4.3.4. UKSZTAŁTOWANIE I BUDOWA PĘDU

TYPOWY PĘD JEST NADZIEMNĄ CZĘŚCIĄ ROŚLINY ZŁOŻONĄ Z OSI

- ŁODYGI I OSADZONYCH NA NIEJ ORGANÓW BOCZNYCH, tj. LIŚCI.

MIEJSCA, Z KTÓRYCH WYRASTAJĄ LIŚCIE SĄ ZGRUBIAŁE I

NAZYWAJĄ SIĘ WĘZŁAMI. DZIELĄ ONE ŁODYGĘ NA ODCINKI –

MIĘDZYWĘŹLA. W FAZIE DOJRZAŁOŚCI FIZJOLOGICZNEJ PĘD

WYTWARZA KWIATY I OWOCE (rys. 4.54).

.Rys. 4.54. PĘD ROŚLI-NY DWULIŚCIENNEJ – SCHEMAT.

ŁODYGI I LIŚCIE SĄ WEGETATYWNYMI ORGANAMI PĘDU, KTÓ-

RYCH ZADANIE POLEGA NA UTRZYMANIU PRZY ŻYCIU, ODŻYWIA-

NIU I ROZWOJU ROŚLINY. MOGĄ TEŻ SŁUŻYĆ DO ROZMNAŻANIA Z

POMINIĘCIEM PROCESU PŁCIOWEGO, CZYLI WEGETATYWNEGO.

KWIATY SĄ ORGANAMI GENERATYWNYMI, SŁUŻĄCYMI DO ROZ-

MNAŻANIA PŁCIOWEGO, KTÓREGO WYNIKIEM JEST WYTWORZE-

NIE OWOCÓW I NASION.

PRZEKRÓJ POPRZECZNY ŁODYGI LNU Z KILKOMA WARTSWAMI RÓŻNYCH

TYPÓW TKANEK

OZNACZENIA

1. RDZEŃ, MIĘKISZ , PARENCHYMA

2. PROTOKSYLEM

3. KSYLEM

4. FLOEM

5. SKLERENCHYMA

6. KORA

7. SKÓRKA

PĄKI

OŚ PĘDU KOŃCZY SIĘ NA SZCZYCIE MERYSTEMEM WIERZCHOŁ-

KOWYM, KTÓRY SKŁADA SIĘ ZE STOŻKA WZROSTU ORAZ ZA-

WIĄZKÓW LIŚCI I PĘDÓW BOCZNYCH U JEGO PODSTAWY (rys.

4.54 i 4.55).

MERYSTEM OKRYWAJĄ ZAWIĄZKI STARSZYCH LIŚCI LUB ŁUSKI.

WRAZ Z OKRYWĄ JEST ON NAZYWANY PĄKIEM.

UWZGLĘDNIAJĄC POŁOŻENIE WYRÓŻNIA SIĘ PĄKI WIERZCHOŁ-

KOWE ORAZ BOCZNE. PĄK WIERZCHOŁKOWY ZNAJDUJE SIĘ NA

SZCZYCIE PĘDU I JEST MIEJSCEM, W KTÓRYM PĘD ROŚNIE W

WYNIKU WYTWARZANIA NOWYCH TKANEK I LIŚCI.

Rys. 4.55. PĄK LIŚ-CIOWY.

U ROŚLIN NASIENNYCH PĄKI BOCZNE WYSTĘPUJĄ W KĄTACH

LIŚCI (PACHWINACH LIŚCIOWYCH), tj. POMIĘDZY NASADĄ LIŚCIA

A ŁODYGĄ (rys. 4.54). TEGO RODZAJU PĄKI BOCZNE NAZYWAMY

KĄTOWYMI LUB PACHWINOWYMI.

PĄKI BOCZNE SĄ ZAWIĄZKAMI ODGAŁĘZIEŃ BOCZNYCH PĘDU.

PĄKI W STANIE SPOCZYNKU NAZYWAMY SPOCZYNKOWYMI

LUB ŚPIĄCYMI.

PĄKI, W KTÓRYCH ZAWARTE SĄ ZAWIĄZKI LIŚCI NAZYWAMY

LIŚCIOWYMI. JEŚLI ZAWIERAJĄ ZAWIĄZKI KWIATÓW SĄ NAZY-

WANE GENERATYWNYMI. W PRZYPADKU, GDY ZAWIERAJĄ ZA-

WIĄZKI LIŚCI I KWIATÓW SĄ NAZYWANE MIESZANYMI.

PĄKI OKRYTE ZAWINIĘTYMI WOKÓŁ NICH ZAWIĄZKAMI LIŚCI

NAZYWAMY NAGIMI.

LKIŚCIE OKRYWAJĄCE PĄKI SPOCZYNKOWE PRZEKSZTAŁCAJĄ

SIĘ CZASEM W SZTYWNE, SKÓRZASTE ŁUSKI PĄKOWE, WYSTĘ-

PUJĄCE np.. U DRZEW ZRZUCAJĄCYCH LIŚCIE JESIENIĄ. ZAWIĄZ-

KI NOWYCH LIŚCI ZIMUJĄ W SPECJALNYCH PĄKACH SPOCZYN-

KOWYCH.

PĄKI MOGĄ RÓWNIEŻ TWORZYĆ SIĘ W RÓŻNYCH MIEJSCACH

ŁODYGI, A TAKŻE NA LIŚCIACH I KORZENIACH W WYNIKU OD-

RÓŻNICOWANIA PEWNYCH PARTII TKANEK STAŁYCH I ZAŁOŻE-

NIA SIĘ W DANYM MIEJSCU WTÓRNEGO MERYSTEMU WIERZ-

CHOŁKOWEGO. TAKIE PĄKI I ROZWIJAJĄCE SIĘ Z NICH PĘDY

NAZYWAMY PRZYBYSZOWYMI.

PĘDY PRZYBYSZOWE POWSTAJĄ NAJCZĘŚCIEJ PO USZKODZE-

NIU, ZRANIENIU LUB ŚCIĘCIU CZĘŚCI ROŚLINY. NA PRZYKŁAD, PO

ŚCIĘCIU PNIA DRZEWA PĄKI PRZYBYSZOWE MOGĄ TWORZYĆ SIĘ

U JEGO PODSTAWY LUB NA KORZENIACH I WYRASTAĆ W PĘDY

ODROŚLOWE LUB ODROSTY KORZENIOWE.

ZDOLNOŚĆ TWORZENIA PĄKÓW PRZYBYSZOWYCH NA FRAGMEN-

TACH LIŚCI LUB KORZENI JEST WYKORZYSTYWANA W OGROD-

NICTWIE DO ROZMNAŻANIA WEGETATYWNEGO ROŚLIN ZA POMO-

CĄ SADZONEK.

ROZGAŁĘZIENIA PĘDU

ROZGAŁĘZIENIA BOCZNE PĘDU POWSTAJĄ W WYNIKU ROZWOJU

PĄKÓW PACHWINOWYCH, W WYNIKU KTÓRYCH OŚ PIERWOTNA

TWORZY ODGAŁĘZIENIA BOCZNE I RZĘDU, KTÓRE MOGĄ TWO-

RZYĆ ODGAŁĘZIENIA II RZĘDU, TE ZAŚ ODGAŁĘZIENIA III RZĘDU

itd..

U WIĘKSZOŚCI ROŚLIN ROZWIJA SIĘ TYLKO CZĘŚĆ PĄKÓW,

RESZTA ZAŚ POZOSTAJE W STANIE SPOCZYNKU. U KRZEWÓW

ROZWIJAJĄ SIĘ GŁÓWNIE PĄKI W DOLNEJ CZĘŚCI PĘDU GŁÓW-

NEGO. U DRZEW ROZGAŁĘZIA SIĘ GÓRNA CZĘŚĆ PĘDU, CO DO-

PROWADZA DO WYKSZTAŁCENIA POJEDYŃCZEGO PNIA, ZAKOŃ-

CZONEGO ROZGAŁĘZIONĄ KORONĄ.

WYRÓŻNIA SIĘ DWA RODZAJE ROZGAŁĘZIEŃ BOCZNYCH:

MONOPODIALNE (JEDNOOSIOWE) (rys. 4.57 B),

KTÓRE POWSTAJE WÓWCZAS, GDY OŚ PIERWOTNA ROŚNIE

SZYBCIEJ NIŻ JEJ ODGAŁĘZIENIA BOCZNE I RZĘDU, TE ZAŚ

ROSNĄ SZYBCIEJ NIŻ ODCHODZĄCE OD NICH ODGAŁĘZIENIA II

RZĘDU itd.. POWSTAJE WÓWCZAS SYSTEM PĘDÓW O WYRAŹNEJ

POJEDYŃCZEJ OSI GŁÓWNEJ, OD KTÓREJ ODCHODZĄ SŁABIEJ

ROZWINIĘTE OSIE BOCZNE. TEN TYP ROZGAŁĘZIEŃ WYSTĘPUJE

U DRZEW, JAK np. U DERENIA, DĘBU, BUKA, KLONU, JESIONU

ORAZ U SZPILKOWYCH.

ODGAŁĘZIENIA SYMPODIALNE (WIELOOSIOWE)

POWSTAJĄ W WYNIKU SILNIEJSZEGO WZROSTU ODGAŁĘZIEŃ

BOCZNYCH I PRZEJMOWANIA PRZEZ NIE PROWADZENIA PĘDU

(rys. 4.57 C). OŚ PIERWOTNA, PO WYTWORZENIU BOCZNEGO

ODGAŁĘZIENIA I RZĘDU ROŚNIE WOLNIEJ OD NIEGO LUB W

OGÓLE PRZESTAJE ROSNĄĆ, A FUNKCJĘ PROWADZENIA PĘDU

PRZEJMUJE JEJ ODGAŁĘZIENIE. PO WYTWORZENIU ODGAŁĘZIE-

NIA II RZĘDU STAJE SIĘ ONO PRZEDŁUŻENIEM OSI GŁÓWNEJ. W

WYNIKU TEGO, OŚ GŁÓWNA PĘDU SKŁADA SIĘ KOLEJNO Z OSI

PIERWOTNEJ, ODGAŁĘZIENIA I RZĘDU, II RZĘDU itd.

ROZGAŁĘZIENIA SYMPODIALNE WYSTĘPUJĄ U LIPY, BRZOZY,

GRABU, WIĄZU ORAZ U DRZEW OWOCOWYCH.

CZĘSTO SPOTYKA SIĘ JE RÓWNIEŻ U KŁĄCZY, CZYLI ROSNĄ-

CYCH POZIOMO PODZIEMNYCH PĘDÓW, U KTÓRYCH PĄK SZCZY-

TOWY WYRASTA W GÓRĘ I WYTWARZA PĘD NADZIEMNY, OBU-

MIERAJĄCY POD KONIEC SEZONU WEGETATYWNEGO, A JAKO

PRZEDŁUŻENIE KŁĄCZA ROZWIJA SIĘ JEDEN Z JEGO PĄKÓW

BOCZNYCH (rys. 4.104).

ODMIANĄ ROZGAŁĘZIENIA SYMPODIALNEGO JEST ROZGAŁĘZIE-

NIE POZORNIE WIDLASTE, CZYLI PSEUDODYCHOTOMICZNE.

POWSTAJE ONO, GDY ODGAŁĘZIENIA BOCZNE POWSTAJĄ Z

DWÓCH NAPRZECIWLEGŁYCH PĄKÓW PACHWINOWYCH, A

RÓWNOCZEŚNIE PĄK WIERZCHOŁKOWY PRZESTAJE ROSNĄĆ

LUB ZAMIERA (rys. 4.57 D). TAKIE ROZGAŁĘZIENIA PĘDÓW WYS-

TĘPUJĄ U JEMIOŁY, BZU LILAKA, MAGNOLII I SZAKŁAKA.

DŁUGOPĘDY I KRÓTKOPĘDY

W PĄKU WIERZCHOŁKOWEJ CZĘŚCI PĘDU ZAWIĄZKI LIŚCI SĄ

BARDZO SKUPIONE, WSKUTEK CZEGO NIE MOŻNA WYRÓŻNIĆ

MIĘDZYWĘŹLA. W WYNIKU ZRÓŻNICOWANEGO TEMPA

WZROSTU PĘDU GŁÓWNEGO I JEGO BOCZNYCH ODGAŁĘZIEŃ

POWSTAJĄ PĘDY O RÓŻNEJ DŁUGOŚCI MIĘDZYWĘŹLI. CZASEM

SĄ ONE BARDZO SKRÓCONE, WSKUTEK CZEGO LIŚCIE SĄ

OSADZONE BARDZO GĘSTO, TWORZĄC ROZETKĘ.

PEWNE ROŚLINY SĄ TRWALE ROZETKOWE, JAK np.. DZIEWIĘĆSIŁ

I POZIOMKA, INNE NATOMIAST TWORZĄ PĘDY ROZETKOWE TYLKO

W PIERWSZYM OKRESIE ROZWOJU, POTEM ZAŚ PĘD GŁÓWNY

ROŚNIE INTENSYWNIE, WYTWARZAJĄC KWIATY. DO TEGO TYPU

NALEŻĄ ROŚLINY DWULETNIE JAK np.. MARCHEW, BURAK, KAPUS-

TA, KTÓRE W PIERWSZYM ROKU, W CZASIE WEGETATYWNEJ FAZY

ROZWOJU TWORZĄ TYLKO PĘD ROZETKOWY, ZAŚ W DRUGIM

ROKU WYTWARZAJĄ WYSOKI PĘD KWIATONOŚNY.

U WIELU DRZEW TYLKO CZĘŚĆ OSI DRUGIEGO I WYŻSZYCH RZĘ-

DÓW WYRASTA JAKO DŁUGOPĘDY MAJĄCE DŁUGIE MIĘDZYWĘŹ-

LA, WZROST INNYCH JEST NATOMIAST ZAHAMOWANY, WSKUTEK

CZEGO STAJĄ SIĘ KRÓTKOPĘDAMI Z BARDZO KRÓTKIMI MIĘDZY-

WĘŹLAMI I GĘSTO OSADZONYMI LIŚĆMI (rys. 4.58).

U SOSNY, MODRZEWIA, BUKA I DRZEW OWOCOWYCH LIŚCIE SĄ

WYKSZTAŁCANE NIEMAL WYŁĄCZNIE NA KRÓTKOPĘDACH. U

WIELU DRZEW, np.. U JABŁONI, GRUSZY, ŚLIWY I CZEREŚNI,

KRÓTKOPĘDY SĄ JEDYNYM MIEJSCEM TWORZENIA KWIATÓW.

MORFOLOGIA ŁODYGI

ŁODYGA JEST OSIĄ PĘDU, NA KTÓREJ SĄ OSADZONE LIŚCIE.

ŁODYGI ZIELNE SĄ SŁABO ZDREWNIAŁE I W NIEWIELKIM STOPNIU

ZRÓŻNICOWAN E. OKRYWA JE SKÓRKA, A PĄKI SĄ NAGIE.

U JEDNOLIŚCIENNYCH (np. u traw), NASADA LIŚCIA JEST POCH-

WĄ, KTÓRA OTACZA ŁODYGĘ NA ODCINKU CAŁEGO MIĘDZYWĘŹ-

LA. DOPIERO W OKOLICY NASTĘPNEGO WĘZŁA, POD NASADĄ

NASTĘPNEGO LIŚCIA, POCHWA PRZECHODZI W ODSTAJĄCĄ

OD ŁODYGI BLASZKĘ LIŚCIOWĄ. W WYNIKU TEGO CAŁA ŁODYGA,

ZWANA U TRAW ŹDŹBŁEM, OKRYTA JEST KOLEJNYMI POCHWAMI

LIŚCIOWYMI (rys. 4.59 A).

ŁODYGI ZIELNE OBUMIERAJĄ POD KONIEC SEZONU WEGETA-

CYJNEGO. SĄ WYKSZTAŁCANE PRZEZ ROŚLINY JEDNOROCZNE,

DWULETNIE ORAZ WIELOLETNIE, KTÓRE TRACĄ NA ZIMĘ CZĘŚCI

NADZIEMNE, A ZIMUJĄ JEDYNIE W POSTACI PODZIEMNYCH LUB

PRZYZIEMNYCH KŁĄCZY, BULW, CEBUL, PRZYZIEMNYCH PĘDÓW

ROZETKOWYCH itp..

LODYGI ZDREWNIAŁĘ WYKSZTAŁCAJĄ ROŚLINY DRZEWIASTE:

DRZEWA, KRZEWY I KRZEWINKI. SĄ TO FORMY WIELOLETNIE O

TRWAŁYCH ŁODYGACH – W NASZYM KLIMACIE ICH PĘDY TRACĄ

NA ZIMĘ TYLKO LIŚCIE.

DRZEWA MAJĄ GRUBY, ZDREWNIAŁY PIEŃ POKRYTY KORKIEM. U

DRZEW NAGOZALĄŻKOWYCH I DWULIŚCIENNYCH PIEŃ JEST ZA-

KOŃCZONY KORONĄ ZŁOŻONĄ Z ROZGAŁĘZIEŃ RÓŻNEGO RZĘ-

DU, Z KTÓRYCH OSTATNIE WYKSZTAŁCAJĄ SIĘ NAJCZĘŚCIEJ

JAKO KRÓTKOPĘDY.

U KRZEWÓW ŁODYGA GŁÓWNA JEST BARDZO KRÓTKA LUB W

OGÓLE JEJ NIE MA, A ROZGAŁĘZIENIA POWSTAJĄ TUŻ U POD-

STAWY PĘDU.

PODOBNE DO KRZEWÓW SĄ KRZEWINKI, RÓŻNIĄCE SIĘ OD NICH

TYLKO MAŁYMI ROZMIARAMI, JAK np.. U WRZOSU, BORÓWKI I

ŻURAWINY.

JESIENIĄ, PO UTRACIE LIŚCI, GAŁĄZKA DRZEWA LIŚCIASTEGO

JEST ZAKOŃCZONA NA SZCZYCIE PĄKIEM ZIMOWYM OKRYTYM

ŁUSKAMI (rys. 4.59 B). NA WIOSNĘ ŁUSKI ODPADAJĄ, POZOSTA-

WIAJĄC DOKOŁA GAŁĄZKI ŚLADY W POSTACI BLIZN ŁUSKO-

WYCH. KOLEJNE, ROCZNE PRZYROSTY GAŁĄZKI SĄ WIDOCZNE

JAKO ODLEGŁOŚCI MIĘDZY OKÓŁKAMI BLIZN ŁUSKOWYCH. W

WĘZŁACH GAŁĄZKI POZOSTAJĄ ŚLADY PO LIŚCIACH W POSTACI

BLIZN, PONAD KTÓRYMI ZNAJDUJĄ SIĘ ZIMOWE PĄKI LIŚCIOWE.

Z PĄKÓW TYCH ROZWIJAJĄ SIĘ NA WIOSNĘ KRÓTKOPĘDY Z

GĘSTO OSADZONYMI LIŚĆMI (rys. 4.58).

DRZEWA JEDNOLIŚCIENNYCH MAJĄ INNĄ BUDOWĘ. NA PRZYK-

ŁAD PALMY NIE TWORZĄ ROZGAŁĘZIEŃ I MAJĄ TYLKO JEDNĄ OŚ

W POSTACI PNIA ZAKOŃCZONEGO PĄKIEM WIERZCHOŁKOWYM

Z BARDZO SZEROKIM STOŻKIEM WZROSTU. MIĘDZYWĘŹLA SĄ

BARDZO SKRÓCONE, WSKUTEK CZEGO NA SZCZYCIE PNIA POW-

STAJE PIUROPUSZ GĘSTO OSADZONYCH LIŚCI. POD NIM ZNAJ-

DUJE SIĘ STREFA POKRYTA NASADAMI LIŚCIOWYMI, KTÓRE SĄ

POZOSTAŁOŚCIĄ PO OPADŁYCH LIŚCIACH. PONIŻEJ TEJ STREFY

PIEŃ JEST POKRYTY KORKIEM.

MERYSTEM WIERZCHOŁKOWY PĘDU

ŁODYGI SĄ ZAKOŃCZONE NA SZCZYCIE MERYSTEMAMI WIERZ-

CHOŁKAMI PĘDU. MERYSTEMY TE MAJĄ ZWYKLE KSZTAŁT

KOPULASTO ZAOKRĄGLONY, CZĘSTO STOŻKOWATY – STĄD

NAZWA STEŻEK WZROSTU. WYRÓŻNICOWUJĄ SIĘ Z N ICH

TKANKI ŁODYGI ORAZ ZAWIĄZKI ODGAŁĘZIEŃ BOCZNYCH W

POSTACI PĄKÓW PACHWINOWYCH, A W GENERATYWNEJ FAZIE

ROZWOJU – RÓWNIEŻ KWIATY. TKAZNKI MERYSTEMU WIERZ-

CHOŁKOWEGO SĄ CHRONIONE PRZEZ OKRYWĘ Z ŁUSEK.

ZAWIĄZKÓW LIŚIOWYCH LUB NASADOWYCH CZĘŚCI LIŚCI.

MERYSTEM WIERZCHOŁKOWY PĘDU SKŁADA SIĘ Z KOMÓREK INICJAL-

NYCH I ICH DZIELĄCYCH SIĘ POCHODNYCH. U ROŚLIN NASIENNYCH

WYSTĘPUJE KILKA KOMÓREK INICJALNYCH.

BUDOWA PIERWOTNA ŁODYGI

MERYSTEMATYCZNY REJON WZROSTU STOPNIOWO PRZECHODZI W

STREFĘ RÓŻNICOWANIA, W KTÓREJ WYKSZTAŁCAJĄ SIĘ WSZYSTKIE

TKANKI STAŁE BUDOWY PIERWOTNEJ ŁODYGI.

POWIERZCHNIOWĄ TKANKĘ MŁODEJ ŁODYGI STANOWI SKÓRKA.

MIĘDZY SKÓRKĄ A WALCEM OSIOWYM ZNAJDUJE SIĘ KORA PIERWOTNA (rys. 4.63 i 4.64).