DESERCSS-13

66-73/08_2014:Layout 1 8/5/14 8:19 PM Page 66

Już wkrótce – 13 września br. – na lotnisku w Sobieniach (EPSJ) odbędzie się historyczny pikniklotniczy „Skrzydła chwały”. Wśród jego atrakcji znajdziesię jeden z ostatnich latających w Europie, oryginalnyCSS-13. Przypominamy historię tego samolotu i pokazujemy, że w powietrzu nadal radzi sobie świetnie.

Zdjęcia: Andrzej Rutkowski

66-73/08_2014:Layout 1 8/5/14 8:19 PM Page 67

PLAR 6/201468

Wdru giej po ło wie lat 40.pol skie lot nic two z tru -dem dźwi ga ło się z wo -

jen nej po żo gi, któ ra star ła z po -wierzch ni zie mi prze mysł lot ni czyi sa mo lo ty. Woj sko we szko ły lot ni -cze i ae ro klu by ko rzy sta ły ze sta rze -ją ce go się sprzę tu po zo sta łe go powoj nie, w tym sa mo lo tów lek kich –ra dziec kich Po -2, któ rych w woj skula ta ło 125, a w ae ro klu bach 97,oraz użyt ko wa nych przez ae ro klu by120 Pi pe rów Cub z ame ry kań skie gode mo bi lu. Wy mia ny wy ma ga łyzwłasz cza „Po cia ki”, o któ rych fa -tal nym sta nie świad czył wy pa dekna po ka zach w Czę sto cho wie, kie dyskrzy dła ma szy ny zło ży ły się w po -wie trzu – jak pi sał Ta de usz Soł tyk,

w dźwi ga rach sa mo lo tów „han ga -ro wa nych pod chmur ką” gro ma dzi -ła się wo da i... ro sły grzy by.

Wy słu żo ne ma szy ny mia ły zo staćza stą pio ne no wy mi, pol ski mi kon -struk cja mi – po wsta łym w ze spo leTa de usza Soł ty ka LWD Żak orazpro jek to wa ny mi w za ło żo nym przezFran cisz ka Misz ta la Cen tral nymStu dium Sa mo lo tów sa mo lo temszkol nym CSS -10 i tre nin go wymCSS -11. Wszyst kie one na pę dza neby ły cze ski mi sil ni ka mi Wal ter, któ remia ły być pro du ko wa ne w Pol sce –ne go cja cje w kwe stii za ku pu li cen cjiby ły już na fi ni szu. Lo sy pol skichkon struk cji przy pie czę to wał jed nakbra ter ski dar Związ ku Ra dziec kie -go, któ ry w 1947 ro ku prze ka zał

nam do ku men ta cję sa mo lo tu Po -2i na pę dza ją ce go go sil ni ka M -11D.

Pier wo wzórW 1926 ro ku si ły po wietrz ne

ZSRR zgło si ły za po trze bo wa nie nalek ki sa mo lot szkol ny. W 1927 ro kuze spół Ni ko ła ja Po li kar po wa przed -sta wił pro to typ na pę dza ny stu kon -nym sil ni kiem Szwie co wa M -11 (no -ta be ne, był to pierw szy sil nik lot ni -czy ra dziec kiej kon struk cji). Ma szy -na nie speł nia ła jed nak wy ma gań,ko niecz ne by ły po praw ki. Wresz cie7 stycz nia 1928 sław ny Mi cha iłGro mow ob la tał pro to typ sa mo lo tu,któ ry na zwa no U -2 (uczieb nyj, wto -roj – szkol ny, dru gi).

Po wojniepierwszy

entuzjazmpolskich

konstruktorówostudzono

wdrożeniemsprawdzonejkonstrukcji...

z lat 20.

DESERCSS-13

66-73/08_2014:Layout 1 8/5/14 8:19 PM Page 68

mo lo ty był 588. Pułk Bom bow cówNoc nych, w któ re go skład wcho dzi -ły wy łącz nie ko bie ty (per so nel na -ziem ny i la ta ją cy). Po -2 uży wał tak -że pol ski 2 Pułk Noc nych Bom bow -ców „Kra ków”.

CSS -13Wdro że nie pro duk cji li cen cyj ne -

go Po -2, któ ry otrzy mał ozna cze -nie CSS -13 (ko lej ne przed się wzię -cie CSS po ko mu ni ka cyj nym CSS --12) po wie rzo no ze spo ło wi Sta ni -sła wa Las so ty, przed woj ną pra -cow ni ko wi PWS. W sto sun ku dopier wo wzo ru, kon struk to rzy wpro -wa dzi li wie le ulep szeń. Naj istot -niej szy mi z nich by ły za stą pie nielo tek bez sz cze li no wych szcze li no -wy mi lot ka mi róż ni co wy mi, wy po -sa że nie ste ru wy so ko ści w osio weod cią że nie ae ro dy na micz nei klap ki wy wa ża ją ce, zmia nakształ tu osłon amor ty za to rów pod -wo zia z pro ste go na za okrą glo nyi za stą pie nie drew nia nych słup kówmię dzy skrzy dło wych me ta lo wy mi

do 1954 ro ku. W la tach 1928-1954 zbu do wa no ok. 33 ty się cyeg zem pla rzy.

Choć Po -2 po wstał z my śląo szko le niu pi lo tów, naj więk szą sła -wę zdo był ja ko noc ny bom bo wiec.Mi mo nie wiel kie go udźwi gu (zwy kleby ło to 6 bomb po 50 kg), drew nia -ne dwu pła tow ce oka za ły się wy jąt -ko wo sku tecz ne, wy ko nu jąc nisz -czą ce mo ra le prze ciw ni ka na lo tynę ka ją ce i za da jąc pre cy zyj ne ude -rze nia z bar dzo ma łej wy so ko ści.Tak ty ka obej mo wa ła zwy kle dłu gina bór wy so ko ści nad wła snym te re -nem (pręd kość wzno sze nia z bom -ba mi wy no si ła rzę du 0,5 m/s), a po -tem nie mal bez gło śny lot szy bo wyna cel i od wrót po zrzu ce niu bombz peł ną mo cą sil ni ka. Za sko czo nyw ciem no ści prze ciw nik nie miałszans na obro nę. Pa ra dok sal nie,ma ła pręd kość mak sy mal na Po -2utrud nia ła rów nież ze strze le nie goprzez my śliw ce – zda rza ły się przy -pad ki prze cią gnię cia my śliw ca pod -czas ta kie go po ści gu... Naj słyn niej -szą jed nost ką wy po sa żo ną w te sa -

Sa mo lot miał wie le za let –przede wszyst kim był ta ni i bar dzopro sty w bu do wie oraz eks plo ata -cji, dzię ki cze mu moż na by ło goma so wo pro du ko wać na wet w pry -mi tyw nych wa run kach, a na pra wywy ko ny wać na wet na fron to wychlą do wi skach. Ma szy na wy róż nia łasię rów nież ko rzyst ny mi wła sno -ścia mi eks plo ata cyj ny mi, w szcze -gól no ści by ła ła twa w pi lo ta żui dzię ki zna ko mi tym wła sno ściomkrót kie go star tu i lą do wa nia mo -gła ope ro wać na wet z bar dzo ma -łych, im pro wi zo wa nych czy wręczprzy god nych lą do wisk. Dla te gosa mo lot, po śmier ci Po li kar po waw 1944 prze mia no wa ny na je gocześć na Po -2, pro du ko wa no aż

Choćprzestarzały,CSS-13 miał

wiele zalet– był łatwyw pilotażu,

wybaczał błędy,był też prosty

w eksploatacjii naprawach

Oryginalny silnik M-11D zaopatrzono w pneumatyczny układ rozruchowy ze sprężarką tłokową

66-73/08_2014:Layout 1 8/5/14 8:19 PM Page 69

70

z pro fi lo wa nych rur. Zmie nio notak że ta bli cę przy rzą dów na do sto -so wa ną do wskaź ni ków nie miec -kiej fir my Aska nia (ich „pro duk -cja” w Je le niej Gó rze po le ga ła naza mia nie tarcz na opi sa ne po pol -sku), za sto so wa no zin te gro wa ny,trój w ska zów ko wy wskaź nik pa ra -me trów sil ni ka (ci śnie nie pa li waoraz ci śnie nie i tem pe ra tu ra ole ju)i elek trycz ny ob ro to mierz.

Pro duk cję sa mo lo tów uru cho -mio no w Wy twór ni Sprzę tu Ko mu -

ni ka cyj ne go (WSK) Nr 1 w Miel cu,gdzie wcze śniej re mon to wa no Po --2. Pro to typ CSS -13 o zna kach SP --AKZ ob la ta li Lu dwik Lech i Ro -man Le wan dow ski w grud niu1948, a pierw szy se ryj ny sa mo lot,SP -AMO, opu ścił fa bry kę we wrze -śniu 1949. Opóź nie nie spo wo do -

CSS-13(da ne katalogowe)

Roz pię tość (m) 11,4Dłu gość (m) 8,2Wysokość (m) 3,1Powierzchnia nośna (m²) 33,15Ma sa wła sna (kg) 770MTOW (kg) 1120Pręd kość mak sy mal na (km/h) 150Pręd kość prze cią gnię cia (km/h) 70Pręd kość wzno sze nia (m/s) 2,0Pułap praktyczny (m) 3000Zasięg (km) 700

Drewniany „chodniczek” ze stopniem na skrzydle – jedyny w swoim rodzaju

Prądnica pokładowej instalacji elektrycznej napędzana jest śmigiełkiem

DESERCSS-13

66-73/08_2014:Layout 1 8/5/14 8:19 PM Page 70

71

ka za no woj sku, zaś 63 ae ro klu -bom i szko łom lot ni czym (z woj skado ae ro klu bów tra fi ło po tem 49ma szyn, ko lej nych 9 do lot nic twasa ni tar ne go). Do za koń cze nia pro -duk cji w 1955 r. na Okę ciu zbu do -

wa ne by ło trud no ścia mi z wdro że -niem pro duk cji sil ni ków M -11Dw WSK Nr 2 w Rze szo wie (w 1951ro ku pro duk cję sil ni ków prze nie -sio no do WSK Nr 3 we Wro cła wiu,a w 1952 do Ka li sza, gdzie za koń -czo no ją w 1957 r. po wy pro du ko -wa niu po nad 1500 jed no stek).

W WSK Mie lec CSS -13 po wsta -wa ły do 1951 ro ku, kie dy w związ -ku z roz po czę ciem tam wy twa rza -nia od rzu to wych my śliw ców Lim -1(li cen cyj ny MiG -15) za de cy do wa -no o prze nie sie niu pro duk cji do in -nych za kła dów. Pier wot nie pla nyprze wi dy wa ły WSK Nr 5 w Świd ni -ku, osta tecz nie jed nak pro duk cjęCSS -13 pod ję to w WSK Nr 4 nawar szaw skim Okę ciu. Ogó łemw Miel cu zbu do wa no 180 eg zem -pla rzy CSS -13, z cze go 117 prze -

Napęd steru wysokości...

...poprowadzone są na zewnątrz płatowca

Lot zabytkowym dwupłatem z antycznym silnikiem gwiazdowym i odkrytą kabiną to dziś wyjątkowo ekskluzywna przyjemność

66-73/08_2014:Layout 1 8/5/14 8:19 PM Page 71

72

wa no 313 eg zem pla rzy, jed nak dood bior ców tra fi ło tyl ko 311 – dwaspło nę ły pod czas po ża ru w ma lar -ni. 181 ma szyn z Okę cia tra fi ło dowoj ska, 95 dla ae ro klu bów, 15 doPLL LOT (używano ich do... zwal -cza nia szkod ni ków), a 20 na eks -port do Ru mu nii i Wę gier; woj sko94 eg zem pla rze prze ka za ło ae ro -klu bom, a 28 lot nic twu sa ni tar ne -mu do prze bu do wy na wer sję S --13. Ogó łem w Pol sce wy pro du ko -wa no 493 sa mo lo ty CSS -13 (od -bior com prze ka za no 491, z cze godo woj ska tra fi ło 298) i 52 S -13.

Z ma te ria łów ar chi wal nych moż -na się do wie dzieć, że ce na CSS -13wy no si ła 260 tys. zło tych, a kosztwy two rze nia... 600 ty się cy – pro -duk cję sub sy dio wa ło pań stwo.

Wer sjeOprócz pod sta wo wej, szkol no -

-tre nin go wej wer sji pro du ko wa nower sję bom bo wą CSS -13B z zam -ka mi dla 6 bomb o ma sie do 350kg i uchwy tem dla km SzKAS 7,62mm, rol ni czą CSS -13R z apa ra tu -rą do roz py la nia che mi ka liów syp -

kich, trzy miej sco wą pa sa żer skąCSS -13P z za mknię tą ka bi ną (SP --KPE) oraz opra co wa ną w 1953 r.przez ze spół In sty tu tu Lot nic twapod kie run kiem Ta de usza Soł ty kasa ni tar ną S -13 z za mknię tą ka bi -ną i no sza mi pod owiew ką na kra -tow ni cy ka dłu ba za dru gim fo te -lem. Oprócz se ryj nych S -13 na tęwer sję prze bu do wa no łącz nie 40eg zem pla rzy CSS -13 i Po -2.

Sa mo lo ty CSS -13 wy ko rzy sty wa -ne by ły w ae ro klu bach do naj roz -ma it szych za dań – od pod sta wo -we go szko le nia pi lo tów, przez lo ty

DESERCSS-13

CSS-13 ma bardzo dobre własności krótkiego startu i lądowania; bez trudu może operować z przygodnych lądowisk

SP-YPB to dwuster, w drugiej kabinie umieszczono tylko podstawowe przyrządy

66-73/08_2014:Layout 1 8/5/14 8:20 PM Page 72

PLAR 6/2014 73

W latach 90.w Krośnie

zbudowanowedług

oryginalnychplanów kilkaegzemplarzy

replik CSS-13

(póź niej sza Cen tral na Szko ła Lot -ni czo -Tech nicz na AP) z po wo dze -niem od bu do wa ły kil ka CSS -13.W ro ku 1992 roz po czę to więc bu -do wę re plik z uży ciem ory gi nal nychczę ści. Je den z kil ku po wsta łycheg zem pla rzy, sfi nan so wa ny przezDo wódz two Wojsk Lot ni czych, tra -fił do Ae ro klu bu Or ląt w Dę bli nie.Nie mal 10 lat te mu za rząd ae ro -klu bu pod jął de cy zję o sprze da żysa mo lo tu, któ ry od ku pił wła ści cielfir my Si lva ir. Sa mo lot zo stał grun -tow nie wy re mon to wa ny, ory gi nal -ny sil nik z lat 50. wy po sa żo now pneu ma tycz ny układ roz ru cho wyze sprę żar ką. Dziś sa mo lot ba zu jena lą do wi sku w So bie niach, do -star cza jąc pi lo tom i pa sa że romnie za po mnia nych wra żeń z lo tuma szy ną z mi nio nej epo ki.

Mi chał Se tlak

SP -YPBW la tach 80. Lot ni cze Za kła dy

Pro duk cyj no Na praw cze w Kro śnie

po tra sach, akro ba cję pod sta wo -wą, wy wo że nie skocz ków spa do -chro nowych, po ho lo wa nie szy -bow ców – łącz nie ze ścią ga niemz po la i wie lo ho la mi.

Pięciocylindrowy silnik gwiazdowy M-11D o mocy 100 KM zapewnia niepowtarzalne wrażenia dżwiękowe i nie tylko – w odkrytej kabinie wyraźnie czuje się zapach oleju

Po sesji zdjęciowej dla PLAR: Jerzy Szymański – właściciel CSS-13, kolekcjoner zabytkowychsamolotów; Jan Junczyk – HT ośrodka Silvair, pilot Cessny foto; Zbigniew Sergiel – pilot CSS-13

66-73/08_2014:Layout 1 8/5/14 8:20 PM Page 73