8. Prowadzenie profilaktyki i promocji zdrowia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ

Danuta Szczepaniak

Prowadzenie profilaktyki i promocji zdrowia 346[04].O1.04 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007


1

Recenzenci: dr Andrzej Niesporek mgr Aurelia Włoch Opracowanie redakcyjne: inż. Danuta Szczepaniak Konsultacja: dr Dorota Koprowska

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[04].O1.04 „Prowadzenie profilaktyki i promocji zdrowia”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu opiekun w domu pomocy społecznej. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007


2

SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 5 3. Cele kształcenia 6 4. Materiał nauczania 7

4.1. Ogólne założenia promocji zdrowia 7 4.1.1. Materiał nauczania 7 4.1.2. Pytania sprawdzające 11 4.1.3. Ćwiczenia 12 4.1.4. Sprawdzian postępów 13

4.2. Wpływ różnych czynników na zdrowie 14 4.2.1. Materiał nauczania 14 4.2.2. Pytania sprawdzające 16 4.2.3. Ćwiczenia 17 4.2.4. Sprawdzian postępów 18

4.3. Psychologiczne aspekty zdrowia 19 4.3.1. Materiał nauczania 19 4.3.2. Pytania sprawdzające 27 4.3.3. Ćwiczenia 27 4.3.4. Sprawdzian postępów 31

4.4. Działania na rzecz poprawy i utrzymania zdrowia 32 4.4.1. Materiał nauczania 32 4.4.2. Pytania sprawdzające 41 4.4.3. Ćwiczenia 41 4.4.4. Sprawdzian postępów 44

5. Sprawdzian osiągnięć 45 6. Literatura 49


3

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu prowadzenia profilaktyki i promocji zdrowia.

W poradniku zamieszczono: − wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,

abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika, − cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem, – materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów

kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej, – zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści, – ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne, – sprawdzian postępów, – sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw pytań otwartych. Zaliczenie testu potwierdzi

opanowanie materiału całej jednostki modułowej, – literaturę uzupełniającą.


4

Schemat układu jednostek modułowych

346[04].O1 Podstawy świadczenia usług

socjalnych

346[04].O1.01 Charakteryzowanie psychofizycznych

i społecznych aspektów rozwoju człowieka

346[04].O1.02 Doskonalenie umiejętności

interpersonalnych

346[04].O1.03 Kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów

346[04].O1.05 Stosowanie przepisów

bezpieczeństwa i higieny pracy oraz udzielanie pierwszej pomocy

346[04].O1.04 Prowadzenie profilaktyki

i promocji zdrowia

346[04].O1.06 Stosowanie przepisów prawa

w działalności socjalnej


5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: − określać psychofizyczne i społeczne mechanizmy funkcjonowania człowieka, − charakteryzować strukturę psychofizyczną człowieka, − różnicować okresy rozwoju człowieka, − określać wpływ procesów motywacyjnych na aktywność człowieka, − stosować wybrane metody poznawania osobowości, − określać znaczenie komunikacji w relacjach między ludźmi, − określać rodzaje sytuacji problemowych i zaplanować strategie rozwiązywania

problemów, − charakteryzować strukturę pomocy społecznej, − charakteryzować wzorzec opiekuna w domu pomocy społecznej, − pracować w grupie i indywidualnie.


6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: − posłużyć się terminologią z zakresu wiedzy o zdrowiu, − scharakteryzować politykę zdrowotną państwa, − scharakteryzować czynniki warunkujące utrzymanie zdrowia, − scharakteryzować zachowania zdrowotne sprzyjające i zagrażające zdrowiu, − scharakteryzować czynniki zagrożenia zdrowia związane ze stylem życia i warunkami

środowiska, − rozpoznać potrzeby zdrowotne człowieka w danym środowisku, − podjąć działania profilaktyczne i promujące zdrowie, − podjąć działania z zakresu edukacji zdrowotnej adekwatne do potrzeb podopiecznego,

jego wieku i wiedzy o zdrowiu, − stworzyć warunki do zachowań prozdrowotnych, − określić czynniki powodujące stres, − określić źródła i poziomy stresu, − wyjaśnić zespół objawów powstałych w wyniku działania stresorów, − scharakteryzować proces radzenia sobie ze stresem, − przeprowadzić zajęcia relaksujące, − podjąć współpracę z instytucjami oraz organizacjami zajmującymi się problemami

promocji i ochrony zdrowia.


7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Ogólne założenia promocji zdrowia

4.1.1. Materiał nauczania

Strategie i rozwój polityki zdrowotnej Już w czasach starożytnych zdawano sobie sprawę, że zdrowie człowieka jest zależne od szeregu czynników, wśród których wymieniano niewłaściwą dietę, brak snu, małą ruchliwość fizyczną i stres.

Postęp, jaki dokonał się w wiedzy medycznej w obecnym stuleciu, pozwolił na lepsze zrozumienie natury schorzeń, dominujących w naszych czasach. Problem ochrony zdrowia postrzegany jest obecnie w szerszym zakresie. Nie chodzi wyłącznie o łagodzenie objawów chorobowych, ale o identyfikację i przeciwdziałanie przyczynom utraty zdrowia.

Postęp naukowo-techniczny przyczynił się do wysokiej specjalizacji i rozdzielenia dziedzin medycyny, kreowania „wąskich” i wysokospecjalistycznych warsztatów pracy, co spowodowało olbrzymi wzrostu kosztów opieki medycznej. Rezultatem takiego podejścia były sukcesy w walce z chorobami oraz poprawa opieki indywidualnej, objawiająca się wdrożeniem zaawansowanych metod leczniczych jak transplantacje czy dializy, jednak w skali społecznej nie uzyskano poprawy sytuacji zdrowotnej. Okazało się, że nawet najzamożniejsze państwa nie są w stanie, ze względów ekonomicznych, zapewnić powszechnej dostępności do szczytowych osiągnięć medycyny. Eksperci zajmujący się zdrowiem podjęli więc działania mające na celu opracowanie programów mających na celu podniesienie poziomu wiedzy o zdrowiu.

W 1948 roku została powołana do życia Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), która jest wyspecjalizowaną agendą ONZ. Jej celem było stworzenie prawdziwie uniwersalnej, o zasięgu globalnym organizacji zdrowia. Aktualnie zrzesza 191 państw.

Ocena stanu zdrowia ludności świata oraz ocena skuteczności działań w zakresie ochrony zdrowia została dokonana w 1977 roku w Ałma-Acie na XXX Światowym Zgromadzeniu Zdrowia. Jej efektem było przyjęcie rezolucji znanej pod nazwą „Zdrowie dla wszystkich do roku 2000”, proponującej nieco odmienne spojrzenie na zdrowie i sposoby jego upowszechniania. Przesłankami do jej opracowania było stwierdzenie niedostatecznej poprawy zdrowia społeczeństw mimo dużych nakładów finansowych i postępu naukowo-technicznego; ponadto, dodatkowy problem stanowi wielkie zróżnicowanie dostępu do osiągnięć medycyny i szans na życie w zdrowiu. „Zdrowie dla wszystkich" obejmuje cztery główne cele: − zapewnienie równości w zdrowiu przez zmniejszenie różnic w zdrowotności grup

ludności – tak w obrębie danego kraju, jak i pomiędzy różnymi państwami, − dodanie życia do lat – przez zapewnienie możliwości rozwoju i wykorzystywania

fizycznego i psychicznego potencjału jednostki ludzkiej, − dodanie zdrowia do życia – przez redukcję częstości występowania chorób i inwalidztwa, − dodanie lat do życia – przez wydłużenie spodziewanego czasu trwania życia poprzez

eliminację przedwczesnych zgonów. Przyjęcie tej strategii wiąże się nierozerwalnie ze zmianą podejścia do istoty zdrowia.

Powinno ono być traktowane jako wartość sama w sobie, jako podstawowy naturalny zasób, od którego zależy rozwój społeczno-gospodarczy kraju. Niezbędne jest utrwalenie pozytywnego stosunku do zdrowia jako podstawy szeroko rozumianej profilaktyki i działań na rzecz jego umacniania. Niezbędny jest w tym celu udział społeczności, oparty o stosowną wiedzę o zdrowiu i skuteczną motywację do jego ochrony. W oparciu o wymienione


8

założenia wykrystalizowała się idea promocji zdrowia, oparta o zrozumienie faktu, że krzewienie zdrowia wymaga zmian w warunkach i stylu życia ludzi. Jest ona rodzajem strategii, obliczonej na kreowanie zdrowszej przyszłości, obejmującej ludzi i ich środowisko, uwzględniającej jednostkową i społeczną odpowiedzialność za zdrowie. Szczególnie należy podkreślić fakt, że odpowiedzialność ta nie spoczywa już wyłącznie na resorcie zdrowia. Celem tej strategii jest umożliwienie ludziom zwiększenia stopnia kontroli nad swoim zdrowiem i poprawy jego stanu. W tym ujęciu zdrowie jest rozumiane jako potencjał jednostki czy grupy społecznej, który jest niezbędny w procesie realizowania potrzeb i aspiracji oraz kontroli i przeobrażania środowiska. Zdrowie nie jest tu celem samym w sobie, ale rodzajem zasobu, niezbędnego dla codziennego funkcjonowania. Zasady te wyartykułowane zostały w 1986 roku w Kanadzie na I Międzynarodowej Konferencji Promocji Zdrowia, którą uwieńczyło uchwalenie programowego dokumentu promocji zdrowia, znanego jako "Karta Ottawska". Określa ona pięć współzależnych, w części pokrywających się działań, które muszą być podejmowane równocześnie i tworzą one strategię promocji zdrowia. Są to: 1. Określenie polityki zdrowia publicznego – kształtowanie długofalowej polityki

zdrowotnej ze świadomością konsekwencji, dla całej populacji, podejmowanych konsekwencji.

2. Tworzenie środowisk wspierających – zarówno środowiska naturalne jak i społeczne we wszystkich sektorach gospodarki.

3. Wzmocnienie działań społecznych – umożliwienie dostępu do informacji, oświaty i pomocy finansowej.

4. Rozwijanie umiejętności osobistych – nauka, zapobieganie i radzenie sobie z chorobami. 5. Reorientacja służby zdrowia – lepsze wykorzystanie personelu medycznego dla potrzeb

profilaktyki i przesunięcie środków ze strefy działań naprawczych do strefy działań prewencyjnych. Termin polityka zdrowotna obejmuje - całokształt działań podejmowanych przez państwo

i społeczeństwo w celu zapewnienia najlepszej ochrony zdrowia ludności. Politykę zdrowotną można podzielić na: lokalną, regionalną, krajową, międzynarodową.

Międzynarodową Polityką Zdrowotną (MZP) zajmują się liczne organizacje międzynarodowe, organizacje pozarządowe, Organizacja Narodów Zjednoczonych, która ukierunkowuje MPZ, Światowa Organizacja Zdrowia, Światowe Zgromadzenie Zdrowia – uchwala zarządzanie obowiązujące wszystkie państwa członkowskie, określa standardy i normy, przyjmuje i bada raporty i sprawozdania.

Polska jako kraj członkowski ŚOZ określiła własne założenia i cele polityki zdrowotnej. Nasz kraj wchodził w okres przemian ustrojowych w szczególnie trudnej sytuacji zdrowotnej społeczeństwa. U progu lat 90. wskaźniki stanu zdrowia ludności były zdecydowanie niekorzystne, w porównaniu do rozwiniętych krajów Europy. W 1990 r., w odpowiedzi na strategię WHO "Zdrowie dla wszystkich w 2000 roku", opracowano w Polsce, po raz pierwszy, Narodowy Program Zdrowia (NPZ). Była to pierwsza próba zjednoczenia wysiłków różnych resortów, instytucji centralnych, organizacji pozarządowych oraz społeczności lokalnych wokół ochrony, utrzymania i poprawy zdrowia społeczeństwa. Dokonujące się w naszym kraju w ostatniej dekadzie zmiany polityczne, ekonomiczne i społeczne niosły ze sobą nie tylko nowe wyzwania i nowe możliwości ale także zagrożenia dla zdrowia wielu ludzi. Powodowało to konieczność nowelizacji NPZ, której dokonano w 1993 i 1996 roku. W ostatnich latach przeprowadzono analizę oczekiwanych efektów i korzyści zdrowotnych wynikających z realizacji NPZ. Wykazała ona poprawę w niektórych dziedzinach, na przykład umieralności niemowląt. Nadal jednak dzieli nas znaczny dystans od krajów Unii Europejskiej, co wskazuje na potrzebę dalszych, intensywnych działań dla poprawy zdrowia społeczeństwa. Służyć ma temu między innymi: kontynuacja realizacji


9

Narodowego Programu Zdrowia, z udziałem wszystkich sektorów gospodarki, jednostek samorządu terytorialnego, organizacji pozarządowych, organizacji religijnych i wszystkich obywateli. Monitoring NPZ prowadzony od roku 1998 do chwili obecnej wykazał, że niektóre z celów operacyjnych mimo osiągniętych pozytywnych wyników, muszą być kontynuowana nadal, niektóre z celów muszą być zmodyfikowane, zaś zmiany demograficzne i ekonomiczne skłaniają do dodania nowych celów dotyczących ludzi starszych, problemów macierzyństwa i zwiększenia dzietności polskich małżeństw. Jednym z podstawowych celów powinno być wyrównywanie różnic terytorialnych i społecznych w zakresie sytuacji zdrowotnej. Służyć temu będzie powszechny bezpłatny dostęp do powszechnego standardu badań profilaktycznych i udostępnienie posiadanej i tworzonej przez samorządy infrastruktury służącej budowaniu i umacnianiu zdrowia. Proponuje się też wzmocnienie roli jednostek samorządu terytorialnego i działań społeczeństwa obywatelskiego, wykorzystania „biznesu dla zdrowia” a więc producentów artykułów prozdrowotnych, dla sportu powszechnego i szeroko pojętej higieny. Zakłada się również szczególną rolę środków przekazu społecznego.

Obecna, czwarta już wersja Narodowego Programu Zdrowia na lata 2005-2015, powstała w okresie po wdrożeniu wielu reform: administracyjnej, ochrony zdrowia, ubezpieczeń społecznych, systemu edukacji, które w kolejnych latach podlegały kolejnym modyfikacjom.

Generalnie, koncepcja NPZ jest zgodna z merytorycznymi założeniami programu Unii Europejskiej, dotyczącego monitorowania stanu zdrowia oraz nowej strategii zdrowia publicznego zaproponowanej przez Komisję Europejską.

Narodowy Program Zdrowia, opracowany w początku XXI wieku, określa główne kierunki polityki zdrowotnej państwa, co nadaje mu szczególną rangę w stosunku do innych programów polityki zdrowotnej oraz stwarza szansę na bardziej skuteczną realizację jego zadań. Podstawowym warunkiem osiągnięcia celu strategicznego i celów operacyjnych Narodowego Programu Zdrowia jest włączenie się do jego realizacji wielu działów administracji rządowej i funkcjonujących w ich ramach instytucji, organizacji pozarządowych, a przede wszystkim samorządów i społeczności lokalnych. Rolą rządu jest tworzenie warunków i wspomaganie tych działań. Tylko wspólnym wysiłkiem i przy ścisłym współdziałaniu możemy poprawić stan zdrowia Polaków, a tym samym jakość ich życia. Zadania i cele Narodowego Programu zdrowia Cel strategiczny:

Przyjęto jeden nadrzędny, długofalowy cel strategiczny „Poprawa zdrowia i związanej z nim jakości życia ludności”. Dla osiągnięcia tego celu wytyczono trzy główne kierunki: − zmniejszanie różnic w zdrowiu i dostępie do świadczeń zdrowotnych, − kształtowanie prozdrowotnego stylu życia, − tworzenie środowiska życia, pracy i nauki sprzyjającego zdrowiu. I. Cele ogólne

1. Zmniejszenie różnic terytorialnych i społecznych w stanie zdrowia. 2. Aktywizacja jednostek samorządu terytorialnego i organizacji pozarządowych na

rzecz zdrowia społeczeństwa. II. Cele dotyczące czynników ryzyka i działania w zakresie promocji zdrowia

1. Zwiększenie aktywności fizycznej ludności. 2. Poprawa sposobu żywienia ludności i jakości zdrowotnej żywności oraz zmniejszenie

występowania otyłości. 3. Zmniejszenie rozpowszechnienia palenia tytoniu. 4. Zmniejszenie i zmiana struktury spożycia alkoholu oraz zmniejszenie szkód

zdrowotnych spowodowanych alkoholem. 5. Ograniczenie używania substancji psychoaktywnych i związanych z tym szkód

zdrowotnych.


10

6. Zmniejszenie narażenia na czynniki szkodliwe w środowisku życia i pracy. 7. Poprawa stanu sanitarnego kraju. 8. Zmniejszenie liczby wypadków i ograniczenie ich skutków. 9. Promocja zdrowia psychicznego i zapobieganie zaburzeniom psychicznym.

III. Cele dotyczące wybranych populacji 1. Poprawa opieki nad matką i dzieckiem. 2. Usprawnienie wczesnej diagnostyki zaburzeń zdrowotnych i czynnej opieki nad

dziećmi i młodzieżą. 3. Tworzenie warunków do zdrowego i aktywnego życia osób starszych. 4. Tworzenie warunków dla aktywnego życia osób niepełnosprawnym.

IV. Cele dotyczące działania systemu ochrony zdrowia 1. Poprawa jakości i efektywności usług świadczonych w ochronie zdrowia; 2. Rozbudowanie kadr i infrastruktury dla potrzeb promocji zdrowia i edukacji

zdrowotnej; 3. Usprawnienie wczesnej diagnostyki i czynnej opieki nad osobami z chorobami

nowotworami, układu krążenia w tym udarami mózgowymi, chorobami układu oddechowego oraz chorobami narządu ruchu;

4. Zwiększenie skuteczności zapobiegania chorobom zakaźnym. Koncepcje zdrowia Pogląd na definicję zdrowia zmieniał się na przestrzeni lat. W kulturze europejskiej jednym z pierwszych, który uporządkował całokształt poglądów na zdrowie, był Hipokrates, nazywany „ojcem medycyny europejskiej”. W myśl jego poglądów dobre samopoczucie – zdrowie, złe – choroba zależy od równowagi między tym co nas otacza, a nami. Zewnętrzna równowaga pomiędzy człowiekiem a środowiskiem pozwala na stworzenie równowagi wewnętrznej. Ocena zdrowia dokonana przez Hipokratesa, dopuszcza wiele subiektywizmu, który zawężał pojęcie zdrowia do indywidualnego odczuwania i odbierania otoczenia.

Poglądy Hipokratesa na zdrowie i chorobę funkcjonowały do czasu pojawienia się nowej filozofii kartezjańskiej, czyli mechanistycznego widzenia świata i człowieka. Zgodnie z tą teorią organizm człowieka był porównywany do wielkiej maszyny, działającej z ogromną doskonałością i precyzją. Teoria ta doprowadziła do poznania jego funkcji, ale spowodowało to, że reakcja na chorego człowieka została zawężona do perfekcyjnego naprawiania jego zdrowia jak uszkodzonej maszyny biologicznej. Taki sposób widzenia człowieka doprowadził do szybkiego rozwoju nauk ścisłych a w medycynie do ogromnego postępu technicznego, który pozwolił na wykorzystanie metod analitycznych w badaniu ciała człowieka i jego funkcji. Powstały naukowe podstawy medycyny i biomedycznego pojęcia zdrowia. Zaczęto jednak dopatrywać się, iż wpływ na zdrowie mają również, obok czynników biologicznych – czynniki społeczne. Zdano sobie sprawę, że zdrowie nie jest wyłącznie domeną medycyny, ale wielu nauk. Powstaje socjomedyczna koncepcja zdrowia, według której „człowiek to przede wszystkim zespół elementów powiązanych względnie prostymi relacjami, wiedza o każdym elemencie i każdej relacji to wiedza o człowieku jako całości”. Przedmiotem uwagi medycyny była choroba, zatem wszelkie działania w medycynie, takie jak: diagnostyka, terapia, rehabilitacja, nastawione były na walkę z chorobą oraz walkę o utrzymanie i przedłużenie życia. Takie podejście sprzyjało uprzedmiotowieniu pacjenta.

Momentem przełomowym w określaniu zdrowia było wejście na obszary medycyny obok nauk społecznych ekologii. Przedmiotem badań stały się „zachowania otaczające chorobę” Powstała w ten sposób teoria socjoekologiczna koncepcja zdrowia, zwana inaczej holistyczną. Biomedyczne aspekty zdrowia stały się jednym z wielu wyznaczników działania, gdyż o treści działań decydować miał w równym stopniu cały psychologiczny, społeczny i kulturowy kontekst, w jakim żyje jednostka ludzka.


11

W ujęciu holistycznym zdrowie jest zjawiskiem wielowymiarowym, obejmującym wzajemnie zależne od siebie aspekty fizyczne, psychologiczne, społeczne i nie daje się ostro odgraniczyć od choroby. Współczesne próby przechodzenia z biomedycznego do holistycznego modelu medycyny napotykają na trudności i opory. Nie można jednak całkowicie odrzucić osiągnięć nauk medycznych. Holizm musi ogarnąć i włączyć bezcenne zdobycze medycyny naprawczej oraz stworzyć warunki do jej humanizowania. Muszą następować ciągłe zmiany w kształceniu medycznym. Należy wyeksponować takie dziedziny jak promocja zdrowia i profilaktyka.

Obecnie najbardziej powszechna definicja zdrowia, ogłoszona przez Światową Organizację Zdrowia, to całkowity fizyczny, psychiczny i społeczny dobrostan człowieka, a nie tylko brak choroby lub niedomagania.

Przyjmuje się, że zdrowie zależy od czterech grup czynników określonych w 1973 roku przez Lalonda jako tak zwane pola zdrowotne. Poglądowo przedstawiono je na rysunku 1.

16%

21%

53%

10%

styl życia środowisko fizyczne czynniki genetyczne opieka zdrowotna

Rys. 1. Czynniki wpływające na zdrowie

Największy, bo 53 % wpływ na zdrowie człowieka ma styl życia, na który składają się

między innymi takie elementy: aktywność fizyczna, sposób odżywiania się, umiejętności radzenia sobie ze stresem, stosowanie używek (nikotyna, alkohol, środki psychoaktywne) czy zachowania seksualne. Środowisko fizyczne warunkuje stan zdrowia człowieka w około 21 %. Korzystny wpływ na zdrowie ma czyste powietrze, woda, zdrowa i bezpieczna szkoła oraz zakład pracy. Negatywne oddziaływanie środowiska na zdrowie wynika w znacznym stopniu z degradacji środowiska naturalnego, promieniowania jonizującego, hałasu, szkodliwych substancji chemicznych oraz czynników biologicznych. Zdrowie człowieka w 16 % uwarunkowane jest przez czynniki genetyczne, zaś jedynie 10 %, czyli w najmniejszym stopniu poprzez opiekę zdrowotną, jej strukturę, organizację, funkcjonowanie czy też dostępność do świadczeń medycznych i ich jakość. 4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie znasz międzynarodowe organizacje zajmujące się problematyką zdrowotną? 2. Jakie zadania spełnia Światowa Organizacja Zdrowia? 3. Jakie są założenia międzynarodowej polityki zdrowotnej? 4. Jak dzielimy politykę zdrowotną?


12

5. Co to jest Narodowy Program Zdrowia? 6. Jakie są cele i zadania Narodowego Programu Zdrowia? 7. Jak definiujemy zdrowie, wg Światowej Organizacji Zdrowia? 8. Jakie czynniki wpływają na zdrowie? 4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1 Przedstaw pracując w grupie jedno z wylosowanych zagadnień dotyczących zdrowia:

− mechanistyczne widzenie człowieka, − socjomedyczna koncepcja zdrowia, − podejście holistyczne do zdrowia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z materiałem nauczania, 2) wylosować zagadnienie do prezentacji, 3) przygotować główne tezy wystąpienia, 4) zastanowić się na jakie elementy zwrócicie uwagę, 5) wybrać spośród siebie osobę – prezentera lub podzielić się rolami, 6) omówić wylosowane zagadnienie.

Wyposażenie stanowiska pracy: − poradnik dla ucznia, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia, − kartki z zagadnieniami do prezentacji. Ćwiczenie 2 Przygotuj i zaprezentuj, mając do dyspozycji Narodowy Program Zdrowia z dnia 3.09.1996 r., wylosowany element programu: − cele NPZ i zadania dla ich osiągnięcia, − oczekiwane zmiany w stanie zdrowia ludności.


Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przeanalizować Narodowy Program Zdrowia, 2) opracować plan prezentacji, 3) przygotować prezentację w dowolnej technice, 4) zaprezentować pracę na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy: − Narodowy Program Zdrowia z dn. 3.09.1996 r., − arkusze papieru, − przybory do pisania.


13

Ćwiczenie 3 Zaprezentuj i przedyskutuj w grupie jedno z wylosowanych zagadnień:

− idea promocji zdrowia jako podstawa wprowadzania przemian w opiece nad zdrowiem, − rola Światowej Organizacji Zdrowia, − strategie polityki zdrowotnej.


Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z materiałem nauczania, 2) przygotować plan prezentacji, 3) zaprezentować wylosowane zagadnienie na forum grupy, 4) przedyskutować w grupie znaczenie prezentowanych zagadnień dla zdrowia ludności.

Wyposażenie stanowiska pracy: − poradnik dla ucznia, − literatura zgodnie z punktem 6 poradnika dla ucznia, − przybory do pisania, − arkusze papieru różnych formatów. 4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz: Tak Nie 1) wskazać organizacje zajmujące się zdrowiem? ¨ ¨ 2) zdefiniować politykę zdrowotną? ¨ ¨ 3) określić założenia Narodowego Programu Zdrowia? ¨ ¨ 4) scharakteryzować koncepcje zdrowia? ¨ ¨ 5) określić definicję zdrowia? ¨ ¨ 6) scharakteryzować czynniki wpływające na zdrowie jednostki? ¨ ¨


14

4.2. Wpływ różnych czynników na zdrowie 4.2.1. Materiał nauczania Styl życia i zachowania zdrowotne

Styl życia – to zespół postaw, zachowań i ogólna filozofia życia jednostki lub grupy. Zależy od warunków życia, środowiska, norm społecznych, kultury, osobistych wartości, postaw, wiedzy i przekonań, umiejętności życia, ogólnej ekonomii, polityki i organizacyjnej struktury społeczeństwa. Zachowania zdrowotne powodują pozytywne lub negatywne skutki zdrowotne w sposób bezpośredni lub pośredni. Można wyróżnić: 1. Zachowania prozdrowotne, pozytywne, sprzyjające zdrowiu:

− aktywność fizyczna, racjonalne żywienie, − utrzymywanie czystości ciała i otoczenia, − zachowanie bezpieczeństwa, − utrzymywanie właściwych relacji między ludźmi, − radzenie sobie ze stresem, − poddawanie się profilaktycznym badaniom medycznym.

2. Zachowania antyzdrowotne, zagrażające zdrowiu, negatywne: − palenie tytoniu, − nadużywanie alkoholu i używanie innych substancji psychoaktywnych, − siedzący tryb życia, − lekceważenie objawów chorobowych, − ryzykowne zachowania seksualne. Zachowania zdrowotne jednostki są kształtowane uwarunkowaniami kulturowymi

i ekonomicznymi. Uwarunkowania kulturowe to system norm i przekonań, wzorców postępowania dla danej grupy społecznej. Kultura reguluje wyobrażenia o zdrowiu i chorobie, postawy i zachowania wobec choroby, zachowania prozdrowotne. Uwarunkowania ekonomiczne mają wpływ na dostęp do korzystania z usług medycznych, dostęp wykształcenia. Im niższa klasa społeczna tym jej możliwości są bardziej ograniczone. Zachodzi duża zależność między wykształceniem a stosunkiem do własnego zdrowia.

W ostatnich dziesięcioleciach jesteśmy świadkami dynamicznego rozwoju nauki i techniki. Ludzie pochłonięci troską o wygodniejsze życie, coraz częściej zapominają o swojej biologicznej egzystencji. Technika ułatwia człowiekowi życie, czyni je bardziej wydajnym, jej stały postęp jest nieodwracalny. Rozwój techniki i urbanizacji eliminuje z ludzkiego życia ruch i pracę fizyczną, a także prowadzi do dewastacji i zanieczyszczaniu naturalnego środowiska. Udogodnienia cywilizacyjne, środki komunikacji, automatyzacja, różnego rodzaju maszyny - zmniejszają do minimum aktywność fizyczną w życiu codziennym ludzi. Również środki masowego przekazu, szczególnie telewizja, z roku na rok zabierają człowiekowi coraz więcej wolnego czasu i zmuszają go do siedzącego trybu życia.

Styl życia można zmienić. Składają się na niego pewne zachowania zdrowotne, których należy przestrzegać, na przykład racjonalne odżywianie się, rzucenie palenia, nie nadużywanie alkoholu. Systematyczna aktywność fizyczna dostosowana do indywidualnych potrzeb, nie tylko wpływa stymulująco na wzrastanie i dojrzewanie oraz na utrzymanie zdrowia i kondycji fizycznej w latach dojrzałości, ale jest naturalnym środkiem spowalniania procesów starzenia się i łagodzenia objawów inwolucji osobniczej oraz dolegliwości nasilających się pod koniec życia. Środowiska życia człowieka a zdrowie

Od wielu tysięcy lat, a więc od początku istnienia Ziemi, człowiek czerpał i czerpie wiele ze środowiska przyrodniczego, w którym żyje. Środowisko przyrodnicze, w którym żyje człowiek, jest jego naturalnym miejscem na Ziemi. Człowiek nauczył się z tego korzystać,


15

lecz nie zawsze w sposób racjonalny i zgodny z naturą istnienia. Śmieci i odpady przemysłowe, zanieczyszczone i zatrute wody rzek, jezior i mórz oraz skażone powietrze w wielkich miastach i okręgach przemysłowych to dziś najbardziej widoczne skutki gospodarowania człowieka. Zatrucie środowiska zagraża naszemu zdrowiu, a nawet życiu.

Zanieczyszczenie środowiska naturalnego stwarza duże niebezpieczeństwo dla odporności człowieka. Przez zanieczyszczone środowisko dochodzi do uszkodzenia mechanizmów obrony – zwiększona jest wtedy skłonność do zachorowań. Wiele chorób w obecnym czasie nosi nazwę chorób środowiskowych lub cywilizacyjnych. Wdychanie z powietrzem substancji szkodliwych tam się znajdujących powoduje: − choroby układu krążenia, − choroby układy oddechowego, − choroby skóry, − alergie i uczulenia, − choroby narządu słuchu i wzroku. Najbardziej narażone na zachorowania są dzieci, u których następuje powolny wzrost odporność, dlatego też wszelkie zanieczyszczenia środowiska mają na nich szczególnie niebezpieczne działanie.

Zdrowie jednostki zależy nie tylko od stanu środowiska przyrodniczego. Jest ono kształtowane we wszystkich środowiskach, z którymi człowiek pośrednio lub bezpośrednio ma kontakt. Należą do nich między innymi: miejsce pracy, szkoła, rodzina, przemysł i inne.

Przez środowisko rozumie się sumę zewnętrznych warunków oddziałujących na człowieka. Otoczenie człowieka można podzielić na: biologiczne, fizykochemiczne i społeczne.

Do czynników biologicznych kształtujących środowisko oprócz mikroorganizmów takich jak wirusy, bakterie, pasożyty, zalicza się rezerwuary infekcji, przenosicieli, produkty żywnościowe, alergeny i tym podobne.

Czynniki fizykochemiczne to temperatura, wilgotność, zanieczyszczenia chemiczne powietrza atmosferycznego, wody, gleby, promieniowanie, nasłonecznienie i inne, występujące w otoczeniu człowieka.

Czynniki społeczne to warunki materialno-bytowe, poziom kultury materialnej i duchowej, struktura i funkcja rodziny, system ochrony zdrowia, organizacja wolnego czasu i wypoczynku, środowisko pracy, nauki. Wzajemne relacje i oddziaływania pomiędzy jednostkami i grupami, wynikające ze społecznej organizacji i innych aspektów życia społecznego składają się na środowisko społeczne.

Ze względu na wzajemne przenikanie tych czynników trzeba zdawać sobie sprawę z tego, że nie można ich w aspekcie zdrowia rozpatrywać oddzielnie. Czynniki te są wzajemnie ze sobą powiązane i działają wspólnie w każdym wymiarze zdrowia człowieka.

Przykłady sektorów i instytucji mających wpływ na kreowanie zdrowia przedstawia poniższy schemat (rysunek 2). Umieszczono także przykładowe czynniki wpływające na zdrowie.


16

Rys. 2. Sektory i instytucje kształtujące zdrowie 4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jak definiujemy styl życia? 2. Od czego zależy styl życia? 3. Jak dzielimy zachowania zdrowotne? 4. Jakie zachowania sprzyjają zdrowiu? 5. Jakie znasz zachowania antyzdrowotne? 6. Jakie znasz środowiska wpływające na zdrowie jednostki?

Zakład pracy: - organizacja pracy

- czas - stres

- higiena i bezpieczeństwo

Szkoła: - organizacja

- czas - higiena

- wzory zachowań - relacje emocjonalne

Przyjaciele:

- więzi emocjonalne - spędzanie wolnego czasu

Środowisko fizyczne, ulica - hałas - skażenie środowiska

naturalnego - wypadki - środki transportu

Sklepy, handel:

- rodzaj żywności, - rodzaj odzieży - reklama

Przemysł: - produkcja żywności - produkcja odzieży - opakowania i inne

Służba zdrowia: - lekarz domowy - poradnia specjalistyczna - szpital

Rodzina: - wzory zachowań

- wypoczynek - żywienie - higiena

- relacje emocjonalne

Media: - kształtowanie wzorów

zachowań - oddziaływanie na emocje - kształtowanie gustów,

upodobań

Urzędy administracji państwowej:

- prawodawstwo - finansowanie - organizacja pracy

Instytucje ubezpieczeniowe: - stymulowanie zachowań

prozdrowotnych przez zwiększanie stawek ubezpieczeniowych

Elity finansowe: - możliwość uzyskania

środków na ochronę zdrowia

CZŁOWIEK


17

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1 Scharakteryzuj pojęcia: styl życia, zachowania prozdrowotne, zachowania antyzdrowotne. Określ czynniki pozytywnie i negatywnie wpływające na zdrowie.


Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z materiałem nauczania jednostki modułowej, 2) scharakteryzować poszczególne pojęcia, 3) w formie plakatu przedstawić czynniki antyzdrowotne i prozdrowotne, 4) zaprezentować pracę na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy: − poradnik dla ucznia, − arkusze papieru, − markery, − klej, − nożyczki, − kolorowe kartki. Ćwiczenie 2 Analizując własne codzienne zachowania określ jaki reprezentujesz styl życia. Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z materiałem teoretycznym dotyczącym stylów życia, 2) przeanalizować własne codzienne zachowania, 3) określić styl życia jaki reprezentujesz, 4) przygotować prezentacje dowolna techniką, 5) przedstawić efekty pracy na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy: − poradnik dla ucznia, − kartki papieru, − przybory piszące. Ćwiczenie 3 Rozpoznaj styl życia jaki reprezentuje kolega/koleżanka. Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z materiałem teoretycznym dotyczącym stylów życia, 2) przygotować pytania dotyczące codziennych zachowań, 3) dobrać sobie partnera i przeprowadzić z nim rozmowę na temat jego codziennych

zachowań, 4) przeanalizować jego odpowiedzi, 5) określić styl życia jaki reprezentuje, 6) zaprezentować wynik ćwiczenia.


18

Wyposażenie stanowiska pracy: − poradnik dla ucznia, − kartki papieru, − przybory piszące. 4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz: Tak Nie 1) określić definicję stylu życia? ¨ ¨ 2) określić zachowania wpływające na zdrowy styl życia? ¨ ¨ 3) wymienić zachowania antyzdrowotne? ¨ ¨ 4) określić czynniki kształtujące określone zachowania zdrowotne? ¨ ¨ 5) zidentyfikować czynniki, które mają wpływ na ludzkie zdrowie? ¨ ¨ 6) określić jakie środowiska wpływają na zdrowie człowieka? ¨ ¨ 7) określić swój własny styl życia? ¨ ¨ 8) określić styl życia jaki reprezentuje podopieczny? ¨ ¨


19

4.3. Psychologiczne aspekty zdrowia


Jeszcze na początku tego wieku w krajach uprzemysłowionych najbardziej rozpowszechnione były choroby zakaźne o ostrym i często epidemicznym przebiegu, jak tyfus, infekcje przewodu pokarmowego, ciężkie postacie grypy, a także gruźlica. Choroby te stanowiły również najczęstszą przyczynę zgonów. Jednakże w ciągu kilku dziesięcioleci śmiertelność powodowana przez nie spadła w tych krajach do bardzo niskiego poziomu, a to dzięki poprawie warunków sanitarnych oraz wynalezieniu skutecznych szczepionek i lekarstw (przełomowe znaczenie miało tu zwłaszcza odkrycie antybiotyków). W połowie naszego stulecia na plan pierwszy jako przyczyny zgonów wysunęły się przewlekłe choroby układu krążenia, choroby nowotworowe, udary, a także wypadki kończące się śmiercią.

Przedstawione tu zmiany implikują wzrost roli psychologii w rozwiązywaniu problemów zdrowotnych, ponieważ w chorobach chronicznych w porównaniu z zakaźnymi czynniki psychospołeczne mają znacznie poważniejszy udział. Dotyczy to zarówno etiologii, jak i przebiegu tych chorób, a także leczenia i rehabilitacji pacjentów. Psychologia zdrowia jest młodą i dynamicznie rozwijającą się gałęzią psychologii, którą najogólniej można by określić jako zastosowanie wiedzy psychologicznej do zagadnień zdrowia, choroby i systemu opieki zdrowotnej. Zajmuje się problematyką promocji zdrowego stylu życia i utrzymywania zdrowia, wpływem czynników psychicznych na zdrowie i chorobę, zastosowaniem technik psychoterapeutycznych we wspomaganiu leczenia chorób psychosomatycznych, obejmując wszelkie psychologiczne aspekty związane ze zdrowiem. Psychologia zdrowia zbliża się swym zakresem do medycyny psychosomatycznej, medycyny behawioralnej i psychiatrii.

W przeciwieństwie do dominującej poprzednio tendencji, psychologia zdrowia umieściła w centrum zainteresowań zdrowie, nie zaś chorobę. Problematyka psychologii zdrowia obejmuje: − tworzenie modeli teoretycznych przydatnych w rozważaniach nad zdrowiem i chorobą,

a w szczególności model stresu i radzenia sobie z nim, − promocję zdrowia oraz profilaktykę chorób, − korzystanie z opieki medycznej, w tym podejmowanie decyzji o udaniu się do lekarza,

komunikacja z między lekarzem a pacjentem, stosowanie się do zaleceń lekarskich, procedury i leczenie szpitalne,

− dolegliwości towarzyszące chorobom, zwłaszcza ból, − choroby przewlekłe i zagrażające życiu, − pomoc psychologiczną z wykorzystaniem technik psychoterapeutycznych.

Współczesna rzeczywistość stawia nam ciągłe wyzwania. Jest to przyczyną stresu, który może prowadzić do depresji i nerwic. Stres, radzenie sobie ze stresem

Stres jest naturalną, nieuniknioną częścią naszego życia i towarzyszy każdemu z nas. Jest naturalną reakcją na codzienne wyzwania i życiowe zmiany - nie tylko negatywne, ale i pozytywne.

Stres identyfikowany jest jako dynamiczna relacja adaptacyjna pomiędzy możliwościami jednostki a wymogami sytuacji, charakteryzująca się brakiem równowagi. Istnieje kilka definicji stresu, które można ująć w trzy podstawowe kategorie: 1. Stres jako bodziec – przykry, przeszkadzający i odrywający od aktywności. Kategoria ta

próbuje opisać różnorodne, nieprzyjemne sytuacje wywołujące stres, na przykład hałas w miejscu pracy, strata pracy lub choroba.


20

2. Stres jako reakcja na przykry bodziec ze środowiska zewnętrznego. Kategoria ta próbuje opisać reakcje, które pojawiają się w ciele i umyśle człowieka w odpowiedzi na nieprzyjemne sytuacje, na przykład gorsze wykonanie zadania.

3. Stres jako dynamiczna relacja pomiędzy człowiekiem, a otoczeniem – która może być oceniana przez jednostkę albo jako wymagająca określonego wysiłku adaptacyjnego, albo przekraczająca możliwości jej sprostania. Czynniki stresogenne można podzielić na:

− zewnętrzne – presja środowiska, przytłaczająca ilość zajęć, zmiana szkoły lub mieszkania, złe warunki pracy, monotonia pracy,

− wewnętrzne (tkwiące w jednostce) – nierealistyczne oczekiwania, brak poczucia sprawowania kontroli, przynależności, kwalifikacji, przesądy, kompleksy, nieodpowiednie nawyki. Wpływ stresu na efektywność działania przedstawiono na schemacie (rys. 3.)

Rys. 3. Wpływ stresu na efektywność działania

Rozróżniamy trzy typy reakcji na stres: − Eustres to stres mobilizujący pozytywnie do działania. Eustres jest potrzebny – pobudza

nas, wzmacnia nasze reakcje, podnosi próg naszej reaktywności. Umożliwia skuteczne działanie.

− Strumień bodźców, który przekracza pewną granicę naszej indywidualnej wytrzymałości oddziałuje na nas negatywnie i nosi nazwę dystresu. Dystres jest reakcją organizmu na zagrożenie, utrudnienie lub niemożność realizacji ważnych celów i zadań człowieka, pojawia się w momencie zadziałania bodźca zewnętrznego lub wewnętrznego.

− Neustres to bodziec dla danej osoby neutralny w działaniu, chociaż dla innych bywa on eustresowy lub dystresowy. Pewien optymalny poziom stresu jest niezbędny dla efektywnego funkcjonowania

człowieka. Zbyt niski poziom stresu powoduje spadek motywacji, apatię i znudzenie. Zbyt wysoki-napięcie, trudności z koncentracją, lęk i zamęt w głowie, fizyczne zmęczenie, zwolnienie refleksu. Rozróżniamy fizjologiczne i psychiczne reakcje na stres. Reakcje fizjologiczne: − wzrost aktywności systemu nerwowego, − zwiększony poziom adrenaliny we krwi, co powoduje palpitacje serca, wzrost ciśnienia,

przyspieszony oddech, wzrost cukru we krwi, − bóle głowy, pleców, żołądka.


21

Reakcje psychologiczne: − lęk, − stany depresyjne, − smutek, − irytacja, − rozczarowanie życiem i sobą.

Obok nich pojawiają się jeszcze również zmiany w zachowaniu, takie jak objadanie się, palenie papierosów, nadużywanie alkoholu, obgryzanie paznokci, zaburzenia snu, łatwe wpadanie w gniew, unikanie kontaktów z ludźmi. Zachodzą również zmiany w myśleniu, do których możemy zaliczyć: trudności z koncentracją, zapominanie, negatywne myślenie. Identyfikowanie optymalnego poziomu stresu

Skuteczną metodą w określaniu optymalnego poziomu stresu jest prowadzenie dzienniczka przez kilkanaście tygodni. Skrupulatne notatki sporządzane każdego dnia pozwolą określić jaki poziom pobudzenia, napięcia jest dla danej osoby najlepszy. Utrzymywanie dziennika stresu jest efektywną metodą znajdowania czynników powodujących stres, określania poziomu stresu, który dana osoba preferuje i przekonywania się o efektywności działania pod presją. W dzienniku zapisuje się poziom stresu i swoje samopoczucie podczas dnia. W szczególności notuje się stresujące wydarzenia. W regularnym odstępie, na przykład co godzinę, należy zapisywać następujące informacje: − czas, − ilość stresu jakiego się doświadcza, − jak szczęśliwy się czujesz? − jak efektywnie pracujesz? Gdy nastąpi stresujące wydarzenie, zapisujemy: − co to było za wydarzenie? − gdzie i kiedy wystąpiło? − jakie czynniki spowodowały te wydarzenia? − jak bardzo było stresujące? − sposób poradzenia sobie ze stresem – likwidacja przyczyny, czy objawów. − stwierdzenie czy takie postępowanie było prawidłowe. Analizowanie dziennika

Po kilku tygodniach powinno się przeprowadzić analizę tych informacje. Po przeprowadzeniu analizy, należy zapisać sytuacje stresujące. Powinno to dać dwa typy informacji: 1. Poznanie poziomu stresu, który jest korzystny dla efektywnej pracy i bycia szczęśliwym. 2. Poznać główne źródła nieprzyjemnego stresu i zrozumieć okoliczności, które powodują

nieprzyjemny stres, Pozwala również dostrzec czy strategie radzenia sobie ze stresem są skuteczne, czy nie.

Po odkryciu poziomu stresu, przy którym jesteśmy najbardziej szczęśliwi oraz poznaniu czynników powodujących nieprzyjemny stres, należy sporządzić listę rzeczy, którą trzeba zrobić aby go kontrolować. Pewne elementy tego planu akcji będą akcjami, które należy podjąć aby powstrzymać, kontrolować lub eliminować problemy, które powodują stres. Inne części mogą być związane ze zdrowiem, jak na przykład więcej ćwiczeń fizycznych, zmiana diety. Trzymanie dziennika stresu pomaga nauczyć się jak radzić sobie ze stresem jak również pomaga dowiedzieć się: − jakie poziomy stresu preferujemy, − jak efektywnie działamy pod stresem, − co powoduje stres, − jak skuteczne są metody kontroli stresu.


22

Znaczenie kryzysów życiowych Terminem kryzysy życiowe - Life Crisis Units (LCU) określa się następujące zdarzenia:

śmierć współmałżonka, rozwód, bankructwo, a także wiele innych, które potrafią załamać dotychczasowy porządek nawet osobom o wyjątkowo wysokiej odporności na stres. Poniższa tabela przedstawia natężenie stresu związane z różnymi wydarzeniami życiowymi. Zbyt wiele istotnych zmian w ciągu krótkiego czasu jest często przyczyną wystąpienia w następnym roku choroby somatycznej. Skala jednostek LCU pozwoli oszacować własny wskaźnik ryzyka. Tabela 1. Skala natężenia stresu [4]

1. śmierć współmałżonka 100 2. rozwód 73 3. separacja 65 4. kara więzienia 63 5. śmierć bliskiego członka rodziny 63 6. własna choroba lub uszkodzenie ciała 53 7. małżeństwo 50 8. utrata pracy 47 9. pogodzenie się ze współmałżonkiem 45 10. odejście na emeryturę 45 11. zmiana stanu zdrowia członka rodziny 44 12. ciąża 40 13. kłopoty seksualne 39 14. pojawienie się nowego członka rodziny 39 15. reorganizacja przedsiębiorstwa 39 16. zmiana stanu finansów 38 17. śmierć bliskiego przyjaciela 37 18. zmiana kierunku pracy 36 19. zmiana częstotliwości kłótni ze współmałżonkiem 35 20. wysoki kredyt 31 21. pozbawienie prawa do kredytu czy pożyczki 30 22. zmiana obowiązków w pracy 29 23. syn lub córka opuszcza dom 29 24. kłopoty z teściową 29 25. wybitne osiągnięcia osobiste 28 26. żona zaczyna lub przestaje pracować 26 27. rozpoczęcie lub zakończenie nauki szkolnej 26 28. zmiana warunków życia 25 29. zmiana nawyków osobistych 24 30. kłopoty z szefem 23 31. zmiana godzin lub warunków pracy 20 32. zmiana miejsca zamieszkania 20 33. zmiana szkoły 20 34. zmiana rozrywek 19 35. zmiana w zakresie aktywności religijnej 19 36. zmiana aktywności towarzyskiej 18


23

37. niewielka pożyczka 17 38. zmiana nawyków dotyczących snu 16 39. zmiana liczby członków rodziny zbierających się razem 15 40. zmiana nawyków dotyczących jedzenia 15 41. urlop 13 42. Boże Narodzenie 12 43. pomniejsze naruszenie prawa 11

Interpretacja:

Ilość punktów Prawdopodobieństwo choroby 300 88%

200-299 50% 150-199 33%

Wysoki poziom stresu może prowadzić do utraty kontroli nad swoim zachowaniem.

Niemniej jednak jest to również okazja do zdobycia doświadczenia, w oparciu o które można zacząć budować własną strategię radzenia sobie ze stresem by w przyszłości uniknąć utraty panowania nad sobą i nie dopuścić do dezorganizacji swego postępowania. Skutki utraty kontroli nad długoterminowym stresem mogą być znacząco bardziej niebezpieczne. W konsekwencji może dojść do: wyczerpania, przemęczenia, wypalenia, załamania nerwowego. To nie sam stres jest niebezpieczny dla człowieka, ale to jak na niego reagujemy. Niezwykle ważne jest poznanie naszych indywidualnych reakcji na sytuacje stresujące. Pozwoli nam to bowiem na natychmiastowe zadziałanie, zanim poziom stresu dojdzie do poziomu, który przerośnie nasze możliwości poradzenia sobie z nim. Istnieją dwa sposoby poradzenia sobie z trudną sytuacją. 1. Próba zmiany niekorzystnych zdarzeń, dokonywana poprzez ucieczkę z trudnej sytuacji

(co nie zawsze jest możliwe) lub psychiczne przygotowanie się do mogących zajść nieprzyjemnych wydarzeń i odpowiedź na nie poprzez realne działanie – na przykład ucząc się do egzaminu zamiast martwić się o niego.

2. Próba osłabiania wpływu stresu poprzez zaprzeczanie zaistniałym trudnościom lub odcięcie się emocjonalne od trudnej sytuacji, by uniknąć przeżywania smutku czy lęku. Oba sposoby mają za zadanie chronić nas przed trudnościami. Istnieje jednak

niebezpieczeństwo, że mogą one utrudnić realne sprostanie trudnościom. Niestety są w naszym życiu momenty, kiedy tragiczne zdarzenia całkowicie nas pochłaniają (np. śmierć, rozwód, utrata pracy, bankructwo). Techniki relaksacji i odreagowanie stresu

Przy wyborze metod zwalczania stresu, należy wziąć pod uwagę źródło jego pochodzenia. Jeśli wywołują go czynniki zewnętrzne – efektywne będą techniki wyobrażeniowe i pozytywne myślenie, jeżeli stres odczuwalny jest jako silny przypływ adrenaliny w ciele – ważny będzie relaks i obniżenie adrenaliny. Techniki redukcji stresu można pogrupować w trzech kategoriach: 1. Metody środowiskowe, w których chodzi o zmniejszenie znaczenia stresorów tkwiących

w otoczeniu. Do nich należą: − redukcja wagi wydarzenia, − redukcja niepewności, − słuchanie uspokajającej i relaksującej muzyki.

2. Techniki fizjologiczne – odpowiednie przy nagłym wzroście adrenaliny. Należą do nich: − relaksacja mięśniowa


24

− kontrolowanie oddechu. 3. Techniki umysłowe – odpowiednie gdy czynniki psychologiczne mają znaczący wpływ

na poziom stresu. Należą do nich: − relaksacja wyobrażeniowa, − racjonalne, pozytywne myślenie, − medytacja, − autohipnoza i autosugestia.

Redukcja wagi wydarzenia Gdy jakieś wydarzenie jest dla nas ważne, może powodować uczucie zestresowania.

Potęgowanie stresu może powodować obserwacja wielu ludzi, perspektywa otrzymania awansu lub wysokiej nagrody, obecność osób bliskich, na których nam szczególnie zależy. Jeśli stres jest problemem z tych powodów należy skorzystać z każdej okazji by zredukować ważność tego wydarzenia w swoich oczach: − Jeśli wydarzenie wygląda na spore, można umieścić je na miejsce ścieżki do swoich

celów. Porównać je, w umyśle, z większym wydarzeniem, które w przeszłości miało miejsce lub było naszym udziałem.

− Jeśli jest to nagroda finansowa, założyć, że mogą być inne okazje do nagrody później. To nie jest jedyna taka szansa. Skupienie się na efektywności działania przyniesie lepsze efekty, gdyż zapewni lepszą koncentrację.

− Jeśli jesteś pod obserwacją członków rodziny, nie należy zapominać, że ich miłość jest bezwarunkowa. Jeśli przyjaciele są prawdziwymi przyjaciółmi, ich sympatia nie będzie zależeć od naszych sukcesów. Jeśli ludzie, którzy są ważni dla naszych celów, obserwują, należy pamiętać, że mogą być inne okazje by im zaimponować.

− Jeśli skupimy się na właściwej wydajności naszego zadania, ważność wydarzenia zaniknie w tle.

Redukcja niepewności Przyczyny niepewności to zwykle: nie posiadanie jasnego wyobrażenia co niesie ze sobą

przyszłość, niewiedza gdzie podąża firma, w której pracujemy, nie posiadanie żadnych planów rozwoju własnej kariery, niewiedza co będzie od nas wymagane w przyszłości, niewiedza co nasz szef i koledzy z pracy myślą o naszych możliwościach, dostawanie mglistych lub sprzecznych instrukcji.

Najbardziej efektywnym sposobem przeciwdziałania jest zapytać o informacje, które potrzebujemy. Jeśli nie jesteśmy plewieni jak dobrze sobie radzimy – zapytajmy o recenzje naszej pracy. Gdy instrukcje są niejasne lub sprzeczne – zapytajmy o wyjaśnienia. Relaksacja mięśniowa

Ćwiczenia fizyczne są ważną techniką redukcji stresu. Pomagają eliminować fizyczny stres otyłości, redukować napięcie ciała i brak kondycji. Relaksują również spięte mięśnie i pomagają dobrze spać. Zwiększają także przepływ krwi do mózgu, co pomaga zaopatrzyć mózg w więcej składników odżywczych podczas gdy myślisz i zwiększa efektywność eliminacji toksyn, które są produktem intensywnego myślenia.

Progresywna relaksacja mięśni (PRM) jest fizyczną techniką relaksacji ciała, która jest pomocna gdy mięśnie są spięte. Ideą stojącą za PRM jest napinanie grupy mięśni, tak aby były jak najbardziej spięte. Przytrzymywanie ich w stanie ekstremalnego spięcia przez kilka sekund. Potem odprężenie mięśni do poprzedniego stanu. PRM można zastosować do każdej z grupy mięśni lub wszystkich – zależnie od tego czy zamierzamy odprężyć pojedynczy obszar czy całe ciało. PRM można połączyć z innymi technikami relaksacyjnymi, na przykład z oddychaniem czy relaksacją wyobrażeniową.


25

Relaksacja wyobrażeniowa Wyobraźnia jest potężną metodą redukcji stresu, szczególnie jeśli jest stosowana razem

z metodami fizycznej relaksacji, na przykład z głębokim oddychaniem. Aby zrelaksować się przy pomocy wyobraźni, można wyobrazić sobie ciepłe, komfortowe, bezpieczne i przyjemne miejsce, i cieszyć się nim przy pomocy swojej wyobraźni. Racjonalne, pozytywne myślenie

Negatywne myślenie wywołuje stres. Powoduje ono niską samoocenę, wątpliwości w swoje możliwości, zakładanie z góry niepowodzenia w wykonaniu zadania i przewidywanie klęski. Przykłady częstych negatywnych myśli to: martwienie się jak wyglądasz w oczach innych ludzi; pochłonięcie jakimiś myślami z symptomami stresu; zastanawianie się nad konsekwencjami złego występu; samokrytyka; poczucie niedostateczności.

Pierwszym krokiem do zastosowania techniki racjonalnego myślenia jest uświadomienie sobie swoich negatywnych myśli. Jeśli już się je poznało, należy je zapisać i przeanalizować. Zastanowić się czy aby na pewno są realne podstawy ku takiemu myśleniu. Często okazuje się, że jest ono błędne i irracjonalne. Można odkryć, że odpieranie negatywnych myśli przy pomocy pozytywnych afirmacji przywraca wiar e w siebie i swoje możliwości.

Przykłady afirmacji to: mogę to zrobić! Mogę osiągnąć moje cele! Jestem całkiem sobą i ludzie będą mnie lubili takim jaki jestem! Całkowicie kontroluje moje życie! Uczę się z błędów! One zwiększają bazę doświadczeń, z których wyciągam wnioski! Jestem pewny swoich racji! Medytacja – relaksacja przez utrzymywanie skupionej uwagi na jednej rzeczy

Ideą medytacji jest skupianie się na jednej, relaksującej myśli przez dłuższy czas. Dzięki temu umysł wypoczywa, nie myśląc o problemach, które powodują stres. To daje organizmowi czas na rozluźnienie, odzyskanie sił i pozbycie się toksyn, które mogły się nagromadzić z powodu stresu i umysłowej lub fizycznej aktywności. Techniki medytacji

Esencją medytacji jest uciszenie myśli przez skupienie się tylko na jednej rzeczy. Medytacja jest aktywnym procesem, który stara się wykluczyć inne myśli dzięki koncentracji myśli na temacie medytacji. W każdym przypadku pomocnym jest jeśli ciało jest rozluźnione. Powinno być ono w pozycji, w której można przebywać wygodnie przez dłuższy okres czasu (idealnie 20–30 minut). Pozycja ciała podczas medytacji zależy od stanu fizycznego. Może to być kwiat lotosu, ale siedzenie w wygodnym fotelu lub leżenie na łóżku również sprzyja rozluźnieniu. Można użyć wielu różnych technik koncentracji, na przykład: − oddychanie – skupianie swojej uwagi na oddechach i wydechach; mogą temu

towarzyszyć na przykład numery od 0 do 9 – wyobrażamy sobie zmieniające się obrazy numerów z każdym oddechem. Alternatywnie – można wyobrażać sobie zdrowie i spokój wpływające do naszego ciała w czasie wdechu, i wypływający stres i ból w czasie wydechu,

− skupienie na obiekcie – koncentrowanie uwagi całkowicie na badaniu jakiegoś obiektu, przyglądanie się jego najdrobniejszym detalom, badanie kształtu, koloru, i tym podobnych. Często używanymi obiektami są kwiaty lub płomień świecy. Można jednak użyć innych obiektów (na przykład budzika, lampy, filiżanki) z takim samym skutkiem.

− skupienie na dźwięku – niektórzy lubią skupiać się na dźwiękach. Klasycznym przykładem jest staroindyjskie „Am”, znaczące „perfekcja”,

− wyobraźnia – może to być bardzo odświeżający i przyjemny sposób medytacji. Polega na kreowaniu w umyśle obrazu przyjemnego i relaksującego miejsca. Wykorzystuje się przy tym wszystkie zmysły: „widzę” to miejsce, „słyszę” dźwięki, „czuję” zapach, „dotykam” kwiatów.


26

W każdym przypadku ważnym jest trzymać skupioną uwagę. Jeśli pojawią się inne myśli lub przeszkody, należy pozwolić im „odpłynąć”.

Medytacja jest użyteczną metodą relaksacji. Daje ona okres spokoju i czas, w którym można dać swojemu ciału odpocząć i oczyścić swój umysł ze stresujących myśli. Medytacja powinna trwać 20–30 minut, aby mogła dać dobre efekty. Autohipnoza i autosugestia

Hipnoza ma złą reputacje. Wielu ludzi przez wiele lat żyło dzięki mieszaniu tej użytecznej techniki z niesprawdzonymi religijnymi, mistycznymi i magicznymi rytuałami. Hipnoza jest po prostu stanem umysłu, w którym: jesteś bardzo zrelaksowany, zwracasz całkowicie uwagę na sugestie, do których chcesz się zastosować, nie krytykujesz podanych sugestii, akceptujesz je takimi jakie są. Autohipnoza jest używana bezpośrednio aby dostarczyć podświadomości pozytywne afirmacje i sugestie. Normalna hipnoza jest często nieefektywna w redukcji stresu, jako że wymaga obecności hipnotyzera. Autohipnoza natomiast jest tak samo łatwa i posiada dodatkową zaletę, że to człowiek sam całkowicie kontroluje co jest proponowane do jego umysłu gdy jest w stanie umysłu podatnym na sugestie.

Do pierwszych kilku razy, gdy stosuje się samo-hipnozę, najlepiej znaleźć miejsce, w którym nikt nie będzie przeszkadzał przez dłuższy czas. Usiąść lub położyć się, wyeliminować wszelkie rzeczy, które mogą rozpraszać i odprężyć się. Pierwszym krokiem, aby się zrelaksować, jest zamknięcie oczu i próba wyobrażenia sobie fal relaksacyjnych spływających w dół naszego ciała, z czubka głowy w dół, zmywających stres. Niech fale te biegną gdy oddychamy, najpierw obmywając głowę, potem szyje, ręce, na końcu nogi. Poczujemy odprężające się mięśnie w Twoim ciele, gdy fale rozluźnienia przepływają przez nie. Alternatywną techniką jest skupić swój wzrok na punkcie ściany lub jeździć windą w górę i w dół wysokiego budynku. Następnym krokiem jest użyć sugestii aby pogłębić stan. To jest tak proste jak powiedzenie do siebie np. „Czuję się odprężony i spokojny. Z każdym oddechem staję się jeszcze bardziej rozluźniony”. Gdy się jest całkowicie zrelaksowanym i skupionym na własnych sugestiach, jest się w użytecznym stanie samo-hipnozy. Sugestie wpajamy sobie gdy powtarzamy sobie szczególne słowo-hasło w odprężonym stanie. Zdrowie i żywienie - redukcja stresu chemicznego

Zadziwiająca ilość stresu, jakiego doświadczamy w codziennym życiu, jest powodowana przez substancje, które spożywamy. Poprzez jedzenie lub picie pewnych składników wystawiamy nasze organizmy na działanie stresu chemicznego. Podobnie, jeśli nie mamy uregulowanej diety, możemy narażać organizm na stres z powodu braku pewnych składników pokarmowych. Jedzenie zbyt dużej ilości pożywienia, przez dłuższy okres czasu, powoduje nadwagę. To wystawia serce i płuca na nacisk, przeciąża organy i redukuje energię. Znajomość efektów działania niektórych substancji pozwala na ich wyeliminowanie: − kofeina – jest środkiem pobudzającym. Jeśli pijemy zbyt dużo filiżanek kawy na dzień,

możemy zredukować sporą dawkę stresu przez przestawienie się na kawę bezkofeinową, − alkohol – w małych ilościach może być pomocny w odprężeniu. W większych ilościach

może zwiększać stres, który utrudnia sen. W dużych ilościach przez dłuższy okres czasu alkohol zniszczy nasze zdrowie,

− nikotyna – mimo, iż w krótkim czasie nikotyna może spowodować odprężenie, jej toksyczne składniki przyśpieszają bicie serca i wystawiają nasze ciało na działanie stresu. Po początkowym okresie rzucenia palenia, większość ex-palaczy stwierdza dużo lepsze ogólne odprężenie,

− cukier – żywność bogata w cukier może zwiększyć energie w krótkim okresie. Problemem jest to, że ciało człowieka radzi sobie z dużym poziomem cukru poprzez wydzielanie insuliny, która redukuje poziom cukru we krwi. Insulina może pozostać przez pewien okres po zmniejszeniu poziomu cukru i wciąż działać. To może powodować obniżenie poziomu energii.


27

Stosowanie dobrze dobranej diety pozwala zminimalizować ten rodzaj chemicznego stresu. Nasz organizm będzie otrzymywać wszystkie składniki, które potrzebuje do efektywnego funkcjonowania.

Przy radzeniu sobie ze stresem najlepsza i najskuteczniejsza jest profilaktyka. Najczęściej zalecane metody radzenia sobie z trudnymi sytuacjami: − utrzymywanie kontaktu z naturą – pachnący świeżością las i śpiew ptaków może

dostarczyć energii, której nie mają w sobie betonowe osiedla, − czas dla siebie – wygospodarowanie wolnego czasu i spędzenie go tak jak lubimy, na

przykład czytając książkę, bądź idąc na spacer, − rozmowa z przyjacielem – rozmowa z kimś kto potrafi wysłuchać i pomóc, − stosowanie technik relaksacyjnych – może to być joga, medytacja czy proste

kontrolowanie oddechu, które spowodują wyciszenie i spokój; ta metoda wymaga systematyczności,

− uprawianie sportu – ćwiczenia fizyczne są niewątpliwie lepszym sposobem na okiełznanie stresu niż obsesyjne myślenie o tym co może się wydarzyć i zamartwianie się,

− zdrowe odżywianie – istnieje związek między fizyczną i psychiczną stroną człowieka, należy unikać używek: papierosów, kawy, alkoholu,

− rozwijanie poczucia humoru – stare przysłowie mówi, że śmiech to zdrowie; jest w tym dużo racji.

− racjonowane gospodarowanie czasem – sporządzanie planu dnia, a nawet tygodnia, spis rzeczy, które są do załatwienia bardzo pilnie i takich, które mogą jeszcze zaczekać,

− stawianie realistycznych celów – ustalenie co chce się osiągnąć i w jakim czasie; sporządzenie realistycznego planu działań,

− pogodzenie się z własnymi słabościami – nikt nie działa bezbłędnie, trzeba być tolerancyjnym wobec samego siebie,

− koncentrowanie się na tym nad czym ma się władzę, a nie troszczenie się o rzeczy na które nie ma się wpływu.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Czym jest stres i co go powoduje? 2. Jak dzielimy czynniki stresogenne? 3. Jaki jest wpływ stresu na efektywność działania? 4. Jakie są objawy długotrwałego stresu? 5. Jakie znasz techniki redukcji stresu? 6. Czym charakteryzują się techniki redukcji stresu z kategorii metod środowiskowych? 7. Czym charakteryzują się techniki redukcji stresu z kategorii technik umysłowych? 8. Na czym polega odreagowanie stresu technikami fizjologicznymi? 4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Rozpoznaj czynniki, które u Ciebie wywołują stres oraz opisz Twoje reakcje w takiej sytuacji.


Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) założyć „dzienniczek stresu” (np. 16–kartkowy zeszyt),


28

2) prowadzić zapisy według poniższych wytycznych przez 3–4 dni lub cały tydzień, − w jednakowych odstępach czasu, np. co 2–3 godziny, sporządzać notatkę

z następującymi informacjami: − dzień, godzina, − natężenie Twojego stresu w danej chwili (zgodnie z tabela stresu zamieszczona

w poradniku dla ucznia, − Twoje odczucie w danej chwili (szczęście, zadowolenie, strach, obojętność itp.), − czy to co robisz sprawia Ci satysfakcję? − jaka jest efektywność Twojej pracy, jeżeli w danej chwili pracujesz?

− w przypadku wystąpienia silnego stresu dodatkowo zapisać następujące informacje: − jakie zdarzenie, sytuacja wywołały stres? − gdzie i kiedy to nastąpiło? − dlaczego to zdarzenie, sytuacja były stresujące? − jaki jest twój poziom stresu w skali 1–10? − czy i w jaki sposób udało ci się zapanować nad sytuacją? − czy skutecznie udało ci się poradzić sobie ze stresem?

3) uczestniczyć w podsumowaniu ćwiczenia, dzieląc się na forum grupy swoimi refleksjami,

4) wziąć udział w dyskusji próbując odpowiedzieć na następujące pytania: − jaki jest poziom stresu, który zapewnia ci najlepsze samopoczucie i efektywność − pracy? − jakie są główne źródła nadmiernego, nieprzyjemnego stresu w twoim życiu, w jakich − pojawiają się okolicznościach? − czy potrafisz sobie skutecznie radzić w takich sytuacjach?

Wyposażenie stanowiska pracy:

– poradnik dla ucznia, – tabele czynników stresogennych, – 16 kartkowy zeszyt, – kartki papieru, – przybory piszące. Ćwiczenie 2

Wykonaj oddechowe ćwiczenia relaksacyjne przy muzyce według podanej instrukcji.


Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym technik redukcji stresu, 2) usiąść wygodnie i spróbować odrzucić wszystkie myśli o bieżących sprawach, 3) wysłuchać instrukcji nauczyciela dotyczących relaksacyjnych technik oddechowych oraz

przyjrzeć się prezentacji (głęboki wdech nosem aż do uniesienia rąk opartych na brzuchu, powolny wydech przez usta),

4) przy muzyce wykonać ćwiczenia oddechowe, skupiając swoje myśli na właściwym regulowaniu oddechu,

5) po zakończeniu ćwiczenia podzielić się na forum grupy refleksjami na temat swoich odczuć podczas i po wykonaniu ćwiczeń oddechowych.


29

Wyposażenie stanowiska pracy: – poradnik dla ucznia, – magnetofon, – odtwarzacz CD, – kasety lub płyty CD z muzyką relaksacyjną. – literatura dotycząca metod i techniki redukcji stresu. Ćwiczenie 3

Dobierz odpowiednie techniki radzenia sobie ze stresem związanym z sytuacją: – zmiana obowiązków w pracy, – spóźnienia na autobus do szkoły, – kłótni z przyjaciółmi.


Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przypomnieć sobie różne techniki redukowania stresu, 2) dobrać właściwą technikę radzenia sobie ze stresem do rodzaju sytuacji, 3) wyniki swojej pracy zaprezentować na forum grupy, uzasadniając swój wybór, 4) wziąć udział w dyskusji podsumowującej ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy: – tabele czynników stresogennych, – arkusze papieru, – przybory do pisania. Ćwiczenie 4

Odszukaj na dostępnej skali poziom stresu wywołany przez opisane sytuacje: Sytuacja I

Pani Halina po 15 latach małżeństwa rozwiodła się z mężem. Pracuje dorywczo. Ma na utrzymaniu dwoje dzieci.

Sytuacja II Pani Ela odebrała wynik prześwietlenia Rtg płuc, wskazujący na podejrzenie nowotworu.

Sytuacja III Maciek, lat 15, wyjechał z rodzicami do innej miejscowości i od nowego roku szkolnego rozpoczyna naukę w nowej szkole.

Sytuacja IV Pan Józef prowadzi własną firmę. Chciał wziąć kredyt na dalszy jej rozwój, ale bank odmówił mu kredytu.


Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z dostępnymi skalami stresu (uczniowie mogą korzystać z książek lub

przygotowanych kserokopii), 2) odszukać na wybranej skali poziom stresu spowodowany opisanymi sytuacjami, 3) przygotować plakat, jako wynik dyskusji w parach, 4) zaprezentować wyniki pracy na forum grupy, 5) wziąć udział w dyskusji podsumowującej, zwracając uwagę na inne sytuacje wywołujące

zbliżony poziom stresu do tego spowodowanego opisanymi sytuacjami.


30

Wyposażenie stanowiska pracy: – skale stresu, – arkusze papieru różnych formatów, – pisaki, – mazaki. Ćwiczenie 5

Wskaż na przykładach z codziennego życia czynniki, które najczęściej powodują stres.


Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przypomnieć sobie na podstawie materiału nauczania w Poradniku dla ucznia, jakie są

typowe czynniki wywołujące stres, 2) do każdego z czynników dobrać konkretny przykład z codziennego życia i wpisać do

tabeli, 3) efekty swojej pracy zaprezentować na forum grupy, 4) wziąć udział w dyskusji podsumowującej ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy: – tabele czynników stresogennych, – arkusze papieru, – przybory do pisania, – wzór tabeli do wypełnienia: Czynniki wywołujące stres Przykłady

Ćwiczenie 6

Na podstawie opisu sytuacji rozpoznaj i pogrupuj biologiczne oraz psychiczne reakcje na stres.

Opis sytuacji Pani Zofia K. straciła męża w wypadku samochodowym. Dzień przed tym tragicznym zdarzeniem urządziła mężowi awanturę o to, że nie odwiedza swojej matki. Po śmierci męża Zofia K. zaczęła się obwiniać o swoje wcześniejsze zachowanie. Mimo, że od wypadku minęło już trochę czasu, była rozdrażniona, drżały jej ręce, nie potrafiła powstrzymać płaczu. Jednocześnie zaprzestała kontaktu z dziećmi i znajomymi, zamknęła się w mieszkaniu, zasunęła rolety. Zaniedbała swój wygląd, przestała gotować obiady, niewiele jadła. Kiedy córka do niej dzwoniła, Pani Zofia wykazywała poirytowanie, że jej przeszkadza, ale nie potrafiła powiedzieć w czym. W ciągu dnia najczęściej siedziała w fotelu, patrząc w okno. W nocy często wstawała i zażywała środki uspokajające. Kiedy córka nakłoniła ja do pójścia do lekarza, okazało się, że ma podwyższone ciśnienie i wysoki poziom cholesterolu.


31


Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z opisem sytuacji, 2) wybrać biologiczne reakcje na stres opisanej osoby i wpisać do tabeli, 3) wybrać psychiczne reakcje na stres opisanej osoby i wpisać do tabeli, 4) efekty pracy zaprezentować na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy: – tabele czynników stresogennych, – arkusze papieru, – przybory do pisania, – wzór tabeli do wypełnienia: Biologiczne reakcje na stres Psychiczne reakcje na stres

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz: Tak Nie 1) określić definicję stresu? ¨ ¨ 2) rozpoznać czynniki stresogenne? ¨ ¨ 3) określić poziom stresu działający na Ciebie? ¨ ¨ 4) wymienić metody i techniki redukcji stresu? ¨ ¨ 5) zaproponować sposób redukcji stresu w zależności od poziomu stresu jakiego doświadczasz ? ¨ ¨ 6) przeprowadzić relaksację różnymi technikami ? ¨ ¨


32

4.4. Działania na rzecz poprawy i utrzymania zdrowia


Diagnoza potrzeb zdrowotnych człowieka Pojęcie „potrzeba” oznacza taki brak, który występuje w człowieku i który musi być

uzupełniany, aby mógł on żyć i osiągać dobrostan oraz coraz wyższy poziom realizacji swoich możliwości rozwojowych.

U człowieka braki mogą występować zarówno ze względu na biologiczną, jak i psychiczną strukturę organizmu. Dlatego też klasyfikacja potrzeb ludzkich jest dokonywana ze względu na te dwie struktury. Liczba potrzeb biologicznych i psychicznych nie została ustalona ani ostatecznie zamknięta. W.I. Thomas ograniczył potrzeby do czterech pragnień: bezpieczeństwa, uznania, przyjaźni i nowych doświadczeń.

Według teorii potrzeb A Maslowa potrzeby ludzkie charakteryzuje układ hierarchiczny. Potrzeby wyższego rzędu występują po zaspokojeniu potrzeb niższego rzędu.

Według modelu hierarchii potrzeb A. Maslowa potrzeby biologiczne: oddychania, wody, pożywienia, ruchu, odpoczynku, wydalania i niedoznawania bólu są podstawowymi potrzebami człowieka. Ich zaspokajanie warunkuje utrzymanie życia. Spośród tych potrzeb najważniejszą staje się zawsze ta, która aktualnie nie jest zaspokojona. Potrzeba bezpieczeństwa fizycznego i psychicznego – to poczucie bezpieczeństwa lub poczucie zagrożenia. Poczucie zagrożenia może wiązać się ze środowiskiem w którym osoba przebywa albo może wiązać się ze stanem zdrowia i wynikającą z tego obawą przed cierpieniem, kalectwem, chorobą, śmiercią. Kolejną w hierarchii potrzeb jest potrzeba przynależności i miłości. Człowiek jest istotą społeczną i potrzebuje bycia z innymi ludźmi, ich akceptacji, uznania oraz przejawów życzliwości i serdeczności. Zaspokajanie tej potrzeby w największym stopniu zależy od ludzi mu najbliższych, ponieważ od nich najbardziej oczekuje wsparcia w sytuacjach dla siebie trudnych a także serdeczności i miłości. Zaspokajanie tej potrzeby pozwala na doznawanie poczucia własnej wartości i ściśle wpływa na jego relacje z innymi ludźmi. Doświadczanie poczucia własnej wartości jest podstawą dla występowania kolejnej w hierarchii – potrzeby szacunku. Człowiek oczekuje ze strony innych ludzi oznak poważania go, dzięki temu umacnia bowiem poczucie własnej wartości. Brak zaspokajania tej potrzeby wywołuje poczucie lęku, bardzo przykrego niepokoju i poczucia zagrożenia. Najwyższą kategorię stanowi potrzeba samorealizacji, to jest uzyskiwania wysokiego poziomu rozwoju różnorodnych możliwości własnych. Jej zaspokojenie przejawia się tym, że człowiek potrafi zajmować stawisko w różnych sprawach, zmierzać do jakiegoś celu, a także wzbogać życie innych, jego życie jest bogate, a stosunki z otaczającymi go ludźmi bardzo dobre. Teoria potrzeb Maslowa koncentruje się na potrzebach człowieka jako jednostki.

Diagnozowanie jest procesem ustalania diagnozy, która jest podstawą udzielania pomocy osobom, grupom dotkniętym problemem. Określenie terminu diagnoza przypisuje się M. Richmond, która punktem wyjścia do pracy z indywidualnym przypadkiem uczyniła rozpoznanie sytuacji podopiecznego, a w szczególności wgląd w cechy osobowościowe jednostki, rozpoznanie zasobów, zagrożeń i wpływów otoczenia społecznego na jednostkę. Diagnoza jest efektem wielu czynności badawczych, zaś celem jej jest ustalenie stanu faktycznego badanych, analizowanych, np. badanej sytuacji życiowej podopiecznego, analizowanego problemu. Podczas diagnozy rozpoznajemy: – niezaspokojone potrzeby człowieka, które mogą być źródłem problemów w jego

funkcjonowaniu, – problemy, określając ich rodzaj i zakres,


33

– przyczyny powodujące niezaspokojenie potrzeb, tkwiące w jednostce i w jej najbliższym środowisku (np. rodzinie, grupie).

– siły jednostki i jej najbliższego środowiska, np. możliwości, umiejętności. Wyniki diagnozy wskazują kierunek oddziaływań, które mogą zmierzać do: − zmian w samej jednostce np. jej wiedzy, postawach, stanie psychosomatycznym, − zmian w jej otoczeniu społecznym. Procedura diagnozowania osób indywidualnych składa się z następujących etapów: 1. Zebranie materiału diagnostycznego – z wykorzystaniem techniki zbierania informacji

i narzędzi badawczych (rozpoznanie potrzeb), np. wywiadu, rozmowy, obserwacji, analizy dokumentów.

2. Opis – polegający na uporządkowaniu zebranych informacji (faktów), składających się na sytuację życiową, uwzględniających następujące aspekty, np. sytuację zdrowotną, mieszkaniową, rodzinną, materialną, zawodową (szkolną), prawną, kontaktów społecznych. Opis (jako rejestr faktów) skupia się nie tylko na dysfunkcjach.

3. Ocena diagnostyczna – jest czynnością wielokierunkową, w której analizowane są problemy społecznego funkcjonowania jednostki, przy wykorzystaniu podejścia ekologicznego, rozwojowego, systemowego.

Techniki i narzędzia uzyskiwania informacji Prawidłowe rozpoznanie potrzeb i problemów jednostki, grupy, środowiska wymaga

zastosowania odpowiednich technik i narzędzi uzyskiwania informacji o opiniach, postawach, przekonaniach, pragnieniach podopiecznych, a także o faktach dotyczących ich sytuacji życiowej. Do takich technik należą: technika wywiadu, rozmowy, obserwacji, analizy dokumentów, ankieta. Z uwagi na ich użyteczność w pracy opiekunki w domu pomocy społecznej omówione zostaną jedynie wybrane techniki zbierania informacji. W pracy opiekuńczej służą one nie tylko celom badawczym, ale rozpoznaniu potrzeb w celu przede wszystkim udzielenia pomocy.

Wywiad i rozmowa – są podstawowym typem interakcji między pracownikiem a podopiecznym, w której zachodzą procesy komunikowania się. Wywiad to inaczej rozmowa kierowana i występują w niej przynajmniej dwie osoby. Podczas wywiadu stawiamy pytania kierunkowe dążące do założonego wcześniej celu. Należy pamiętać o tym, że zarówno wywiad, jak i rozmowa jest procesem wzajemnego oddziaływania w relacjach badający – badany. Wyróżniamy typy wywiadu ze względu na: a) formę wypowiadania się badanego (respondenta), b) sposób przeprowadzania wywiadu, c) zachowanie się badającego, d) liczbę uczestników. Do wyżej wymienionych grup należą wywiady: a) ustne i pisemne, b) skategoryzowane i nieskategoryzowane, c) jawne i ukryte, d) indywidualne i zbiorowe, e) panelowe.

W zależności od rodzaju wywiadu dobierane są odpowiednie narzędzia, np. kwestionariusz wywiadu, wykaz problemów zawierający listę pytań. W trakcie przeprowadzania wywiadu należy pytać o fakty i opinie. Pytania o fakty dotyczą wieku, wykonywanego zawodu, liczby osób zamieszkującym z podopiecznym. Pytania o opinie pozwalają na dotarcie do subiektywnych nastawień, odczuć, postaw. W wielu przypadkach wywiad przeprowadzany z podopiecznym jest uzupełniany rozmową z rodziną lub osobami bliskimi.


34

Obserwacja jako metoda badawcza powinna charakteryzować się celowością, planowością, czyli metoda powinna być stosowana zgodnie z wcześniejszymi założeniami (planem). Obserwacja nie może być przypadkowa i jednorazowa, powinna być stosowana w różnych warunkach. Obserwacja polega na świadomym, systematycznym gromadzeniu danych o podmiocie opieki przez spostrzeganie tego co robi, jak się zachowuje w określonej sytuacji zdrowotnej, jak reaguje na ludzi czy zdarzenia. Może być stosowana w celu uzupełnienia posiadanych już informacji, sprawdzenia wiarygodności danych zgromadzonych wcześniej, pochodzących na przykład z wywiadu z pacjentem. Rezultaty obserwacji stanowią przesłanki czynności poznawczych człowieka, dokonywanych za pomocą różnych narządów zmysłów, takich jak np. wzrok, słuch, węch, smak, dotyk. Ze względu na sposoby dokonywania obserwacji wyróżnić można następujące jej rodzaje: a) bezpośrednią i pośrednią, b) kontrolowaną i niekontrolowaną, c) jawną i ukrytą.

Ankieta jest techniką gromadzenia informacji polegającą na wypełnieniu specjalnych kwestionariuszy, na ogół o wysokim stopniu standaryzacji. Powinna zawierać pytania dotyczące stylu życia, sposobu odżywiania się i spędzania wolnego czasu, zachowań seksualnych, zachowań służących ochronie zdrowia psychicznego – sposobów radzenia sobie ze stresem, czyli wszystkich tych czynników, które determinują zachowanie zdrowia lub ryzyko zachorowań.

Pomiar to kolejna metoda pozwalająca na gromadzenie danych o podopiecznym. Polega na pomiarze temperatury ciała, ciśnienia tętniczego krwi, tętna, aktywności podopiecznego, diurezy. Pomiar parametrów życiowych

Tętno bada się najczęściej na tętnicy promieniowej, 2 cm powyżej nadgarstka. Osoba, u której bada się tętno powinna leżeć lub siedzieć. Nie powinna też być bezpośrednio po wysiłku fizycznym lub po przeżyciach emocjonalnych. Ręka jej powinna spoczywać na klatce piersiowej lub wygodnie oparta. Badając tętno, należy trzy środkowe palce położyć na tętnicy i lekko uścisnąć. Po wyczucia tętna, trzeba policzyć uderzenia. Badanie przeprowadzamy przez 15 sekund, a otrzymany wynik mnożymy przez cztery. Tętno mierzy się dwa razy dziennie. Jeżeli tętno jest niemiarowe badanie przeprowadza się przez 1 minutę. Tętno można mierzyć również na tętnicy szyjnej lub udowej. Pomiaru temperatury dokonuje się przy użyciu termometru, metodami zewnętrznymi i wewnętrznymi. Do metod zewnętrznych, określających temperaturę powłok ciała, należy pomiar ciepłoty ciała pod pachą i w pachwinie. Do metod wewnętrznych, określających temperaturę wewnątrzustrojową, należy pomiar w odbycie, w ustach i w przewodzie słuchowym zewnętrznym. Za prawidłową temperaturę ciała człowieka przyjmuje się 36–37oC. Temperatura ciała mierzona w jamie ustnej jest wyższa od mierzonej pod pachą o około 0,3oC, a w odbycie jest wyższa o 0,5oC. Temperaturę mierzy się 2 razy dziennie – rano i wieczorem.

Pomiar ciśnienia tętniczego krwi - badanie polega na pomiarze w sposób pośredni lub bezpośredni ciśnienia w dużych tętnicach. Zwykle pomiar ciśnienia wykonywany jest w tętnicy ramiennej. Wartości ciśnienia tętniczego krwi zmieniają się pulsacyjnie w czasie cyklicznej pracy serca. Przy pomiarze ciśnienia tętniczego krwi wyróżnia się ciśnienie maksymalne, czyli skurczowe oraz minimalne, czyli rozkurczowe. Do pomiaru ciśnienia tętniczego krwi używa się ciśnieniomierzy. Prawidłowe ciśnienie krwi u dorosłych, skurczowe i rozkurczowe, wynosi: optymalne poniżej 120/80 mm Hg, prawidłowe poniżej 130/85 mm Hg, prawidłowe wysokie 130-139/85-89 mm Hg. Jeśli ciśnienie jest powyżej ostatniej wartości mówimy o nadciśnieniu, jeżeli osiąga wartości poniżej 120/80 jest to niedociśnienie.


35

Dokonując oceny oddechu, zwracamy uwagę na obecność, częstość, jakość, rytm oddychania. Badanie ma znaczenie diagnostyczne w ocenie wydolności oddechowej podopiecznego oraz w monitorowaniu stanu chorego w przebiegu chorób układu oddechowego, krążenia i innych. Wykonując badanie oddechu, należy uwzględnić: częstotliwość oddechów w czasie 1 minuty, charakter oddechu, zapach oddechu, obserwację ruchów klatki piersiowej. Szybkość oddechów uzależniona jest od wieku badanego – u osób dorosłych wynosi około 12–20 przez minutę. Prawidłowy oddech jest wtedy, gdy jest miarowy, średniogłęboki, wykonywany bez wysiłku, bezwonny, niesłyszalny, wydech nieco dłuższy niż wdech. Przed przystąpieniem do oceny oddechy należy ułożyć ręka na nadgarstku chorego i obserwować ruch klatki piersiowej. Liczyć oddechy przez jedną minutę. Zaobserwować czy podopieczny ma trudności w oddychaniu, czy występują duszności, czy oddychaniu towarzyszą świsty i trzeszczenia w klatce piersiowej. Określić należy również zapach wydychanego powietrza.

Podstawowe zakresy istotne w ocenie stanu zdrowia podopiecznego to: 1. Dane ogólne – masa ciała i jej zmiany w ostatnim czasie, poczucie zmęczenia, gorączka. 2. Skóra – zmiany skórne, guzki, owrzodzenia, świąd, suchość skóry, zmiana zabarwienia. 3. Głowa – bóle głowy. 4. Oczy – ostrość wzroku, okulary lub soczewki, ból zaczerwienienie, podwójne widzenie,

jaskra, zaćma. 5. Uszy – słuch, szum w uszach, zawroty głowy, ból uszu, infekcja wyciek. 6. Nos i zatoki – częste przeziębienia, katar, krwawienie z nosa. 7. Jama ustna i gardło – stan zębów i dziąseł, bolesność języka, częste bóle gardła, chrypka. 8. Układ oddechowy – kaszel, plwocina (ilość i kolor), krwioplucie, świsty. 9. Układ krążenia – kołatanie serca, wysokie ciśnienie krwi, ból w klatce piersiowej,

duszności. 10. Układ pokarmowy – łaknienie, problemy z połykaniem, zgaga, nadmierne odbijanie,

nudności, wymioty, zaparcia i biegunka. 11. Układ moczowy – częstość i ilość oddawania moczu, oddawanie moczu w nocy,

pieczenie i ból w oddawaniu moczu, krwiomocz, nietrzymanie moczu. 12. Układ nerwowy – omdlenia, utraty przytomności, zaburzenia mowy, zaburzenia snu,

funkcjonowanie narządów zmysłów. 13. Stan psychiczny – nerwowość, napięcie, nastrój obniżony czy podwyższony, pamięć,

myśli samobójcze. Promocja zdrowia i jej znaczenie dla jednostki i społeczeństwa

Termin „promocja zdrowia” ukształtował się w 1978 roku w czasie obrad Światowego Zgromadzenia Zdrowia a jego podstawowe założenia sformułowano, w wymienionej wcześniej, „Karcie Ottawskiej”.

Kolejnymi kamieniami milowymi, w skali międzynarodowej, w dziedzinie zdrowia były następne konferencje o zasięgu światowym jak konferencja w Adelajdzie (Australia, 1988), w Sundvall (Szwecja, 1991), których owocem były odpowiednie deklaracje lub stanowiska, a ostatniej - program działań promocji zdrowia na XXI wiek. Promocja zdrowia stała się pierwszym z czterech głównych kierunków działania w ramach Europejskiej Strategii Zdrowia (1981).

Promocja zdrowia jest to proces umożliwiający ludziom: − zwiększenie kontroli nad swoim zdrowiem (identyfikacja własnych problemów

zdrowotnych), − poprawę zdrowia - poprzez podejmowanie wyborów i decyzji sprzyjających zdrowiu,

kształtowanie potrzeby i kompetencji w rozwiązywania problemów zdrowotnych i zwiększania potencjału zdrowia.


36

Podstawowe zasady promocji zdrowia obejmują skupienie działań na całym społeczeństwie w kontekście jego codziennego życia, nie ograniczając się jedynie do grup podwyższonego ryzyka zachorowania. Celem jest wpływ na podstawowe czynniki zwiększające potencjał zdrowia, co wymaga ścisłej współpracy wielu sektorów ze względu na wieloczynnikowe uwarunkowania zdrowia. Promocja zdrowia jest przedsięwzięciem społecznym i politycznym, nie zawężonym do działań służb medycznych, choć odgrywają one znaczną rolą w jej wspieraniu i realizacji. Konieczne jest wykorzystywanie zróżnicowanych, uzupełniających się form oddziaływania, poprzez mass-media, legislację, edukację, politykę fiskalną. Niezbędna jest reorientacja osób sprawujących władzę i utrzymywanie ścisłych kontaktów ze wszystkimi resortami i instytucjami. Bardzo ważne jest popieranie, ukierunkowywanie i mobilizowanie aktywności społeczności lokalnych. Promocja zdrowia powinna motywować ludzi do aktywnego uczestnictwa w działaniach prozdrowotnych.

Aby poprawić stan zdrowia społeczeństwa, należy działać w różnych sferach życia społecznego, ale niezaprzeczalnie trzeba propagować i upowszechniać idee promocji zdrowia. Prace w zakresie promocji zdrowia są rezultatem polityki społecznej, inicjowanej z reguły przez państwo. W Polsce działania w kierunku poprawy stanu zdrowia społeczeństwa też są prowadzone, na przykład w postaci wdrażania w życie programów promocji zdrowia, chociaż jest ich za mało w stosunku do istniejących potrzeb społecznych.

Programy promocji zdrowia to przede wszystkim programy edukacyjne, które mają za zadanie uświadomić zagrożenia i pokazać sposoby zapobiegania. Tworzone są dla różnych grup wiekowych. Programy realizowane w środowisku dzieci i młodzieży to na przykład: − program edukacyjny „Wolność oddechu - zapobiegaj astmie'' - głównym celem programu

jest uświadomienie rodzicom i opiekunom dzieci znaczenia wczesnej profilaktyki astmy oraz stworzenie dzieciom zagrożonym tą poważną chorobą możliwości optymalnej jakości życia,

Programy promocji zdrowia przeznaczone dla dorosłych to między innymi: − program edukacyjno-diagnostyczny wczesnego wykrywania raka piersi u kobiet

„Samobadanie piersi”, − program edukacyjno-rehabilitacyjny „Jak żyć z cukrzycą”, − program edukacyjny „Trzymaj Formę” – głównym celem programu jest poszerzenie

wiedzy dotyczącej zdrowego żywienia, zbilansowanej diety, aktywności fizycznej, zachowań konsumenckich oraz kształtowanie umiejętności niezbędnych do utrzymania zdrowia i kondycji fizycznej, ze szczególnym uwzględnieniem odpowiedzialności indywidualnej i świadomego wyboru.

Przy konstruowaniu programu promocji zdrowia należy: 1. Ustalić obszar największych zagrożeń zdrowia, stanu zdrowotności populacji – diagnoza. 2. Ustalić cele działań – cele strategiczne i operacyjne. 3. Wybrać strategie działania. 4. Opracować międzysektorowe programy skierowane na cel. 5. Monitorować programy. 6. Dokonać efektywności działań i ewentualnie wprowadzić korekty działań i strategii.

Promocja zdrowia powinna motywować ludzi do aktywnego uczestnictwa w działaniach prozdrowotnych. Inwestycja we własne zdrowie ma być inwestycją opłacalną dla jednostki i dla społeczeństwa. Zdrowie powinno być traktowane jako wartość sama w sobie, jako podstawowy naturalny zasób, od którego zależy rozwój społeczno-gospodarczy kraju. Zaowocować ma twórczym i godnym życiem.

Uświadomienie ludziom znaczenia zdrowia oraz zapoznanie ich z zasadami i możliwościami zapobiegania chorobom skutkuje spadkiem wzrostu zachorowań, zgodnie z zasadą lepiej zapobiegać niż leczyć. Zdrowe społeczeństwo to nie tylko mniejsze wydatki na leczenie, ale także lepszy rozwój kraju, ponieważ zdrowi obywatele są bardziej twórczy i wydajni.


37

Profilaktyka Profilaktyka jest to szereg działań mających na celu zapobieganie chorobie bądź innemu

niekorzystnemu zjawisku zdrowotnemu przed jej rozwinięciem się, poprzez kontrolowanie przyczyn i czynników ryzyka. Poprzez wczesne wykrycie i leczenie choroby zapobiega poważniejszym konsekwencjom. Celem profilaktyki jest podjęcie szybkich i skutecznych działań przywracających zdrowie, ma ona również na celu zahamowanie postępu lub powikłań już istniejącej choroby. Dzięki temu prowadzi do ograniczenia niesprawności i inwalidztwa. Istotnym elementem profilaktyki jest także zapobieganie powstawaniu niekorzystnych wzorów zachowań społecznych, które przyczyniają się do podwyższania ryzyka choroby. Wyróżniamy następujące fazy profilaktyki: − Profilaktyka wczesna - mająca na celu utrwalenie prawidłowych wzorców zdrowego

stylu życia i zapobieganie szerzeniu się niekorzystnych wzorców zachowań, w odniesieniu do osób zdrowych,

− Profilaktyka pierwotna (I fazy) - mająca na celu zapobieganie chorobie poprzez kontrolowanie czynników ryzyka, w odniesieniu do osób narażonych na czynniki ryzyka,

− Profilaktyka wtórna (II fazy) - zapobieganie konsekwencjom choroby poprzez jej wczesne wykrycie i leczenie (przesiewowe badania skriningowe mające na celu wykrycie osób chorych),

− Profilaktyka III fazy, której działania zmierzają w kierunku zahamowania postępu choroby oraz ograniczeniu powikłań. W zakresie profilaktyki wtórnej znaczącą rolę odgrywają przesiewowe badanie

skriningowe. Są to zorganizowane działanie polegające na wczesnym wykryciu w populacji chorób lub stanów patologicznych za pomocą stosowanych masowo prostych, bezpiecznych i wiarygodnych testów diagnostycznych. Badania skriningowe prowadzone są w odniesieniu do chorób stanowiących znaczny problem zdrowotny danej populacji, charakteryzujących się częstym występowaniem stadiów przedklinicznych, dość długim okresem między pierwszymi oznakami choroby a jej pełnym obrazem i możliwością wyleczenia.

Podobnie jak programy promocji zdrowia, również programy profilaktyczne tworzone są dla różnych grup wiekowych. Wśród dzieci i młodzieży prowadzone są między innymi: – program profilaktyki wad postawy i bocznych skrzywień kręgosłupa – celem programu

jest wczesne diagnozowania wad postawy u dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym oraz korygowanie nieprawidłowości,

– program wczesnego wykrywania wad i schorzeń narządu wzroku – celem programu jest wczesne wykrywanie wad i schorzeń narządu wzroku oraz zapewnienie wykonania pierwszej konsultacji okulistycznej dzieciom, u których wykryto wady i schorzenia wymagające pogłębionej diagnostyki i leczenia,

– program wczesnego wykrywania wad i schorzeń narządu słuchu oraz niedosłuchu – celem jest przeprowadzenie wstępnej diagnozy epidemiologicznej zaburzeń słuchu i niedosłuchu u dzieci w wieku szkolnym poprzez przesiewowe badania audiometryczne oraz wykonanie konsultacji otolaryngologicznych u dzieci ze stwierdzonymi zaburzeniami. Dla osób dorosłych:

− program profilaktyki chorób sercowo-naczyniowych, − program profilaktyki wczesnego wykrywania raka szyjki macicy, − program profilaktyki chorób nowotworowych skóry i czerniaka, − programy profilaktyki chorób reumatycznych i reumatoidalnych i wiele innych.

Prowadzenie szeroko zakrojonych działań profilaktycznych przynosi w krótszej lub dłuższej perspektywie czasowej wymierne korzyści dla społeczeństwa w postaci: − poprawy świadomości zdrowotnej populacji,


38

− poprawy stanu zdrowia ludności, − zmniejszenia ilości osób z powikłaniami chorób i trwałym inwalidztwem, − zmniejszenia liczby zachorowań i zgonów, − zwiększenia wykrywalności chorób we wczesnym stadium rozwoju, − zwiększenia odsetka wyleczeń, − zmniejszenia absencji chorobowej, − obniżenia kosztów leczenia, − mniejszych strat finansowych (zasiłki chorobowe, straty produkcyjne). Edukacja zdrowotna

Na każdym etapie działań profilaktycznych znaczącą rolę odgrywa edukacja zdrowotna – proces, w trakcie którego ludzie uczą się dbać o zdrowie własne i innych osób. Koncentruje się ona na uświadamianiu związków między zdrowiem człowieka a jego stylem życia oraz środowiskiem fizycznym i społecznym. Edukacja zdrowotna obejmuje głównie działania informacyjne, których bezpośrednim celem jest ukształtowanie sprzyjających zdrowiu przekonań, motywacji i umiejętności, a co za tym idzie postaw zdrowotnych jednostki, które powinny prowadzić do realizacji zachowań służących zdrowiu.

Tradycyjna edukacja przebiega dwutorowo: w drodze bezpośredniej edukacji jednostek oraz poprzez użycie w celach edukacyjnych środków masowego przekazu. Działania skierowane na edukację i rozwój jednostek obejmują podnoszenie poziomu wiedzy o zdrowiu, poradnictwo z zakresu zagrożeń zdrowia, budowanie wysokiej samooceny oraz samodzielności. Proces edukacji przebiega w ramach relacji nauczyciel – uczeń, lekarz – pacjent. Edukacja poprzez środki masowego przekazu ma charakter bezosobowy i obejmuje podnoszenie poziomu świadomości społecznej, kreowanie właściwego klimatu wokół problemów zdrowotnych oraz poradnictwo z zakresu zagrożeń zdrowia. Przybierać może formę reklamy, marketingu, serwisu informacyjnego, a wykorzystane do tego celu mogą być: radio, telewizja, prasa oraz inne formy publikacji.

Tradycyjnie rozumiana edukacja zdrowotna nastawiona jest jedynie na mobilizację jednostki. Nie uwzględnia oddziaływania czynników środowiskowych.

Nowoczesna edukacja powinna przebiegać na trzech poziomach: − podnoszenia poziomu wiedzy i umiejętności związanych z chorobą, funkcjonowaniem

własnego organizmu, zapobieganiem, radzeniem sobie w sytuacjach trudnych, − podnoszenia poziomu wiedzy i umiejętności związanych z korzystaniem z systemu opieki

zdrowotnej i pojmowaniem zasad jej funkcjonowania, − zwiększania poziomu świadomości co do czynników społecznych, politycznych

i środowiskowych wpływających na zdrowie. W celu podniesienia efektywności oddziaływania edukacyjnego niezbędne jest stosowanie różnych form edukacji zdrowotnej, w tym form skierowanych na grupy, organizacje i całe społeczeństwa.

Nowoczesna edukacja zdrowotna charakteryzuje się tym, że: − uwzględnia fakt wieloprzyczynowości chorób, biorąc pod uwagę nie tylko behawioralne,

ale także społeczne, ekonomiczne i polityczne determinanty stanu zdrowia oraz konieczność budowania programów edukacyjnych na trzech poziomach: jednostki, społeczności i społeczeństwa,

− posługuje się różnorodnymi strategiami, a programy interwencyjne są tak planowane, by jedne działania nasilały oddziaływanie innych,

− zwraca się ku żywotnym problemom ludzi, których rozwiązania oni sami się domagają, − zakorzeniona jest w popularnych ruchach na rzecz sprawiedliwości społecznej, które od

dawna domagają się wprowadzenie zmian w polityce zdrowotnej i instytucjach związanych ze zdrowiem. Pierwszoplanowym celem „edukacji dla zmiany" jest


39

stworzenie bardziej humanitarnego, demokratycznego, zdrowego i sprawiedliwego społeczeństwa. Podsumowując, edukacja odpowiadająca na wyzwania związane z promocją zdrowia

powinna: − wykorzystać pojęcie pozytywnego zdrowia, − stosować innowacyjne podejścia i technologie edukacyjne, − ukierunkowywać się na działania społeczne i społeczne uczestnictwo (nieprofesjonalne), − stosować wielosektorowe i wielodyscyplinarne podejścia, − rozwijać nowe strategie związane z różnymi poziomami działania (rządowym,

legislacyjnym, profesjonalnym, społecznym), − brać pod uwagę społeczne i środowiskowe czynniki wpływające na decyzje związane ze

zdrowiem. Edukacja zdrowotna w szerszym rozumieniu jest kluczowym narzędziem promocji

zdrowia. Odnoszenie sukcesów w procesie promowania zdrowia w istocie zależy bowiem od aktywnego zaangażowania w ten proces kompetentnej ludności, wyposażonej we właściwą wiedzę i umiejętności.

Proces edukacja zdrowotnej powinien być prowadzony od najmłodszych lat. Wykorzystywane są trzy modele edukacji zdrowotnej: 1. Model edukacji zdrowotnej zorientowanej na chorobę – jako główny cel przyjmuje

zapobieganie określonym chorobom. W tym celu najpierw trzeba przeprowadzić badania stanu zdrowia, stwierdzić poziom zagrożenia określonymi chorobami, a następnie opracować i upowszechnić konkretne zasady prowadzące do uchronienia się od zachorowań. Nie daje ona jednak oczekiwanych rezultatów, gdyż dla młodych ludzi perspektywa wystąpienia danej w przyszłości nie stanowi argumentu do zmiany zachowań.

2. Model edukacji zdrowotnej zorientowanej na czynniki ryzyka – kładzie nacisk na prewencje chorób, które mogą się pojawiać w populacji, niestety nie uwzględnia korzyści płynących z zachowania zdrowia.

3. Model edukacji zorientowanej na zdrowie – uwzględnia czynniki związane z aktywnym współuczestnictwem jednostki w zachowaniach prozdrowotnych. Polega na określeniu własnej kondycji zdrowotnej i znajomości czynników wpływających na zdrowie w sposób pozytywny lub negatywny. Model ten jest najkorzystniejszy i szczególnie użyteczny w przypadku dzieci i młodzieży, ponieważ wpływa na zmianę postaw zdrowotnych. Wokół tych zasad powinno się tworzyć w szkołach kompleksowe programy edukacji

zdrowotnej i promować zdrowy styl życia od najmłodszych lat, zaszczepiać w społeczności szkolnej etos zdrowia, który zakłada wspieranie ochrony środowiska naturalnego, fizycznego i społecznego, włączanie do współdziałania rodziców i społeczność lokalną. Edukacja zdrowotna powinna być prowadzona w formie tak zwanych „ścieżek przedmiotowych” i być zintegrowana ze wszystkim przedmiotami. Metody stosowane w edukacji zdrowotnej są zawsze pochodną celów i zadań, jakie stawia się w procesie wychowania. Ze względu na specyfikę tej edukacji do najczęściej stosowanych powinny należeć: − metoda organizacji środowiska – podejmowane są działania w odniesieniu do właściwej

organizacji życia codziennego i środowiska. Organizacja środowiska to przede wszystkim dbałość o estetykę i funkcjonalność otoczenia, prawidłowe oświetlenie, zieleń w pomieszczeniach, warunki sanitarnohigieniczne. Właściwa organizacja życia codziennego akcentuje zwłaszcza wielość i różnorodność zajęć odbywających się w różnych pozycjach, stosowanie technik relaksacyjnych,

− metoda przekazu wiedzy – dotycząca sposobów informowania, wyjaśniania i instruktażu,


40

− metoda pobudzania zachowań sprzyjających zdrowiu - z jednej strony stawia wymagania z zakresu zachowań prozdrowotnych, takich jak czystość ciała, jego hartowanie, profilaktyczne zabiegi zdrowotne, z drugiej inspiruje do podejmowania działań zmierzających do dbałości o własne zdrowie,

− metoda utrwalania pożądanych zachowań i przyzwyczajeń zdrowotnych – powtarzanie pewnych czynności oraz zachowań w określonych sytuacjach edukacyjnych,

− metody aktywizujące – drama, narracja, burza mózgów, techniki twórczego myślenia. Współcześnie termin „edukacja” oznacza nie tylko wychowanie i kształcenie lecz także

wspieranie rozwoju, kształtowanie postaw, samokierowanie własnym rozwojem. W wieku dziecięcym rodzice dbają o zdrowie dziecka, odpowiadają za wyżywienie,

zabezpieczają warunki mieszkaniowe, rozwój intelektualny i społeczny. Im człowiek staje się doroślejszy, sam wypracowuje swój styl życia, sam w przeważającej części odpowiada za zdrowie, sam troszczy się o nie. Wiek „złotej jesieni” wymaga również, a może przede wszystkim odpowiedniej troski o zdrowie, zarówno fizyczne i psychiczne. Szczególną uwagę należy zwrócić na pensjonariuszy przebywających w Domach Pomocy Społecznej. Są to ludzie starsi żyjący w rozłące z najbliższymi, samotni po stracie członków rodzin czy współmałżonków. Właściwa atmosfera panująca w placówce, kulturalne i życzliwe kierownictwo oraz personel sprzyjają zdrowiu mieszkańców wspólnego domu. Warunkiem wspomagającym jest zapewnienie odpowiedniego odżywiania, troska personelu medycznego. Kontakty z bliskimi, z przyjaciółmi i znajomymi z lat młodości dodatnio wpływają na stan emocjonalny. Odwiedziny i imprezy okolicznościowe, przygotowywane przez dzieci szkolne pozwalają ludziom starszym przenieść się w czasy dzieciństwa i młodości, wspomnieć najpiękniejsze przeżycia i doznania. Oczywiście czasami są powodem łez i rozczarowań. Współpraca z instytucjami i organizacjami promującymi zdrowie W każdym regionie Polski działają organizacje i stowarzyszenia prowadzące działalność na rzecz promocji zdrowia. Są to instytucje, które zajmują się realizacją i inspiracją programów profilaktycznych w różnych sferach życia. Należą do nich między innymi stowarzyszenia działające na rzecz osób: − z uzależnieniami, − bezrobotnych, − niepełnosprawnych, − z chorobami układu krążenia, nowotworowymi, − promujące aktywny styl życia, − prawidłowe odżywianie się, − aktywność osób starszych i wiele innych.

Osoby zajmujące się problematyką ochrony i promocji zdrowia, na przykład w Domu Pomocy Społecznej mogą z nimi współpracować i korzystać z ich doświadczeń. Można od nich uzyskać materiały informacyjne, zaprosić na wykład, zorganizować zajęcia edukacyjne, wziąć udział akcjach poświęconym wybranych problemom zdrowotnym. 4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jak dzielimy potrzeby zdrowotne? 2. W jakim celu przeprowadzamy badanie potrzeb zdrowotnych? 3. Jakie narzędzia wykorzystujemy do badania potrzeb zdrowotnych? 4. Jaka zadania spełnia promocja zdrowia? 5. Czym się kierujemy opracowując programy promocji zdrowia? 6. Czym się charakteryzuje profilaktyka? 7. Jakie wyróżniamy fazy profilaktyki?


41

8. Jaki cel ma profilaktyka I fazy i II fazy? 9. Co to jest edukacja zdrowotna? 10. Jakie znasz metody edukacji zdrowotnej? 4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1 Opracuj ankietę i rozpoznaj potrzeby zdrowotne podopiecznego Domu Pomocy Społecznej.


Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z materiałem teoretycznym jednostki modułowej, 2) przygotować ankietę zawierającą pytania dotyczące stylu życia, zachowań zdrowotnych,

stanu zdrowia, 3) przeprowadzić wywiad z podopiecznym, notując odpowiedzi w sposób jawny, 4) określić potrzeby zdrowotne podopiecznego, 5) wnioski przedstawić na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy: – karki papieru, – wzory ankiet, – literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 2 Przygotuj wystąpienie prezentujące jedno z wybranych zagadnień: − teoria potrzeb Maslowa i jej przydatność w pielęgnowaniu, − znaczenie profilaktyki w dbaniu o zdrowie, − związek promocji zdrowia, profilaktyki i edukacji zdrowotnej.


Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z materiałem nauczania jednostki modułowej, 2) przygotować wspólnie z grupą najważniejsze tematy do omówienia, 3) przygotować plan wystąpienia, 4) zastanowić się nad sposobem prezentacji i przygotować niezbędne materiały (folie,

plakaty), 5) omówić wylosowane zagadnienia, 6) wysłuchać wystąpień innych osób, 7) wziąć udział w dyskusji.

Wyposażenie stanowiska pracy: – poradnik dla ucznia, – literatura zgodnie z wykazem w rozdziale, – kartki papieru, – przybory do pisania.


42

Ćwiczenie 3 Zaplanuj zajęcia na temat: szkodliwość nadużywania alkoholu, szkodliwość palenia tytoniu, dla podopiecznych Domu Pomocy Społecznej.


Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z materiałem nauczania jednostki modułowej, 2) wybrać metodę przeprowadzenia zajęć: pogadanka, dyskusja, wykład, 3) przygotować szczegółowy plan zajęć, 4) przeprowadzić zajęcia wybraną metodą, 5) wziąć udział w dyskusji, zwracając uwagę na dobre i złe strony takich zajęć.

Wyposażenie stanowiska pracy: – plakaty obrazujące szkodliwość palenia tytoniu, – dane dotyczące substancji szkodliwych zawartych w tytoniu, – wykaz chorób spowodowanych paleniem papierosów. – broszury i plakaty o szkodliwości alkoholu dla zdrowia, – tablica, – kreda. Ćwiczenie 4 Wykonaj plakat informujący o czynnikach ryzyka chorób układu krążenia.


Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z materiałem nauczania jednostki modułowej, 2) wypisać zachowania sprzyjające powstawaniu chorób układu krążenia, 3) wybrać najistotniejsze czynniki ryzyka w zachorowaniach na te choroby, 4) zaproponować działania profilaktyczne zmniejszające ryzyko zachorowania, 5) przygotować plakat, 6) zaprezentować plakat na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy: – broszury informacyjne na temat chorób układu krążenia, – duże arkusze papieru, – kolorowe markery, – klej, – papier kolorowy. Ćwiczenie 5 Opracuj program promocji zdrowia dla pensjonariuszy DPS.


Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z materiałem nauczania jednostki modułowej, 2) przygotować zestaw pytań do wywiadu,


43

3) rozpoznać potrzeby zdrowotne podopiecznych, wykorzystując do tego celu wcześniej przygotowany zestaw pytań,

4) przeanalizować możliwe odpowiedzi i określić podstawowe cele działania, 5) zaproponować program promocji zdrowia, 6) zaprezentować program na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy: – poradnik dla ucznia, – literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 6 Wykonaj pomiar parametrów życiowych.


Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z materiałem nauczania jednostki modułowej, 2) przyjąć rolę podopiecznego, opiekuna i obserwatora, 3) jako opiekun przygotować sprzęt potrzebny do wykonania zadania, 4) jako podopieczny zastosować się do poleceń opiekuna, 5) wykonać zadanie zgodnie z poznanym algorytmem, 6) jako obserwator zwrócić uwagę na poprawność wykonywania czynności, 7) ocenić pracę koleżanki/kolegi podkreślając, co zostało wykonane dobrze, a jakie błędy

zostały popełnione, 8) zamienić się rolami z koleżankami/kolegami, 9) ćwiczenie powtarzać aż do nabycia biegłości w wykonywaniu zadania.

Wyposażenie stanowiska pracy: – łóżko z materacem lub wygodny fotel – termometry, – ciśnieniomierze, – rękawiczki gumowe. 4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz: Tak Nie 1) podać definicję potrzeb zdrowotnych? ¨ ¨ 2) omówić sposoby diagnozowania potrzeb zdrowotnych? ¨ ¨ 3) zdiagnozować potrzeby zdrowotne podopiecznych w DPS? ¨ ¨ 4) przygotować program promocji zdrowia dla pensjonariuszy DPS? ¨ ¨ 5) opracować wykaz działań zaliczanych do profilaktyki I, II i III fazy? ¨ ¨ 6) określić czynniki ryzyka w chorobach układu krążenia? ¨ ¨ 7) przeprowadzić zajęcia na temat szkodliwości nikotyny i alkoholu

na organizm człowieka? ¨ ¨ 8) wymienić metody edukacji zdrowotnej? ¨ ¨ 9) wyjaśnić związek pomiędzy profilaktyką, promocją i edukacją

zdrowotną? ¨ ¨


44

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uważnie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem pytań testowych.

Test zawiera 20 zadań dotyczących profilaktyki i promocji. 4. Udziel odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi. Zzaznacz prawidłową

odpowiedź X (w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową).

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonania zadania. 7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudności, wtedy odłóż jego

rozwiązanie na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. 8. Na rozwiązanie testu masz 45 minut. ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH 1. Według Lalonda największy wpływ na zdrowie mają

a) czynniki genetyczne. b) opieka zdrowotna. c) style życia. d) środowisko fizyczne.

2. Kartę Promocji Zdrowia opracowano na konferencji w

a) Ottawie. b) Ałma-Acie. c) Adelajdzie. d) Sundvall.

3. Promocja zdrowia ma za zadanie

a) uświadamianie zagrożeń dla zdrowia. b) podnoszenie poziomu wiedzy na temat zdrowia. c) kształtowanie postaw zdrowotnych. d) wszystkie te zadania.

4. Polityka zdrowotna to

a) całokształt działań podejmowanych w celu najlepszej ochrony zdrowia ludności. b) tworzenie programów informacyjnych. c) określanie metod leczenia. d) tworzenie programów edukacyjnych.

5. Styl życia można zdefiniować jako

a) zespół postaw, zachowań i ogólną filozofię życia. b) sposób ubierania się. c) sposób spędzania wolnego czasu. d) środowisko, w którym człowiek żyje.


45

6. Na zdrowie człowieka wpływa środowisko a) biologiczne. b) społeczne. c) fizykochemiczne. d) wszystkie te środowiska.

7. Do metod redukcji stresu nie należą metody

a) środowiskowe. b) fizjologiczne. c) geograficzne. d) umysłowe.

8. W hierarchi potrzeb według Maslowa u podstawy znajdują się potrzeby

a) samorealizacji. b) bezpieczeństwa. c) szacunku. d) biologiczne.

9. Do narzędzi szacowania potrzeb zdrowotnych nie zaliczamy

a) ankiety. b) wywiadu. c) pomiaru. d) szacowania.

10. Profilaktyka I fazy ma na celu

a) zapobieganie konsekwencjom choroby przez wczesne jej wykrycie. b) kontrolowanie czynników ryzyka, mogących wywołać chorobę. c) utrwalanie prawidłowych wzorców zachowań. d) zahamowanie postępu choroby.

11. Edukacja zdrowotna ukierunkowana na zdrowie jako główny cel przyjmuje

a) zapobieganie określonym chorobom. b) prewencję chorób, które mogą pojawić się w określonej populacji. c) wiedzę o sposobach radzenia sobie w czasie choroby. d) wiedzę o zdrowiu i wzmacnianiu zdrowia.

12. Pomiaru tętna dokonujemy najczęściej na tętnicy

a) promieniowej. b) szyjnej. c) udowej. d) obojętnie na której.

13. Nadciśnienie u dorosłego człowieka to wartości ciśnienia tętniczego powyżej

a) 110/70. b) 140/90. c) 80/60. d) 120/80.


46

14. Cechą oddechu jakiej nie bierzemy pod uwagę przy ocenie układu oddechowego jest a) rytm. b) długość. c) szybkość. d) zapach.

15. Eustresem jest stres

a) korzystny. b) niekorzystny. c) neutralny. d) obojętny.

16. Dystres działa na organizm

a) korzystnie. b) szkodliwie. c) zdrowotnie. d) neutralnie.

17. Neustres jest dla danej osoby

a) neutralny. b) korzystny. c) szkodliwy. d) zdrowotny.

18. Zmierzony poziom stresu u podopiecznego wynosił 180 punktów. Ryzyko wystąpienia

choroby wynosi a) 10 %. b) 33 %. c) 50 %. d) 88 %.

19. Do technik umysłowych redukcji stresu należą

a) kontrolowanie oddechu, relaksacja mięśniowa. b) medytacja, relaksacja wyobrażeniowa. c) redukcja wagi wydarzenia, medytacja. d) redukcja niepewności, autohipnoza.

20. Narodowy Program Zdrowia zawiera

a) główne kierunki polityki zdrowotnej państwa. b) programy edukacji zdrowotnej. c) programy profilaktyczne. d) programy promocji zdrowia.


47

KARTA ODPOWIEDZI Imię i nazwisko ............................................................................................................................ Prowadzenie profilaktyki i promocji zdrowia Zakreśl poprawną odpowiedź

Nr zadania Odpowiedź Punkty

1 a b c d 2 a b c d 3 a b c d 4 a b c d 5 a b c d 6 a b c d 7 a b c d 8 a b c d 9 a b c d 10 a b c d 11 a b c d 12 a b c d 13 a b c d 14 a b c d 15 a b c d 16 a b c d 17 a b c d 18 a b c d 19 a b c d 20 a b c d

Razem:


48

6. LITERATURA 1. Boenish E., Haney C.M.: Twój stress. Sens życia, równowaga i zdrowie. GWP, Gdańsk

2002 2. Karski J. B.: Promocja zdrowia. Oficyna Poligraficzna MBG, Warszawa 1992 3. Korczak C. (red.): Higiena i ochrona zdrowia. PZWL, Warszawa 1997 4. Kulik T. B., Latalskiego M. (red.): Zdrowie publiczne. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2002 5. Kulik T. B., Wrońskiej I. (red.): Zdrowie w medycynie i naukach społecznych. KUL,

Oficyna Wydawnicza, Stalowa Wola, 2000 6. Ślusarska B., Zarzycka D., Zahradniczek K. (red.): Podstawy pielęgniarstwa.

Wydawnictwo Czelej, Lublin 2004 7. Zahradniczek K. (red.): Pielęgniarstwo, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004 8. www.megiweb.pl, MediWeb. W trosce o twoje zdrowie

http://www.megiweb.pl

8. Prowadzenie profilaktyki i promocji zdrowia

Career

Transcript of 8. Prowadzenie profilaktyki i promocji zdrowia