa lekcye, by korelatorem

w drukarni, redagowa przytem dziennik mód, a równo-

czenie przygotowywa ju przysze dziea... Od wyjciaz wizienia musia ten „wyzwoleniec polityczny" walczyo chleb powszedni przez cae wier wiel<:u — grande

mortalis vitae spatium^). Dodajmy do tego fizyczne

cierpienia, wyniesione „z pleni lociu", które nie sfolgo-

w^ay wcale przez cae ycie. Wyrazi to, w poufnymraz licie piszc : „Czy cierpiae dedy na b()l zbów ?

Otó taki ból spaceruje po calem mojem ciele; doznajgo w ramionach, nogach, bokach i we wszystkich ko-

ciach". W takici to okolicznociach, w cliorobach

') Dziel Szajnochy byy zakazane pod rzdem rosyjskim, wicwskutek maego zbytu honoraryum autorskie byo niskie. Za liistory

Bolesawa Chr. (arcydzieo) otrzyma zr. 50, a by jednak zadowolony.

Ostatnie lata mia swobodniejsze materyalnie, bo lir. Goluchowski

jako namiestnik zagodzi pitno „wyzwolenia" i da mu miejsce przy

bibliotece Ossoliskich; paca bya skromna, ale takie te byy wy-

magania historyka.

16

i niedostatku „zmiadona" przez P. Kriega gowa za-

peniaa si najgbsz, a obszern wiedz, wydajcdziea pielone i trwae; w tal^icli okolicznociacli czo-wiel^, pozbawiony wszelkiego spoecznego stanowiska,sta si wybitnym historykiem w spóczesnej Polsce,

jej Augustynem Thierry'm. Nic w istocie nie moe le-

piej uprzytomni sawy francuskiego dziejopisarza, nadsposób, w jaki Szajnocha umia odtwarza przeszedzieje, powoywa do ycia zacofane i zatarte epokii wykorzysta z kronik lada sowo lub slo'omny doku-ment, by nada opisowi w oczy bijcy koloryt. xVle

i z innej jeszcze, niestety, strony historyk Piastów i Ja-

giellonów przypomina tamtego z Zachodu... Ze, wy-niesione z wizienia, chroniczny ból „spacerujcy" pocaem ciele, przeniós si do oczów i zasania je po-

woln ciemnot; tak jak Thierry, spdzi Szajnochaostatnie swe lata w zupenej lepocie, a obydwa jedna-

kowo odkrywali ciemne zasony przeszoci, cho jujasno dnia nie istniaa dla nicli. Moda maonka,odw^ana i zadziwiajca powiceniem , staa mu sianioem opiekuczym i „muz" jego. Prze\\idujc nie-

uniknione nieszczcie, pracowaa bez wytchnienia, bysi zapozna z jzykami Ivlasyków, Sowian, z paleo-

grafi ; by módz mowi czyta, robi wycigi i poma-ga w notach oraz poszukiwaniacli. Ostatnie i moenajznaczniejsze dzieo Szajnochy („Dwa lata dziejów

naszych") pow^stao przy takiem rozrzewniajcem wspó-pracownictwie, w którem rozum i wiedza czowiekaposugiway si oczami i rk kobiety *).

Habent sua fatal a raczej wicej po chrzecijaskupowiedzmy z hezlmiennym poet : „Bóg chcia i sprawi,

e tensam ducii cywilizacyi, który na jednym kocu

') Wielce take w owych czasach pomocnym bywa naszemu

historykowi Bernard Kalicki. (Przypisek tmuacza).

17

Europy oblók si w ca wietno sawy, w powo-

dzenie i dobrobyt ; e ten dncli musia na drugim prze-

ciodzi przez wszystkie próby powicenia , witociofiar i niezacliwlanego zapau mczestwa!" Historyk

nasz nie zazna ani sawy, ani powodzenia, ani dobro-

bytu i pozosta nieznanym poza granicami swego kraju.

Susznem jest wspomnie o nim na czele stu-

dyum, którego natchnienie powstaje z najpil^niejszego

i najcenniejszego dziea jego O- Unia Polski z Litwpozostaje drog pamitk dla wszystkicli w narodzie,

yjcym ju tylko pamitkami, a Szajnoclia powicijej pikne, czterotomowe dzieo.

Ugoda zawarta w Horodle i ratyfikowana w^ Lu-blinie, zajmuje wybitne miejsce w historyi caej poowyEuropy, bo w liistoryi wiata sowiasldego

;przetrwaa

pi wieków i trwa zawsze yjca w sercacli caegonarodu, w wierze „pogrobowych generacyi, zrodzonych

z zamordowanej matki". Z tego wic ju tytuu zasu-

guje na blisze rozpoznanie. W czasacli nadto, w Idó-

rych fatalna maksyma compelle intrare zdaje si prze-

chodzi z Kocioa do pastwa, w Ivtorycli gwaty,podstp i szaclirajstwa wysilaj si na tworzenie zje-

dnocze kamliwycli, a daj Boe znila)mych, dobrze jest

w takich czasacli uprzytomni, jak powstaa i utrwalia

si dobrowolna i wolna unia dwóch narodów, unia pa-

mitna i wzmocniona krwi, rozlew^an w tym wiekuod Warszawy do Wilna, pocztkiem swoim sigajcawiek()w rednich, owej epold barbarzystwa, zwanej —wiekiem czternastym.

') Mowa o 4-tomo\vem dziele Szajnochy „Jachviga i Jagieo".

Klaczko, linia l'olski z LitwQ.

ROZDZIA PIERWSZY

Ostatni poganie w Europie.

wiat XIV' wieku. — Ostatnie krace odlegego Zachodu. — Kraj bez

soca. — Saraceni Pónocy. — Obyczaje, religia i cywilizacya Litwi-

nów. — Dwaj synowie Gedymina. — Polityczne zamiary Olgierda. —ycie rycerskie Kiejstuta. — Wstpienie na tron Jagiey.

Maym si wydaje by wiat cay w X1Y wielvii;

jest on uamkiem Iculi ziemskiej, i mówic sowy Pa-

scala „sJvroceniem panety". O caej jednej pókuli nikt

nie wie nawet, e jest; Az\a ukrywa si we m «'le ba-

ni i trwogi, Afryka ukazuje zaledwie swoje wybrzeanad morzem ródziemnem, a nawet o samej Europie

chrzecijaskiej i cywilizowanej wiedz tyle, e si roz-

ciga od Atlantyku do Wisy. O Polsce wyraa si Pa-

])ie Innocenty VI., e kraj ten jest ostatnim kracemnajodleglejszego Zachodu ~ in finibus christianitatis, in

frontario infidellum. Poza tem królestwem i jego rzekWis znano tylko nieokrelone okolice, do których

nie doszo wiato Ewangelii, a prawie nie dochodziowiato dzienne, podobnie jak pod biegunem pónocnym.Dugosz pisze, e „na Litwie trwa zima dziesi mie-

sicy, a przez ten czas soce wieci tam nisko i tylko

godzin kilka; natomiast nie zachodzi wcale przez dwamiesice, ])()dczas kt<)rych nie daje zapanowa zmrokomnocy". Bo te ludzie nie uczynili nic, by zmieni ten

o*

20

ostry klimat, a ziemia pozostawaa tak, jak wyszapierwszego dnia z rlv Stwórcy — ziemi nieurodzajn

,

niegocinn, pokryt stepami, ywicielami stad Ico-

sl^icli, jeziorami i olbrzymimi lasami". Podrónik fran-

cuski XV. wieku, G. de Lannoy, porównywa jeziora

litewslvie do „prawdziwyci mórz". Lasó\t za nie pró-

buj opisywa spóczeni, nie porywajc si na w^yra-

ne oznaczenie icli obszarów i wspaniaej grozy; byyto dziewicze, nienaruszone lasy; talde, z jaldmi mieli

si póniej zapozna towarzysze Kolumba na drugiej

pólculi. Litwa naszycli czasów posiada jeszcze w oko-

licach Grodna jakby obraz minionej przeszoci w sa-

wnych lasach Biaowiezlcicli, o którycli mówi legenda,

e „s niezgbione jak ocean", a wporód których

mieci si, poza mg nieprzeniknion, szczególniej-

szy i tajemniczy Eden,prawdziwka wallialla królestwa

zwierzcego . .

.

W niej s zoone wszystkich drzew i zió nasiona,

Z litórycli si rozrastaj na wiat ici pemiona;

W niej, isik w arce Noego, z wszelliicli zwierzt rodu

Jedna przynajmniej para cliowa si dla podu.

W samym rodlcu (jak syclia) maj swoje dwory:

Dawny tur, ubr i niedwied, puszcz imperatory;

Ol^oo nicli na drzewacli gniedzi si ry bystry

1 aroczny rosomalc, jalv czujne ministry;

Dalej za, jalv podwadni, szlacietni wasale.

Mieszkaj dziki, wilki i osie -rogale;

Nad gowami sokoy i orowie dzicy.

yjcy z paskicli stoów, dworscy zausznicy.

Te pary zwierzt gówne i patryarcialne,

Ukryte w jdrze puszczy, wiatu niewidzialne

Dzieci swe l dla osad za granic lasu,

A sami we stolicy uywaj wczasu:

Nie gin nigdy broni sieczn ani paln,Lecz starzy umieraj mierci naturaln.

Maj te i swój cmentarz, kdy blizcy mierci.

Ptaki skadaj pióra, czworonogi sierci.

Niedwied, gdy, zjadszy zby, strawy nie przeuwa,

Jele zgi-zybiay, gdy ju ledwie nogi suwa,

Zajc sdziwy, gdy mu ju kreAv w yach krzepnie.

Kruk, gdy ju posiwdeje, sokó, gdy olepnie,

Orze, g<ly mu dziób stary tak si w kabk skrzywi.

e zamknity na wieki ju garda nie ywi,

Id na cmentarz; nawet mniejszy zwierz, raniony

Lub cliory, biey umrze w swe ojczyste strony.

Na tych to stepach, wród jezior i las()\v, obozo-

wa hid, dajcy si porówna z odwiecznemi pokole-

niami, a podobiestwo obrazu uzupeniay stada ba-

woów i ubr<)w, dzilvo fcain Icrcycli. Osiedleni od

dawien dawna nad bi"zegami Niemna i Wilii dzicy

czciciele boka Perkuna, zw ani przez redniowiecznych

pisarzy „Saracenami" (Sarraceni clictl Lithuani), wie-

dli w XIV. jeszcze wieku ywot koczujcych pasterzy.

Rzadko gdzie poruszajc wysch ziemi drew^nian

soch — bo z zabobonnym wstrtem odrzucali elazo —yli polowaniem i ryboóstwem, a obfite zbiory mioduktórym si upijali, znaczne czyniy midzy nimi spu-

stoszenie, takiesame, jakie powodowa napój „ognista

woda" w plemionach Dakota. Litewska „numa" przypo-

mina take „wigwam" dzikich mieszkaców z nad je-

ziora Huron , a ten rodzaj drewnianego namiotu su-

y pasterzom za schronienie dla byda i rodziny. Tampojaw^ia si niewiasta-ona jako pokorna suga: poni-

ona wieloestwem, jest uleg niewolnic ma, który

zabijajc dzieci, sprzedaje j albo zmusza do najci-szych prac i towarzyszenia w w \ prawach. Wojna byaobok owów najczstszem zatrudnieniem mieszlcacównumy; zbiegali si na rozkaz ksicia, ogaszany przez

„cywunów" (starostów), zbrojni w uki, z zapasami za-

trutych strza, odziani w baranice obrócone wen w góri — za przykadem Tatarów — zaopatrzeni w bukakinapenione kobylem mlekiem; take tak jak Tatarzy,

])rzepywali rzeki, trzymajc si ogonów swych koni.

22

Nie byli jednak ani Tatarami ani czerwonoskórymi,owi przodkowie Kociuszki i Mickiewicza; naleeli doszlachetnej rasy aryjskiej, a ich mowa, uywana dzijeszcze przez ubogi lud nad Niemnem i Wili, poczy-tan zostaa przez porównawcz filologi jako wicejzbliona do pierwotnego sanskrytu ni dyalekt gocki,

celtycki, i wicej ni jzyk Homera i Eschylosa. Pobo-ni pisarze wieków rednich potpiali „szkaradne prze-

sdy" i ubolewali bardzo nad ich rozpowszechnieniemu „Saracenów pónocy". W tej czci dla siy i zjawisknatury rozpozna mona to poj religijnych u roz-

maitych ludów aryjskich, równie jak w tym bujnympanteizmie, przypisujcym geniusz i bóstwo — wioniei zimie, owom i numie, lnom i konopiom, kwiatomi pszczoom. Niektórzy historycy zbliali take po-

równawczo -indyjskie „trimurti" do trzech gównychbóstw litewskich (Perkanos, Poti^impos, Poklus), które

w samej rzeczy uosabiaj te same podstawy co trój-

bóstwo Wisznu, Brama i Siva, to jest: twórczo, za-

chowawczo i zniszczenie. Nie naley przywizywaznaczenia do tego porównania, gdy „trinmrti" jest

pojciem wycznie braminów, powstaem o wiele pó-

niej ni rozproszenie Aryów. „Ignis" jednak hymnówwitych ksig indyjskich objawia si bezsprzecznie

w „Zniczu", któremu Litwini stawiali otarze na Ica-

dem miejscu, tak na g()racli jak w lasach i wity-niach, nie gaszc przed nim wiate i utrzymujc strawestalei, „czystych dziewic powiconych paniestwu".Potna organizacya kapaska odpowiadaa syste-

mowi religijnemu, ubóstwiajcemu wszystkie zjawiska

i obejmujcemu wszelkie drobnostlci ycia. Wielldemukapanowi (Kriwe-Kriwejto) podlegay liczne hierarchie

kapanów rónych zaj i stopni, a ostatni byli bardo-

wie, których powoanie i nauka czyy w sobie zaró-

wno wito, jalv i rzeczy wdeckie. Nie obya si te

23

adna uroczysto rodzinna ani wesoe zebranie bez

obecnoci „Wajdeloty^.. sawicego chwa przodiów

i gone czyny z minionycli czasów. W „Waenrodzie^^

wprowadza Micldewicz pomidzy ucztujcycli rycerzy

teutoskicli w JNIalborgu ciemnego wajdelot, rozwese-

lajcego towarzystwo dziwnym, clirapliwym piewem.Jeden czowieli: go tylko rozumie w tem zebraniu, ale

te przez niego jedynie pragnie by piewak zrozu-

mianym, jest nim bowiem sam Wielki Mistrz, znany

bardowi, bo on go wychowa, bo wie, jak nikt w za-

konie o jego pochodzeniu litewskiem, i on wita w nimmciciela ucinionej ojczyzny; nie przestaje wic pie-

wa, chocia go rycerze wymiewaj, a figlarni pa-

ziowie wtóruj mu wistem na dziurawych orzechach.

Scena ta jest wzruszajc, a tematu do niej dostarczya

(')wczesna opowie jednego z kronikarzy zakonu ' „Wi-zie litewski, kapan, przyszed piewa na uczt , a so-

wa jego pieni mówiy o naszym wielkim mistrzu; nie

rozumieli go jednak suchacze i obdarzyli czar penpodziurawionycli orzechów". .

.

Blisze poznanie i gbsza nauka obyczajów tych

czcicieli Perkuna, ich zadziwiajcych zalet i cnót, kaeim przyzna stopie cywilizacyi, jakiego nie wskazuje

miano „synów Baala", którem ich obdarzali w^spó-

czeni chrzecijanie. Stwierdzi nadto trzeba, e Li-

twini, jakich znamy z XIV. wieku, staj si nieraz

trwonie fantastyczni. Owi towarzysze Olgierda i Kiej-

stuta , dzicy a waleczni , fanatyczni i pobaliwi , ko-

czujcy pasterze zakadajcy miasta, mieszkacy dzi-

kiej numy, a wtajemniczeni w subtelnoci Zachodu,

stawali si w danych chwilach bardzo niepokojcymi.Obawia si naleao, czy si niema do czynienia z ja-

kim indyjskim Chactasem z AtalP), z tym nieocenio-

') Romans Cliateaubrianda.

24

nym Chactasem — który liczy lata po opadaniu lici,

ywi si szynlvarai niedwiedzi, a zna tra2:edye Rasynai mowy Bossueta. Na szczcie, lepiej ni z urojonych

utworów poetycznych, znamy towarzyszów Olgierda

z wiarogodnych opisów wiadków ich czynów, a co wi-cej, przez ich nieprzyjació. Trudno nie uzna usposo-

bienia, pobaliwoci i tolerancyi wielkich ksit li-

tewskich, którzy pozostajc przywizanymi do wiary

narodu, i surowo karcc franciszkaskich misyonarzy,

pozwalali maonkom swoim, ksiniczkom sowia-skim, wielbi Krzy sw. pu])licznie i obchodzi uroczy-

stoci chrzecijaskie w zamkach Trolv i Wilna. „Za-

staem w kaplicy zamkowej, opowiada jeden z kroni-

karzy, uroczyste naboestwo, w którem uczestniczyy,

])rzesu\vajc si jalv lekkie cienie, wszystlcie panie dwo-ru". Owe zamki, dwory i wietnoci wileskie oraz

trockie, opisane przez historyków tych czasów, znamio-

noway wyszy ju rozwój i wy^sztacenie. Nie by teju dzikiem* pol^oleniem naród wysyajcy poselstwa do

mocarstw zagTanicznych i zawierajcy handlowe tra-

ktaty z Angli; nie mona take odmówi geniuszu

narodowi, Jitóry otoczony gronymi wrogami, potrafi

oprze si rycerzom teutoskim, odeprze Tatannv,

wdziera si w granice Polski i posun poudnioweswoje zdobycze poza Kij(nv. Rzecby te mona, e Opa-

trzno chciaa uczci pogastwo litewskie w cliwili jego

upadku, dajc mu jako ostatnich przedstawicieli, dwóchsynów Gedymina: Olgierda i Kiejstuta, tyle wsawio-nych w historyi p()nocnej Europy, tak cile ze sobzczonych w mioci Ojczyzny, a znamionujcych —przy przeciwiestwie charakterów — harmonijn i przy-

kadn jedno. „Trudno o pikniejsze wiadectwo dla

dwóch wielkich serc tych pogan — mówd spóczesny

nam niemiecki historyk (Jakób Caro), — jak jedno-

mylne pochway oddawane im przez zapamitaycli

25

wrogów". Zorzeczc wielkiemu ksiciu Olgierdowi jako

zaborcy ich ziemi, nie wstrzymuj si kronika]*ze rosyj-

scy od skadania liodu „cnotom" tego „maomównegoksicia". Jeden za z posów zal^onu teutonów pisa

o nim : „Jest to czowiev redniego wzrostu , cigejtwarzy, o Wysokiem czole, blond ju siwiejcej ])rodzie;

brwi najeone agodz pene sodyczy niebieslvie oczy.

Gos ma nadzwyczaj j)rzyjemny, konno jedzi wybornie,

lecz idc ntyka na nog i dlatego opiera si na lasce

lub na ramieniu giermlca. Jzylc nasz rozumie i umiabysi nim posugiwa, lecz uywa zawsze tómacza lulj

rozmawia na migi". Gdy raz przybyli posowie |>ewnego

ksicia sowiaskiego z wypowiedzeniem wojny na na-

stpn jesie „po rumianej wionie i spokojnem lecie",

odrzek im Olgierd, zapalajc Impk krzesiwem: „Panwasz — jak widzicie — znajdzie na Litwie ogie , bysi ogrza w cliodnej jesieni, ja jednak przed ru-

nnan wiosn odwiedz go na Wielkanoc i stuczemywicone jajo". Po jednej z krwawycli potyczek z Mo-slvalami, gdy miano go za zgnbionego, a w wityniachwznoszono dzikczynne mody za rzelvome zwycistwo,

zjawi si Olgierd niespodziewanie na wzgih'zacli Mo-slcwy i tylko na prob ksicia Dymitra nie wszeddo miasta, lecz spiwszy ostrog ivonia, podiecha pod

bram, a amic na niej swoj Ivopie, zawoa: „KsiDymitrze Iwanowiczu, pamitaj e litewska kopia ude-

rzya o bramy Moskwy!" Takie ol3Jawy dobrego luimoru

zdobiy praktyczny i powany umys Olgierda. Spra-

wiedliwy ojroca religii narodowej , zawizywa sto-

sunlii polityczno handlowe z pastwami chrzecija-skiemi, z Niemcami i z Angli, a geniusz jego wylji-

tnie si odsania w wojennem wywiczeniu poddanycli

i utrzymaniu w nicli tego ducha. ^Iodszemu bratu

Kiejstutowi pozostawia trosk niepokojenia Mazowszai obron granic od napadów teutoskich, sam za wy-

26

ta wzrok i siy na Wschód i Poudnie. Bdc jupanem Kijowa, Smoleska i Tweru, pragnie zdobyKrym, bo opanowujc morze Czarne, chce otworzydro<^ zbytu dla ziem swoich. Polska i Litwa srodze

pokutuj za bd olbrzymi i nieobliczalny, jaki pope-nili Jagiellonowie i Wazowie przez zaniedbanie tej

myli i nieotworzenie tej drogi, jak wskaza „mao-mówny" a wielki ksi! Jalc Olgierd „mdroci" po-

gaskiej Litwy, tale by Kiejstut jej poezy i legendo-

wym, drogim wyobrani ludowej bohaterem, zarównoopiewanym przez „dainosy" (pieni ludowe litewskie),

jale chwalonym przez kroniki wrogów.Dziwny to obraz dla clirzecijaskiej Europy! —

Wiek XIY. zaznacza ju upadek ducha rycerskiego i ro-

mantycznego, kt()ry go dugo oywia, prowadzi i gubi.

Ostatnia godzina krucyat ju wybia, a jeeli w roku

1321. jeszcze, wenecyanin Sanuto ogasza „tajemnice"

wiernym Krzyowi (secreta fiideliuin crucis) i wsl<:a-

zuje rodki do zdobycia grobu Clirystusa, s to jutylko tajemnice ekonojnii politycznej, to szace han-

dlowo -wojenne przeciw Egiptowi! Wiek XIV. przy-

nosi ju pocztld prawodawstwa i zarzdu skarbowego;

zewszd podnosz si skargi na zepsucie i na zanilc

tych cnót, jakie wieczyy skronie takiego Godfryda

i Ryszarda Lwie Serce. „Ginie honor a wstyd si zwi-ksza" mówi Piotr Suchenwirt, ulubiony poeta Wilhel-

ma austryacleiego, (synny minnesenger, który odegrama rol w porace swego pana w Krakowie); przy-

zwoito i slvromno nikn, zdrada znajduje licznych

zwolenników, prawda milczy, dobroczynno i wiernonie istniej , sprawiedliwo rozbita, rycerstwo uprawia

lichw psujc ydowskie rzemioso, a przyja nie wy-

trzymuje adnej próby... W takicli to czasach wie-

ku XIV. y wród dziewiczych lasów pod „niebem

bez soca" czciciel Perkuna, „dzieclvO Baala", a by

'li

uosobieniem skoDCzonei>:o — z wyjtkiem wiary —chrzecijaskiego rycerza, przejty „mioci dla ludzi,

zapaem wojennym i uczuciami lionoru". Teg'oczesny

romantyk mógby zaledwie wymarzy podobn awan-

tur miosn, przez jak on przeszed; porwa bowiemod otarzy Znicza kapank Birut westalk, i zalubi

j, a szacunek i przywizanie jakimi j otoczy, roz-

broiy zo ludu za zniewaenie bóstwa. Kiejstut ko-

cha si w walkach, dla nich samych, dla wrae ja-

Idch dostarczay, dla przymiotów, jakie odsaniay. Nie-

jednolcrotnie by wzity w niewol wskutek unosz-cego zapau, który go wpdza w najniebezpieczniejszy

wir bitwy, ale i tylekrotnie bywa uwalniany, bo umiapozyskiwa stróów i dozorców wizie. W jednej z ta-

kich przygód, po omiu miesicach niewoli teutoskiej,

zdoa pewnego dnia umkn w sukni zakonu (sawnypaszcz biay z czarnym krzyem) na koniu samegowielkiego mistrza; zaraz od granicy odesa rumakawraz z przeprosinami. Kroniki mnichów niemieckich

pene s opisów wietnych czynów Olgierdowego brata,

„ksicia z Trok". Takie suche i trzewe pióro opisuje

naprzykad zdobycie Johannisburga. Zaskoczeni napa-

dem nocnym, poddali si rycerze zamieszkujcy zamek;

przyodziani w paszcze swoje, zebrani byli na maempodwórzu, sabo owieconem pochodniami. Zwyciscyw baranicach, z ukami w rku, i kapani Zniczu,

kriwe - kriwejty, podnosili zowrogo gosy, domagajcsi ofiar krwi dla swych bogów tylokrotnie zniewao-nych. Na to odezwa si nieszczsny wódz, l^omtur

Otlion, starzec biaobrody o drewnianej nodze: „SynuGedymina, ja gotów jestem na mier, lecz daruj >'cie

moim towarzyszom!" Syn Gedymina wzi go za rki odrzek: „Wybierz sobie czterech najmilszych i wy-jed swobodnie z miasta; co do reszty przyrzekam, eaden nie zginie". Tak wróg, jak przyjaciel, wiedzieli

28

e witem jest sowo Kiejstuta, e on nad odwagwyej ceni tyllvo lionor. „Kiejstut — mówi liistoryk

zalvonii - ])rzedewszystlviem coclia prawd i saw;wielelcro postanowi przeciw nam wypraw, zawsze

uprzedza o tern mistrza". Wyznajemy tutaj, e wielld

liistory^ tycli walv, autor dziea „Jadwiga i Jagieo",Karol Szajnoclia, nie zupenie podziela co do Olgier-

dowego brata ten podziw, z jal^im si o nim wyraaliwspóczeni: gani w nim zmys mao polityczny, za-

rzuca oddanie si zupene przygodom i zdobyczom^

a znajduje go zanadto modym i lekkim. Jeli nawetprzyznamy, e gow mia tal^, to serce byo proste,

dusza szlaclietna. Natura gorca a pikna, ls:t()rej nie

brako „skoczonoci", l30 po yciu bobaterskiem miamier tragiczn i wzruszajc. Dziwi wic nieco moe,e polslci liistoryk, poeta, móg si olvazac talc surowymdla trocldego ksicia, który by przecie Saladynem„Saracenów pónocy". „By on — mówd Szajnocha —arliwym obroc upadajcej religii, owej religii ry-

cerstwa, niegdy potnej, lecz ju przy nim sabnceji przeznaczonej na zagad". Na to zgoda; ale kadewyznanie, kada wiara, taJv jak kady wielld ruch po-

j, miay swoici z\viastimów^ i s\voicli spónionycli juwyobrazicieli, a jedni nie byli mniej poszanowania go-

dni, jak drudzy. Przyznaby nam niewtpliwie polski

liisto]-yk, e naród nasz, który on ukocha, bywa talvze

poniekd Kiejstutem swego wieku, sp(')nionym obrocwiellviego, upadajcego wyznania, to jest wyznania su-

sznej sprawy, mioci i powicenia ! Wybaczmy przeto

dziecliu lasów dziewiczycli, e w epoce niezbyt odda-

lonej od m()w jak Godfred i Lwie Serce, wierzy

w honor, dziaajcy cuda sv wielbach wiary, tak jali

póniej, gdy wiara staa si tyllvo przesdem, zasugi-

wa si on jeszcze ludzkiej godnoci i szlachetnoci.

29

Prawd jest i wybornie to stwierdza autor „Ja-

dwigi i Jagiey", e ani dnch rycerslvi Kiejstuta, ani

roznni polityczny Olgierda, nie mogy w XIV wiekn

zabezpieczy pastwa Gedyniina od nieodzownego i bli-

slviego npadlvn ; dalsze istnienie tego knUestwa stawaosi coraz jardziej zawisem od w^zmacniania si Ivra-

jów ociemiych. Ze wszeci stron cieniani przez Pola-

lvów, przez rycerzy teutoskicli,przez Rosyan i Tata-

rów, „z Tiapronym ukiem len czterem Ivrancom wia-ta" liczebnie sabi Litwini, musieli przecznwa bliski

swój koniec, pomimo nadzwyczajnego powodzenia, jakie

zawdziczali swym roztropnym i despotycznym ksi-tom. Ju ch emigracyi, szukania nowej ojczyzny

i ziemi mniej obleganej, zajmowaa imiysy mieszka-ców mmiy w cliwiach Ivrytycznych , a odnoszone je-

szcze zwycistwa byway ju tylko wynilciem gorczko-

wych czynów, jakie znamionuj upart walk pi'zeciw

niepodobiestwom. Ze wewntrzne byo ju jednali

wiksze od zewntrznego, a wietny wygld Litwy

w XIV wiekn, cnoty i rycersko Olgierda oraz Kiej-

stuta, nie powinny udzi co do stanu moralnego kraju,

CO' do opakanego pooenia wewntrznego^ Stan ft;eiï\^

opiera si na wieloestwie i niewolnictwie, na tVcli

dwóch plagach kadego pogaskiego spoeczestwa.Zbytecznie mówi o wieloestwie, bo jego zgubne sku-

ski s znane ; ale „zorganizowane niewolnictwo", jakie

istniao w pastwie^edymina, to najsmutniejszy obraz

ponienia czowieka, jj^iewolnikiem stawa si nietylko

niej urodzonj^T^^ëniec wojenny, ale take czowiekwolny wskutek wyroku ksicia; dalej l^ady ide pa-ccy podatków lub dugów, albo sprzedajcy si z biedy

dnigiemu. Waciciel niewolników, bojowiiik, bojar,

by sam idewolnikiem ksicia i nie móg bez jego ze-

zwolenia ani postanawia o losie dzieci, ani te sprze-

dawa lub zastawia jakiejkolwiek czci swego mie-

30

Ilia; nie móg take testamentarnie niem rozporzdza.Zona, któr sobie kupi, dzieci, nad Ivtoremi mia prawoycia i mierci, byy jego wasnoci i „jego rzecz",

móg je sprzeda liil) odda za dugi, on sam jednals:

podlega wadzy wieli^iego lisicia. Okropny obraz tego

despotyzmu krei nam jeden ze spóczesnycli , Eneasz

Sywiusz, póniejszy papie Pius II. Przedstawia on

litewslviego ksicia (jednego z lepszycli), liarcujcego

na Iconiu z napronym ukiem w relvu i wypuszcza-

jcego ostre strzay w l^adego, Idóry na gniew jego

zasuy, carnifex sanguinariusl Niejednolo-otnie rozle-

wali ksita krew dla zabawy wasnej, a czsto za-

szywano „winowajc" w skór zwierzc i rzucano nie-

dwiedziom, umylnie hodowanym do tych okrutnych

egzekucyj. Towarzyszcy wielkiemu ksiciu Witoldowi

na Litw Polacy, b)^! wiadkami jednej z takich scen:

Dwóch skazanyci na powieszenie miao na sobie sa-

mych wyrok wykona ; idc na mier, upominali simówic „Spieszmy, knia niecierpliwi si!" O- Synowie\\'olnego kraju smutnego doznali uczucia wobec takiego

znikczemnienia. Inni, we dwa wieki potem, byli wiad-kami podobnych okruciestw w Moslcwie : widzieli wbi-

tego na pal z rozkazu Iwana Gronego i syszeli, jak

ten nieszczliwy wród mczarni konania woa „Boechro cara!" Niewola wydaje wszdzie jednakowo za-

trute owoce, tak w Rzymie cezarów, jak w lasach

dziewiczych, zapenionycli ubrami ; naw et ci, co pra-

wi o moralnoci niezalenej, nie clic widzie, jakiej

nikczemnoci zdoln jest dusza ludzka. Dla Litwy XIVwieku by jeden tylko rodek, który j móg podnie,a w spodlonych niewol mieszkacach obudzi uczucia

godnoci i w^olnoci, a tym jedynym rodkiem bya

') Pisarze polscy XVI i XVII wieka zaprzeczaj stanowczo

tym szczegóom podanym przez Eneasza Sylwiusza.

31

r^wang'elia i cywilizacva chrzecijaska, przedzierajce

si ju, aczkolwiek ])()\voli, do tego „kraju bez soca".

Franciszkanie rzucali tam ziarna, okupujc nieraz za-

siew krwaweni mczestwem, a ksiniczki sowiaskie

coraz czciej w kaplicacli Trolc i Wilna wznosiy ta-

jemnie serca do Boga ulvrzyzowanego. Sami zreszt

Icsita, wadzcy Litwy, rozumnie ]n'zewidywali, e ici

Ivraj nie uniknie przyjcia nowej wiary — wszalv tylko:

Niemen rozdziela LitNvinow od ^vrogow:

Po jednej stronie byszcz wity szczyty.

1 szumi lasy, pomieszkania bogów:

Po di'ugiej stronie, na pagórku wbity

Krzy, godo Niemców, czoo l^ryje w niebie,

Grotne ku Litwie wyciga ramiona,

Jak gdyby wszystkie ziemie Palemona

^_^ Clicial z góry obj i garn pod siebie.

(^ Ju w poowie poprzedniego wie^u pi-agn wielki

ksi Mindowe przej na cirzecijastwo i od owej

cliwili nawr()cenie dzieci Perlvuna mogo byo doj do

skutku, gdyby nie aroczno zakonu Teutonów. Nie-

jeden z póniejszycli ksit myla tak jalv Mindowe,

sam Olgierd ywi podobne zamiary, a obydwaj sy-

nowie Gedymina l3yli zaiste godni przedsiwzi tak

wielkie i zbawienne dzieo, jak rozpoczcie nowej ery

i otworzenie ksigi Nowego Testamentu! „Cz\' wielu

Ijyo - zapytuje liistoryk Caro — pomidzy lvsi-tami i ju oclirzczonymi, z duszami wicej cirzecija-skiemi, jak ci dwaj?" Pivn byaby posta Icsicia

z Trol^, gdyby do szlacbetnycli „szalestw" swego y-cia doda by „szalestwo lo*zya". Zdolen Ijy umi-

owa prawd Ewangelii ten Kiejstut, który po nad

wszystko „Ivoclial prawd i saw" ; zasugiwa na przy-

danie do swego imienia sawy niewygasej pierwszego

ksicia nawróconej Tjitwy. Tego nie mia osign;wieniec ten nie olcry jego gowy, a dosta si mniej

32

godnemu. Trafn jest, równie jak i gbok, bolesna

nanka, zawarta w niemiertelnej epopei Homera, przed-

stawiajcej dwóch bohaterów: jednego piknego, szla-

chetnego i wspaniaomylnego, Ictóry ginie wslvutek

podstpnego zamaclm, zdaa od swoicli ; drngiego zacliytrego, przebiegego i olanitnego, a ten opanowujeIlion, by njrze Itak! Niejedna niestety epol^a ndzko-ci i niejeden zwrot w liistoryi miay swego Aclllesai Ulissesa, swego Aureliusza i Konstantyna, w. Lu-dwika i Ludwil^a XI; ta^ samo aureola chrzecija-slca, kt()r Kiejstut swojej nie ozdobi gowy, zalaysa]jo nim nad czoem Jagiey.

Olgierd umar w rol'i:u 1381 i kronild opisay szcze-

góowo jego pogrzeb, ostatni pogrzeb pogaski wiel-

kiego ksicia Litwy. Zwoki rycerza, zoone na olbrzy-

mim stosie, odziane byy w „l<:aftan" zasypany peramii dyamentami, przepasany zotym pasem i olcryty piir-

])urowym paszczem; naokoo uoono wielvsza czskarb()w lisicia, zbroje, trofea myliwskie, a nawet so-

Ivoly. Kapani (ivriwe-lviiwejte) grali na trbach i fle-

tach, piewali hymny, a polawszy stos mleldem i mio-

dem zapalili go; wszystko razem, równie jalc ulubiony

ko ls:sicia, zgino w pomieniach. Po nim nastpisyn jego, Jagieo, a omdziesicioletni Kiejstut przy-

j zwierzclmictwo 26 -letniego modzieca. „Bd ci

suy, rzelvl, tak wiernie, jav suyem twemu ojcu"^

i sowa dotrzyma. Otacza bratanica opielc, jak wiad-cz Icronikarze, a nie przestawa walczy przeciw Ma-zowszu, Niemcom i iMoslvwie. Wielk wic mnsiaaby bole starca, gdy si dowiedzia, e Jagieo spi-

slvuje przeciw niemu z tentosvimi rycerzami, by muodebra l^sistwo troclcie; s/^îzery cliarakter Kiejstuta

nie m()g uwierzy, by Litwin czy si z wieczystym

wrogiem, by tak niew^lzicznem id^azao si dziecko

Olgierda. Zaprzecza tal^e tym wieciom Witold, syn

33

Biruty, rczc za Jagie, swego przyjaciela od lat

dziecinnycli i wiernego w braterstwie broni. Jednako-

wo coraz jwniejsze dowody zdrady byy talv przy-

gniatajce, i syn Gedyniina pospieszy do AYilna i opa-

nowa wiaroomnego bratanlva. „Bd spolvojny, rzeki

do Witolda, pozostawi Jagielle ziemie Witebsc i K]"e-

wsli: wraz ze skarbami i l^omi, jakie mu si na-

le z dziedzictwa, i talv, jalv je otrzyma Olgierd od

naszego ojca". Nie clicia „ani pland nazwisl<:a, ani

wydala z kraju czonlca wsawionego rodu". Nieroz-

tropn bya ta wspaniaomylno, bo Jagieo wznowispiski tak z Teutonami, jak z lvsitami sowiasldmi,dawniejszymi stronnilvami , i stary lew zosta ujtyw sieci zdrady i zawici. Dug i tragiczn b>da ta osta-

tnia walka z napywajcymi przeciwnikami, a zwaszczaprzeciw „pielvielnej maszynie", armacie, Ivtora po du-giem yciu wojennem widzia Kiejstut po raz pierwszy

i odczu zniszczenie, jakie szerzya w jego szeregacli.

Zgrzybiay starzec cicia nawet opuci kraj, by w innej

ziemi „zoy swe Iloci i bogów swoicli", lecz po namylezebra reszt armii, by uderzy na rodzinne miasto

Troki. Tam zwyciony zosta ostatni obroca poga-stwa litewslviego, nietyle walecznoci ile cliytroci

Jagiey. Opanowawszy te Ivraje, postpi mody ksinadzwyczaj surowo z calem otoczeniem stryja: Witoldmusia sclironi si zagranic; matl^ jego, Birut , da-

wn Ivaplanke a ul^ochan maonc starca, utopiono,

a jej krewni, rcnvnie jakjkvierni sprawie bojarowie, zo-

stali ol^rutnie straceni.^ Kiejstuta zamlcnito w twierdzy

krewskiej , a w kilka tTni póniej znaleziono go udu-szonego. Jagieo nigdy nie zdoa oczyci si z zarzutu

winy w tem morderstwie, tyle na razie pomocnem jego

miaym zamiarom.

Taliiie byy pierwsze kroki pocztld tego niezw >-

kiego czowiel^a, który mia potem, w dzie GrmiwaldiuKlaczko. Unin IN.Uki z r.itw Q

34

zadziwi wiat wyszoci duszy i chrzecijask po-

kor! Zrozumia od tej cliwili miody syu Olgierda po-

oenie kraju swego i powzi myl polityczn, pra-

wdziwie genialn. Przejrza wczenie, e Litwa musiprzesta by pogask, a stajc si chrzecijask —bez poddania Zakonowi teutoskiemu — powinna sioprze o mocarstwo sowiaskie, cywilizowane i wolne.

Skierowa wic czyny ku wykonaniu tej myli i zale-

dwie si umocni na skrwawionym tronie Gedymiiia,

wyprawi posy do Krakowa z prob o rk królowej

Jadwigi, zapewniajc za to przejcie swoich ludów na

wiar katolick i przyczenie caego kraju do Polski.

ROZDZIA DRUGI.

Zakon teutoski i chrzest narodu.

..wite cesarstwo". — Far-est Germanów w wiekach rednich — Nie-

mieckie zamiary co do AYgier, Polski i Litwy. — Zakon teutoski

w Malborgu. — AYielki mistrz Zollner Yon Rotenstein. — Królowa

Jadwiga w zamku na Wawelu. — Ksi Wilhelm austryacki. —Scena przy furcie. — Jagieo w Krakowie. -— Potrójny Sakrament. —

NaANTÓcenie Litwy.

„Niemcy s twardzi i ])odstpni, dowiadczenia zrczni w wyciganin dla siebie korzyci ; item wielce

chciwi, wicej od innych ludzi, i niedotrzymujcy da-

nych przyrzecze ; taki naród gorszy od pogaskichSaracenów". ..

Tak pisa Froissart przy kocu XIV wieku, a nie-

dawny, bolesny przykad niesprawiedliwego rozbioru

starej monarchii duskiej , nie osabi za dni naszych

owego sdu francuskiego kronikarza. Ciekawem byow rzeczy samej „przebudzenie si" nowoczesnych „na-

rodowo - liberalnych" Niemiec. Dobrze to okreli wsa-wiony dokument (cyrkularz z lipca 1848 r. In*. Nesselro-

de'go do swych agentów w Niemczecli), kt()ry mówi:„ . . . pierwsz ich myl byo niesprawiedliwe roz-

szerzanie si, pierwszym okrzykiem: wojna". Stare

Niemcy, takie, jakie zna Froissart, Niemcy lenne i ce-

3*

36

sarskie, nie miay innych myli i nie wydaway innyci

olvrzykow ])rzez cay bieg wielbów rednicli ; od Hen-ryka Ptasznilva a do Malvsymiliana , niezmordowa-

nego w owacli na dzilvie Ivozy, nie przesta\\'ali oni d-y do powszedniego panowania, do idean „witegocesarstwa", dla którego chcieli podbi Welsków, Skan-dynawów i Sowian. Ten zalew germaski mnsia sipowstrzyma i cofn przed pówyspem woskim, gdzie

stawiay przeszl^ody niebotyczne Alpy, potga miast

nadmorskich i moc nieprz\^aznego papiestwa, równie

jak rywalizacya innych narodów. Obron dla siebie

znajdowaa take pónoc skandynawska, tak w po-

oeniu geogralicznem,jak i w trudnym dostpie do

wysp, i w marynarce, a do])iero w naszych czasach udaosi zrcznej dyplomacyi do])r()wadzi do rozpadnicia sitwierdz odwiecznego Danewirku przez - prusk armat !

Innym by los krajinv s o w i a s k i c h ]30zaFAh i Odr !

Tutaj, na rozlegiycli paszczyznach yzuej zieuii, plemi„wielce al^ome" nie znajdowao adnych przeszkód, a-dnych przeciw sobie ani naturalnych, ani sztucznych

rodków obronnych, nie cierao si z opiekucz po-

tg papiestwa ani z rywaliza(i_y mocarstw ; plemi to

spotykao tu tylko ludno pracowit, spokojn, odwanwprawdzie, lecz ocia i pozbawion zmysu polity-

cznego, wic mogo j gnbi bez przestanlcu i litoci.

To te okolice za Elb i Odr stay si wczenie tern

far -est srogicli Germanów, którzy odtd nie przesta*

wali niszczy Sowian. „Wprawni i zrczni w wyci-ganiu korzyci", nie zaniedbywali adnego rodka do

osignicia tego, co dzi Niemcy nazywaj „posanni-

ctwem Opatrznoci", i, jak si energicznie wyrazi jeden

z ici historyków (Sartorius) „nawet ol^ie i wag prze-

robi potrafili na miecze i uczyni z nich narzdzia uci-

sku". Rozpoczli to dzieo niszczenia w imi chrze-

cijaskiej religii, posuwali je dalej w imi „wyszej

37

kultury" a dzi pragn je koczy w imi „nowoczesnej

\volnoci"\-

Przy wstpieniu Jagiey na tron Gedymina, w lvo-

cu XIV wieku, nie byo ju ladu dawnycli i potnycli

kn^lestw sowiaskich nad Elb i Odr, a Czecliy Prze-

mysawa stay si take lennikami niemieclviej dyna-

styi, i Germania — w swojem nieprzezwycionem, gnio-

tcem deniu do wiatowej przewagi — zaczynaa jusilnie napiera ostatnie trzy pastwa, od far- est nieza-

lene, to jest Wgry, Polsk i Litw. Nader ciekawy

dokument, przecliowany z owych czasów, naiwnie lecz

jdrnie okrela wdzieranie si, gwaty i upiee, doko-

nywane przez Teutonów w monarcliii witego Szcze-

]jana. Jest to list „praatów, baronów i magnatów wgier-ski cli, do praatów, panów i szlaclity Korony polskiej",

oddajcy pod sd publiczny owe nieprawoci, znane cae-

mu wiatu. W XII. jeszcze wieku nastpca witegoStefana pisa do potomka Bolesawa Wielkiego nastpu-jce znamienne sowa: „Gdy szaracza niemiecka po-

re winnice wgierskie, rzuci si zaraz na niwy leclii-

clvie", a przepowiednia ta miaa si wla-ótce wypeni.Od owej cliwili wydzierano Polsce jedn bogat pro-

wincy po drugiej, jak: lsk, Pomorze, ziemi Do-brzysk i Micha lowslva. „olcie i waga" Teuton()w

nie byy mniej czynne od mieczów; kupcy ich i kolo-

nici napywali t3^sicami w kraje madziarskie i pol-

skie, a osiedlali si tam i gniedzili ze spokojn za-

wzitoci, jaka ich cechowaa po wsze czasy. Budai Kralvow, stolice tych dwóch pastw, uchodziy juwtenczas za zniemczone w poowie. Zrcznie i oddawnauoona kombincya maeska miaa uwieczy dzieo

i speni yczenia ówczesnej Germania semper augusta.

Z dwócli córek króla Ludwika Andegaweskiego, prze-

znaczonych na wadczynie w Budzie i w Krakowie, star-

sza Marya bya zarczon z margrabi Zygmuntem Lu-

38

ksemburskim , a modsz Jadwig przyobiecano ksi-ciu Wilhelmowi aiistryackiemu. Tak wic dynastyeniemieckie miay otrzyma królestwa Arpada i Piastana wzór Czech, a „wite cesarstwo" posuwao swój„pochód" poza Cis i Wis.

Równie jasne i wietne otwieray si widoki odstrony Niemna. Rycerze teutoscy przygotowywalinad jego brzegami powane zdobycze dla cesarstwa;

czynili to powoli, od lat ju stupidziesiciu , wyzy-skujc przemylnie resztki romantycznych umysóww Europie, którym skrztnie wpajali przekonanie, ito rzeczywiste „krucyaty". Germani zachowali sobie

w tym zaktku „synów Baala" ma ziemi wit,odpowiedni do potrzeb wielvU; atwo si tam moglidosta i gromi „niewiernych" bez wyte a zazwy-czaj z korzyci. Dwukrotnie wród roku, w lutymi w sierpniu, jedzili do Malborga przed witami Ma-tki Boskiej synowie mnych chrzecijaskich rodzin

z wielu krajów, przywoc ofiary i sute dary dla dziel-

nego zakonu; dawali si tam pasowa na rycerzy, czy-

nili kilka wycieczek na spotkanie z „Saracenami pó-nocy" i powracali do domów, opowiadajc dziewicomo kilkudniowych wietnych swych czynach. Czasamijaki ynlnnesaenger towarzyszy taliim wycieczkomi opiewa rymami boliaterstwo swego modego pana;

tak wspomniany ju poeta. Piotr Suchenwirt, uda sina „krucyat" ze swoim panem , Wilhelmem austrya-

ckim, i opisa klsl^ Litwinów, których wielu ksiuprowadzi, „zwizanych jak sfor ogarów"^).

') So filhrt man sie gehunden

Gleich den jagenden Hunden.

Suchenwirt, Werk, strona 12, wyd. Primisser. — Historyk Jakób

Caro musia uzna (tom III. strona 72), e owe sawne „ki-ucyaty''

rycerskie na ziemi litewskiej nie byy w rzeczywistoci niczem innem,

39

Te nadzwyczaj wystawnie urzdzane wycieczld,

rozszerzay saw , suyy zamiarom i napeniay slcrzy-

nie Zalsionu , noszcego ju wtenczas w swem onie

zaród zwycisl^icli Prus dni naszycli! Zapowiada to

Zal^on w samej rzeczy od XIV. wielai przez swój ustrój

wojslvowy, przez geniusz biurola-atyczny, nieznany pod

on czas w Europie, przez sw^oj slcrztn oszczdno,a przedewszystlciem przez polityl^ — woln od zbyte-

cznej sumiennoci i pozbawion wstydu . .

.

Sprowadzony w rolvu 1230 nad granic ^lazowsza

i wyposaony przez ksicia Konrada, mia Zal^on wsl^a-

zany sobie obowizek bronienia Polski od napaduLitwinów i rzucania ziarna chrzecijaskiej religii poza

Niemnem; Teutoni jednak nie omieszkali dziaa wprost

przeciwnie, bo bro polslva obrócili przeciw Polsce,

stajc si zwolna panami ziem nadbatyckici. Przeciw

Litwie wystpowali mniej zaarcie; rzadko j zacze-

czepiali, ostatecznie bez gwatownycli uderze, unikajcjtrzenia, a to w tej cigej obawie, by ucinieni nie

rzucili si w objcia clirzescian — wtenczas bowiemnie miaby Zal^on racyi bytu , straciby napywajcedwukrotnie w roku dary i bogactwa z powodu „Ivru-

cyat" i ponn byaby nadzieja posiadania kiedylegalnie krajów Gedymina. Dlatego te patrzali rycerze

Zakonu bardzo zem okiem na mnicliów Franciszka-skich, krcych midzy czcicielami Perkuna i pono-

szcych tam mczestwo za niesione wiato Ewangelii;

bezustannie icli osl^arali przed Wiell^imi Icsitami.Niechtnie te widzieli zawierane coraz czciej zwizkimaeskie ksit litewskich ze sowiaskiemi Icsini-

czkami, bo one przyzwyczajay dwory w Wilnie i Tro-

kacli do chrzecijasl^icli obrzdków. Nie myleli wre-

jak zabawami i piknemi wiczeniami lowieckiemi (Eine belnstigende

Gewolmheit, eine ausgezeichnete Jagd).

40

szcie o wykonaniu zlece ]3apieskicli , by w poczeniuz ktdrem z ssiednich mocarstw, np. z Polsk, przed-

siwzi stanowcz wypraw i raz zakoczy z „synamiBalia". Wielcy mistrze zakonu gotowi byli zapewniLitwinom stae trwanie pogastwa — tak jak icb nast-pcy, ki'()lowie pruscy —„gwarantowali" Rzeczypospolitej

polskiej jej „sta' wolno" konstytucy anarchiczn—pewny zadatelv powolnej mierci. Wiadomem jest eMindowe, wyznajc przez czas pewien w wieku XIII.

wiar katoliclc, powróci do czci Znicza wskutekzdzierstw Zakonu, a w wieku nastpnym wyrzek raz

wielki Olgierd : ^Rycerze krzya nie nastaj na mojreligi, lecz na moje dobra — pozostan wic w po-

gastwie". Bezustann trwog dla Wielkich mistrzów

bya myl dobrowolnego nawrócenia si Litwinów.

„Byoby to uielk klsk — pisa mistrz Zollner y.

Rotenstein — dla caego wiata clirzecijaslciego i dla

Zakonu, gdy takie nawrócenie nie byoby szczerem

ani staem"./ Za stae poczytywali tylko swe osiedlenie

si w tych pî'owincych, pragnli przeto odosobni Li-

tw , odci jej wszelki dostp ku Zachodowi, by zabie-

ra wygodnie jeden kawa ziemi po drugim, „wyko-

rzeniajc" z nich mieszkacinY, a osadzajc na ich

miejsce niemieckich kolonist()w. Nie postpowa wówczaszakon teutoski inaczej

,jak to czyni dzisiejsze Prusy

z „wielk ide niemieck". W rolni 1866. 10. lipca, pisa

Bismarck do Goltza: „Król przywizuje ma wag do

utworzenia konfederacyi pónocnej , ale dba przede-

loszystkiem o anneksye; wolayby raczej abdykowani powróci bez nabytku ter^ioryalnego". (Znana dzidepesza z Nikolsburga). Wielcy mistrze XIV. wieku

mniej pragnli nawrócenia mieszkaców pónocy ninabywania prowincyi; dreli na myl abd>'kowania

ze swej „missyi" na rzecz Mindowy, tak jak potem

lkali si chrztu Olgierda i Jagiey, a w kadym wy-

41

padkii chcieli sobie zapewni nabytki terytoryalne. Za-

stanawiajc si nad pooeniem istotnie nieznonem,

stworzonem zamiarami Niemców przez tyle wieków ado koca XIV., nie mona, jak tylko wyrazi podziw

dla natchnienia Jagiey ; uzna wyszy instynkt, ls:tóry

kierowa jego wiekopomnym zamiarem, i twierdzi

wolno, e posowie litewscy, przybywajcy „w pur-

pm'owych paszczach" do Krakowa dnia 18. stycznia

1385 roku, piastowali w fadach tych paszczów — po-

kój i równowag wiata. Zamiar Olgierdowego syna

mia zapewni nietylko Litwie dobrodziejstwa religii

chrzecijaskiej i niezalen przyszo, ale mia takezabezpieczy Polskt^ i Wgry przed panowaniem „wi-tego cesarstwa" i pooy tam zaborom germasldm,tylowiecznym zaborom, coraz groniejszym dla spolcoju

i ycia narodów.

By moe, i poaowania godne, a panujce dzipomiszanie poj ; e niedorzeczne wzgldy, z jalvimi

spotylva si a nad Sekwan „wielka idea niemiecka"

sprawiy, e w tem, co obecnie nazywaj „starym

przesdem", gbsze umysy u])atrywaly wielko i wa-

g l^rólestwa Jagiey. Jeeli jednak historya sawiazawsze i susznie ksit oraz ludzi zwalczajcych prze-

wag wyjtkow a powszechn jednego mocarstwa nakontynencie; jeeli prawd jest, e przeciwnicy Karola

V, Filipa II, lub Ludwilca XIV. uratowali wolnow wiecie, to trudno nie przyzna, e syn Olgierda zashi-

y na wdziczno ludzko^i. — „Unia, któr propo-

nujemy, bdzie zczeniem si na chwa Bo, poy-tek dusz i bezpieczestwo królestw". Te sowa wyrzekdo lu'olowej Jadwigi pi'zodujacy poselstwu litewskie-

mu, rodzony brat Jagiey, w przemowie przechowa-

nej do naszych czasów, a sowa te znalazy gonyoddwik nad brzegami Wisy i Cisy. Zwoany pospie-

sznie sejm do Krakowa, z zapaem zatwierdzi projekt

42

maestwa, i co znamienne, depntac\ a wgierska przy-

czya si do posów jadcycli do Krewu i wiozâcycli

lisiciu litewslviemii odpowied narodu polskiego. Kró-lestwo witego Szczepana witao take w zwizku Ja-

dwigi z Jagie zapowied lepszej przyszoci, nadziejskutecznej odtd obrony winnic wgierskich „przed

niemieck szaracz".atwo sobie zda spraw z przygnbiajcego wra-

enia, jakie wywar projekt „barbarzyskiego Saracena"

na jasnowosych synacli Germanii! Kraje Gedyminamiay wic otrzyma chrzest nie niemiecls:i i bez krwirozlewu ; dzieo prowadzone nad Niemnem przez lat

z gór sto pidziesit , zostaje obalone odrazy przez

nawrócenie, pozostawiajce „plemionom Baala" ich na-

rodowo i ziemi! Ponadto, zrczna kombinacya od

dawna uoona z la-ólem Ludwikiem, tym „dobrym,

szlachetnym i wspaniaomylnym Andegaweczyldem",miaa spezn na niczem przez „potworne i bezbonemaestwo" ; a Wgrzy, za podniet Polski, omie-lajcej si odepchn ksicia austryackiego, usiowali

jednoczenie odsun margrafa Luksemburskiego, kt()-

rego im przeznaczono. Tak wic zamknity zosta dla

^jwitego cesarstwa" przystp do Wisy i Cisy! — Prze-

strach i oburzenie byy og()lne, ale najywiej a dotkliwie

zawstydzonym by pobony zakon teutonslvi. Rycerze

z Malborga poczytywali Jagie za swoje narzdzie,

zwaszcza po danej mu pomocy przeciw cnotliwemu

Kiejstutowi; „zdrada" przeto bya im bolesn, i dla

wywarcia zemsty postanowili „krucyat" przeciw nie-

wdzicznemu i wiaroomnemu. Szczególna miaa to byl^rucyata, bo w celu ukarania poganina za jego przej-

cie pod znak Krzya witego. Rozpoczli wyprawurzdzeniem wspaniaej „lionorowej uczty" (tahle d'hon-

neur), zrcznie przez Zakon obmylanym sposobem dla

pomnaania dochodów i bogactw, dla powikszania jego

43

sawy. Po pierwszych krokach na ziemi „poi;an" usta-

wiali na widocznem z(h)la podwyszenia stó pod bo-

gatym namiotem; przy nim sadzano do uczty 12 gocicudzoziemców, i tych obsugiwali najwysi dostojnicy

Zakonu. — Byo to odznaczenie pierwszego rzdu dla

rycerstwa; dla osignicia go naleao si odznaczyniezwykym czynem, omawianym przez sd honorowy;

wystarczao jednalv, jak np. owemu Konradowi von

Eichartsdorff, odbycie pielgrzymki do Ziemi witejpieszo i konno, brzegami morza Czarnego. — Domylisi atwo, e uznanymi przez sd za godnych odznacze-

nia bywali potni panowie z innych i^rowincyi i bo-

gacze, Zalion bowiem wychodzi dobrze na tycli ko-

sztownycli ucztacli, pomimo i kady go móg za-

bra naczynia srebrne i zote czary, czsto jeszcze

napenione monetami. Tym razem, z pocztkiem kru-

cyaty przeciw Jagielle, nakryto dwa stoy z powoduwikszego napywu „braci niemieckich", spieszcych

z pomoc Zakonowi w jego strapieniu. — Pomimo tycli

nadzwyczajnych przygotowa wyprawa si nie udaa,bo Jagieo broni si energicznie i po trzecli tygo-

dniach walki mia pocieci spogldania na cofajcych

si rycerzy. Nie pochlebia sobie syn Olgierda, ena tern zakoczy spraw z Zakonem, bo cae prawie

ycie mia jeszcze walczy z tym nieubaganym wro-

giem; móg jednak teraz spocz i pospieszy w drogku Krakowu, dolvad by ju wysa posów i swatów;okaza nawet t dobroduszno czy te zoliwo, ezaprosi Wielkiego Mistrza zakonu^ by przyby do sto-

licy Polski i by mu ojcem chrzestnym. Naturalnie,

e Zollner v. Rotenstein nie chcia zatwierdza obe-

cnoci swoj tego „aktu profanacyi", któremu nie byw stanie przeszkodzi.

W Krakowie tymczasem zachodziy przeszkody

stawiane przez mio dziewczc, prawie dziecinn,

44

a mogce rozbi ca kombinacy, od której zawisozbawienie tylu IucIcUy. Prawda, e dziecdem bya Iwó-

lowa, szesnastoletnia sierota, zapalona i namitna, bro-

nica przeciw racyi stanu praw serca i witoci przy-

rzeczenia. Pocliodzenia jednoczenie polsldego i francu-

slviego (Piastów i Andegaweczyl^ów), urodzona naWgTzecli, a wycliowana w Wiedniu, królowa Jadwigamieszkaa dopiero od roku w Kralcowie, pozostajc podopiek monych o"ólestwa, a w szczególnoci Do-biesawa, kasztelana krakowsldego, bdcego rzdzczamian. Synnie piloia, gboko pobona, stanowcza

i energiczna, odczuwaa corlva króla Ludwika wstrtdo zwizku z poganinem, barbarzyc, morderc do-

broczycy stryja; z czowiekiem, o którym mówili

Niemcy, e jest sz]<:aradnej powierzchownoci i cay„kosmaty". Daremnie dostarcza Jagieo dowodów swej

niewinnoci co do mierci stryja (wykazano e Kiej-

stuta udusi jeden z rycerzy teutoskicli) ; daremnie naj-

wysi dygnitarze pastwa przedstawiali „maej królo-

wej" olbrzymie korzyci polityczne z tego maestwa;bisliupi, a w szczególnoci gnienieski, napróno przed-

kadali zasugi i wysok cliwa z pozyskania caegonarodu dla wiary Clirystusa: — biedne dziewcz nie

mogo opanowa, swego serca. Posom litewskim przy-

byym w styczniu , odpowiedziaa krótko, i jest zar-czon z ksiciem Willielmem austryackim, a uczynia

wszystlvo zalenem od decyzyi swej matki, regentlvi

wgierskiej ; trwoga jej wzrastaa w miar postpurolvowan... Matva, aczkolwiek pragna bardzo ma-estwa litewskiego, strzeona przez Austryaków i oto-

czona niebezpieczestwami, dawaa odpowiedzi wymi-jajce i sprzeczne, a ostatnia, nadesana z Budy, byaprzychyln dla niemieclviego konkurenta. Oszacowaasi wic Jadwiga wol matki i yczeniami ojca, cróla

Ludwilva, oraz danem sowem. — Zarczyny w -rednich

45

wiekacli stay prawie na równi ze lubem, a kr(')l Lu-

dwik zarczy Jadwig z Ksiciem Willielmem jesz-

cze ceremoni publiczn i wietn. Na te zarczyny,

odbyte w Haimburgii, powoywaa si teraz królow^a

przed wszystl^imi politylcami l^orony. Nie wiemy, czy

na postanowienia obecne mogo wpywa u Jadwigi

niewyrane wspomnienie o modziecu, zaledwie ujrza-

nym w Haimburgu i Wiedniu, lecz oywio si uczucie

i pomieniem wybuclio za pojawieniem si jego przed

cór Piastów.

Wród lata roku 1385 przyby do Krakowa „ele-

gancld" ksi Wilhelm w otoczeniu wietnego orszal^u

pielonycli towarzyszów, minnesaengennv i muzyków,w przepysznych strojach. Nie móg zamieszka w zam-

ku, w tej wspaniaej twierdzy, unoszcej swe wieycenad skaami Wawelu i spogldajcej na nurty Wisyu stóp pyncej ; kasztelan Dobiesaw i panowie koronni

zabronili mu wstpu do powanej królewsdej rezyden-

cyi, i musia zamieszl^a w miecie. Nie byo jednak

sposobu przeszkodzenia spotkaniu si „narzeczonych"

w neutralnem miejscu, jak np. w refektarzu klasztoru

Franciszkanów, który powolni zakonnicy z popiechemna zawoanie otworzyli. Udawa si tam prawie co-

dziennie Williem ze swojem otoczeniem, a ])rzybywala

te królowa ze swojemi pannami, dworzanami i pa-

ziami. Bdc jednoczenie Polk, Wgierk i Fran-

cusk, pikn i modziutk, musiaa Jadwiga znaleupodobanie w tych spotkaniach, musiaa weseli sii taczy ze swoim Wilhelmem przy dwikach licznej

muzyki, a przyrzeczenie dane w Haimburgu, niejedno-

krotnie powtórzonem zostao. Na\Vet dziecko moe mieswoich stronników^ a jeeli wysze zajmuje stanowi-

sko w wiecie, swoich pochlebców i dworaków. Niezbywao na nich córce Ludwika; otaczali j i zape-

wniali o zw^alczeniu przeszkód i pomocy dla swej kró-

46

lowej, a intrygant, zniemczony ju ksi Opolski, pro-

tegowa nawet otwarcie konkury modego Austryaka.

Jednoczenie Jagieo by daeko, bo stacza walki

z zalionem teutoskim, broni owego kraju przed napa-

stowaniem „krucyaty". Pooenie zdawao si gronemi ju mówiono o przyspieszeniu lubu, o odbyciu go

„pod nosem polityków" dnia 15 sierpnia, gdy na szcz-

cie trzpiotostwo ksicia Wilhelma zniweczyo jego

spraw. Próbowa on dosta si przemoc do zamlvu,

lecz stra zaalarmowano i ksicia odpdzono, a Dobie-

saw mia teraz powód do obstawienia zamku silnemi

wartami przy kadem wejciu „dla bezpieczestwa

modej królowej". W rzeczywistoci, ona bya wizion.Tutaj, jak to piknie wzmiankuje Szajnocha, wy-

padki przybieraj posta bani, takiej, jak kady z nas

sysza \Y dziecistwie, a mianowicie: Na wysolviej

górze sta duy zamek nad szerok rzek, a w nimmieszkaa cudnej piknoci ksiniczka, królewskiego

rodu. U stóp skay wzdycia uroczy ksi, posiadajcy

serce królewnej, któr okrutni starcy trzymali uwizion,zmuszajc do polubienia obcego monarchy, poganina...

I rzeczywicie, (w tern miejscu ba staje si prawd),pewnego wieczoru wysza królowa w towarzystwie kil-

ku sug zaufanych, bo chciaa wydosta si z zam-

knicia i ucieka z „narzeczonym", oczekujcym jw^ ukryciu. Nie schodzia gównemi schodami lecz bo-

cznemi, do maej, przez wart strzeonej furty, która staa

si historyczn. Szczególniejszy tego wieczoru usyszano

tam dyalog: — „Otwórzcie!" — „Nie wolno nam". —„Kto zabroni?" — „Panowie". — „Alem ja wasz kró-

low, podajcie mi topór!" — Temu daniu nie miaystrae odmówi, i szesnastoletnie dziewcz zaczo drzwi

rba, by sobie przejcie otworzy. Zdumieli sudzyi onierze, ale w tej samej chwili nadszed Dymitr

z Goraya, skarbnik koronny. Stary suga ojca i dziada

Jadwigi, pad na kolana ij baga c()rk owycli wsa-

wionycli panów, by szanowaa ich pami, by si uli-

towaa nad Icrólestwem . . . Zmieszay si zy starca

i dziewicy ; córka królew^slca powrócia do za nikii z roz-

dartem sercem, cliwiejc si, wsparta na ramieniu Dy-

mitra. Nie miaa ju nigdy ujrze swego Willielma;

napisaa zaraz do niego, bagajc, by bez zwoki mia-

sto opuci. Uczyni to, lecz pod bardziej natarczywym

naciskiem, na wiadomo bowiem o scenie przy furcie

zamkowej zebraa si gromadnie ludno Krakowa, by

odszuka „eleganckiego ksicia". Wilhelm uciek wraz

ze swym wietnym orszakiem, a zapewnie podczas tej

ucieczki uoy jego nadworny poeta rozjuszone wiersze,

które ogosi przeciw „nieokrzesanym i bezbonym Po-

laken". „Scena przy furcie" pozostaa historyczn dla

caej ludnoci polskiej i brzmi w opowieciach i pie-

wach, podnoszc z wdzicznoci i uwielbieniem peniofiary i powicenia królowej

,przekazujc te uczucia

potomnoci. Ofiara bya wielk, a od tego dnia, na

zawsze pamitnego, królowa i chrzecijanka bior górnad cobiet w tem przelicznem dziecku Piastów. C()ra

Ewy objawia si jedynie w susznej ciekawoci, o ja-

kiej wspominaj kronikarze: Czy ten przyszy mao-nek „król", zwycisca Teutonów, zbliajcy si ju do

granic Polski, jest rzeczywicie tak szkaradnym, jalv

go Niemcy opisali ? Czy jest odpychajcej brzydoty,

„kosmaty jak niedwied ?" Jadwiga zawezwaa do

siebie jednego z dworzan, Zawisz, którego prawdo-mówno i wierno byy znane

;„sowo Zawiszy" pozo-

tao przysowiowem w Polsce. Temu polecia królowa,

*->.y wyjeclia osobno pod pozorem powitania Jagiey,a powróci co ryclilej i opowiedzia swej pani ca[)rawd o „poganinie". Powróci wkrótce z zaspaka-jajcemi wiadomociami: poganin jest „pielvuym m-czyzn, o regularnycli rysacli, sodldego wyrazu, wzro-

48

stu rednieg^o, postawy ksicej". Jagieo domyli siznaczenia poselstwa Zawiszy, przyj go najuprzejmiej

i, jak wspominaj la'oniki, „wzi go ze sob do k-pieli"...

Bardzo wieln panów polskicli i posów sejmowycli

wyjecliao na spotJvanie przyszego króla; kady bycielvasv widzie szczliwego Ivsiecia, przejedajcegoz licznymi krewnymi i orszakiem bojarów te prowin-

cye lecliickie, które dotd nawiedzali waleczni Litwini

tylko dla pustoszenia. Midzy najbliszymi Wiellviemn

ksiciu gówn uwag zwraca i przykuwa wzrokmody bojownil^, ju wsawiony, a majcy sta si bo-

iaterem, jednym z najwikszych w SowiaszczynieXIV wieku; by nim Witold, syn Kiejstuta i Biruty.

Do niedawna wygnaniec, dzi pojednany, — zaprzecza

Witold sam obecnoci swoj pogoslcom, obwiniaj-

cym Jagie o morderstwo Kiejstuta.

Dnia 12. lutego 1386 roku przyjmowa Krakóww swych murach dostojnycli goci, a we trzy tygodnie

potem otrzyma Jagieo, jako Wadysaw II., z rkbiskupa Bodzanty „trzy namaszczenia": chrzest, lubi koronacy, stajc si „dzieckiem Chrystusa, memJadwigi i królem Polski". Otrzyma tym sposobem trzy

dary niebios, które jednoczenie nigdy nie byy dane

adnemu miertelnikowi! Ochrzczeni zostali w katedrze

krakowskiej bracia Jagiey, l^rewni i szereg bojarów,

a dla okazania wiatu, e to nietylko zwizek dwóch

gów koronowanych, ale unia dwóch narodów, wielu

ksit i panów^ litewskicli polubio Polki , a ksijNiizowiecki z Piastów, bdcy kandydatem do korony

polsls:iej i do rki Jadwigi, poj za on rodzon sio-

str króla, litewsk ksiniczl^ Aleksandr. W marcu

ju przedsiwzia para królewska objazd kilku pro-

wincyj lechickich, zatrzymujc si duej w Gnienie,

jako czczonej kolebce monarchii Bolesawa Wielkiego.

49

W dnivi przyjcia korony przez Wadysawa II, w nie-

dziel Esto muli (4. marca 1386), powraca do Wiednia

smutny i nieszczliwy „narzeczony z Haimburga", ma-

jcy tskni za córk Lndwika, do której si szcze-

rze przywiza. W pierwszych jednak chwilach gniewu

i oburzenia nie wstrzymywa si elegancki ksi Wil-

lielm od przezywania Jadwigi „niewiern i przedajn'*,

a ulubieniec jego, poeta Suchenwirt, potgowa jeszcze

te nierycerskie wyraenia. W epoce zreszt, w której

wolno byo poetom, jak Dante i Petrarka, rozpowiadaprzed „cesarzem, królami i potgami wiata" o swycli

sprawacli sercowych , o Beatricy i o Laurze, susz-

nem byo, e mody Habsburg rozpisa do wszystkicli

]v:sit chrzecijaskich swoje ale nad „porwaniem"

narzeczonej i woa o wymiar sprawiedliwoci na Ja-

gielle. Naturalnem te byo, e ze wszystkich clirze-

cijan ol^aza si najczulszym na bole zakochanego

mnich, wielki mistrz Zakonu teutoskiego. Zollner von

Rotenstein zawar przymierze z kilkoma ksitamipomorskimi i wypowiedzia wojn Jagielle za „w^ydar-

cie prawej ony i dziedzicznego pastwa" ksiciu Wil-

lielmowi austryackiemu. Nie uznawa Mistrz króla

Polski, mniej ni powanie zapatrywa si na jego

„clirzest krakowslvi", a w jednym z ogoszonych doku-

mentów nazwa go „psem wciekym". Ponadto zbun-

towa przeciw Jagielle Andrzeja z Poloclva i pozyskadla „wsp()lnej sprawy" synów Ruryka, ksit rosyjskich

na Smolesku. Tak na pozór silnej lidze Austryaków,Teuton ()w, ksit niemieckich i rosyjskich, m()g Wa-dysaw przeciwstawi tylko traktat z W^grami. Ale bu-rza si rozesza, ghnvnie dziki zwycistwu, odniesionemuw dalekiej stronie przez dzielnych syn(nv Telia. Szcze-

g()lniejszy zaszed zbieg wypadków: podczas gdy ge-

niusz Jagiey wznosi pod Karpatami tam przeciwzalewowi Germancnv, przez Ivonfederacye Polalvcnv, Li-

Klaczko. Unia 1'ol.ski /. Lirwn. A

50

twiiiów i Wgrów: jednoczenie biedny Ind pasterski

dosiga podobnego celu w halach alpejskich, gdzie

w pamitnym dniu 9. lipca roku 1386 stawia podSempach stae podwaliny konfederacyi szwajcarskiej.

W bitwie poleg arcyksi Leopold, gowa domu au-

stryackiego, ojciec modzieca z Haimburgu. Wie o tej

klsce wywoaa popoch pomidzy sprzymierzonymiwrogami Jagiey; osab zapa ksit Pomorskichi sam Zolner von Rotenstein wymawia si o]36nionpor roku, byle nie rusza w pole. Jedni wic tylko

rycerze finlandzcy i ksita rosyjscy, posimwszy si junaprzód, nie wstrzymali swego pochodu. W najedzie

tym popeniali Rurykowicze straszne okruciestwa;„takie — mówi kroniki — jakich nie dopucili si nachrzecijanach ani Antioch Syryjski ani Julian Apo-stata". Brat jednak królewski, Aleksander, pospieszy

z Krakowa i pokona ich w krwawem spotkaniu pod

Wechr. Wtenczas móg Jagieo powróci po dugiej

niebytuoci do kraju Gedymina, a mia tam przybyjako chrzecijanin ju, i jako aposto Ewangelii dla ludu

litewskiego.

Osobliwsza procesya wychodzia z Krakowa w pa-

dzierniku 1376 roku; na czele stan król Wady-saw II., po nim bracia jego i krewni, dalej ksi-

ta: Mazowiecki, Olenicki, Siewierski, Piski, Ostrog-

ski, jak i wielu dygnitarzy koronnych oraz wojewo-

dów królestwa; za nimi w zbitych szeregach widabyo mnichów witego Franciszka , którym przewodzili

arcybiskup Bodzanta i biskupi: krakowski z pozna-skim. Peni spokoju i radoci szli Franciszkanie, bo

jak dotd krwi swoj zlewali ziemie za Niemnem,

tak teraz bezpiecznie zdali tam na rozdawanie Sa-

kramentów, budowanie kocioów i nawracanie narodu.

Uroczyste byy to chwile dla ludów Piasta i najpi-

kniejsze dnie ich historyi: szli nie krzy i miosier-

51

dzie do dziewiczych borów, ponad niezgbione bagna,

w kraj „bez soca", w ostatni zalvatelc Eiiro])y, w ]ct(')-

rym bogowie pogascy jeszcze mieli scln-onienie ; nieli

nowe ycie, a olbrzymie pola otwieray si dla icli

dziaalnoci !

W sto lat po tej epoce, wówczas gdy odkrycie

odwanycli marynarz}- wiat zadziwiao, móg polski

liistoryk, wspóczesny Kulumbowi *) napisa te sowa :

„Kr()lowie portugalscy otworzyli chrzecijastwu zam-

knite wrota Zacliodu, nasi Jagielloni prowadz nas

w coraz nowsze kraje, w nowe dla wiata zdobycze, po-

midzy ludy Pónocy i Wschodu". Przeprawiwszy siprzez Niemen, przeby orszalv cay kraj Gedymina,

zatrzymujc si w Wilnie, stolicy wielkicli ksit,wityni Zniczu i Perkuna; wszdzie po drodze pie-

wano Inmny pocliwalne, namawiano bawochwalcówdo poznania Zbawiciela i rekrutowano prozelitów. Mie-

szkacy „numy" zwoywani przez „cywunów", zbiegali

si tumnie na spotkanie „kniazia" i suchali niezwy-

kyci jego ^irzemów^ o „sowde z góry", o niemiertel-

nym Bogu. Jagieo clicia osobicie lud swój poucza,przekona o znikomoci jego bogów, natchn przepisa-

mi Sowa, a tum sucha z pocztku ze zdumieniem,

wkrótce ze wzruszeniem; ulega probom i namowom,ustpowa woli osicia, czyni znalvi krzya witegoi odmawia Credo. W kraju, gdzie dotd tak srodze

„nauczali" margrafowie i zakon teutoski, przemawiapo raz pierwszy naród do narodu o Bogu miocii podawa ksig ksig przyjazn doni, nie kocemmiecza; w zamian za niesion cywilizacy nie danoani pidzi ziemi, nie odbierano mieszkacom .ni icli

mowy, ani obyczajów, ani ksit. Nowym te i bez-

przykadnym w caej Europie by widoc tego poga-

') Miechowita, „De Sarmat.", apud Pistor, Script., t. I., str. 22.

4*

52

skiego ksicia, powracajcego z obcego kraju z nowwiar, któr wszczepia w poddanych na placach pu-

blicznych. Dajmy w tern gos historykowi, nie posdza-nemu o przychylno dla Sowian, nie porywanemunawet uczuciami religijnemi : przytoczmy, co napisaNiemiec (Prof. Jakób Caro), czowiek stanowczo wol-

nomylny :

„Zachowujc wskazan wstrzemiliwo i ostro-

no w sdzie o dziele Jagiey, nie moemy uj nic

z tego, co byo gboko wstrzsajcem w jego apostol-

stwie. Peni gorliwoci oraz zapau biskupi i mnisi

daremnie dotd mówili czcicielom Perkuna o zbawie-niu w Chrystusie; oni nie byli biegli w mowie i nie

znali uczu ludów Gedymina. Z poród tego ludu po-

wsta król i by usuchany; tomaczy dzieciom swegokraju Ewangeli w ich narzeczu i podug ich poj,a hojno pana moga w razie potrzeby uzupeni wy-mow apostoa ; król rozdawa paszcze biae, wic i to

przycigao. Przybyway tumy proszc o chrzest, a du-

chowiestwo nastarczy nie mogo, i trzeba byo nawra-cajcych si grupami mczyzn i kobiet, wod Chrztu

witego nad brzegami rzeki polewa. Grupami takenadawano imiona chrzestne: Stanul, Janulis, Jadziula

(Stanisaw, Jan, Jadwâga) i t. p."

„Wstrzsajcym a rzewnym musia by ów dzie17. luteg'0 1387 roku pod Wilnem, i mio to sobie uprzy-

tomni. By to dzie niedzieli; odczytywano t samb]wangeli, której wysucha Jagieo podczas korona-

cyi. niegi pokrywaj ziemi, drzewa i wzgórza, a na

jednem z najwyszych wznosi si posta Perkuna z czer-

wonemi oczyma pod pomiennem czoem; poród wy-soko stojcych db()w pali si wieczny ogie Zniczu,

])oka czczonego a nieprzystpnego; wiatr mrony wieje

midzy drzewami i wydaje jakby aosne westchnienie

luid umierajcymi wiekami; tumy ludu czekaj zady-

53

szane i niespokojne, wpatrujc si milczco w bóstwa...

Nagie, gosy dzwonów i piew hymnów przerywaj

cisz; nadchodzi procesya, a nad ni nnosz si dymykadzide. Pierwszy szed ls:ról otoczony lvsitami i bo-

jarami; potem bislvnp w zocistych szatacli i infule,

z pastoraem w rku, a za nim mnisi franciszkascy;

orszalv wchodzi na wzgórze i otacza wityni, dotdjeszcze nietknit. W tem mnisi chwytaj za przynie-

sione topory i kuby z wod: tlnlc i rbi drewnianego

boga, zalewaj i gasz pomie, utrzymywany przez

liczne pokolenia; stare dby padaj, zakrywajc sobiab przesdu, vt()ry przetrwa wieki. Perknnie, gdzie

twoie gromy!? Zniczu, jake bezsilny do wywarcia

zemsty za zniewag, wyrzdzon twoim otarzom!...

Zapanowao milczenie mierci, à tylko wiatr huczy nad

zburzon wityni i jaka bole uciska serca tych,

którzy miowali l^ogcnv i zawierzali ich sile. Tam, gdzie

przed chwil \vznosio si boyszcze faszu, stan te-

raz krzy z wyobraeniem Tego, który, — jak wyrzekkról dononym gosem — „przyszed z zapowiedzi ra-

tunlvu dla serc zamanyci i zgnbionycli , oddaje wol-

no uciemionym a pocieszenie wszystkim!" I silniej-

sze od rylai burzy przebrzmiewa „Te Deum" mnicliów-

zwycisców. . . ; run i pogrzebion zosta cay wiatfantastycznycli poj, a nowa zastpi go wiara. Tegosamego dnia zakada Jagieo pod\valiny katedry na

miejscu zgaszonego Zniczu , tej katolickiej icatedry wi-

lesldej, gdzie tyle pokole miao zanosi swoje rado-

ci i swoje trosld oraz boleci do stóp Jezusa, SynaMaryi!" O

Nie mona wtpi, e w tem tumnem nawróce-

niu, w tym religijnym odlewie byo duo aliau ; ale

innem te nie bywao zwycistwo chrzecijastwa u Fran-

'} Jacoh Caro, „Geschichte Polen's. tom III, str. 30—3G

54

k<nv i Normandów, lub w innych krajacli l^iiropy, a to-

samo stwierdzaj liistorye inisyi ; niewielu mogo odrazu

zrozumie dogmat i przej si jego gbokoci, ale

tumy talv mao rozumuj nad nawróceniem swojem,

jalc nad plebiscytem: pyn one z biegiem prdów i naj-

czciej z posuszestwa dla tych — mniej lub wicejowieconych — którzy nie daj im ani myle ani

wybiera. Zastanowienia jest godnem, e nie powstaaden opór, gdy obcy kapan przyszed burzy wityniZniczu; e nie znalaza wielu obroców gboko zako-

rzeniona religia, tyloma walkami utrzymywana przez

miaycli towarzyszów Kiejstuta. Wiemy z doloimentów

owych czasów, e jedynie dwóch bojarów objawio opo-

zycy , i e tycli kaza zgadzi syn Olgerda. — Czemuprzypisa gównie takie niezaprzeczone zwycistwoEwangelii ? Czy pracy przygotowawczej lat i rozlanej

krwi mczennil^ów franciszkasliich , czy ciciym czy-

nom ksiniczek sowiaslcici w icli kaplicach ; czy tewidzie w kocu w tem naley skutki tego poddastwa,kt(')re na Litwie czynio laiiazia panem nieograniczo-

nym nietylko ludzi , ich mienia i ycia , ale takewadc bogów ? — Sprawiedliw odpowied znajdziemy

raczej wanie w zwolnieniu despotyzmu, i twierdzi

wolno, e gównem uatwieniem zwycistwa, jakie od-

ni(')s „l<:rzy lecliicki" wzniesiony w Wilnie, byo szla-

chetne zrzeczenie si kniazia przewanej czci odwie-

cznych a olbrzymieli przywilejów. I rzecz ciekawa:

gdziekolwielv byy przeprowadzane i p(^pierane wiel-

kie zmiany religijne, tam wadcy korzystali waniez tego, by wzmocni swoj potg i rozszerzy jej zakres

na rzecz despotyzmu. Caldem przeciwnie dziao si na

Litwie przy wprowadzeniu clirzecijastwa : tutaj, ksiwyszego umysu, zalecajc now religi swoim ludom,

wyzuwa si jednoczenie z samowoli i swej wszecli-

potgi, której mu naród nie myla wcale zaprzecza.

DD

Nic te bardziej nie podnosi zaszczytnej pamici króla

Wadysawa II., jalc ten czyn miaej wspaniaomyl-

noci, i nic te nie mogo silniej pocign Litwinów

do mioci Clirystnsa: teni przekonani zostali, e da-

wna ich wiara bya panowaniem niewoli i ndzy, pod-

czas gdy nowa, przyjta przez nich wiara polslca, —zapowiadaa im wolno i szczcie.

We rod, po owej niedzieli Esto mlhi, w którrnny witynie Perkuna i Zniczn — a by to Popie-

lec, ogosi Jagieo ustaw, postanawiajc nowe pra-

wo dla chrzecijaskiej Litwy. Po zaoeniu fundamen-

tów katolickiej katedry w swoim kraju, dawa wielki

monarcha pierwsze podstawy prawa i wolnoci publi-

cznej — saliibre ynonumentum jurimn ac libertatinn —jak si wyraa zwizy i energiczny ów dokument.

Wydaniem tego historycznego edyktu przyzna panu-

jcy litewskim swoim poddanym — prawdo wolnego

rozporzdzania wasnoci, zawierania zwizków ma-eskich bez odnoszenia si o pozwolenie ksicia, po-

stanawiania o spadkach i dziedzictwie podug woli

i potrzeb rodzin; poddani zwolnieni zostali nadal od

wszelkiej paszczyzny na rzecz ksicia, a obowi-zani jedynie byli do usug publicznych, jak subawojs]<:owa i budowa twierdz, a w razach ])ospolitego

ruszenia kady mczyzna mia by powoywanym doobrony ojczyzny. Ustanowiono wreszcie sdzi()w w ca-

ym kraju , dla odbierania skarg i rozsdzania bez

interwencyi Wielkiego ksicia , a to,,podug przepisów

prawa obowizujcego w Polsce, aeby równo b}^a

dla wszystkich zczonych pod jedno bero". — Uprzyto-

mnijmy sobie stan wewntrzny Litwy pogaskiej z jej

„zorganizowanem niewolnictw^em", które przez wieki

ciyo na ziemiach Gedymina , a zrozumimy dokadnie,czem miaa by dla czcicieli Perkunata nowa wiara,

przyniesiona z zagranicy : — czynia ona z nicli w^olnych

56

obywateli, zapewniaa dobra ziemskie i pociechy ro-

dzinne, dawaa im salubre monumentum jurium ac Ube?'-

tatum, — a wszystlvO za przyczyn Polsivi.

Wolno i prawa! — nieznane dotd poza Niem-nem, zaniesione tam byy po raz pierwszy i zapro-

wadzone przez Polsk. Wzniose te dary przyczyniy

si niezawodnie wiele do poczenia Litwy z Chrystu-

sem , a uczyni}^ wszystko — dla unii dwóch znacznycli

narodów.

ROZDZIA TKZECI.

Wielka wojna.

Dwukrotne oblenie Wilna. — Faszywe pooenie Zalonu teu-

toskiego. — Wielki mistrz Konrad Wallenrod. — Chrzecijaska

misya królestwa Jagiellonów. — Jadwiga i Witold. — Król Wady-saw II. i „idealna miara jego czynÓAY". — mier Jadwigi. — Poli-

tyka Wielkiego mistrza Konrada von Jungingen. — Wstpienie Wiel-

kiego mistrza Ulryka von Jungingen. — Wielka wojna. — Bitwa pod

Grunwaldem.

Za czasów Olgierda i Kiejstuta, w poowie XIY.stulecia, ya w Rzymie odosobniona i w najsurowszej

pokucie corlva króla Szwedcnv, póniejsza wita Bry-

gida. Kwiat blady pónocy, przesiknity cnot misty-

czn, rosa rorans honitatem — jak si wyrazi jej bio-

graf — ksiniczlva miewaa widzenia. Zjawia si jej

Chrystus, przemawia do niej i odsania ])rzysze losy

kr('>lestw, a te objawienia pobonie spisane, zatwier-

dzone nastpnie przez sobór Bazylejski, uchodziy po-

midzy spóczesnymi za wiarogodne przepowiednie. Kr(')-

lowa Jadwiga kazaa je przetomaczy na jzyk polski.

Ciekawy jeden ustp niewieciej apokalipsy zapowiada

„sd Boy" nad Zakonem teutonslvim i zasuon kar narycerzy z Malborga, których czyn>' znaa dobrze na-

tchniona Slvandynawka, bo patrzaa na nie zbliska

nad brzegami Batyku-: „Zaiste, m()wi Pan , mieli oni

58

by poytecznemi pszczókami, ci rycerze, których po-

stawiem lvu obronie stanów clirzecijasldcli, na stra-

y icli granic, — lecz oni zbnntowali si przeciw

mnie. Nie dbaj wcale o clnsze ludu, nie maj litoci

dla ich ciaa;gniot go prac i niew^ol , a nie nan-

czaj przykaza wiary; odmawiaj Sakramentów i po-

pyciaj Ind do gorszego pielvla ni dawne bahvo-ciwalstwo; wojnj jedynie dla zadowolenia swej pychyi nasycenia chciwoci!" (Revelationes Sanctae Brtgitae).

Nic dziwnego, e pomimo tycli gorcych sówwitej, nie przestaa chrzecijaska Europa wierzyw „Ivrncyaty" przeciw Saracenom pónocy: e zaraz pomisyi katolicliiej Jagiey na Litwie i po wystawienia

katedry w Wilnie, najw^aleczniejsi mowie Anglii,

Szlvocyi i Francyi, tacy jak Lancaster (póniejszy la*ól

Anglii, Henryk IV), Percy, Douglas, Boucicaut, pospie-

szyli na wezwanie Wielkiego ^Mistrza zakonu do walki

przeciw ^.niewiernym" i dwukrotnie obiegli Wilno (1390

i 1391). — Ilu to, w wili Sadowy, witao slvwapliwie

w Bismarcl<:u obroc wielkiej sprawy narodow^oci, po-

mimo, i da si ju by pozna w robocie zwizkowejnad Lidera ! — Synowie wielkicli domów^ Anglii, Szkocyi

i Francyi z czas()W Jagiey, l)yli nauczeni od blislvo

dw()ch wieJvow poczytywa onierzy z INIalborga za

prawniych nastpców Godfryda i Tankreda, czci w nicli

obroców wiary i rycerzy clirzecijastwa, a w owycli

czasacli,gdy w ieci o zdarzeniach rozchodziy si po-

woli, mogli nie widzie do jasno znaczenia tych dale-

kich wycieczek za Niemen i Wili. — „Jak moecie sta-

wa w obronie pogan, synów dyaba ?" — pytali naiwnie

Francuzi Polaków podczas oblenia Wilna i otrzy-

mywali w odpowiedzi zapewnienie, e Litwini sochrzczeni, a na dow^ód prawdy proponowali ordalie —walk osobist midzy Francuzami i Sarmatami, po

czterech z kadej strony. Mogli byli da Polacy

y.)

inn odpowied wesoym towarzyszom pana Boiici-

caiit, a mianowicie powinni byli wskaza ssiedniprowincy, gdzie pod opiey „biaych paszczów" stay

jeszcze wizeriinl^i Perami a, gdzie jania jeszcze po-mie Zniczu. Jedynie w tej prowincyi litewsldej nad

morzem, oddanej Teutonom za Kiejstuta, mieli Kriwe-

Kriwejty od lat cztereci sclironienie, bo w Rosieniacli

kwita jeszcze dawna cze bóstw i caopalenie; teraz

ponadto w^ezwali Ivaplanie miesz<:aców do „witejwalki" przeciw- Jagielle, zawarli (20. maja 1390) traktat

z Wielkim ^Mistrzem zakonu i otrzymali zapewnienie

wolnoci wyznania i swobodnego oddawania si ba-wocliwalstwu. Mao kiedy zaiste okazaa si tak ironia

losów, jalv wówczas pod Wilnem, gdzie krzyacyz Malborga jaw^nie protegowali pogastwo, a dzieci

witych Wojcieclia i Stanisawa pragny osobliwszwallva osobist dowie Francuzom, e nie maj do

czynienia z niewiernymi. Dwukrotne to oblenie Wilnazaznaczyo si czynami okrutnego barbarzystwa. Pe-

wnego dnia spostrzegli ololeni wród obozu Tento-

n()w wysoko sterczc erd, a na niej gow królew-

skiego brata, Kazimierza. — Ju przeminy czasy szla-

chetnych walk Kiejstuta!

Wzajemnie oczekiwano stanowczego i ostatecznego

przesilenia. Pooenie zaczynao si zarysowywa i oswo-

badza z mogiistej zasony, dugo a zmylnie gromadzo-nej ; nadzwyczajne zudzenia, które bawiy i zwodziyumysy przez prawie dwa wieki, znikay stopniowo przed

powan i przemon rzeczywistoci. Mogli jeszcze mnie-ma odwani ryceerze francuscy, i staczaj „wite wal-

ki" nad brzegami Wilii , lecz przenikliwi panowie z JMal-

borga ju nie mieli takich zudze. To, czego sinaj straszniej rycerze teutoscy -obawiali od czasówMindowy, spenio si; to, co Zollner naiwnie nazwa..olbrzymi klslv dla wiata chrzecijaslciego i dla

60

Zakonu", to jest nawrócenie „dzieci Baala", weszo juw dziedzin niezaprzeczonej rzeczywistoci. Ju te na-

stpca Zollnera, mistrz Konrad Wallem-od, nie mia —podczas ukadów po niendaem obleniu Wilna — za-

przecza wauoci „chrztu kralvowskiego";ju syn Ol-

gierda nie by „niewiernym" ani „psem wscieldym"z przed lat piciu; by królem Wadysawem II., mo-narcli chrzecijaskim i uznanym jak i inni ; by tym,kt()remu papie U]'ban YI. przyznawa „pierwsze miej-

sce midzy królami w przywizaniu do Kocioa". Skorowic zadanie crucyat, zwalczanie Saracenów pónocy,przestao mie znaczenie, zniszczon zarazem zostaaracya bytu Zakonu teutonslvieg'o. Powsta on i by w>'-

]3osaony celem zwalczania pogan i nawracania ici mie-

czem; zadanie to dawao mu stanowisko w Europie,

zapa walecznycli a yczliwo oraz szczodro potgduchownych i wieckicli. Gdy za bralvlo pogan, gdynie byo wrog()w Clirystusa za Niemnem, /a„.miecze

Zollnera ani Wallenroda nie byy potrzebne do rozno-

szenia lilwangelii w „kraju bez soca"— Zakon straci

zupenie racy bytu, a w najlepszym razie spadaz wyyn dotd zajmowanycli do poziomu zwyl^ycli

zdobywczycli zastpów, by prostym lennikiem witegocesarstwa. Wic ju nie w imi Kocioa i nawracaniabawocliwalc()w upomina si Zalvon o ziemie i prowin-

cye, ale w imi cesarstwa i dawnej donacyi Rudobro-dego Fryderyka zapragn posi Litw, prowincye

nadbatyckie, ziemie dobrzysk , a nawet Psków i No-wogród ! I dwukrotnie (1388 i 1392) odbyway si cie-

kawe ulvlady midzy cesarzem a mistrzem Wallenro-

dem o zupeny podzia pastw Jagiey. Projekt ten

jednak na razie zaniechano, gdy sam Wielki Mistrz

uzna go za urojony, tale jalv niewykonalnym by o wiele

skromniejszy zamiar utworzenia pastwa terytoryalne-

go ze zdobyczy posiadanycli przez „biae paszcze".

Gl

Temu stao na przeszkodzie pooenie geograficzne tycli

prowincyi, ale wicej jeszcze brak podstawy do dzie-

dzicznoci, bez czego pastwo nie miaoby najsilniej-

szego punktu oparcia. Panowie Malborga byli mnicha-

mi, a ich naczelny wadzca. Wielki Mistrz zakonu, nie

m()g tworzy dynastyi. O, gdyby si by pojawi Luter

okoo roku 1390 ! Zapewne ju wówczas byby ujrza

wiat w Prusiech „seknlaryzacy", jaka potem w XYI.wieku daa potg Albrechtowi Brandeburskiemu. Kon-

jad Wallenrod nie byby zapewne przeciwnym w roku

1390 „skokowi" na tron, majcy by dziedzicznym, boon nie ywi mioci dla Rzymu , a brzydzi si ducho-

wiestwem. „Gdyby to byo w mojej mocy — mówi ten

osobliwy mnich, — nie przeznaczabym do kadegokrajn wicej jak jednego ksidza , a i tego zamknbymw osobnej wiey, by nie psu ludzi". Brakowao wicreformacyi zakonowi tentoskiemu podczas tej „olbrzy-

miej klski" nawrócenia Jagiey ! y wprawdzie wten-

czas w Pradze jaki mody teolog, zagbiajcy siw studyach nad pismami angielskiego reformatora Wicrlefta, a majcy wstrzsn wiatem religijnym, ale

czyny swe rozpocz dopiero po katastrofie Grunwaldu.Ruch zreszt praski by co najmniej tyle sowiaskimi antyniemiecli:im, ile rónowierczym i utrakwistycznym

;

protestowa on silniej przeciw jarzmu cesarstwa niprzeciw Kocioowi, a ponadto mieli wkrótce patryoci

Czech ofiarowa Jagielle i Witoldowi koron Przemy-sawa • idea niemiecka nie moga przeto mie wiec wi-

dok()w korzyci z husytyzmu.

Dziwny i dramatyczny zbieg okolicznoci! „Mi-

sya chrzecijaska", odebrana na zawsze Wielkim mi-

strzom z Malborga, miaa legalnie i naturalnie przy-

pa „ocln-zczonemu w Krakowie" i dynastyi Gedymina.Nowe królestwo Jagiey, pooone midzy dwoma nie-

bezpiecznemi twierdzami pogastwa: zot hord cha-

62

natu a Osmanlisami Bakanii, powoane byo do witejwalili, odmiennej nieco od „polowa" i uczt „lionoro-

wyci", wyprawianycli w lasacli Litwy przez rycerzy

teutoskici ; Ivtolestwo to byo powoane do prawdzi-

wej Ivrucyaty, majcej trwa trzy \vielvi; przej przez

Warn (1444), a zakoczy si penem chway oswo-

bodzeniem Wiednia (1683 r.). Zaprawd, drobny falvt

„cirztu w Krakowie" ku kocowi XIV. wieku, spro-

wadzi dla iistoryi liczne i nieobliczalne skutki. Wiel-

kie pastwo chrzecijaskie — królestwo serbskie, pa-

dao w kocu tego stulecia przed sutanem Amuratem,a zwycistwo na Koszowem Polu uderzyo w dzwonpogrzebowy cesarstwu Paleologów, gdy w tych wanielatacli stawia syn Olgierda w W^ilnie znak Zbawiciela

na gruzach wityni Znicza i stwarza wojskow potgna najodleglejszym Zachodzie, przyczajc Litw do

Polski. Tak podoljao si Opatrznoci powetowa niejako

pónocnej Europie olbrzymie straty, jakie ponosia

Ewangelia na poudniu, i stawi w wanej chwili zba-

wienn tam przeciw zalewowi islamizmu. Tutaj naleyzda sobie spraw z moralnej wielkoci tego królestwa

Jagiey, które, powstae z ruclui prawej sowiaskiej re-

akcyi przeciw zaborczym Niemcom, miao obroni nie-

tylko Sowian ale i tyche Niemców przeciw podbojom,

wschodniego barbarzystwa. Co za moe wicej jeszcze

podziwia trzeba, to to, e tak wzniose zadanie spenimiao zaledwie co powstae królestwo, i to przez poganina

wieo nawróconego, „dzikiego", z dziewiczych lasów,

który nawet nie nauczy si dobrze pisa do koca dni

swoich. Zadziwiajc jest rzeczywicie ciga dziaalnoJagiey, majc znamiona czynów czlowielva Zachodu,

a wznoszca pastwo potne, wybitnie europejskie, na

usugi cyw ilizacyi i katolicyzmu. Ta to myl nieprzerwa-

nie zajmowaa umys Jcróla Wadysawa II, umiejcego

utrzyma swoj polityk w tej granicy, któr niemiecki

G3

historyk nazwa „idealn miar czynów" ;w tej pogodzie

dziaania, Idóra. stwierdzajc prawo wiata sowiasldego

do niezalenego rozwoju, nie czynia tego nigdy z ujmogólniejszych praw wiata chrzecijaskiego. — Witold

byby chtnie przekroczy te granice : umysu gorcego,

ambitny i niezbyt skrupulatny, waleczny syn Kiejstuta

i Biruty, pragn kroczy drog oddawma wytknit przez

przodków swoich, wielkich ksit litewskich, i popchnnowe pastwo Jagiey do zdobyczy obszernych kraj()w

Wschodu. W jego pojciu królestwo polskie byo arse-

naem dobrze zaopatrzonym w bro nowoczesn i po-

siadao zdolnych wodzów ; zuytkowa wic to naleaodla wykonania szeroldch Olgierda zamiarów nad Dnie-

prem i Donem, do kruszenia za jego przykadem pol-

skich i litewskich kopii o bramy Moskwy. Obojtnemmu to byo, czy przyczona ludno, prz^v^wyczajona

do obrzdków wschodnicli, nie ulegnie jadowitym wpy-wom kocioa bizant}'sldego ; nie byby si waha takezawrze ukadów ze zot hord chanatu o podzia

ziem lecych midzy Morzem Czarnem, Kaspijskiem

i górami Uralu. „Bóg nam zgotowa panowanie nadwiatem", mawia clitnie Witold za przykadem owycli

wodzów Tamerlana, z którymi utrzymywa przyjazne

stosunki, pomimo czsto powtarzajcych si z nimi po-

tyczek. — W przeci\viestwie do syna Kiejstuta zwra-

caa si królowa Jadwiga, córka Ludwika Andega-weskiego, w stron zachodni , ku królestwu Arpada,dziedzictwu starszej siostry Maryi, które to królestwo

opanowa podczas wewntrznych niesnasek midzy W-grami Zygmunt Luksemburczyk, szczliwszy ,,narze-

czony" ni by nim Wilhelm Austryacki. Po miercisiostry Jadwiga bya prawn dziedziczk korony w.Szczepana

,przyja tytu la-ólowej wgierskiej , a by-

aby go chtnie wspara broni polsk poza Karpatami.Postawiony midzy maonk a bratem strj-jecznym,

64

pobudzany w clwuch przeciwnych sobie kierunkach,z których kady mia swoj racy stanu i móg kusobie pocign, potrafi Jagieo wznie si na wy-sze jeszcze stanowislco przez postanowienia ogólniejszej

i trwalszej natury. Witolda popiera tylko o tyle, o ile

jego zamiary mogy wzmocni w Europie katolickie sta-

nowisko zczonych królestw, ale nie wplta si w spra-

wy wgierskie, jakkolwiek mogy go nci uzasadnione

tu prawa Jadwigi. Zoy te odpowiednie zapewnie-

nia Zygmuntowi, gdy ten przyby z „przyjaznemi"

odwiedzinami do KravOwa w roku 1396, w cztery lata

po ukadacli, prowadzonych z Zakonem teutoskim o

rozbi()r Polski. Me chcia Wadysaw^ II. bra na siebie

odpowiedzialnoci zrywania z Zachodem, a jedyn jego

dz — szlachetn i dobrze pojt — byo utrzymanie

lvr()lestw^a Piastów^ w charakterze pastwa spokojnego

i dobrze czynicego poród rzeczypospolitej chrzeci-

jaskiej. Jednym z celów, do których dy, byo za-

stpienie malborskich pan()w w roli, któr sobie

przyw^aszczyli , to jest w obronie wiary i cywilizacyi

przeciw pogastwu i barbarzystwu. Olgierdowdcz uni-

ka trudnego pojedynku z Teutonem; wiedzia, e spo-

tkanie jest nie do uniknicia, ale nie wyzywa lecz

uleg koniecznoci po cierpliwych dwudziestu latach —przywiedziony do ostatecznoci przez dumnego a zdra-

dliwego wToga, u którego przeczucie blisl^iej zagadypowikszao zalepienie i zuchwalstwo.

Cemie aj-chiwa Zakonu teutoskiego, przechowane

w Królewcu, posiadaj w korespondencyi dyploma-

tycznej z owych czas()w — kartk s]\:relon przez królo-

w Jadwig w sekrecie przed „kochanym mem" O-

Córka Ludwika mówi w niej o zem wraeniu, jakie

wywar pewien czyn na królu, i prosi panów z Mal-

') I Codex diplomat. Pruss. t. IV. p. 188.

65

borga, by nie pogarszali stosunków i tak ju bardzo

zaostrzonych. Inne take dokunienta, jakote sprawo-

zdania licznych agentów, utrzymywanych za granic

przez „biae paszcze", wspominaj o „nieasce", w jakpopada Jadwiga za cige przeszkody, stawiane przez

ni co do wojny z Prasami. Wszyscy kronikarze zgo-

dnie take stwierdzaj, ze królowej przewanie naley

przypisa zasug duszego utrzymania pokoju , trwa-

jcego ju od nieudanego oblenia Wilna, za co jej

yw wdziczno wyraaj. I rzeczywicie, gdyby nie

ciga, przezorna i niestrudzona interwencya Jadwigi,

byby wielki dramat roku 1410 o wiele wczeniej ode-

gi*any. Umiaa królowa w kadej krytycznej chwili

przej na siebie przykre ukady, bd z Wielkim mi-

strzem, bd z wpywowymi komturami zakonu; zaa-twiaa sprawy osobicie, a jeli nie zawsze pomylniew szczegóach, to zawsze z usuniciem chwili gronegostarcia. Jak majc lat szesnacie, potrafia ta córa

Piastów chwyci za topór przy furtce zamkowej , tak

potem, jako maonka Jagiey, nie przestawaa skadadowodów odwagi i energii w sprawach dotyczcychpastwa. W rok po lubie, podczas gdy „nowo-ochrzczony" spenia swoj missy apostolsk w Wil-

nie, Jadwiga zadziwia wiat rycersk wypraw , któruratow^aa Polsce jedn z najpikniejszych prowin-cyi. Wgierski „narzeczony", Zygmunt Luksemburgski,zacz w roku 1387 roci sobie prawa do ksistwa hali-

ckiego jako wadzca ziem w. Szczepana. Wówczasmoda królowa zgromadzia honorowy oddzia wojska,przywoaa zaufanycli wodzów, i pomimo zimy, „odzianaw sobole, na pysznym koniu", wpada w obóz wgier-ski

; jednych pozyskaa, drugich rozproszya, i odebraahod z przysig wiernoci w miastacli Jarosawiu i

Lwowie. Równie stanowcz okazaa si podczas niesna-

sek z zarozumiaym ksiciem Mazowsza i podstpnymKlaczko. Unia Polski z Litwa. 5

66

ksiciem Opolskim, a wspomnielimy wyej ojej mia-ych zamiarach co do Wgier, po mierci siostry. Rozbra-jay j jedynie sprawy z Zakonem; te czyniy królowpobaliw i niewzruszenie spokojn. Wobec nich uprzy-

tomniaa si jej posta Ludwika Andegaweskiego,wspomnienie ojca, bdcego przyjacielem „biaych pa-szczów" i pasowanego przez nich na rycerza przed

jedn z „krucyat", a którego sztandar by starannie

przechowany w sawnej sali z chorgwiami w zamkumalborskim. Przebiegli mnisi teutoscy nie zaniedby-

wali przypomina te fakta królowej i budzi w^spomnie-

nia „o zotym wieloi" ich stosunków z „dobrym, sa-wnym i nieporównanym" Andegaweczykiem. „O gdybyy jeszcze król Loys — pisali skruszeni — bylibymypewni, e nie doznamy adnej krzywdy, gdy by to ksisprawiedliwy, nasz opiam i obroca w kadej potrze-

bie; modlimy si te bezprzestannie za jego dusz"!Nie pozostaway bez skutlvu takie odezwy; w uczuciu

pietyzmu dla ojca czerpaa Jadwiga si oporu i nadzwy-

czajn energi w zaguszaniu czstycli sporów, w ga-

szeniu wzniecanych pomieni i w utrzymaniu przez lat

szereg pokoju, o którym wiedziaa, e to tylko rozejm.

„Jak dugo ja yj, rzeka raz do nastpcy Wallenroda,

Mistrza Konrada y. Jungingen — tak dugo monarcha po-

trafi znosi w^asze niegodziwoci, lecz po mojej mierci

nie minie was kara niebios i nieunikniona wojna do-

kona waszej zagladyr> J^l^il^^^l^^i^^^ moe by sd rozu-

mujcego historyka o takiej polityce uczuciowej i wspa-

niaomylnej , nie potrafi nikt mówi bez wzruszenia

o kobiecie piknej i odwanej, oddanej pamici ojca

i rozbrajajcej w myli o nim krzyujce si miecze;

bya ona, jak napisano \vówczas, on bia gobicunoszc si nad ark i trzymajc drc róczkoliwn nad wzburzonemi falami namitnoci i "za-

wici.

67

KnUowa Jadwiga umara w roku 1399, a dugojeszcze jej cienie osaniay ninicliów rycerzy midzydoradzcami Wadysawa II. ^) Sam Ivrol zdawa si

porzuca zamiar cliwycenia za bro, pomimo licznyci

sporów z Zalconem, a to przez wzgld na yczenie

zmarej malzonlvi i ponielcd dla ociaoci pode-

szego ju wielvii ; ze swej strony mia tal<:e Konrad

V. Jungingen silne postanowienie utrzymywania oljecnego

stanu rzeczy na drodze dyplomatycznej. Umysu upornego

i przebiegego, lecz przezorny i unikajcy starcia, sto-

sowa wobec Polski nastpca Wallenroda system podst-

pnyci intryg obok kroków pojednawczych, nieostronycli

zaczepek i objawów prz\^ani; rozdrania i agodzi,

lecz nie clicia, by ostatniem sowem jego miaa bywojna. Nie wiele jednak znacz ludzkie zamiary wobecnieprzebaganej logiki stosunków i wypadków ; niew^a-

ciwie te nazywamy j przeznaczeniem ; czsto bowiem

') Nie tutaj miejsce, by naleycie podnie nieporównane wdzikii wszystkie cnoty, kt(3re uczyniy Jadwig wielk królow, najbardziej

uwielbian w Sowiaszczynie. Podziwienia godne byy jej pobo-

no, miosierdzie i mio owiaty; zaoya mnóstwo szkó w' kraju

i wszelkimi rodkami wpywaa na rozwój swego narodu; pimien-nictwo wiele bardzo zawdzicza jej wpywowi i poparciu ; testamentem

bezprzykadnej prostoty podzielia osobisty swój majtek na dwieczci: dla biednych i dla uniwersytetu w Krakowie. Przytaczamy

tu jedno wzniose zdanie tej witej niewiasty, t. j. odpowied danraz królowa, opowiadan przez kronikarzy i przyjt do pieni ludo-

wych. Zwyczajem byo ówczesnym, e orszak towarzyszcy w podróymonarchom, lubo wyprzedzajcy ich, kw^aterowa si po wsiach i za-

biera ludnoci bydo, owce, trzod i drób na wyywdenie; tak

samo si stao, gdy Jadwiga i Jagieo przybyli wkrótce po lubie doGniezna. Pokrzywdzeni zgi'omadzili si z paczem i alami, które

doszy do wiadomoci królestwa i gboko poruszyy oraz zasmuciyJadwig. Król wyszed osobicie do zgaszajcych si wocian, wy-bada, i wymierzywszy sprawiedliwo rzek do ony : „Bd ju spo-

kojn, kazaem wszystko wynagrodzi tym biedakom". — „Tak, —odrzeka królowa, — ale kto im zy powróci" ?

68

stawiane przez nas tamy przeciw nawale wydarze, po-

woduj o wiele gwatowniejszy ich rozlew.

/ Konrad v. Jungingen zapragn przygotowa Pru-

som wietniejsze losy i zaoy nad Batykiem silne

podstawy trwaego dobrobytu, ku czemu te, co nader

jest chwalebnem, wyta wszystkie swe siy: otacza

najtroskliwsz opiek rolnictwo, przemys i handel,

o czem nie pomyla aden z jego poprzedników; on

marzy o utrzymaniu polvoju, gdy tamci o paradach

wojskowych. Przymioty takie u rzdzcego, bdcew kadym kraju dobrodziejstwem, byy zgubne w Wiel-

kim mistrzu i staway si dzwonem pogrzebowym dla

Zakonu oraz kilkuwiekowego dziaania „biaycli pa-szczów". Spokojne uywanie nabytych dóbr byo czemniezgodnem z duchem rycerstwa, owej „milicyi Chry-

stusa";polityka ta staa si nieznon dla podwadnych,

to te rycho uczuli si do niej zraeni. Synowie wiel-

kich rodzin nadreskich i naddunajskich, zacignici

do szeregów dla walk z „Saracenami", okryci cikzbroj, na dzielnycli rumakach, dziercy w jednej

rce bro a w drugiej szkaplerz, dreli na myl zosta-

nia „pisarzami i kupcami". Nie warto im byo skadalubów czystoci ani poci cztery razy w tygodniu,

by si potem zanudza w biurach lub strzedz granic

cowych! Polityka Wielkiego Mistrza musiaa wzbu-

rzy przeciw niemu komturów i wszystkich walecznych

w Malborgu, a rodzony brat Konrada, Ulryk v. Jun-

gingen, stan na czele niezadowolonych. Nie byo tedo gorzkich szyderstw, którychby nie uyto przeciw

wyrodnemu przewodnikow^i Zakonu, wsawionego przez

Kniprodów i Rotensteinów^ ; wyszydzano go rysunkami

po cianaci i murach, goszc, i by zaledwie zdolnym

na przeora tustych mnichów; nazywano „w^stydliw za-

konnic", a nazajutrz po jego mierci zaprotestowano

przeciw powtórzeniu si podobnych rzdów. Czujc bli-

61)

ski swój koniec, zgromadzi Konrad kolo siebie cakapitu i zalclina j by utrzymaa pokój, a zwaszcza

by nastpc po nim nie wybierano brata jego Ulryka.

ycze tycli nie uwzgldniono, a na wielkiem wybor-

czem zgromadzeniu Zalvonu w roku 1407, z zapaemogoszono dolconany wybór Ulryka v. Jungingen. —Imi to znaczyo wojn!

Przyznajemy w imi prawd> , e krok taki by ze

strony „biaycli paszczów" chlubnym wysikiem do

wyrwania Zakonu z nikczemnej kauy i upodlenia,

w jakiem si szamota od lat pitnastu. Dokumenta ar-

chiwum malborskiego, ^) opisujce obszernie epok bezpo-

redni po mierci Wallenroda, pitnuj w zasuonymstopniu polityk ówi i bezwstydn, acz pokojow,jego nastpcy. Ukada si on o rozbiór Polski z Zy-

gmuntem Luksemburgskim, przyszym cesarzem a kró-

lem wgierskim, i jednoczenie w czuych listach do

Jadwigi podsuwa córce Ludwika, reginae Poloniae et

heredi Ungariae^ myl upominania si o spadek po ojcu

nad brzegami Cisy. Konrad v. Jungingen obdarowy-wa Jadwig Wgrami z takim spokojem, jaki okazaco do Belgii pan v. Bismarck pewnego smutnego dnia

naszych czasów. Tak jak Bismarck utrzymywa w roku1864 pokojowe stosunki z królem Chrystyanem IX.,

a jednoczenie tworzy zowrogi zwizek przeciw jego

ksistwom, tak twierdzi Mistrz Wielki w pocztkuXV wieku, e nie zaczepia korony polskiej sawnemi„krucyatami" na Litw, urzdzanemi na cze MatkiBoej i dla przyjemnoci zagranicznych goci. Sprawata opara si o Naczelnika wszystkich wiernych

;papie

pitnuje z oburzeniem niecne wyprawy przeciw do-

brym katolikom i pod grob kltwy zabrania ryce-

rzom dalszych kroków przeciw Litwie; Mistrz za pro-

^) Zobacz: ^ Codex diplom. Prussiae^ i „Lites et res gestae ordinis

Cruciferorum,^ edidit T. Dziayski.

70

testuje, mówi o „bulli wyudzonej podstpem", i ów mnichpobony, który zaprzysig posuszestwo Stolicy w.,zanosi do cesarza skarg na papiea! Konrad zbiera

przeciwko Jagielle ile moe podejrzanych dowodów,instrukcyj i podstpnych cesyj, by si upomina o prawaposiadania; upomina si o prowincye polskie, potemo litewskie , a zawsze prosi Wadysawa II. , by go

owieci „wrodzon mdroci", czy przypadkiem lub

przez nieuwag nie przekroczy Zakon jakiegokolwiek

punktu obowizujcej umowy.Nowoczeni historycy, Karol Szajnocha i Jakób

Caro, opisujc zajmujc nas tu epok, nie taj zado-

wolenia, gdy koczc opowiadanie o podstpnej i m-czcej dyplomacyi Konrada, mog si znale wobecjego brata, Ulryka v. Jungingen ; oddychaj rozkosznie

powietrzem dziaami oczyszczonem, po duszem prze-

bywaniu w atmosferze penej „wyziewów". O ile sil-

niejszem i weselszem musiao by uczucie „biaychpaszczów," bdcych aktorami dramatu ! Przeyy sirzdy „pisarskie", a dzielne rycerstwo miao podnieZakon z ponienia i da uczu „ochrzczonemu w Kra-

kowie" znaczenie teutoskiej szabli.

„Nie mona zaprzeczy— pisze Caro — e Jagieochcia zachowa do ostatniej chwili usposobienie po-

jednawcze; przyzna owszem trzeba, e podstawy ukaduproponowane przez króla w stanowczej godzinie, byyw wysokim stopniu zgodne ze zdrow polityk ; w umy-le jednak Wielkiego Mistrza rycerz wzi przewagnad mem stanu. Ulryk v. Jungingen pragn w^ojny".

Wszystko zreszt zdawao si sprzyja „biaym pa-szczom" i wróy im szczliwy a nawet wietny wynikwalki. Rozpoczynane i zrywane ukady z Zygmuntem,doprowadziy do tajnego, wiele obiecujcego traktatu,

bo król wgierski mia by czas jaki yczliwym po-

rednikiem, a ostatecznie mia si zdemaskowa, wy-

71

powiedzie wojn Jap:ielle i przystpi do rozbioru Pol-

ski. Zasiek 370.000 zotych wg. zosta sprzymierze-

com zapew^niony, 40.000 wypacono ju nawet przy uka-dacli. — „Sam liczyem, pisze w pamitniku swoim Win-decl^, sekretarz Zyg-munta— jedne po drugiej, te piknesztuki z odciskiem lilii andeg^awesldej ^^

Wówczas ju, tali jak póniej w rolai 1866 , za-

dziwiay Prusy zasobami skarbca i wydoskonaleniem

wojska. Ulryli lubi mawia:, „mam ca wie penzota, wic wicej, ni potrzeba do zdobycia dziesiciu

królestw". „Odlewarnie w Malborgu — pisze kronikarz

Zakonu — sporzdziy dziao niezwykej siy i rozmia-

rów, jakiego nie znay wcale inne kraje" ; bya to ówcze-

snyci czasów igiicówka! Nie zaniedbano te adnego ze

rodków, Ivtoreby mogy rozdzieli nieprzyjaciela i wpro-

wadzi niezgod w jego obóz. Znano od dawna Wi-tolda, jego bystro, miao i dze : próbowano wicpozyska go przeciw Jagielle. By on wówczas na-

miestnikiem króla w Wilnie, z tytuem Wielkiego Ksi-cia, wic kuszono go niezalenym tronem i koron litew-

sk. Odepclmici przez Kiejstutowego syna, zwrócili

si do samego Jagiey z myl dziwaczn i mieszn,by go skoni do ..neutralnoci" w moliwem zajciu

midzy Zakonem a Witoldem. „Wojna z Litw jest

wojn z Polsk" — rzek arcybiskup gnienieski,jako pose Wadysawa II. „Dzil^uj za szczero —odpowiedzia Wielki Mistrz — rozpoczn wic mojekroki od Polski, bo lepiej jest bra^jnieprzyjaciela za

govv;^, ni za nogi". W lecie te r. 1409 uderzy w zie-

mi Dobrzysl^ i da tem haso do .,wiellâej woiny",

helium magnum, bellum stupendum, helium punicum,jak j nazywali kronikarze XV wieku. Miaa si onajednak odby w nastpnym roku, trwaa tylko miesici ograniczya si na jednej walnej bitwie! Bitw tbya — klsl^a Grunwaldu!

72

Zaledwie dnia 15 lipca 1410 roku zaczo socerzuca pierwsze promienie, a ju midz}' Tannenber-

giem i Grunwaldem, na obszernej przestrzeni przecitej

drog do Malborga, stay naprzeciw siebie dwie armie,

rzecby mona: dwa wiaty. Z jednej strony, pomidzyzarolami i drzewami Grunwaldu, znajdowa si Ja-

gieo z Polakami, Litwinami, z najemnikami czeskimi,

wooskimi i oddziaem posikowym Tatarów, ktoryci

Widold, „przyjaciel" cliandw, nie walia si przywiew to pole. Pocliyo od Tannenbergu zajmowali Teu-

toni w synnych swych paszczacli z krzyami, a ich

starszyzna przebiegaa szeregi wasne, najte i pomo-cnicze, „braci niemieckich" oraz szlachty z caej Europy,

przybyej dla wzmocnienia si wsawionego Zal^onu,

w stanowczej walce przeciw „poganom". wiat chrzeci-

jaski nie widzia dotd jeszcze takiej mnogoci ora,bo Wielki Mistrz mia pod sob dnia tego przeszo

omdziesit tysicy ludzi, a Wadysaw II. dowodzistutysiczn armi. Ulry^: v. Jungingen lekcewayprzewaajc liczb nieprzyjaciela. „Ta poda zgraja,

mówi — ma wicej yek ni mieczów". Nie byy testraszne niezgrabne uki i dziwaczne pociski litewskie

wobec ulepszonej broni Zakonu i wobec „nadzwy-

czajnych" dzia ze sawnej odlewami malborskiej.

Wszyscy rycerze wiedzieli ponadto, co Jagieo przed

swoimi uaywa, e Zygmunt Lulcsemburgski odkrynareszcie gr swoj. Posowie jego postpowali do-

td wszdzie za Wadysawem IL, poredniczc w ce-

lach pokojowych, lecz 12 lipca, na trzy dni przed wy-

buchem wojny, dorczyli królowi pismo namiestnika

cesarstwa, które mieli od dawna przy sobie, a które

zawierao wypowiedzenie wojny !

Godziny upyway, soce ju byo u zenitu,

a jeszcze Polacy nie ruszyli si z lasów Grunwaldu.

Król Wadysaw II. po wysuclianiu dwócli Mszy w.

73

i przyjciu Komunii z caem swojem wojskiem, trwacigle w modlitwie, w maej kaplicy, stojcej nad sta-

wem; niecierpliwio to rycerzy teutoskich, bo cikiezbroje dokuczay im pod gorcem socem, wicnaradzali si starsi jakby poruszy Jagie. Wspom-niano o dawnym zwyczaju, upowaniajcym do przesa-

nia ocigajcej si armii dwócli nagich mieczów jako

znaku zaczepnego, na co przeciwnik obowizany by bez-

zwocznie odpowiedzie, pod grob zboczenia z drogi

honoru. Tali: postanowiono, a jednym z dwóch wy-

sanników mia by jeden „z ludzi'' Zygmunta i mianie take tarcz cesarstwa, czarnego ora na zotempolu. Symbolizm owych dw()ch mieczów, dawno zanie-

chany, nawet w obozie Zakonu nie by zrozumianym,

zosta te niewaciwie le przyjtym przez Polaków;

chcieli w tem widzie zjadliwe szyderstwo z powodu zegouzbrojenia i jalcoby ilustracy do gonych ju sówUlryka o „ykach i mieczach". Zdaje si e i Jagieonie by odmiennego zdania , bo za mu w oku stana,gdy sucha nastpujcej przemowy jednego z wysan-ników, dorczajcych miecze : „Przynosimy wam, królu

i ksiciu Witoldzie, te dwa oto nagie miecze od W^iel-

kiego Mistrza, W", marszaka i braci Zakonu, by one

byy wam zacht i pomoc w walce, jal<: dzi macie

stoczy. Zakon przyznaje wam wolno wyboru miejsca

na spotkanie, ale nie trwocie czasu, nie ukrywajcie siw mrokach lasu, nie trwajcie w maodusznoci i nie

strocie od bitwy, której nie unikniecie!" — Król odrzekna to z chrzeciask pokor — „Zachty szukamy je-

dynie u Boga, w Jego imieniu przyjmujemy waszemiecze i damy znak rozpoczcia walki; miejsca spotka-

nia nie wj^aemy, bo to Bóg jeden zna i wyznacza,

a wybra je ju dla was i dla nas!" Zaraz potem roz-

porzdzi swoj armi, oddajc obydwa jej sl%:rzyda,

obydwa „rogi" Icsiciu Witoldowi i Zyndramowi z Ma-

74

szkovvic-, sam obj dowództwo nad rodkiem i wy-da jako liaso: „Kraków i Wilno".

Polacy wyruszyli z lasu piewajc hymn pierwszego

icli apostoa, w. Wojciecha, „Boga Rodzico". Nie chccsi dugo naraa na kule dziaowe, spiesznie napadli

na „biae paszcze", by si z nimi zetrze osobicie,

i niesieni „na skrzydach mierci", pdem przebyli

przestrze do wzgórzy Tannenbergu, pokrywajc jtrupami. Powstao ogólne zamieszanie, a potem walkaprzesza trzy fazy, z którycli dwie pierwsze zdawaysi dawa przewag panom z Malborga. Lewy „róg" Wi-tolda zosta znacznie osabiony, a pierwsi poszli tu

w rozsypk Tatarzy. Bya cliwila, w której król ocaladziki jednemu ze sw^oich sekretarzy, a tym by pó-

niejszy kardyna, Zbigniew z Olenicy. Ku l^ocowidnia jednak zdoa Witold wyrówna swoje szeregi

i w ostatniem wysileniu, po kilku godzinach krwawegoboju, Polacy odnieli zwycistwo, jak drugiego hi-

storya nie zapisaa z owyci cikicli czasów. Armianieprzyjacielska zostaa cakiem zniszczon; stracia

wszystkie cliorgwie w liczbie pidziesiciu dziewiciu,

czterdzieci tysicy jeców i dziewi tysicy polegycli.

Zginli — Wiellii ^listrz Ulryk, marszaek, intendant

i wikszo komturów^ Zakonu. Ze wzgórza nad pobo-

jowiskiem móg obj Jagieo wspaniay lecz okro-

pny widok tej „doliny Jozafata", pokrytej tysicami

trupów, szcztków koni, kawaków zbroi i broni ; mógspojrze na te straszne dziaa, których zimne teraz

paszcze ziajay mierci i zniszczeniem w szeregi wy-

suwajcych si z zaroli Grunwaldu. Rozcielone biae

paszcze zdaway si tworzy olbrzymi caum — jak

wiat obszerny — a zachodzce soce rozpalao obraz

czerwonem wiatem, tak e niebo i ziemia wydawaysi przez chwil jakby jedn olbrzymi kau krwi. —Stary ]<:r()l uklk i zala si zami; dzikowa Bogu

(D

i modli si za polegych. Odszuliawszy zwoki UlryJ^a

V. Juno:ing'en, odesa je pod stra ionorow do Mai-

borga, potem uciska Witolda, boliatera dnia tego, i om-dziesicioletniego Janusza, ksicia na Mazowszu i Czer-

sku, potomka owego ksicia, który pierwszy przed

dwoma wiekami sprowadzi zdradziecki Zakon teutoski

i wyposay go ku obronie, jak myla, królestwa Pia-

stów i jego granic.

Od dawna zapowiedziany przez wielk skandy-

nawsk wieszczk „sd Boy" rozpocz si nareszcie.

„Przyjdzie dzie, mówia w. Brygida, w którym ry-

cerze teutoscy ujrz si z potrzaskanemi szczkami,

z odjtemi rkami i nogami; y jeszcze bd, ale je-

dynie, by wiadczy o wasnej niegodziwoci" — a prze-

powiednia ta miaa si teraz speni co do sowa.

Warunki pokoju, jakie zwycionym podyktowaJagieo, nie byy uciliwe. Tral<^tatem zawartym w To-

runiu w roku 1411, zabra im tylko Dobrzy i pro-

wincy oddan podczas walki z Kiejstutem, a pozosta-

jc jeszcze wówczas w pogastwie. Ale wane znaki

z czasów „wielkiej wojny" zapowiaday ju odtdbliski a zupeny upadek Zakonu teutoskiego. Oto co

pisa jeden z kronikarzy wspóczesny wypadlvom :

„Opal^anym i niefortunnym po nad wszelki wyrazby los witego Zal^onu po bitwie Tannenbersko-

Grunwaldzkiej ; szlaclita pruska, mieszczanie i cliopi

rzucali si na zaniki i zameczki rycerzy, oddajc je

królowi polskiemu, któremu przysigali wierno i po-

suszestwo; biskupi, duchowiestwo i inne stany poszyza ich przykadem, a przechodzc na stron zwyciscy,dali objaw takiej zdrady i zatwardziaoci serc w caychPrusach, e dareranieby byo szuka drugiego takiego

przykadu w krajacli chrzecijaskicli". To ogólne od-

stpstwo wszystkich stanów w niemay kopot wpro-wadzio niemieckicli liistorylców, przeciwalajcycli upór-

76

czywie cywilizacy, niesion przez „biae paszcze" nadbrzegi Batyl^u. Prawd jest tylko, e „panowie l^rzy-

acy" po wsze czasy ucisl^ali i gnbili ludno pru-

sk, która znaczc a pen alu gr sów nazywaatych srogich swoich wadców „panami Ivrzyzuja-cymi" ! (Kreuzigei' zamiast Kreuzritter'^).

Prawd jest, e jak teraz po wielkiej wojnie, tak

póniej a od roku 1440 powtarza si ten bunt

pomidzy szlacht, mieszczastwem i ludem pruskim,

przeciw coraz bardziej ju wyrodzonemu i ponionemuZakonowi teutoskiemu ; a tym razem powstanie ogo-

sio zwierzchnictwo króla polskiego Kazimierza IV nad

tymi krajami. Wówczas to dokonane zostao dzieo

wszczte w dzie Grunwaldu: Wielki Mistrz LudwikY. Erlichshausen zosta lennikiem wnuka „ochrzczonego

w Krakowie".

') Zobacz Lindenblatt, Jahrbiicher str. 287.

ROZDZIA CZWARTY.

Dwa Sejmy.

Zjazd w Horodle. — Powolne wcielanie Litwy. — Przywileje herbowe.

Autonomia Wielkiego ksistwa. — Pierwszy i ostatni z Jagiellonów,

Sejm w^ Lublinie. — Ostateczne poczenie.

W lat trzy po spenionym „sdzie Boym" na po-

lach Tannenbergu, w miesicu padzierniku 1413 roku,

przyjmowao mae miasteczko z nad brzegów Bugu,

na kracach ziem Piasta i Gedymina pooone, licznych

i dostojnych goci, których podobizny wiernie oddane

w malowidacli wielkiej sali, /achwycay przez dugie lata

kadego zwiedzajcego zamek królewski w Horodle.

Widziano tam z jednej strony starzejcego si ju króla

Wadysawa II. na czele praatów^ panów i szlachty

polskiej, a z drugiej wielldego ksicia Witolda z bisku-

pami, kniaziami i bojarami litewskimi. Freski przedsta-

wiay pierwszy walny Zjazd stanów zczonego kró-

lestwa, pierwszy „parlament", na który zebrali siprzedstawiciele ludów Jadwigi i ludów Jagiey.

Litwa skojarzona od lat dwudziestu siedmiu z lo-

sami Polski pod berem Olgierdowicza,powoli i sto-

pniowo wcielan bya do spoecznoci i do cywiliza-

cyi katolickiego Zachodu. Wiemy, e w roku 1387,

78

zaraz po zburzeniu w Wilnie wityni Zniczu, otrzy-

mao Wielkie ksistwo od swe^o wadcy pierwsze przy-

wileje polityczne, to salubre monumentum jiirium ac U-

bertatum, zapewniajce dawnym czcicielom Perkunauywalno dóbr, wolno rozporzdzania majtkiem,prawo maeskie i dziedziczne, oraz mono rozstrzy-

|2:ania sporów bez interwencyi kniazia. W trzynacie

lat potem, gdy ze mierci Jadwigi zdawa si znikaywy i ujmujcy symbol nadziei, wynikajcych z „za-

rczyn" midzy dwoma narodami w osobach ich mo-narciów: wówczas pooenie i prawa, nie do dotdudokumentowane, zostay jasno okrelone osobnym, uro-

czycie wydanym aktem: król zamianowa Witoldadoywotnim Wielkim ksiciem krajów za Niemnem,a w dwóch zjazdach. Wileskim i Radomskim (sty-

cze i marzec r. 1401) , narody Piasta i Gedyminaprzyrzeky sobie wzajemn pomoc przeciw kademuzewntrznemu nieprzyjacielowi i wspólne porozumienie

si co do nastpstwa tronu po mierci Jagiey i Wi-tolda. Tak legalnie postawione stosunki midzy Kra-kowem a Wilnem, pozostaway a po dzie Grunwaldu,a dana Wielkiemu ksistwu autonomia, bya jedn7. przyczyn wysuwanych przez panów z Malborga, emona by w zgodzie z Krakowem, wojujc z Wilnem

;

gosili, i napadajc na ziemie „Saracenów", nie naru-

szaj wcale praw „Korony". Nareszcie „wielka wojna"

staa si kamieniem wgielnym budowy gmachu, rozpo-

cztej chrztem Wadysawa II. Sarmaci i Saraceni ra-

y.em przelali krew wspóln „w dolinie mierci "pod wzgó-

rzami Tannenbergu i razem zgnietli odwiecznego, gro-

inego wroga. Peni jeszcze zapau w^alki i zachwytu

zwycistwa, spotykaj si teraz (padziernik 1413) po

raz pierwszy na wspólnem prawodawczem zgromadze-

niu, conventio generalis, parlamentuyn, jak stwierdza akt

urzdowy, i postanawiaj odbywa podobne zebrania

7t)

czyli walne zjazdy „dla dobra i korzyci pastwa", ile

razy okae si potrzeba, a to bd w Lublinie bdw Parczowie albo w innem miejscu — za zgod knUa.

W przecigu wic wierci wieku wprowadzia Polska

kraj „bez soca" do wielkiej katolickiej rodziny

i uposaya go we wszystkie prawa ycia obywatel-

skiego; zapewnia mu zupen autonomi i powoaado uywania wolnoci parlamentarnych, a bojar litew-

ski, znajcy dotd tylko „zorganizowane niewolnictwo"

i bdcy sam pod autokratyczn zalenoci, zostaje

wadzc. Ostatni ten akt „wcielenia" nastpi na zjedzie

w Horodle, w sposób do niezwyky. — Czowiekiem zu-

penie wolnym w czasach feodalnych by tylko szlachcic,

on mia prawo gosowania w nielicznyci Ivrajach o rz-dzie reprezentacyjnym ; on te jedynie by wybieralnym,

by „obywatelem czynnj^m," o ile na owe czasy monauy tego, wicej dzisiejszego wj^raenia. Polska prakty-

kowaa t zasad z bezprzykadnym liberalizmem ^).

W pastwach zachodnich monarclia nadawa przywi-

leje tym, którzy ich nie posiadali rodowo; dawa imszlachectwo, pasowa Tî^. rycerzy i obdarza „herbami".

Inaczej byo w Polsce: tutaj wskutek pomieszania da-

wnej sowiaskiej Jconstytucyi opartej na gminie, z feu-

dalnem rycerstwem, „herby" nie byy tworzone przez

monarch; byy one stae i nieliczne, a kady miawaciw swojnazw (Jelita, Nacz, Pilawa, Poray, itd.)

i nalea do jednego „bractwa", do jednego „domu" —

') Czstem byo w Polsce nadawanie szlachectwa, a trafiao

odznaczajcych si wietnymi czynami lub za usugi w sprawie pu-

blicznej. Za Zygmunta Augusta wielu mieszczan otrzymao szlachectwo

i Polska miaa 200.000 wyborców, o wdele wicej, strsunkowo do lu-

dnoci, ni Francya w^ roku 1848. Tam mówili wówczas rzdzcy do

chccego by wyborc: „wzbogacaj si", a w Polsce i w tych wy-padkach byo hasem: „uszlachetniaj si". Pod tym wic take wzgl-dem nie zasugiwaa chyba na nagan rzeczpospolita sarmacka.

80

to jest do grupy rodzin, pierwotnie cile ze sob ro-

dowo zczonych. Otrzymujcy szlachectwo „wchodzido lierbu" ju istniejcego, by przyjty przez to do

„domu", adoptowany do „bractwa" rodziny. Tak, po

sawnem zwyciztwie pod WieMemi uiami, przyjhetman Zamoyski znaczn liczb onierzy do swego„domu Jelita". System ten zosta teraz zastosow^any do Li-

twinów podczas Sejmu w Horodle. — Polskie „domyi bractwa", jak Leliwa, Zadora, Topór, itd. przyjy do

tych swoich „herbów" rodziny bojarskie Monwidów,Jawnisów, Butrymów, itd. Nowoczesny czytelnik moeby zdziwiony, e w rocznikaci przeszych wieków,

a nawet w aktacli urzdowych, unia krajcnv z nad Wsyi Wilii nazwan byw^a sowem „zarczyny" albo nie-

zwykej jeszcze „obrczlca lubna Jadwigi" ; a jednak

tak bya wiara onycli czasów i rdzenna idea ]vr()lestwa

Jagiellonów. Tal^ jali w epoce lubu Jadwigi z Ja-

gie ksita i panowie litewscy stwierdzali mae-stwo dwócli narodów^ biorc Polki za ony, tak

samo byo mistycznem maestwem, „zwizkiem mi-

oci" owiadczenie szlachty polskiej, zoone teraz Li-

twinom w Horodle dokumentem, który tu podajemy:

„W imi Paskie — amen. Ku wiecznej pamici. —Nie dozna laslvi zbawienia, kto si na mioci nie oprze.

^Mio jedna nie dziaa marnie; promienna samaw sobie

,gasi zawici , osabia urazy, daje w^szystkim

pokój ; czy rozdzielonyci,podnosi upadych

,gadzi

nierównoci, prostuje Icrzywizny, wspiera kadego, nie

obraa nikogo, i ktokolwiek si schroni pod jej skrzyda,

znajdzie si bezpiecznym i nie ulknie si niczyjej gro-

by. Mio tworzy prawda, rzdzi królestwami, zakadamiasta, prowadzi do dobrego stany Rzeczypospolitej, wy-

doskonala cnoty cnotliwych, a kto ni pogardzi, ten

wszystko utraci. Dlatego te my wszyscy zebrani —praaci, rycerstwo i szlachta Korony polskiej, chcc

spocz pod puklerzem mioci, i przejci pobonem kuniej uczuciem, zczylimy si i zwizali, a niniejszym

dokumentem stwierdzamy, e czymy i wiemy nasze

domy i rody, nasze rodziny i herby, ze wszystk szlacht

i bojarami litewskimi, tak, by odtd i po wsze czasy

mogli si posugiwa tymi naszymi herbami i godami,jakie posiadamy od naszych ojców i przodków; by icli

uywali jako wiadectwa prawdziwej mioci, tak, jak

gdyby je dziedzicznie po swoich wasnych przodkacli po-

siedli. Niech si wic cz z nami w mioci oraz bra-

terstwie, i niech bd nam r()wni wsp()lnoci herbów,

tak jak nimi ju s wspólnoci wiary, praw i przywi-

lejów. Przyrzekamy uroczycie, sowem czci i przysig,nie opuszcza ich w adnej przeciwnoci lub niebezpie-

czestwie, lecz pomaga w kadej olvolicznosci radi czynem, wspiera przeciw wszelkiemu wrogiemu wobecnich przedsiwziciu, a wstawia si najgorcej do na-

szego ndociwego pana, Wadysawa, z woli Boej króla

Polskiego, i najjaniejszego Witolda, wiellviego ksicia

Litewskiego, by jaknajobficiej i najszczodrzej obdarzali

braci naszycli Litwinów coraz wivsz wolnoci, a-skami i dobrodziejstwami. Co te i przezacni panowie,

mieszkacy ziem litewskicli, pod przysig i sowemobowizali si czyni dla nas nawzajem".

„Sejm w Horodle przyoy piecz do takiej

unii narodów, jakiej nie napotka w caej liistoryi Eu-ropy". Tak pisa Caro, a sd ten zasuguje na wspom-nienie, bo go wypowiada szczery syn Germanii, czo-wiek nauki, godzien szacunl\:u, lecz objawiajcy nal^adym kroku wstrt do pomysu Jagiey i swój alpatryotyczny, e Niemcy nie dokonay „misyi opati-zno-

ciowej" nad Niemnem i Wili. Bezprzykadnem jest

istotnie podobne zczenie si dwócli pastw, dugo so-

bie nieprzyjaznych, zaartycli w odwiecznych walkach,o rónych rasach, obyczajach, jzyku i religii, a jedno

-

Klaczko. Unia Polski z Litw. Q

82

czcycli si w kocu w imi Ewanp^elii, wolnoci i tej

mioci, która „sama wznosi pastwa". Po raz pierwszy

powstaje w wiecie potne mocarstwo bez krwi roz-

lewu. A jak powane i imponujce s uchway tego

walnego Zjazdu w Horodle, gdzie uznano wszystkie

prawa historyczne, narodowo i niezaleno krajówGedymina, a w zamian za tyle przyznanych dobro-

dziejstw nie narzucono adnycli ofiar z autonomii, nie

wymagano zrzeczenia si niczego w szczególnoci, a

obiecano sobie zwoywa tak conventio generalis ^ ile-

kro dobro i korzy pastwa wymaga tego bdzie.

Ludy Jadwigi stay wyej od poddanych Jagiey cy-

wilizacy, potg, bogactwem, uzbrojeniem, ale nie

])rzyznaway sobie adnej wyszoci ani prawa kiero-

wania tem yciem politycznem, jakiem obdarzono no-

wycli braci. Wyrany artyku Unii liorodelskiej pozo-

stawia za Niemnem wszystkie wysze i nisze urzdyoraz godnoci, jak wojewodów, kasztelanów, starostów

i t. d. Przed Horodem jak i potem, przez niemal dwawieki, Litwa bya osobnem Wielkiem ksistwem, z-czonem z Polsk wspóln dynasty, a dopiero wyga-nicie tej musiao da powód do wprowadzenia zna-

czniejszych zmian w ukadzie z roku 1413. Stao sito zadaniem i dzieem pamitnego Sejmu w Lublinie

w roku 1569. Sejm ten, zebrany w pótora z gór wieku

])0 pierwszym polsko-litewskim, by przeciwiestwemale zarazem i uzupenieniem odbytego w Horodle.

Przypatrzmy si przez cliwil pooeniu zczonegokrólestwa okoo poowy XYI wieku, ku kocowi pano-

wania ostatniego z Jagiellonów, króla Zygmunta Au-gusta, litóry by mdrem i „ulepszone'm" podobiestwemzaoyciela wielldej dynastyi. Zaprawd, nie by syn

Olgierda ani „kosmatym niedwiedziem", jak nazywali

go rycerze teutoscy, ani „psem wciekym". Musia to

by wyszego polotu czowiek, slvoro ju jako mody

83

dziedzic tronu Gedymina powzi wielk myl nawró-

cenia swego narodu i przyczenia go do Polski; byte niezawodnie gbokim politykiem ksi, umiejcyzawsze utrzyma „idealn miar czynów" midzy su-sznemi dnociami wiata sowiaskiego, a wyszemiod nich wymaganiami cywilizacyi zachodniej ; niezwy-

Icym by ten samowadzca, który prdko i tak chlu-

bnie zrozumia obowizek konstytucyjnego monarchy.

Liczne wreszcie wiadcz dowody, jak dumny „Sara-

cen" potrafi uchyli komie czoa a podnie serce pod-

czas chrztu w Krakowie, jak zndeni ca swoj na-

tur pod przemonym wpywem Jadwigi, w zetkniciu

z chrzecijastwem i cywilizowanem spoeczestwemPolski. Jake ju innym od chytrego i niewdzicznego

pogromcy Kiejstuta jest zwycisca z pod Grunwaldu,

gdy z pokor przyjmuje zuchwae wyzwanie i dwa na-

gie miecze, a daje lekcy wiary i rezygnacyi dumnymrycerzom, rzekomym sugom Chrystusa ! Na podziw za-

suguje cierpliwo króla wobec panów z Malborga,

owoc dobroczynnego wpywu córki Andegaweczyka,której mio pokoju przeya j w radzie korony

w Krakowie a do „wielkiej wojny", a i potem dzia-

aa jeszcze agodzco prz}^ stawianiu warunków pokoju

w Toniniu. Rozrzewniajcym jest ten barbarzyca bez

nauki, w swojej bezustannej trosce o szkoy i ich ro-

zwój, o rozlewanie wiata, o wietno uniwersytetu

krakowskiego! Kronikarze podaj jako powód mierciJagiey upodobanie, jakie mia w spdzaniu dugichwieczorów w ogrodach i lasach, „by suclia piewusowików"; i to jeden rys wicej, mogcy zadziwiau dawnego spiskowca z Krewy. Pomimo to wszystko

ide pozby si Wadysaw II wszystkich cech swegopochodzenia z borów, i modoci spdzonej wród mie-

szkaców n um y ;gusta jego nie zawsze byy wykwin-

tne: wielkie upodobanie znajdowa w owach i biesia-

6*

84

dach. „Trzeba zapali Panu Bogu gToinuic, a djabii

wieczk", wyrzek raz w wanej chwili, a to rzuca

wiato na pewn strou charakteru „ochrzczonego

w Krakowie", który nie waha si czasami uywai czar(5w^ Wcale nie skonny do wynurze, mawia cz-sto: „sowa w\vchodz z ust jak drobne ptaszyny, ale

powracaj w rozmiarach wdelbdów". Nadzwyczajnbya jego nieufno, zwyka cecha tych, którzy z pro-

stych lub niszych sfer przechodz do spoeczestwao wyszej kulturze. Trudno byo np. przekona go, emalborscy rycerze nie wyrazili si drwico o „wrodzo-

nej mdroci" króla. Podejrzliwe to usposobienie zas-piao nieraz stosunki Olgierdowicza z Jadwig, co mute gorzko ale susznie wymawiano. Nie byy to jednakwcale oznaki zego lub niskiego serca, lecz raczej bdykornej i prostej duszy, przekonanej o maoci w^asnych

zasug, a zadziwionej i zachw^yconej „nadludzkiem"

szczciem.Wprost przeciwn, jako wylvwit wysoko ukszta-

conej lodtury, bya posta ostatniego z Jagiellonchv —Zygmunta Augusta — prawdziwego ksicia z epoki od-

rodzenia. Historya i poezya wysawiy tragiczn jego

mio do nieszczliwie] ksiniczki Radziwiówny,chocia pami na to gorce uczucie nie zawsze go

w póniejszem yciu chronia przed urokiem niewiast,

tych „sokolic", jak si o nich z umiechem wyraa.By to pierwszy z królów polskicli, Idóry biegle wka-

da obcymi jzykami, posugujc si mow Tassa, Cal-

derona i Lutra, a ubiera si w stroje hiszpaskie. „Hu-

manista", cokolwiek wolnomylny, wykwintny znawca

sztuki, namitnie lubi muzyk ; skupowa i zbiera ka-

mee i rzeby Benwenuta-, chciwie otacza si ludminauki, sekciarzami i „nowatorami". Zacliowane dosko-

nale portrety króla Zygmunta Augusta daj nam czy-

ta w tycli rysach, obok dobroci i znanej szlachetnoci

85

rasy jagielloskiej , wytworny powab uprzywilejowa-

liycli postaci odrodzenia i pewn melancholi duszy

przenikliwej , umiejcej patrze w przyszo. Bystry

polityk, odczuwa Zygmunt August groce Polsce nie-

bezpieczestwa. Ciekawe jest jedno jego pismo, warte

przytoczenia w epoce niezbyt odlegej od owej, gdy za-

chodnia Europa silia si na to, by dostarczy kapita-

ów Rosyi, zwycionej pod Sebastopolem ; kapitaów

i ludzi, majcych utworzy komunikacye czyli te ua-twienia strategiczne, jakich jedynie brakowao do wy-

konania „misyi" caratu. Owo ju w XVI wieku spie-

szya Anglia z wysaniem Wielkiemu ksiciu Moskwymechaników, artylerzystów i rónych rzemielników;

tym Wielkim ksiciem by Iwan Grony. Z tego po-

wodu pisa ostatni Jagielloczyk do królowej angiel-

skiej, Elbiety: „Przypominamy W. Kr. Moci, e car

Moskwy, wróg wszelkiej wolnoci, wzmacnia z dnia

na dzie swoje siy wzmoeniem handlu i stosunkami

z narodami cywilizowanymi. Znane W. Kr. Moci jego

tyrania i okruciestwa; nadzieje nasze jedynie w wy-szoci, jak daje nauka, owiata i sztuka, lecz wkrótce

moe on nam dorówna, dziki nieprzezornoci ssie-

dnich ksit".Niemniej odmienn bya posta sejmów w poowie

tego wieku: to ju nie conventiones z czasów Wady-sawa II, jednostajne, bez charakteru okrelonego, o za-

gadkowej wadzy, dyskutujce o „korzyciach pastwa"za zgod ksicia. W XVI wieku kr(>l jest obowiza-nym zwoywa „posów" osobnem pismem, uniwersaem,w terminacli oznaczonych ; reprezentacya narodowa mawskazany zakres, wadze izby s objte postanowie-

niami prawa. W pierwszym dniu zebrania sejmu od-

l)rawia si naboestwo do Ducha witego ; nazajutrz,

])0 dokonanym wyborze marszaka posowie wchodzdo sali senatu, gdzie ich oczekuje król, siedzc na tro-

86

nie, w otoczeniu biskupów, ministrów, wojewodów i ka-

sztelanów — czonków Izby Wyszej. Wszyscy przyst-

puj kolejno do ucaowania rki królewskiej, kanclerz

przedkada sprawy oraz wnioski rzdu, poczem poso-

wie udaj si do sali swoich posiedze, gdzie rozpoczy-

naj zaraz oywion dyskusy. Mowy tu wygaszanotak doniose i tak przejte zasadami wolnoci, jakicli

nie syszano w Europie, bo nawet komuny angielskie

byy wówczas ciclie w porównaniu z rozprawami w pol-

skim sejmie. Na jednem z takicli posiedze wyrzek do

króla Wielki lietman Zamoyski synne rege, sed non im-

pejYi, co mogo by wyprzedzeniem póniejszego „król

panuje lecz nie rzdzi" (le roi réègne, mais ne gouverne

pas)y czem si chepi jakby nowoci, nauka polityczna

naszych czasów. Tene sam hetman XVI wieku w kwe-styi i dzi zajmujcej umysy, to jest w sprawie prasy,

streci wszystkie rozumowania przyszoci, odzywajcsi do senatu: „Chcecie znie nieprzyjemne pisma?

Zaostrzycie tem tyllvO ciekawo na icli korzy i przy-

spieszycie icli rozpowszechnienie. Cezarowi nie przy-

szo nawet u a myl niszczy niemiej mu ksiki Ka-tona; odpowiedzia mu inn ksik. Naladujcie i wyCezara! Dbacie o wolno, a chcecie okuwa mylludzika. Nie na to jestecie zebrani tutaj; pozostaw-

cie t smutn rol podym ciemizcom , lubujcym siw ciemnociach; ludzie wolni powinni da wiatawszdzie i we wszystkiem!"

Królestwo zczone, acz wolne, szczsne i potneokoo poowy XVI wieku, czuo wiszce nad sob nie-

szczcie wielkie, niepowetowane : Zygmunt August nie

ma potomstwa; dynastya Jagiellonów ganie z tymkrólem i Polska staje si monarchi elekcyjn. Spó-czesne zapiski historyczne bolenie wspominaj o przy-

gnbieniu, w jakie to pooenie wprawiao umysy i jalc

si obawiano tych chwil, w których pacta conventa

87

wpywa bd na losy korony. Niepewno, otwarta

jak paszcza czeluci, przestrasza wszystkich, a nikt nie

dziaa przeciw niebezpieczestwu, kady zdaje si mó-wi: aha jacta est! Uznano jednak za najpilniejsze ure-

gulowanie stosunku z Litw i rozwikanie pooenia, nie

do uprawnionego. Litwa bowiem bya dziedzictwem

Jagiellonów, zczonem przez uni personaln z „koro-

n", lecz z wyganiciem wspólnej dynastyi znika ten

cznilc, wicy oba pastwa. Zygmunt August posta-

nowi wic zapewni przyszo choby z tej tyllco

strony „by nie da skruszy lubnej obrczki Jadwigi",

zi-zek si przeto najprzód praw swoici dziedzicznycli

do Litwy na rzecz „Rzeczypospolitej i najjaniejszej

korony polskiej", a nastpnie udao mu si skoniprzedstawicieli obu narodów^ do ogoszenia unii parla-

mentarnej ; bya to sprawa trudna , naw et ciernista,

ostatecznie jednak sejm w Lublinie ucliwalami swemiucliyli trudnoci.

Sejm ten otwarto 10. stycznia 1569 roku z nad-

zwyczajn uroczystoci; zastpców swoici przysali:

papie, cesarz niemiecki, król szwedzki, AYielki ksimoskiewski, a nawet sutan i cian tatarslvi. Duga li-

sta senatorów i posów^ obejmowaa wszystkie niemal

iistoryczne nazwiska rodzin polskich. Podl<:anclerzym

królewskim by Krasiski, przodek autora „Irydiona"

i „Psalmów"; jego byo zadaniem przygotowanie prac

dla zgromadzenia, on te dwiga w imieniu rzdu cayciar przeprowadzenia rozpraw, które byy dugie,iurzliwe i niejednokrotnie odraczane wslvutelv oporu

z strony litwincnv, jaklvolwielv nie mieli zamiaru ze-

rwania unii, bdcej nierozerwaln. Bya ona nawetwtenczas konieczn dla Icrajinv Gedymina, wicej nikiedykolwiek, a to z powodu ssiedztwa z carem Mo-skwy, litórym by Iwan drony. Rodziny jednav Ra-dziwiów, Pac()w, Chodkiewiczów, Woowiczów i in-

88

nycli panów litewskich, z wyjtkiem Czartoryskie]

i

i Ostrogskicli, dyy do „partjkiilaryzmu", zapew]iia-

jceo^o im dominujcy wpyw na sprawy Wiellviego

csistwa, oraz wyjtl^owe stanowisko w zczonycliIvrolestwacli. Mniej interesowana od tycli potentatów,

a fanatycznie ju przywizana do „polsldej wolnoci"drobna szlaclita litewsl^a, obawiaa si take tej unii

parlamentarnej , ulvrywajacej moe niebezpieczestwo

dla drogiej icli sercu odrbnoci zarzdu; te „dzieci

boru" odczuway wstrt do pisanycli zobowiza, do

palvtow i pergaminów; wolay zdawa si na „dobrwiar i zdrowy rozum", oraz na tyle dotd skuteczntradycy. „Nie byo — mówi jeden z icli mówców —pergaminów midzy nami pod Grunwaldem, a nie prze-

szkodzio to Polakom i Litwinom do przelania krwi

razem, we wspólnej i bratersl^iej obronie; bi'aterstwo

nie potrzebuje pism ani pieczci!" Czemu wic niey dalej tale szczliwie jak dotd przez dwa wieki?

Czemu nie pozosta ]n-zy unii osobistej i dwóch odr-bnycli sejmacli, czcych si w wanych chwilach, a

w szczególnoci dla wyboru la'ola ? — Zygmunt August

nie ustpowa atoli szturmom, przypuszczanym do jego

serca; w imi przodków swoich, w imi patryotycznych

wspomnie z krajów Olgierda i Kiejstuta obstawa przy

swojem zdaniu: Unia osobista moga wystarcza pod

berem dziedzicznej dynastyi, lecz staaby si nader nie-

bezpieczn pod rzdami monarchii obieralnej. W obra-

dach powstaway niesnaski i protesta, lecz nie brakotake i wzruszajcycli scen. Chodkiewicz, ojciec bolia-

tera z pod Kircholmu, pad przed kr()leni na kolana,

zaklinajc go, by pozostawiono Litwie choby pieczstaroytn, jako oznak odrbnoci pastwowej. „Przed

Bogiem tylko klka naley!" — zawoa Zygmimt —a sowa te w ustach monarchy wywoay podziw, bo

wielk jeszcze bya cze i uniono dla panujcych.

89

Okazao si, i wadza ^rólewsca Zygmunta Augusta

roztaczaa jeszcze do urolvu, by pol<:ouaé wszell^i opór

i pozyska przeciwne gosy, gdy ani jeden z senato-

rów i posów nie odmówi podpisu na Icocow^ym alvcie

ucliway Unii. Dokument ten stanowi o parlamentar-

nej jednoci obu narodów, a "Warszawa miaa by odtdmiejscem zebra prawodawczycli. Od tej clnvili — 11.

sierpnia 1569 — unia Litwy z Polsk bya dokonan.Unia bezprzykadnie legalna i"uczciwa! Poczta

i dokonana pod hasem wolnoci, po szczerej, prawie

dwuwiekowej próbie, wykazujcej zgodno usposobie

i sta wspólno interesów pomidzy czcymi si,

a rokujca jednoczenie olbrzymie korzyci dla cywili-

zacyi i chrzecijastwa z polityki, rozpocztej chrztem

caego narodu. Ale po dokonanej unii nie pozwalaaPolska na zacieranie si indywidualizmu historycznego

krajów Gedymina; nigdy Polacy nie kusili si o pod-

danie l^itwy pod t pochaniajc wszystko wyszocywilizacyjn, jaka stanowi ca smutn umiejtnonowoczesnej, szumnej dywizy „prawa now^ego". Litwazacliowaa w zupenoci swoj autonomi, miaa swo-

icli ministrów, odrbne wojslvo i osobu}^ statut, zasto-

sowany do miejscowych potrzeb i obyczajów, a utrzy-

man jej bya ta niezaleno administracyjna i przez

nastpne dwa wie^i, a do ostatnich dni Rzeczpospo-

spolitej, do Konstytucyi 3. maja 1791 roku. Wówczasdopiero, w tej ostatidej dobie bytu narodowego straciy

kraje za Niemnem swoicli hetmanów, kanclerzy i cayustrój autonomii, szanowanej przez dzieci Piasta przez

tyle pokole. Konstytucya 3. maja bya testamentem

gasncej Polski, a w tych cliwilach Litw^a sama za-daa zupenego zatarcia swego „partykularyzmu". Kró-lestwo zczone zstpio do grobu wraz z „obrczlvlubn Jadwigi", a zawarty w Horodle „zwizek mio-ci" zosta jeszcze bardziej zacinity, i wówczas oca-

90

zala si „mio silniejsz od mierci". — Zaiste, mie-

szkacy dolin Niemna i Wilii nie byli niewdziczniludom Piasta za otrzymane w XIV wieku : Ewangeli

,

cywilizacy i wolno. Nie mówic o krwawych ofia-

rach, któremi dowiedli swego przywizania do „wiarylechickiej", susznem jest przypomnie, e dali wspólnej

ojczynie ludzi sawnych, których nazwiska pozostaj

chlub narodow; dali bojowników, jak Chodkiewicz;

mów stanu, jak Czartoryski; obroców prawa, jal<:

Reytan; bohatera Kociuszk, poet Mickiewicza. By-nastya litewska nadaa zczonemu przez Jagiellonów

królestwu swoj polityk szczer, zacn i szlachetn,

zasugujc tem na szacunel^ i wdziczno potomnych.

Surowy sd historyi moe niezaprzeczenie czyniPolsce zarzuty: okazywaa bowiem ogromn bezwa-dno i poche niedbalstwo w sprawacli swoich we-

wntrznych; niestety, pokutuje te a nadto srodze za

popenione winy. W stosunkach jednak midzynarodo-wycli, w zetkniciu z innemi pastwami, dawaa za-

wsze dowody bezinteresownoci i wspaniaomylnoci,bezprzykadnej w dziejach Europy. Wpor()d powsze-

chnego upieztwa pozostaa czyst od niesprawiedliwej

grabiey cudzycli ziem, obc wszelkiej chciwoci, wów-czas nawet, gdy miaa atw sposobno sprostowania

granic lub przyjcia misyi Opatrznociowej. Zygmun-towi Staremu, ojcu Zygmunta Augusta, ofiarowano ko-

rony wgiersk i czesk, lecz on, odmawiajc przyj-

cia, odrzek : „Poco chcie panowa nad kilkoma naro-

dami, gdy tak trudno przysporzy szczcia jednemu".

W roku 1655 pisa do cesarza Ferdynanda III spadko-

bierca mistrz(3w teutoskicli,przodek Fryderyka II,

ten, którego Prusacy nazwali Wielkim elektorem O, na-

stpujce sowa: „Polska zabezpieczaa zawsze Niemcy

'J Zobacz Pufendorf De rebus Frid. Wilh, Berolhn 1659, str. "I&C).

91

przed napadem barbarzyców; bya wygodn ssiadkdla otaczajcych j pastw, a nie zaczepiaa adnego;zadowolona ze swoici granic, pozostawiaa vademujego posiado". I rzeczywicie, przez cay czas swego

istnienia Polska bezustannie bronia clirzecijastwa

i zaciodniej cywilizacyi przed najniebezpieczniejszymi

wrogami, a nie daa od Eiu'opy niczego w zamian

za oddane usugi; nie dziwia j nawet niewdziczno;natomiast ona zadziwiaa polityków rycerskimi pory-

wami, niezgodnymi z dobrze zrozumianym wasnyminteresem. Ludwik XIY nie poj znaczenia wyprawySobieskiego ani skwapliwoci , z jak Polska pospie-

szya dla obrony pastwa cln-zecijaskiego, tego pa-stwa, które niedawno przedtem (za Jana Kazimierza)

mylao o jej podziale. Polska umiaa zawsze stawiaspraw chrzecijask po nad swoj narodow i utrzy-

maa „idealn miar czynów" w lepych walkacli ras

i wpywów. I dzi jeszcze — zacliowuje t sam mia-

r, cho jest rozdart i zgniecion — stara si zawsze

utrzyma równowag midzy susznemi wymaganiamisowiaskiego wiata, a wyszemi od nicli potrzebami

prawdziwej cywilizacyi. Polacy byliby gotowi do obrony

Sowian i Niemców nawet, przed barbarzycami Wscho-du, dzi, tak samo jal^ w wiekach minionycli, a walczswojemi wstrznieniami i agoni , strasznym widokiemswycli cierpie . .

.

Nie brak temu Jobowi narodów doradzców, mó-wicycli „przeldnij bogi, a yj", lecz on nie znia sido blunierstwa

,pozostaje wiernym witoci obo-

wizku. Wzrastajce zwycistwo bezprawia nie osabiaw Polsce uszanowania dla prawa, a wobec zaborów do-

konywanych w naszycli czasacli wspomina ona z upra-

wnion dum obrzadelv clirztu w Krali:owie i trzymasi naiwnie zdania Zjazdu w Horodle, e „tylivo mi-o trwale czy moe".

TRE.Strona

Przedmowa do przekadu 5

SPÓCZESNY HISTORYK.Wstp 13

Rozdzia pierwszy. Ostatni poganie w Europie.

wiat XIV wieku. — Ostatnie krace odlegego Zachodu. — Kraj

bez soca. — Saraceni Pónocy. — Obyczaje, religia i cywi-

lizacya Litwinów. — Dwaj synowie Gedymina. — Polityczne

zamiary Olgierda. — ycie rycerskie Kiejstuta. — Wstpie-nie na tron Jagiey 19

Rozdzia drugi. Zakon teutoski i chrzest narodu.

„wite cesarstwo". — Far-est Germanów w wiekacli rednich —Niemieckie zamiary co do Wgier, Polski i Litwy. — Zakonteutoski w Malborgu. — Wielki mistrz Zollner von Roten-

stein. — Królowa Jadwiga w zamku na Wawelu. — KsiWilhelm austryacki. — Scena przy furcie. — Jagieo w Kra-

kowie. ~ Potrójny Sakrament. — NawTÓcenie Litwy ... 35

Rozdzia trzeci. Wielka wojna.

Dwukrotne oblenie Wilna. — Faszywe pooenie Zakonu teu-

toskiego. — Wielki mistrz Konrad Wallenrod. — Chrzeci-

jaska misya królestwa Jagiellonów. — Jadwiga i Witold. —Król Wadysaw IL i „idealna miara jego czynów". — mierJadwigi. — Polityka Wielkiego mistrza Konrada von Jungin-

94

Strona

gen. — Wstpienie Wielkiego mistrza Ulryka A'on Jungin-

gen. — Wielka wojna. — Bitwa pod Grunwaldem .... 57

Rozdzia czwarty. Dwa sejmy.

Zjazd w Horodle. — Powolne wycielenie Litwy. — Przywileje her-

bowe. — Autonomia Wielkiego ksistwa. — Pierwszy i osta-

tni z Jagiellonów. — Sejm Lublinie. — Ostateczne poczenie 77

,^

PLEASE DO NOT REMOVE

CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET

UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY

DK Klaczko, Julian'l85 Anneksya w dawnej PolsceL5K55