4/2012wmil.sitwm.pl/templates/wmil/images/wydania/2012/4-2012.pdfPrenumerata czasopisma na 2013 rok...

4/2012

Rezolucja Nadzwyczajnego Jubileuszowego Krajowego Zjazdu Polskiej Izby Inżynierów Budownictwa ..................................... 149

Artykuły naukowe i inżynierskieWielkopolska nie stepowieje – prof. dr hab. Piotr Ilnicki,

dr Ryszard Farat, dr inż. Krzysztof Górecki, dr inż. Piotr Le-wandowski ............................................................................ 152

Gospodarowanie wodami i ich ochrona w polskim modelu wspólnej polityki rolnej – mgr Nina Dobrzyńska, prof. dr hab. Wiesław Dembek .................................................................. 159

Ochrona obszarów mokradłowych w programie rolno-środowisko-wym – prof. dr hab. Wiesław Dembek, mgr Nina Dobrzyńska...... 164

Mała retencja na terenach zurbanizowanych – mgr inż. Katarzy-na Krężałek ........................................................................... 166

Analiza i typologia strat z tytułu klęsk w latach 1999-2011 w województwie kujawsko-pomorskim ze szczególnym uwzględnieniem powodzi – dr inż. Andrzej Baranowski, mgr inż. Katarzyna Mitura, inż. Damian Tamas ........................... 170

Łąki halofilne na niemieckim wybrzeżu Morza Północnego – dr inż. Krzysztof Pawełko .................................................... 176

Efekty produkcyjne i ekonomiczne nawadniania truskawek uprawianych na glebach lekkich – dr inż. Józef Lipiński......... 180

Zmiany w użytkach zielonych pod wpływem wybranych od-działywań naturalnych i antropogenicznych – prof. dr hab. Kazimierz Jankowski, dr inż. Jacek Sosnowski ......................... 184

Treść numeruInformator ITPModernizacja wybranych gospodarstw rodzinnych – prof. dr

hab. Zdzisław Wójcicki .......................................................... 187Wstępne rozpoznanie emisji podtlenku azotu i metanu z gleb

organicznych w otoczeniu jeziora Miedwie – dr inż. Piotr Burczyk, mgr Andrzej Marciniak ............................................ 190

Informacje Wojewódzkich Zarządów Mielioracji i Urządzeń WodnychTargi Melioracji i Urządzeń Wodnych, Infrastruktury i Urzą-

dzeń Przeciwpowodziowych MELIORACJE 2012 w połą-czeniu z konferencją „Melioracje wodne – gospodarka wodna w aspekcie melioracji” ........................................................... 192

Seminaria i konferencjeSeminarium „Ochrona jakości wód podczas przejścia fali po-

wodziowej na przykładzie doliny Bugu” Workshop „Protection of Water Quality During Flood Pe-

riod, Bug River case study” ................................................. 193

Dla praktykiFunkcje małych zbiorników wodnych na obszarach wiejskich

– Materiały pomocnicze do projektowania – opracował: Wal-demar Mioduszewski ......................................................... 197

Spis rocznika 2012 .............................................................. 204

Polski Komitet Narodowy Międzynarodowego Stowarzyszenia Torfowego ....................................................................... IV okł.

WydaWca

StowarzyszenieInżynierów i Techników

Wodnych i Melioracyjnych

Wersja pierwotnapapierowa

kolegium redakcyjne redaktor nacz. prof. dr hab. WALDEMAR MIODUSZEWSKI Sekretarz red. GRAŻYNA GUTOWSKA

redaktorzy tematyczni: dr hab. SZCZEPAN L. DĄBKOWSKI, mgr inż. JERZY MAZGAJSKIdr inż. MAREK JAROSŁAW ŁOŚ, prof. dr hab. KAZIMIERZ PIEKUT

redaktor statystyczny: dr inż. TOMASZ SZYMCZAKredaktor językowy: mgr OLGA GÓRCZAK-ŻACZEK

rada ProgramoWaMałgorzata Badowska (RZGW Warszawa); Tytus Bartoszek (SITWM emeryt); Andrzej Drabiński (Uniwersytet Przyrodniczy Wrocław); Joanna Gustowska (Dolnośląski ZMiUW Wrocław); Piotr Ilnicki (Uniwersytet Przyrodniczy Poznań); Halina Jankowska-Huflejt (ITP Falenty); Jerzy Jeznach (SGGW Warszawa); Edmund Kaca (ITP Falenty); Marek Kaczmarczyk (MRiRW i SITWM); Bogumił Kazulak (WZMiUW Łódź); Aleksander Kiryluk (Politechnika Białostocka); Janusz Kubiakowski (SITWM Zarząd Główny); Krzysztof Latoszek (BIPROMEL Warszawa); Piotr Michaluk (WZMiUW Warszawa); Krzysztof Ostrowski (Akademia Rolnicza Kraków), Edward Pierzgalski (SGGW Warszawa); Zenon Pijanowski (Uniwersytet Rolniczy Kraków); Czesław Przybyła (Uniwersytet Przyrodniczy Poznań); Adam Rak (FSNT Opole); Bogusław Sawicki (Uniwersytet Przyrodniczy Lublin); Cezary Siniecki (SITWM Poznań); Ewa Skowron (WZMiUW Olsztyn); Ewa Skupiska (Gospodarka Wodna Warszawa); Leonard Szczygielski (SITWM Warszawa); Krzysztof Wierzbicki (ITP Warszawa); Teresa Zań (KZGW).

recenzenci artykułów naukowych i inżynierskich: dr Michał Fic, prof. dr Kazimierz Garbulewski, prof. dr hab. Małgorzata Gutry-Korycka, prof. dr Janusz Kindler, prof. dr Stanisław Kostrzewa, prof. dr Leszek Łabędzki, prof. dr Andrzej Łachacz, mgr inż. Piotr Michaluk, prof. dr Waldemar Michna, prof. dr Rafał Miłaszewski, prof. dr Edward Pierzgalski, prof. dr Mikołaj Sikorski, prof. dr Piotr Stypiński, prof. dr Zbigniew Wasilewski, prof. dr Jan Winter, mgr inż. Stanisław Wiśniewski, prof. dr Jan Żarski

redakcja: ul. czackiego 3/5, 00-043 Warszawa, tel. (22) 8273850, http://www.sitwm.pl e-mail: [email protected] do korespondencji: 00-950 Warszawa 1, skr. pocztowa 15

Warunki PrenumeraTyWpłaty na prenumeratę „Wiadomości Melioracyjnych i Łąkarskich” przyjmuje:

Stowarzyszenie inżynierów i Techników Wodnych i melioracyjnych, 00-043 Warszawa, ul. czackiego 3/5nr konta 96 1160 2202 0000 0000 2921 0044

Prenumerata czasopisma na 2013 rok wynosi: 42 zł (w tym 5% VaT) za kwartał, 84 zł (w tym 5% VaT)za półrocze, 168 zł (w tym 5% VaT) za cały rok. członkowie Stowarzyszenia i iiB otrzymują 50% zniżki.

iSSn 0510-4262; indekS 38213/38122 cena 1 egz. wynosi 42 zł (w tym 5% VaT)i okładka: fot. Waldemar Mioduszewski Nakład 550 egz.

Redakcja z okazji Bożego Narodzenia i Nowego Roku życzy aby branża melioracyjna miała podstawy do świętowania jak na str. 3, a możliwie mało było widoków takich jak na I okładce tego zeszytu

150

czasopismo poświęconebudownictwu wodno-

melioracyjnemu, łąkarstwu, inżynierii wiejskiej,

z uwzględnieniem zagadnień ekologicznych

nr 4 (435)październik-grudzień

rok LV2012

wiadomościmelioracyjnei łąkarskieZłota

OdznakaHonorowa

SITWM

ILNIcKI P., FARAT R., GóRecKI K., LeWANDoWSKI P. Wiel-kopolska nie stepowieje. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 4, s. 152

Na podstawie sięgających XIX wieku wyników obserwacji naj-ważniejszych elementów klimatu (opady atmosferyczne i tempera-tura powietrza), zmian stanów wód podziemnych i powierzchnio-wych oraz przepływów w rzekach, w skrótowy sposób przedstawio-no zmiany obiegu wody w Wielkopolsce. Umożliwia to udokumen-towanie błędności hipotezy o „stepowieniu Wielkopolski”, opartej w znacznej mierze na przewidywanych zmianach w obiegu wody.

Słowa kluczowe: stepowienie Wielkopolski, opady atmosferyczne, temperatura powietrza, przepływ, stany wód podziemnych, jeziora

DoBRZyńSKA N., DeMBeK W. Gospodarowanie wodami i ich ochrona w polskim modelu wspólnej polityki rolnej. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 4, s. 159

O stanie i kierunkach rozwoju rolnictwa, a tym samym w dużym stopniu o gospodarowaniu zasobami wodnymi na obszarach wiej-skich decyduje Wspólna Polityka Rolna. W pracy przedstawiono realizację pakietu poświęconego gospodarowaniu rolniczymi zaso-bami wodnymi zapisanym w celu poprawy konkurencyjności pol-skiego rolnictwa. Przedstawiono działania w zakresie ochrony jako-ści wód przed zanieczyszczeniami rolniczymi.

Słowa kluczowe: zasoby wodne, ochrona przyrody, jakość wody, Wspólna Polityka Rolna, rolnictwo

DeMBeK W., DoBRZyńSKA N. ochrona obszarów mokradłowych w programie rolno-środowiskowym. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 4, s. 164

Programy rolno-środowiskowe w swym założeniu powinny re-kompensować rolnikom ewentualne straty wynikające z ograni-czeń w produkcji rolnej, ponoszone z uwagi na ochronę walorów przyrodniczych. Przedstawiono realizację pakietów poświęconych ochronie ptaków i cennych siedlisk. Ponad 8,5 tysiąca gospodarstw dysponujących cennymi mokradłami podpisało dobrowolne umo-wy, godząc się na ograniczenia w użytkowaniu tych obszarów.

Słowa kluczowe: programy rolno-środowiskowe, ochrona przyrody, mokradła, rolnictwo

KRężAłeK K. Mała retencja na terenach zurbanizowanych. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 4, s. 166

Przedstawiono zrównoważone systemy drenażu (ZSD), a wśród nich m.in. stawy retencyjne, baseny adsorpcyjne, sztuczne ekosys-temy bagienne, ogrody deszczowe czy dachy zielone, które mogą gromadzić wodę, stanowiąc tym samym elementy małej retencji. Wśród wielu korzyści płynących z zastosowania takich rozwiązań, zwrócono uwagę na fakt, że pozwalają one na poprawę bilansu wod-nego poprzez jego zrównoważenie za pomocą odpowiedniego stero-wania obiegiem wody.

Słowa kluczowe: mała retencja, tereny zurbanizowane, wody opa-dowe, zrównoważone systemy drenażu (ZSD)

BARANoWSKI A., MITuRA K., TAMAS D. Analiza i typologia strat z tytułu klęsk w latach 1999-2011 w województwie kujawsko-po-morskim ze szczególnym uwzględnieniem powodzi. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 4, s. 170

W pracy dokonano analizy strat z tytułu klęsk w latach 1999-2011 w województwie kujawsko-pomorskim na podstawie ich ty-

ILNIcKI P., FARAT., GóRecKI K., LeWANDoWSKI P. Great Po-land is not stepping. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 4, s. 152

On the footing of ranging from XIX centaury observation re-sults of the most important elements of climate (atmospheric pre-cipitation and air temperature), changes of groundwater and surface water status and flows in rivers in short way the circle water in Great Poland were presented. It makes possible to document hypothesis faultiness about Great Poland stepping, largely due to predicted changes of water cycling.

Key words: Great Poland stepping, atmospheric precipitation, air temperature, flow, ground water statuses,

DoBRZyńSKA N., DeMBeK W. Water management and protec-tion in polish model of common agricultural policy. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 4, s. 159

Common Agricultural Policy decides about state and develop-ment of agriculture and the same in high grade about management of water resources on rural areas. Realization of package devoted management of agricultural water resources written for improve-ment of Polish agriculture competitiveness was presented in the pa-per. Actions in the scope of water quality protection from agricul-tural pollutants were presented.

Key words: water resources, nature protection, water quality com-mon Agriculture Policy, agriculture

DeMBeK W., DoBRZyńSKA N. Protection of swamp areas in agro-environmental program. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 4, s. 164

Agro-environmental programs in their assumption should com-pensate farmers’ losses resulted from agricultural production limita-tion, gearing in regard on natural amenities protection. Realisation of packages devoted birds and habitats protection were presented. over eight and a half thousands farms signed voluntary contracts agreeing on limitation in usage of swamp parcels.

Key words: agro-environmental programs, nature preservation, swamps, agriculture

KRężAłeK K. Small retention on urbanised areas. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 4, s. 166

Sustainable drainage systems (SDS), among them retention ponds, adsorption pool, artificial swamp ecosystems, rain gardens or green roofs, which can collect water, being elements of small retention were presented. Amongst many gains flowing with ap-plication of such solutions attention was paid to that they allowed on water balance sheet improvement with proper steering of water circling.

Key words: small retention, urbanised areas, rain water, sustainable drainage systems (SDS)

BARANoWSKI A., MITuRA K., TAMAS D. The analysis and typology of losses from disasters in years 1999-2011 in cuyavian-Po-morenian Voivodship with special regard of flood. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 4, s. 170

The analysis of the losses from disasters in years 1999-2011 in Cuyavian-Pomorenian Voivodship on the base of their typology was

151

pologii. Największą uwagę poświęcono powodziom, które generują jedne z najwyższych strat w porównaniu z innymi klęskami. Skalę poszczególnych klęsk oszacowano opierając się na materialnym wy-miarze oraz zasięgu ich oddziaływania.

Słowa kluczowe: klęska żywiołowa, powódź, susza, podtopienie, straty, zapora we Włocławku, Program odra – 2006

PAWełKo K. łąki halofilne na niemieckim wybrzeżu Morza Północ-nego. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 4, s. 176

Na niemieckim wybrzeżu Morza Północnego łąki halofilne po-wstają na powierzchni morza wattowego, którego obszar dwukrot-nie w ciągu doby jest zalewany i odsłaniany. Celem pracy jest zwró-cenie uwagi na specyfikę tych ekosystemów i potrzebę ich ochrony. Z przyrodniczego punktu widzenia łąki halofilne są cennym ob-szarem o stosunkowo dużej różnorodności biologicznej, natomiast z punktu widzenia gospodarki człowieka przyczyniają się do ochro-ny wybrzeża przed pływami sztormowymi.

Słowa kluczowe: morze wattowe, pływy, łąki halofilne, halofity, za-leżności troficzne, użytkowanie łąk

LIPIńSKI J. efekty produkcyjne i ekonomiczne nawadniania truska-wek uprawianych na glebach lekkich.. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 4, s. 180

Przedstawiono wyniki badań produkcyjnej i ekonomicznej efek-tywności nawadniania truskawek, uprawianych na glebach lekkich – V i VI klasy. Badania wykazały, że dzięki nawodnieniom wyższe były: plony o 5,0÷8,0 t∙ha-1 (średnio o 7,4 t∙ha-1) oraz jakość i cena handlowa owoców. Wysoka była efektywność ekonomiczna nawod-nień, ponieważ wewnętrzna stopa zwrotu (IRR) wyniosła 91,3%, a obecna wartość netto instalacji systemu nawadniającego (OWNP) przy stopie dyskontowej r = 8% wynosiła 67 tys. zł∙ha-1.

Słowa kluczowe: truskawki, nawodnienia, efektywność

JANKoWSKI K., SoSNoWSKI J. Zmiany w użytkach zielonych pod wpływem wybranych oddziaływań naturalnych i antropogenicznych. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 4, s. 184

Celem pracy była próba przedstawienia skutków występowania na użytkach zielonych wybranych zdarzeń o różnym źródle pocho-dzenia. Opisano skutki takich zdarzeń wywołanych przez zwierzynę łowną oraz wypalanie traw. Powstałe w ten sposób zmiany mają cha-rakter pozytywny lub degradujący środowisko. Istotne zatem wyda-je się określenie skutków zdarzeń, zwłaszcza negatywnych, co ułatwi wskazanie właściwych metod zapobiegawczych.

Słowa kluczowe: zdarzenia, użytki zielone, wypalanie łąk, podto-pienia, susze, dzikie zwierzęta

WóJcIcKI Z. Modernizacja wybranych gospodarstw rodzinnych. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 4, s. 187

W pracy zaprezentowano wyniki realizacji 3-letniego projek-tu rozwojowego pt.: „Technologiczna i ekologiczna modernizacja wybranych gospodarstw rodzinnych”. Pracownicy naukowi z ITP i z uczelni rolniczych, współpracując z właścicielami 53 wybra-nych gospodarstw, badali uwarunkowania rozwojowe oraz potrze-by i możliwości modernizacyjne tych obiektów do 2015 r. Badano gospodarstwa o powierzchni od 8,56 do 150 ha UR, zlokalizowane w różnych regionach kraju.

Słowa kluczowe: rolnictwo, gospodarstwo, modernizacja, mechani-zacja, inwestycje, metody badania

BuRcZyK P., MARcINIAK A. Wstępne rozpoznanie emisji podtlen-ku azotu i metanu z gleb organicznych w otoczeniu jeziora Miedwie. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 4, s. 190

W pracy przedstawiono wyniki badań emisji N2O i CH4 z użyt-kowanych łąkowo gleb organicznych. Emisja podtlenku azotu wy-stępowała na wszystkich stanowiskach pomiarowych, metanu nato-miast jedynie w punktach położonych bliżej jeziora, bardziej uwil-gotnionych. Emisja podtlenku azotu i metanu była wysoce, dodat-nio skorelowana ze stopniem uwilgotnienia gleby.

Słowa kluczowe: emisja podtlenku azotu i metanu, gleby organicz-ne, poziom wody gruntowej, uwilgotnienie gleby

done in this paper. The greatest attention was paid to floods, which generate some of the highest losses in comparison with other types of disasters. The scales of individual disasters were estimated on the basis of their physical dimension and scope of impact.

Key words: natural disasters, flood, drought, ducking, losses, Włocławek – barrier dam, oder–2006 Programme

PAWełKo K. Halophilous meadows at German coast of the North Sea. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 4, s. 176

At German coast of the North Sea halophilous meadows arise on wading sea surface, which area is two time inundating and de-nuding in twenty-four hours. The aim of the paper is pay attention on particularities of those ecosystems and need of their protection. Halophilous meadows from nature point of view are valuable area with relatively big biological diversity, but from economy point of view contribute to coast protection against gale tides.

Key words: wade sea, tides, halophilous meadows, trophy depend-ences, meadows’ utilisation

LIPIńSKI J. Production and economic effects of strawberry irriga-tion grown on light soils. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 4, s. 180

Results of studies of production and economic effectiveness of strawberry irrigation grown on light soils – V and VI class were pre-sented. The studies have shown that irrigation increased yields by 5,0÷8,0 t∙ha-1 (on an average 7,4 t∙ha-1), quality and commercial price of fruits. Economic effectiveness of irrigation was also high, since internal return rate (IRR) amounted 91,3%, and current net value of irrigation system (OWNP) at discount rate r = 8% was 67 thousands. zł∙ha-1.

Key words: strawberry, irrigation, effectiveness

JANKoWSKI K., SoSNoWSKI J. changes in grasslands under influence selected natural anthropogenic impacts. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 4, s. 184

An attempt of presentation of occurring on grasslands selected events effects at different sources of origin was the aim of the work. Effects of such events raised by hunting game and grass burning were described. Arising in this way changes have positive charac-ter or degrading environment. Significant then is determination of events’ impact, especially negative, for easier pointing out proper preventive methods.

Key words: events, grasslands, meadows burning, inundation, drought, game

WóJcIcKI Z. Modernisation of selected family farms. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 4, s. 187

Result of three years development project titled „Technological and ecological modernisation of selected family farms” were pre-sented in the paper. Scientific staff from ITP and from agricultural universities co-operating with owners of selected 53 farms have in-vestigated development conditions, needs of these objects moderni-sation and possibilities to 2015 year. Farms with area from 8,56 to 150 ha UAA, located in different regions of Poland were investi-gated.

Key words: agriculture, farm, modernisation, mechanization, in-vestments, investigation methods

BuRcZyK P., MARcINIAK A. Initial assessment of N2o and cH4 emission from organic soil around Miedwie Lake. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 4, s. 190

Results of N2O and CH4 emission studies from grassland used organic soils, are presented in the paper. Dinitrogen monoxide emission was noted on each object but methane only on objects located close to the lake where highest soil moisture occurred. N2O and CH4 emission were highly positively correlated with soil moisture.

Key words: emission of N2o and cH4, organic soils, groundwater, moisture of soils

152

ARTyKUŁy NAUKOWE I INżyNIERSKIE

Wprowadzenie

Celem badań było określenie, czy w długiej perspektywie czasowej obieg wody w Wielkopolsce uległ zmianie prowa-dzącej do wystąpienia „stepowienia”. Prof. A. Wodziczko [1947] wygłosił taki pogląd, który nigdy w zakresie klimatu i obiegu wody nie został udokumentowany. Termin „stepo-wienie Wielkopolski” powraca w literaturze naukowej w cza-sie każdego suchego lata i można spotkać się ze stwierdze-niem, iż nie budzi to żadnej wątpliwości. Nie zajmowaliśmy się dokumentowaniem zmian w krajobrazie, florze i faunie oraz degradacji gleb.

Wodziczko mianem „stepowienia” określał skutki wie-lowiekowej działalności gospodarczej, powodującej prze-miany krajobrazu Wielkopolski wskutek wzrostu gęstości zaludnienia. Jak wiadomo w Wielkopolsce obecnie brak krajobrazów stepowych, a nawet stepowych rezerwatów przyrody. Dowodami „stepowienia”, które podawał Wo-dziczko były:– zmiany klimatu w kierunku kontynentalizacji (zwiększają

się przeciwieństwa termiczne zimy i lata), spowodowanej zmniejszeniem powierzchni zajmowanej przez lasy;

– ubywanie wody i przesuszanie dużych obszarów wskutek regulacji rzek i melioracji powodujących obniżenie pozio-mu wody gruntowej i wód otwartych;

– wynikające z „wylesienia i oddrzewienia krajobrazu” uru-chomienia procesu erozji wietrznej oraz spowodowanie niekorzystnych zmian mikroklimatu i degradacji gleb;

– wyniszczenie naturalnej szaty roślinnej, zmiany składu botanicznego lasów, osuszenie torfowisk i wprowadzenie jednolitych kultur polowych;

– zmiany fauny jako konsekwencji zmian szaty roślinnej i warunków klimatycznych.

Granice Wielkopolski są odmiennie przyjmowane w różnych opracowaniach. W badaniach przyjęliśmy najnowszą klasyfikację regionów klimatycznych Polski [Woś 2010], która wyróżnia 14. Wielkopolskę Zachod-nią (część Kotliny Gorzowskiej i Pojezierze Poznańskie), 15. Wschodnią (Pojezierze Gnieźnieńskie i górną część zlewni Noteci) i 16. Południową (Pojezierze Leszczyńskie i Wysoczyznę Kaliską) (rys.).

Zmiany obiegu wody analizowano na podstawie dłu-gich serii opadów atmosferycznych (podstawowa alimen-tacja wody w krajobrazie), temperatury powietrza (głów-ny czynnik decydujący o ewapotranspiracji) oraz zmien-ności stanów wód podziemnych i jeziornych, jak też prze-pływu Warty i Noteci. Szczegółowe wyniki badań zawarto w publikacji książkowej [Ilnicki i in. 2012], poniżej zaś przedstawiono ich syntezę.

Zmienność opadów atmosferycznych w Wielkopolsce

Długoletnie serie pomiarów sum opadów atmosferycz-nych w rozpatrywanym regionie są dostępne z 7 stacji: Byd-goszcz, Gorzów Wlkp., Kalisz, Koło, Leszno, Piła i Poznań. Dla Leszna wykorzystano również krótsze serie opadów pro-wadzone w sąsiednim Czechnowie, Górze i Wschowie, a dla Piły w Wałczu. Dekadowe sumy rocznych opadów w tych stacjach w latach 1851-2010 uwidoczniają zróżnicowane ter-miny rozpoczęcia pomiarów (tab. 1). W badanym 160-leciu w Wielkopolsce średnia roczna suma opadów atmosferycz-nych wynosiła 532 mm. Najwyższe wystąpiły w Gorzowie Wlkp. (552 mm) i Pile (561 mm), najniższe zaś w Bydgosz-czy (517 mm) i Poznaniu (511 mm). W poszczególnych dziesięcioleciach najczęściej wahały się w przedziale 521-540 mm. Roczne sumy opadów niższych od 520 mm wystą-piły w latach 1871-1890, 1951-1960 i 1981-1990, a wyższe od 540 mm w latach 1901-1920, 1961-1970 i 2001-2010. Po serii lat mokrych zazwyczaj występowała seria lat suchych. W będących pod wpływem „globalnego ocieplenia” latach 1981-2010 średnie sumy opadów (528 mm) nie odbiegały istotnie od wartości wieloletnich. Wszystkie obliczone trendy zmian sum rocznych opadów okazały się statystycznie nie-istotne, przy czym dodatnie zmiany wykazywały stacje: Byd-goszcz, Gorzów Wlkp., Koło i Poznań, zaś ujemne Kalisz, Leszno i Piła. Nie potwierdza to tezy o zmniejszaniu się sum rocznych opadów atmosferycznych.

Prof. dr hab. PIOTR ILNICKI1)

Dr RySZARD FARAT2)

Dr inż. KRZySZTOF GóRECKI1) Dr inż. PIOTR LEWANDOWSKI1)

1)Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Zakład Ochrony Środowiska Przyrodniczego2) Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej O.Poznań - Państwowy Instytut Badawczy

Wielkopolska nie stepowieje

Rys. Wielkopolska – zasięg regionów klimatycznych [Woś 2010]: 14 – Wielkopolska Zachodnia, 15 – Wielkopolska Wschodnia, 16 – Wielkopolska Południowa oraz lokalizacja omawianych

stacji meteorologicznych

Warta

Noteć

Poznań

Leszno Kalisz

Koło

BydgoszczPiła

GorzówWlkp.

granica regionu klimatycznego

1415

16

153


Zmiany sezonowe w rozkładzie opadów w ciągu roku kalendarzowego w „najsuchszym” Poznaniu (tab. 2) przed-stawiono w 30-40-leciach 1891-1930, 1931-1960, 1951-1980 i 1981-2010. Roczne sumy opadów atmosferycznych jedynie w latach 1931-1960 są wyraźnie niższe od pozo-stałych trzech okresów. W okresie wegetacyjnym (kwie-cień-wrzesień) średnia suma opadów (319 mm) wykazuje bardzo niewielkie wahania. W Poznaniu w latach hydrolo-gicznych (XI-X) 1851-2010 stosunek sumy opadów półro-cza zimowego (XI-IV) do letniego (V-X) wynosił średnio 0,65, przy czym w latach 1851-1930 wahał się głównie w przedziale 0,54-0,70, obniżył się do 0,55-0,60 w latach

1931-1960 i 1971-1980, po czym w ostatnich trzydzie-stu latach zwiększył się do 0,70. Wskazuje to na tenden-cję zwiększania się sumy opadów w półroczu zimowym. W latach 1981-2010 stwierdzono nieistotny statystycznie dodatni trend rocznych sum opadów, który istotny jest je-dynie w okresie wiosny.

Zmienność temperatury powietrza w Wielkopolsce

Najdłuższe serie pomiarów temperatury powietrza mają następujące stacje: Bydgoszcz, Leszno (wraz z Czechno-wem, Wschową i Górą) oraz Poznań [Smosarski 1925, Hohendorf 1966]. Krótsze (120-letnie) serie mają Gorzów Wlkp., Kalisz (z Ostrowem Wlkp.) i Piłą (z Wałczem). W siedmiu równomiernie rozmieszczonych stacjach me-teorologicznych średnia roczna temperatura powietrza w latach 1851-2010 wynosiła 8,2°C (tab. 3), w pięciu sta-cjach 8,3°C, a w leżących na północnym skraju regionu Bydgoszczy i Pile tylko 7,8°C. W kolejnych dekadach lat 1851-1950 średnia roczna temperatura powietrza waha-ła się w wąskich granicach 7,8-8,2°C, po czym w latach 1951-1980 obniżyła się do 7,7-7,9°C, aby w kolejnych de-kadach wzrosnąć do 8,4°C, 8,7°C i 9,0°C. Zmiany tempe-

Tabela 1 Zmiany średnich rocznych sum opadów atmosferycznych [mm] w de-kadach w głównych stacjach meteorologicznych Wielkopolski [Smosar-ski 1926, Hohendorf 1966, Opady atmosferyczne 1951-1981, atlas

klimatyczny 1977, Mies. biul. agrom. 1969-1999, IMGW-PIb]

lata

Średnia roczna suma opadów atmosferycznychw stacjach meteorologicznych

bydgoszcz Gorzów Wlkp. Kalisz Koło leszno Piła Poznań Średnia

1851-1860 - - - - 580 - 493 536

1861-1870 507 - - - 546 - 523 525

1871-1880 526 - - - 516 - 468 503

1881-1890 479 506 - - 580 - 499 516

1891-1900 488 540 - - 551 588 480 529

1901-1910 533 586 - - 549 563 533 553

1911-1920 534 600 - - 607 556 548 569

1921-1930 526 553 550 482 548 527 490 525

1931-1940 527 520 623 529 498 543 487 532

1941-1950 507 562 494 522 522 612 518 534

1951-1960 480 518 507 508 508 511 498 504

1961-1970 546 609 508 564 543 586 577 562

1971-1980 583 541 495 537 541 560 490 535

1981-1990 487 513 480 457 526 542 477 497

1991-2000 481 541 506 555 554 548 555 534

2001-2010 559 573 512 558 548 579 536 552

Średnia 517 552 524 524 545 560 510 532

Trend*mm/10 lat +1,5 +0,1 -7,7 +5,2 -2,0 -0,5 +2,1 -

* trendy nieistotne statystycznie na poziomie ά=0,05

Tabela 2Rozkład rocznych sum opadów atmosferycznych [mm] w Poznaniu w latach 1891-2010 [atlas opadów 1953, atlas Klim. z. 3, 1977, Woś

1994, IMGW-PIb]

lataMiesiąc

IV-IX RokI II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

1891-1930 35 26 32 39 53 49 76 56 46 32 35 38 319 517

1931-1960 27 26 26 33 52 58 78 61 36 37 30 27 318 491

1951-1980 29 26 27 37 53 60 73 56 45 39 37 38 324 520

1981-2010 33 27 38 31 49 57 76 61 42 34 35 40 316 523

Średnia 31 26 31 35 52 56 76 59. 42 36 34 36 319 514

Tabela 3Zmiany średnich rocznych temperatur powietrza [°C] w dekadach w głównych stacjach meteorologicznych Wielkopolski [Smosarski 1925, atlas klimatyczny 1977, 1979, Mies. biuletyn agrometeorol.

1969-1999, IMGW-PIb]

lata

Średnia roczna temperatura powietrzaw stacjach meteorologicznych

bydgoszcz Gorzów Wlkp. Kalisz Koło leszno Piła Poznań Średnia

1851-1860 7,6 - - - 7,9 - 7,8 7,8

1861-1870 7,7 - - - 8,3 - 8,2 8,1

1871-1880 7,6 - - - 8,5 - 8,2 8,1

1881-1890 7,5 - - - 8,0 - 8,1 7,9

1891-1900 7,9 7,9 8,0 - 8,3 7,5 8,3 8,0

1901-1910 7,8 7,8 8,0 - 8,3 7,5 8,3 8,0

1911-1920 7,9 8,1 8,5 - 8,5 7,8 8,6 8,2

1921-1930 7,8 8,1 8,3 - 8,3 7,5 8,4 8,1

1931-1940 7,9 8,3 8,4 8,4 8,3 7,8 8,5 8,2

1941-1950 8,0 8,5 8,3 8,1 8,4 7,9 8,4 8,2

1951-1960 7,7 8,2 7,8 8,0 8,1 7,8 8,0 7,9

1961-1970 7,2 7,9 7,7 7,7 7,8 7,5 8,0 7,7

1971-1980 7,7 7,2 8,0 7,9 8,0 7,6 8,2 7,8

1981-1990 8,1 8,7 8,5 8,3 8,5 8,0 8,5 8,4

1991-2000 8,3 9,0 8,8 8,6 8,8 8,4 8,8 8,7

2001-2010 8,6 9,3 9,1 9,0 9,1 8,6 9,2 9,0

Średnia 7,8 8,3 8,3 8,3 8,3 7,8 8,3 8,2

Trend 1)

°C/10 lat 0,30 0,44* 0,41* 0,34* 0,30 0,35* 0,38* -

Trend 2)

°C/10 lat 0,04* 0,10* 0,06* 0,12* 0,04* 0,08* 0,04* -

1) trend w latach 1981-2010; 2) trend w całym okresie obserwacji* trend istotny na poziomie ά=0,05

154


ratury powietrza w Poznaniu w latach 1851-2010 charak-teryzuje równanie prostej regresji (y=0,29185+0,00417x; r=0,23*), wskazujące na statystycznie istotny (ά=0,05) trend dodatni wynoszący 0,042°C/10 lat. W Bydgosz-czy w latach 1851-2010 trend był podobny i wynosił 0,041°C/10 lat. W ostatnim 30-leciu trend temperatury powietrza w Poznaniu wzrasta do 0,38°C/10 lat, a w po-zostałych badanych miastach układa się w przedziale 0,30-0,44°C/10 lat.

Rozkład średniej temperatury powietrza w roku ka-lendarzowym w latach 1848-2010 przedstawiono w pię-ciu graniczących ze sobą okresach (tab. 4). W ostatnim trzydziestoleciu nastąpił wyraźny wzrost średniej rocznej temperatury. Jeśli średnie miesięczne temperatury w la-tach 1981-2010 porównamy ze średnimi ze 160 lat, oka-zuje się, iż największe ocieplenie wystąpiło od stycznia do maja (+0,7 do 1,0°C), a najmniejsze zmiany (<0,3°C) wystąpiły w czerwcu i wrześniu. Skutkowało to częściej opadami deszczu zamiast śniegu i płytkim przemarzaniem gleby, co ułatwiło wsiąkanie wody z opadów atmosferycz-nych, których przyrost odnotowano również w półroczu zimowym. Nie zwiększało to istotnie ewapotranspiracji z uwagi na niską temperaturę powietrza i małe potrzeby wodne roślin.

niewielkie zmiany stanów wód podziemnych, oraz powta-rzające się coroczne ich wahania. Wykazali oni, że średnia roczna amplituda zwierciadła wody jest najmniejsza na te-rasach zalewowych i terasach środkowych oraz sandrach (70-90 cm), największa na wysoczyznach morenowych (140 cm). Chełmicki [1991] na podstawie analizy zmian zwierciadła wód podziemnych w całym kraju w latach 1951-1980 stwierdził, że w 73% studni wystąpiła wyraźna wznosząca tendencja zwierciadła wód podziemnych, będą-ca wynikiem wzrostu opadów. Rozległe obszary zmelioro-wane Wielkopolski nie wyróżniały się odmiennym zacho-waniem zwierciadła wód podziemnych. Zauważył, że o ich zasilaniu decydują wody roztopowe, a nie wysokie sumy opadów letnich.

Kolejna analiza zmian stanu wód podziemnych w 11 posterunkach objęła lata 1951-1990 [Farat i in. 1995], gdy średnie miesięczne wieloletnie stany wykazały obniżanie się średnio zaledwie o 6 cm (wahania od +8 do –15 cm). W tych latach pierwszy horyzont wód podziemnych w 23% czasu kształtował się o 50 cm poniżej stanów średnich wie-loletnich.

Badania 23 studni w Wielkopolsce obejmujące lata 1961-1996 [Szwed 2002] – nie wykazują ogólnej tenden-cji spadkowej stanu wód gruntowych, lecz występowanie wyraźnych regionalnych zróżnicowań. Stan wody pod-ziemnej między początkiem i końcem 36-letnich obserwa-cji różnił się zaledwie o 2 cm. Kolejne badania 62 studni w Wielkopolsce obejmowały lata 1961-2000 [Graf 2010]. W całym 40-leciu przeważa (61%) trend malejący, zaś w pierwszej jego połowie rosnący. Trend rosnący stanów wód podziemnych wykazywały posterunki w południowej części Wysoczyzny Poznańskiej i Gnieźnieńskiej oraz po-łożone na północ od doliny Noteci. Tendencja malejąca zaznaczyła się w górnej części zlewni Noteci oraz częścio-wo w międzyrzeczu Warty i Prosny.

W Wielkopolsce naturalne są cykliczne roczne wahania poziomu wód podziemnych, przeplatające się okresy wznio-su i spadku tych wód, zależne głównie od sumy i rozkładu opadów atmosferycznych oraz wód roztopowych. Zdaniem Tomaszewskiego [1990] istnieje wyraźna zbieżność zmian aktywności słonecznej z długookresowymi fluktuacjami zwierciadła wód gruntowych.

Regulacja rzek i melioracje rolne w Wielkopolsce

Pierwotnie Nizina Wielkopolska była krainą lesistą i bagnistą. W X wieku działalność gospodarcza obejmo-wała około 10% obszaru, skupiając się głównie w dolinach rzecznych, po czym rozpoczęło się wylesianie wysoczyzn. W końcu XVI wieku lasy zajmowały 40,9%, w XVIII już tylko 30,7%. Zagospodarowanie rolnicze mokradeł w XIII wieku zainicjowali cystersi, a w XVII wieku wzmogła je ko-lonizacja „olęderska”. Prace melioracyjne na szeroką skalę rozpoczęto pod koniec XVIII wieku w obrębie Wielkiego Łęgu Obrzańskiego oraz dolin Noteci i Rowu Polskiego. Uznanie w 1447 roku Warty za rzekę królewską wprowa-dziło prymat spławu i żeglugi nad potrzebami młynów i ry-bołówstwa oraz zainicjowało likwidację młynów wodnych. W XVIII wieku rzeki Wielkopolski nadal miały charakter naturalny [Kaniecki 2007].

Pojęcie „melioracje” (łac. „melioratio” znaczy ulep-szać) obejmuje działalność człowieka w kierunku stero-

Tabela 4Temperatura powietrza [°C] w Wielkopolsce (średnie z 3-7 stacji) w latach 1848-2010 [Smosarski 1925, Wiszniewski i in. 1949, atlas Klimatyczny 1979, Mies. biul. agrom. IMGW 1969-1999, Woś 1994,

IMGW-PIb]

lataŚrednia temperatura powietrza w miesiącu Średnia

rocznaI II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

1848-18801) -2,1 -1,0 1,8 7,5 12,5 17,1 18,5 17,7 13,6 8,6 2,4 -0,8 7,9

1881-19302) -1,8 -0,8 2,6 7,6 13,2 16,5 18,4 17,0 13,3 8,1 3,0 -0,3 8,1

1931-19502) -2,9 -1,3 2,3 8,0 13,6 16,9 18,7 17,8 14,1 8,1 3,5 -0,5 8,2

1951-19803) -2,4 -1,6 2,1 7,3 12,5 16,8 17,7 17,1 13,2 8,3 3,5 -0,2 7,8

1981-20103) -1,0 -0,1 3,4 8,6 13,8 16,5 18,8 18,2 13,6 8,8 3,6 0,0 8,7

Średnia -2,0 -1,0 2,4 7,8 13,1 16,8. 18,4 17,6 13,5 8,4 3,2 -0,4 8,2

1) Bydgoszcz, Leszno, Poznań, 2) Bydgoszcz, Gorzów Wlkp., Kalisz, Leszno, Piła, Poznań, 3) Bydgoszcz, Gorzów Wlkp., Kalisz, Koło, Leszno, Piła, Poznań

Zmienność stanów wód podziemnych

Stany pierwszego horyzontu wód podziemnych w Pol-sce od 1947 roku badał Państwowy Instytut Hydrologicz-no-Meteorologiczny (później IMGW). W latach 1955-1975 obserwowano 1300-1500 posterunków, rozmiesz-czonych na niżu głównie na wysoczyznach. Po roku 1983 ich liczba się znacznie zmniejszała. W latach dziewięć-dziesiątych XX wieku zostały one w IMGW ograniczone do 34 studni. W innych punktach pomiary stanu wód podziemnych prowadzi Państwowy Instytut Geologiczny. Z tych względów badania tendencji zwierciadła wód pod-ziemnych zostały przeprowadzone na podstawie pomiarów PIHM/IMGW.

Bardzo niskie sumy opadów w początku lat pięćdzie-siątych (1949-1954) spowodowały, iż w zlewni Warty stany wód podziemnych obniżyły się średnio o 88 cm [Skibniewski 1957]. W latach 1961-1970 [Kaniecki i To-malak 1976] w centralnej części Wielkopolski stwierdzili

155


wania obiegiem wody w glebie, dolinie, cieku, zbiorniku i zlewni. Jej celem było umożliwienie rolniczego zago-spodarowania dolin rzecznych oraz stworzenie warun-ków dla wyżywienia rosnącej liczby ludności. Początko-wo prace melioracyjne obejmowały głównie tereny trwa-le zabagnione w obniżeniach i dolinach większych rzek, a od końca XIX wieku również na szeroką skalę drenowa-nie gruntów ornych.

Stan koryta rzeki Warty i jej doliny na przełomie XVIII i XIX wieku Surowiecki [1811] opisał w sposób następujący: „Od Pyzdr do Skwierzyny, gdzie spław ła-twiejszy, dolina nosi ślady przemysłu ludzkiego. W górę do Sieradza wszystko leży w dzikości, są rzadkie i nędz-ne wioski, próchniejące lasy, zatopy i spustoszenia. Rzeka zaniedbana od wieków, zatarasowana drzewem, kamie-niami, groblami, jazami i młynami, dzieląc się na wie-le odnóg i rozlewając w wielu miejscach na milę szeroko swe wody”. Wojska szwedzkie w XVII wieku przekraczały dolinę Noteci w jedynym możliwym punkcie koło Uj-ścia, korzystając z wąskiego pasa gruntów mineralnych naniesionych do doliny przez rzekę Gwdę. Rzeki pełni-ły funkcję głównych tras komunikacyjnych, zapewniając możliwość transportu produktów rolnych i spławu drew-na oraz decydując o rozwoju gospodarczym regionu. Stąd regulacje Warty i Noteci były dostosowane do wymagań żeglugi i ochrony przeciwpowodziowej. Ich regulacja z re-guły obniżała poziom wody gruntowej w dolinie rzeki, po czym następowała jego stabilizacja. Podobne skutki miało często w XVIII i XIX wieku stosowane obniżanie poziomu wody w jeziorach w celu rolniczego zagospoda-rowania ich obrzeży. Warta została uregulowana w sposób zapewniający równowagę dna i przeciwdziałający wcięciu się koryta w dno doliny, mimo braku budowli piętrzących w dolnym i środkowym biegu. Regulacja Noteci, powyżej ujścia Drawy wiązała się z budową licznych śluz i jazów, co zapewniło stabilizacje poziomu wody rzeki i w dolinie. Wskutek postępującego osiadania powierzchni przeważa-jących w niej torfowisk dolina Noteci ulegała stopniowe-mu zabagnianiu, a w roku 1970 użytki zielone zajmowały ponad 80% powierzchni doliny [Ilnicki 1972]. Wybu-dowany w latach 1975-1992 na Warcie zbiornik reten-cyjny „Jeziorsko” o pojemności 224 mln m3 spowodował obniżenie fali powodziowej i podwyższenie średnich sta-nów wód niskich w środkowej Warcie i jej dolinie [Miler 1999].

Regulacje mniejszych rzek w Wielkopolsce były prowa-dzone głównie w drugiej połowie XX wieku i objęły około 55% ich długości. Należy podkreślić, że większość rzek pły-nie tu w wyraźnie wciętych dolinach, a obniżenie poziomu wody w dolinie w takich warunkach nie powodowało prze-suszenia graniczącej z doliną wysoczyzny [Ilnicki i Wójcik 1991-1993].

Podstawowym zabiegiem melioracyjnym na gruntach ornych Wielkopolski było drenowanie, które w wojewódz-twach kujawsko-pomorskim i wielkopolskim objęło po-wierzchnię około 1,1 mln ha. Badania oddziaływania sieci drenarskiej na układanie się zwierciadła w podziemnych gruntach ornych były wykonywane sporadycznie. Prowa-dzono je w obiektach „Proszowice” k. Trzebnicy [Marci-lonek i in. 1980], „Mokronosy” k. Wągrowca [Szafrański 1993], „Tykadłow” i „Galew-Zakrzew” w południowo-wschodniej Wielkopolsce [Ilnicki i Wójcik 1991-1993]

oraz „Pęczniew” k. Łodzi [Wanke 2011]. Z badań tych wynika, że wbrew niekiedy wyrażanym poglądom, pod-ziemna sieć drenarska (wykonana z rurek ceramicznych lub z tworzywa sztucznego i układana na głębokościach 0,9-1,2 m) nie może być traktowana jako sieć odwadnia-jąca, czy wręcz przesuszająca grunty orne. Sieć ta odpro-wadza jedynie nadmiar wody w okresie wiosny, umożli-wiając wcześniejsze rozpoczęcie zarówno prac polowych jak i wegetacji roślin uprawnych, zwiększenie głębokości korzenienia się i wykorzystanie przez rośliny wody z głęb-szych warstw gleby. Działa również w sezonie wegetacyj-nym przy ulewnych deszczach lub długotrwałych opadach atmosferycznych. Uwidacznia się to w wyraźnie wyższych plonach zbóż i roślin okopowych, co wielkopolscy rolnicy od dawna rozumieli.

Zmienność stanów wody jezior

Na Pojezierzu Wielkopolsko-Kujawskim znajduje się około 1700 jezior, w tym 96 o powierzchni ponad 100 ha. W końcu XV wieku Gopło łączyło się przez Jeziora Ślesiń-skie i Gosławskie oraz dolinę obecnego Kanału Ślesińskiego z Wartą w rejonie Konina, a przez dolinę Bachorzy z Wisłą. Kruszwica znajdowała się na wyspie, a Jezioro Szarlej i Je-zioro Mielno stanowiły część Gopła. Dla stosunków wod-nych Kujaw i Pałuk największe znaczenie miała regulacja Noteci połączona z odwodnieniem doliny Bachorzy. Prze-prowadzono ją w drugiej połowie XIX wieku. W jej wy-niku w 1861 roku poziom wody obniżył się w jeziorach: Wolickim o 50 cm, Sadłogościńskim o 130 cm, Mielno o 116 cm, Pakoskim o 76 cm, Bonisławskim o 66 cm, Bu-dzisko o 61 cm i Węgierskim o 48 cm. W istotny sposób obniżono stany wody Jeziora Gopło. Obniżanie lustra wody w jeziorach w XIX wieku było często stosowane w celu uzy-skania terenów rolnych.

Zmiany powierzchni jezior w Polsce przedstawili Choiń-ski i Jańczak [1988]. Badali jeziora o powierzchni ponad 200 ha, porównując ich obszar z map wydanych w latach 1900-1920 (mapy topograficzne w skali 1:25 000), z wyda-nymi na przełomie lat 50. i 60. XX wieku mapami batyme-trycznymi Instytutu Rybactwa Śródlądowego (IRŚ Olsztyn-Kortowo). Okazało się, że na Pojezierzu Wielkopolsko-Ku-jawskim powierzchnia 39 jezior zmniejszyła się o około 8%. Proces zanikania jezior, dotyczący głównie małych i płytkich zbiorników polodowcowych (wytopiskowych), wynika z ich zamulania i zarastania roślinnością. Na Pojezierzu Wiel-kopolsko-Kujawskim jest ich blisko 17 000, a ich gęstość wynosi 53,3 na 100 km2 [Choiński 1999]. Katalog jezior Polski z 1954 roku podaje, iż jeziora zajmują 316 927 ha, a podobny katalog z 1992 roku informuje o istnieniu tylko 281 377 ha jezior.

Pomiary stanów wody jezior wykonywano w 23 akwenach Wielkopolski w różnych okresach. Najdłuższa seria pomia-rów dotyczy Jeziora Gopło (od 1887 roku), 5 dużych jezior PIHM/IMGW badał od 1956 roku, siedem od początku lat siedemdziesiątych, a osiem w rejonie Konina od początku lat dziewięćdziesiątych. Porównanie stanów wody jezior powin-no dotyczyć nie pojedynczych pomiarów, ale wartości śred-nich rocznych uzyskanych z wielu pomiarów.

Najdokładniejsze dane dotyczą Jeziora Gopło, w którym stan wody od 1772 (stan przed regulacją Noteci) do 1879 roku (kanalizacja górnej Noteci w latach 1870-1878) ob-

156


niżył się z 80,20 do 77,0 m n.p.m. W latach 1887-1980 średnie dekadowe stany wody wahały się od 226 do 238 cm (76,78-76,90 m n.p.m.) a w ostatnich 30 latach obniżyły się do 222-225 cm (tab. 5). Należy zaznaczyć, że stany wody Jeziora Gopło są regulowane przez jaz znajdujący się na No-teci. W latach 1894-1966 Pasławski [1972] udokumentował występowanie cyklicznych wahań stanów wody w tym jezio-rze oraz istnienie istotnego statystycznie (ά=0,10) dodatniego trendu jego zmian.

znajdujący się pod wpływem głębokiego (>70 m) odwodnie-nia odkrywek węgla brunatnego.

Zmienność przepływów Warty

Zmienność średnich rocznych przepływów Warty anali-zowano na podstawie charakteryzującej całą zlewnię stacji wodowskazowej Gorzów Wlkp. Znajduje się ona w 56,4 km biegu rzeki i obejmuje zlewnię 52 364,68 km2. W latach 1848-1893 średni roczny przepływ wynosił 231 m3∙s-1, po czym w latach 1896-1915 zmniejszył się do 195 m3∙s-1 [Der Oderstrom, 1896]. Średni roczny przepływ w latach 1901-2010 wynosił 211 m3∙s-1 (tab. 7). Najgłębsze niżówki

Tabela 5Średnie roczne stany wody Jeziora Gopło [cm] w latach 1887-2010 [Pasławski i błaszczyk 1970, Roczniki hydrograficzne, IMGW-PIb]

Pz. 74,52 m npm Kr.

Rok 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Średnia dekady

1880 - - - - - - 254 284 276 255 -

1890 265 236 231 238 227 215 227 230 216 218 230

1900 215 232 227 227 209 239 245 242 229 216 228

1910 219 211 241 228 211 236 252 239 221 265 232

1920 222 222 232 244 244 251 248 235 221 215 234

1930 236 233 218 217 221 226 230 241 254 255 233

1940 249 243 223 219 235 241 226 243 215 212 231

1950 224 215 229 217 219 228 236 241 222 232 226

1960 249 245 215 214 232 226 260 257 - 244 238*

1970 235 228 233 238 249 217 264 202 237 268 237

1980 246 233 239 230 233 231 204 248 189 190 224

1990 213 200 190 238 226 238 233 224 244 218 222

2000 237 245 216 203 212 212 240 231 204 251 225

* średnia z 9 lat

Tabela 7Średnie roczne przepływy (m3∙s-1) Warty w profilu wodowskazo-wym Gorzów Wlkp. w latach 1896-2010 [PIHM, 1952, Roczni-ki hydrograf. Dorzecza Odry 1919-1951 PIHM, Roczniki hydrol. IMGW 1961-1983, Olejnik 1991, Fal i in. 2000, IMGW-PIb]

Pz =17,5 m n.p.m. do 1936 r., później 15,5 m n.p.m. NN

Rok 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Średnia dekady

1890 - - - - - 197 218 214 184 189 -

1900 165 220 245 170 195 215 225 224 167 160 199

1910 165 135 164 200 165 245 240 192 155 280 194

1920 165 164 245 245 187 281 352 240 165 155 220

1930 327 189 139 119 147 161 204 225 277 320 211

1940 305 360 125 165 260 254 254 282 198 175 240

1950 166 134 205 131 156 171 196 247 149 152 171

1960 225 239 154 158 214 224 294 284 188 224 220

1970 257 192 184 219 297 184 314 212 286 302 245

1980 319 297 165 153 213 259 245 318 175 140 228

1990 147 136 140 262 191 186 220 225 300 202 201

2000 248 277 171 153 162 153 202 186 157 258 197

Tabela 6Trend zmian stanów wody jezior Wielkopolski w latach 1887-2010

Jezioro lata Równanie regresji liniowej.

Współ-czynnik korelacji

Trend[cm∙rok-1]

Odchyleniestandar-

dowe

Biskupińskie 1956-2010 y=0,14625x – 220,2 0,149 +0,14 15,68

Chrzypskie 1976-1994 y=-1,5x + 3155,9 -0,756* -1,5 11,17

Gopło 1887-2010 y=-0,0989x + 423,9 -0,207* -0,10 17,22

Góreckie 1956-1991 y=1,6094x – 2894 0,539* +1,61 31,47

Lednica 1976-2010 y=0,21036x – 232,4 0,076 +0,21 28,16

Lubikowskie 1976-2005 y=-2,714x + 5565 -0,800* -2,71 29,85

Powidzkie 1971-2010 y=-1,392x + 3231,7 -0,769* -1,39 21,18

Skorzęcińskie 1976-2010 y=-0,9966x + 2110 -0,474* -1,00 22,17

Skulskie 1993-2010 y=-0,0007x + 2,885 -0,039 0 0,09

Wilczyńskie 1993-2010 y=-11,77x + 23717 -0,735* -11,8 85,57

Zbąszyńskie 1974-1994 y= -0,5x + 1283,5 -0,406 -0,50 7,63

żnińskie D. 1956-2010 y= 0,30587x – 508,4 0,314* +0,31 16,27

* statystycznie istotny na poziomie ά=0,05

W Wielkopolsce z reguły poziom wody jezior obniża się latem i podnosi w półroczu zimowym, a amplituda tych sta-nów wzrasta wraz z powierzchnią zlewni jeziora. Stany wody w jeziorach Wielkopolski obok opadów atmosferycznych w znacznej mierze zależą od zasilania podziemnego wynika-jącego z lokalnych uwarunkowań każdego jeziora [Kowalik i in. 2008].

Wykonane w latach 1961-1995 badania stanów wody 32 jezior w całym kraju wykazały, iż trend zmian w większo-ści Pojezierzy jest dodatni, a ujemny obejmuje tylko zlewnię górnej Noteci i Brdy [Borowiak 1997]. W 12 jeziorach Wiel-kopolski obliczono trend zmian stanów wody (tab. 6), które w ośmiu jeziorach są statystycznie istotne.

Jeziora Powidzkie, Skorzęcińskie i Wilczyńskie znajdują się pod istotnym wpływem odwadniania odkrywek Kopal-ni Węgla Brunatnego Konin, co skutkuje ujemnym tren-dem. W jeziorach Suszewskim i Wilczyńskim (położonych najbliżej odkrywki Jóźwin IIB) w 2010 roku średnioroczny stan obniżył się o 2,55 i 3,16 m. Nie wiąże się to oczywiście z czynnikami klimatycznymi, które w całym regionie zmie-niają się w sposób analogiczny, ale z działalnością antropo-geniczną. Uwidacznia to położone 15 km od tej odkrywki Jezioro Skulskie, w którym poziom wody nie ulega istotnym zmianom [Ilnicki i Orłowski 2011].

Wykonane przez różnych autorów badania zmian stanów wody jezior Wielkopolski nie potwierdzają hipotezy o trwałej tendencji do ich obniżania. Wyjątkiem jest region Konina

157


wystąpiły w latach 1951-1960 (171 m3∙s-1), zaś najwyższe średnie roczne przepływy zmierzono w latach 1971-1980 (245 m3∙s-1). Maksymalny przepływ (>300 m3∙s-1) odno-towano w sześciu latach (1927, 1931, 1980, 1981, 1988 i 1999), zaś najniższe (<150 m3∙s-1), dwukrotnie częściej (lata 1912, 1933, 1934, 1935, 1943, 1952, 1954, 1959 i 1990-1993).

Trend liniowy średnich rocznych przepływów Warty w Gorzowie Wlkp. określano dla różnych okresów. W latach 1901-1960 i 1901-1965 Stachý [1968] stwierdził występo-wanie ujemnego, ale statystycznie nieistotnego trendu w wy-sokości -0,91 oraz -1,12 m3∙∙s-1/10 lat.

Autorzy analizowali lata 1901-2010, 1951-1980, 1951-2010 i 1981-2010 (tab. 8). W pierwszych trzech okresach zarysował się trend dodatni, ale statystycznie istotny jedynie w krótkim okresie lat 1951-1980, w którym pierwsza dekada była bardzo sucha, a trzecia bardzo mokra. W kolejnych la-tach 1981-2010 stwierdzono ujemny trend, ale statystycznie nieistotny. W latach 1951-2010 mamy zatem do czynienia najpierw ze wzrastaniem, a potem ze zmniejszeniem się prze-pływów średnich rocznych, które w obu trzydziestoleciach są średnio niemal identyczne 212 i 209 m3∙∙s-1 (tab. 7). Dlate-go nie można zatem stawiać hipotezy o zmniejszaniu prze-pływów Warty w latach 1981-2010. W roku 2010 przepływ Warty, podobnie jak innych polskich rzek był wysoki i wyno-sił 258 m3∙s-1. Tak znaczne zmiany nie występowały w latach 1896-1940.

mentów klimatycznych (opad atmosferyczny i temperatura powietrza) badano zmiany stanów wód podziemnych w kra-jobrazie oraz w obrębie terenów zmeliorowanych, zmiany po-ziomu wód jezior oraz przepływów Warty, największej rzeki Wielkopolski.

Porównywano wartości średnie uzyskane przez różnych autorów odniesione do maksymalnie długich okresów, sięgających często połowy XIX wieku i obejmujących lata 1981-2010, w których występowały „globalne zmiany kli-matu” [IPCC 2007].

Roczna suma opadów atmosferycznych w Wielkopolsce, najsuchszym regionie kraju, w latach 1848-2010 wykazu-je nieistotny statystycznie niewielki trend dodatni. Jedno-cześnie następuje niewielki wzrost sumy opadów w pół-roczu zimowym. W tymże okresie średnia roczna tempe-ratura powietrza wykazuje istotny statystycznie trend do-datni (+0,04°C/10 lat), który w latach 1981-2010 staje się znacznie wyraźniejszy (+0,3-0,44°C/10 lat). Wzrost temperatury powietrza zaznaczył się głównie w okresie sty-czeń-maj, a najmniejsze zmiany zaobserwowano w czerw-cu i wrześniu. Oznacza to, iż w półroczu zimowym wyższa temperatura powietrza powoduje zamianę opadów śniegu na opady deszczu, który przy niezamarzniętej lub krótko zamarzniętej glebie i niskiej ewapotranspiracji wsiąka, za-silając wody podziemne.

Przytoczone badania nie potwierdzają obniżania się po-ziomu wód podziemnych w okresach wieloletnich, wykazu-ją natomiast zróżnicowanie regionalne i wyraźne cykliczne wahania roczne i wieloletnie, zależne głównie od wielkości i rozkładu opadów oraz roztopów wiosennych. Z wyjątkiem istotnego obniżania zwierciadła wód w dolinach podczas re-gulacji koryt Warty i Noteci, później następuje stabilizacja stanów wód podziemnych w dolinach tych rzek. Wykona-ne w Wielkopolsce na bardzo dużych obszarach drenowania gruntów ornych nie spowodowały trwałego obniżenia pozio-mów wód, gdyż „działają” one jedynie w okresach nadmiaru wody w profilu glebowym.

Powierzchnia jezior w Wielkopolsce zmniejszyła się głównie z powodu zamulania, zarastania oraz likwida-cji niewielkich zbiorników i stosowanego w XIX wieku obniżania ich poziomów w celu uzyskania terenów rol-nych. W obserwowanych jeziorach trend ujemny stanów wody występuje jedynie w zlewni górnej Noteci, co jest spowodowane odwadnianiem głębokich odkrywek węgla brunatnego i powoduje również znaczne zmniejszenie przepływów Noteci w Pakości. Pozostałe jeziora wykazu-ją cykliczne roczne i wieloletnie wahania stanów wody, utrzymując ich średni wieloletni poziom. Przepływy śred-nie roczne Warty w Gorzowie Wlkp. w latach 1901-2010 wykazują niewielki, nieistotny statystycznie trend dodat-ni, który w 110-letnim okresie ulegał kilkukrotnym zmia-nom, spowodowanym przez cykliczne wahania rocznych przepływów.

Podwyższona temperatura powietrza występująca głównie w półroczu zimowym, przy jednoczesnym wzroście opadów atmosferycznych w tym półroczu, wskutek zwiększonego za-silania wód podziemnych nie spowodowała istotnych zmian przepływów Warty.

Powyższe wyniki wskazują na błędność hipotezy o „stepowieniu Wielkopolski” i na stosunkowo niewielkie zmiany obiegu wody spowodowane „globalnymi zmiana-mi klimatu”.

Tabela 8Zmiany średnich rocznych przepływów Warty w profilu wodowskazo-

wym Gorzów Wlkp. w różnych okresach

autor lata Równanie prostej regresji

Współczynnikkorelacji

Trend liniowy[m3∙∙s-1/10 lat]

Stachý1968

1901-1965 y=-0,117x+208,2 -0,117 -1,12

1901-1960 y=-0,091x+207,7 -0,091 -0,91

Ilnicki i in.2012

1901-2010 y=0,0957x +24,287 0,07012 0,96

1951-2010 y=0,2235x-232,2 0,071 2,23

1951-1980 y=3,843x-7342 0,629*** 38,4

1981-2010 y=-1,407x+3016 -0,217 -14,1

*** istotność na poziomie ά=0,001

Wrzesiński [2009] stwierdził w latach 1951-2000 oraz 1951-1980 występowanie trendu dodatniego, a w latach 1970-2000 trendu ujemnego średnich rocznych przepły-wów Warty w Gorzowie Wlkp.; przy czym istotny staty-stycznie na poziomie ά=0,05 trend zaznaczył się jedynie w latach 1951-1980. Jak z powyższej analizy wynika istnieje konieczność wyznaczania trendu w bardzo długich okresach. Jako miarodajny uznajemy nieistotny statystycznie dodatni trend określony dla lat 1901-2010, wskazujący na stabilne przepływy, przy jednoczesnej wyraźnej cykliczności i okreso-wych zmianach trendu.

Wnioski

Analiza prawidłowości tez A. Wodziczki [1947] zakładają-cych „stepowienie Wielkopolski” została przeprowadzona na podstawie elementów składowych obiegu wody wyrażonego w długich seriach pomiarowych. Obok podstawowych ele-

158


LITeRATURA

1. Atlas opadów atmosferycznych w Polsce 1891-1930 (1953): Red. W. Wiszniewski, PIHM, Wyd. Komunik. Warszawa

2. Atlas Klimatyczny Polski, red. W. Wiszniewski: 1977, 1979: IMGW Warszawa, Wyd. Kom. i Łączn., z. 2a i 3, Opady atmosferyczne i po-krywa śnieżna (1977), z. 2 Temperatura (1979)

3. Borowiak D.: 1997. Wahania poziomu jezior polskich w latach 1961-1995. W: red. A. Choiński: Wpływ antropopresji na jeziora. UAM Zakład Hydrol. i Gosp. Wodnej, Konf. nauk. Poznan, 2. 12. 1997. Wyd. Domini Poznań-Bydgoszcz: 9-17

4. Chełmicki W.: 1991. Reżim płytkich wód podziemnych w Polsce. Rozpr. habil. 218, UJ, Kraków

5. Choiński A.: 1999. Oczka wodne w Polsce w strefie zasięgu zlodowa-cenia bałtyckiego. Acta Univ. Nic. Copernici, Geogr. 29, Nauki Mat.-Przyr., 193: 317-326

6. Choiński A., Jańczak J.: 1988. Zmiany powierzchni jezior w Polsce. W red. Z. Churski: Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior i mokradeł w Polsce. UMK Toruń: 88-100

7. Der Oderstrom, sein Stromgebiet und seine wichtigsten Neben-flüsse. Vol. I-III, Tab., 1896, Reimer D. Berlin, Geogr, Verlags-buchhandlung

8. Fal B., Bogdanowicz E., Czernuszenko W., Dobrzyńska I., Koczyńska A.: 2000. Przepływy charakterystyczne głównych rzek polskich w la-tach 1951-1995. Mat. Bad. IMGW, Hydrol. i Oceanologia 26, 137

9. Farat R., Kępińska-Kasprzak M., Kowalczak P., Mager P.: 1995. Susze na obszarze Polski w latach 1951-1990. Mat. Bad. Ser. Gosp. Wod. Ochr. Wód, 16, IMGW Warszawa

10. Graf R.: 2010. Tendencje zmian stanów płytkich wód podziem-nych na Nizinie Wielkopolskiej w latach 1961-2000. W: Zasoby, zagrożenia i ochrona wód podziemnych. Red. R. Graf i M. Marci-niak, Bogucki Wyd. Nauk. Seria Studia i Prace z Geogr. i Geol. 11: 79-95

11. Hohendorf W.: 1966. Opady atmosferyczne w ostatnim stuleciu w Bydgoszczy. Bydg. Tow. Nauk. Pr. Wydz. Nauk Przyr. Seria B, nr 5, Pr. Kom. Nauk Roln. Biol. 2: 169-269

12. Ilnicki P.: 1972. Osiadanie powierzchni torfowisk niskich w dolinie Noteci będących w długotrwałym rolniczym użytkowaniu w zależności od ich budowy i intensywności odwodnienia. Zesz. Nauk. WSR Szcze-cin, Rozprawy 10, ss. 63

13. Ilnicki P., Wójcik R.: 1991-1993. Związek prowadzonych melio-racji i regulacji cieków z postępującym stepowieniem części woje-wództwa kaliskiego. Sprawozdanie z badań za rok 1991 (ss. 101), 1992 (ss. 112) i 1993 (ss. 222). Maszyn. AR Poznań, Kat. Terenów Zieleni

14. Ilnicki P., Orłowski W.: 2011. Rezygnacja z retencjonowania wody na wododziale Noteci Warty sprzeczna z zasadą zrównoważonego rozwo-ju. Gosp. Wod. 8: 322-328

15. Ilnicki P., Farat R., Górecki K., Lewandowski P.: 2012. Mit stepowie-nia Wielkopolski w świetle wieloletnich badań obiegu wody. Wyd. UP Poznań (w druku)

16. IPPC Fourth Assessment Report. Sumary for policymakers (2007): Synthesis Report. Ed. R.K. Pachauri i A.J. Reosinger. WMO, UNEP, Genewa

17. Kaniecki A., Tomalak S.: 1976. Wahania pierwszego poziomu wód podziemnych. W: Zaplecze wodne Poznania. Red. M. żurawski, UAM Poznań, 10: 1-20

18. Kaniecki A.: 2007. Przemiany stosunków wodnych na obszarze Nizi-ny Wielkopolskiej do końca XVIII wieku związane z antropopresją. W: Obieg wody w środowisku naturalnym i przekształconym. Red. Z. Michalczyk. Wyd. UMCS, Lublin: 304-318

19. Kowalik A., Grześkowiak A., Nowak B.: 2008. Reakcja jezior na eks-tremalne zmiany ich zasilania. Wiad. Meteorom. Hydrol. Gosp. Wod. 2(52), 3-4: 49-67

20. Marcilonek S., Kostrzewa S., Pływaczyk A.: 1980. Oddziaływanie dre-nowania na stosunki wodne gleb ornych średnio zwięzłych w latach 1970-1978. Zesz. Nauk. AR Wroc. Melior. 23, 28:81-84

21. Miesięczny Biuletyn Agrometeorologiczny: 1969-1999. IMGW Warszawa

22. Miler A.: 1999. Przepływy Warty w Poznaniu w 10-letnim okre-sie eksploatacji zbiornika Jeziorsko na tle przepływów w ponad 150-letnim okresie poprzedzającym. W: red. Z. Przedwojski. Konf. nauk. techn. „Eksploatacja i oddziaływanie dużych zbiorników ni-zinnych (na przykładzie zbiornika wodnego Jeziorsko). Wyd. AR Poznań 95-103

23. Olejnik K.: 1991. Przepływy Warty w Poznaniu 1822-1988. Wyd. Fundacja Warta. Poznań, IMGW

24. Opady atmosferyczne: 1951-1981. IMGW, red. J. Stańczak, Wyd. Kom. Łączn. Warszawa

25. Pasławski Z., Błaszczyk B.: 1970. Charakterystyka hydrologiczna i bi-lans wodny Jeziora Gopło. Przegl. Geod. 15 (23), 3: 251-266

26. Pasławski Z.: 1972. Wieloletnie wahania i tendencje zmian poziomu wody jezior odpływowych w Polsce Północnej. Przegl. Geofiz. 17(25), 3-4: 249-259

27. PIHM: 1952. Materiały do bilansu wodnego Polski. IX. Przepływ Warty i Noteci w latach 1921-1940. Prace PIHM z. 28, Wyd. Kom. Warszawa

28. Roczniki hydrograficzne dorzecza Odry: lata 1919-1929, 1930-1932 i 1944-1951. Min. Robót Publ., Centr. Biuro Hydrogr., Inst. Hydro-graf. PIHM Warszawa

29. Roczniki hydrologiczne wód podziemnych za lata 1961-1983. PIHM/IMGW, Wyd. Kom. Łączn. Warszawa

30. Roczniki hydrologiczne wód powierzchniowych. Dorzecze Odry i rzek Przymorza miedzy Wisłą a Odrą: 1961-1983. PIHM/IMGW, Wyd. Komunik. Łączn. Warszawa

31. Skibniewski L.: 1957. Wahania stanów wód gruntowych w okresie 1947-1954. Pr. PIHM, 45: 33-42

32. Smosarski W.: 1925. Temperatura i opady w Wielkopolsce. Pr. Kom. Mat. Przyr. PTPN A, 2: 75-176

33. Stachý J.: 1968. Zmniejszenie się odpływu rzek polskich w bieżącym stuleciu. Pr. PIHM, 95: 3-26, Warszawa

34. Surowiecki W.: 1811. O rzekach i spławach kraiów Xięstwa Warszaw-skiego. Warszawa

35. Szafrański Cz.: 1993. Gospodarka wodna gleb terenów bogato urzeźbionych i potrzeba ich melioracji. Rozpr. hab. 224, Wyd. AR Poznań

36. Szwed M.: 2002. Zmienność czasowa suszy w Wielkopolsce. W: De-tekcja zmian klimatu i procesów hydrologicznych. Red. Z.W. Kundze-wicz i M. Radziejewski. Zakł. Badań Środ. Roln. i Leśn. PAN Poznań, Wyd. Sorus: 73-79

37. Tomaszewski J.: 1990. Charakter wahań zwierciadła górnego po-ziomu wód podziemnych. Studia Geogr. 49: 1-225, Wyd. Uniw. Wrocław

38. Wanke A.: 2011. Historia drenowań rolniczych. Wiad. Mel. Łąk. 3: 135-140

39. Wiszniewski W., Gumiński R., Bartnicki L.: 1949. Przyczynki do klimatologii Polski. Cz. II. temperatura. Wiad. Sł. Hydrol. Meteorol. 1, 5: 345-371

40. Wodziczko A.: 1947. Wielkopolska stepowieje. W: Stepowienie Wiel-kopolski. Pr. Kom. Mat. Przyr. PTPN Ser. B, 10, 4: 200-206

41. Woś A.: 1994. Klimat Niziny Wielkopolskiej. Wyd. Nauk. UAM Poznań

42. Woś A.: 2010. Klimat Polski w drugiej połowie XX wieku. Wyd. Nauk. UAM Poznań

43. Wrzesiński D.: 2009. Tendencje zmian przepływu rzek Polski w dru-giej połowie XX wieku. Bad. Fizj. nad Polską Zach., 60: 147-162

n

Przypominamy o wznowieniu prenumeraty na 2013 rok

159


Wstęp

Celem pracy jest analiza aktualnego stanu oraz perspek-tywicznych potrzeb w zakresie wsparcia przez mechanizmy Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) gospodarki wodnej i ochro-ny wód na obszarach wiejskich.

Skupiono się przede wszystkim na środowiskowych aspektach gospodarowania wodami, starając się przedstawić wszystkie instrumenty WPR, które mają bezpośrednie lub pośrednie znaczenie dla ochrony zasobów i jakości wód.

Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi

W Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) 2007-2013 [Program Rozwoju … 2010] z kwestiami gospo-darki wodnej na terenach rolniczych związane jest bezpośred-nio jedno działanie: „Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa” – schemat II: „Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodny-mi”. Pomoc udzielana w ramach tego schematu dotyczy reali-zacji projektów z zakresu melioracji wodnych, w tym projek-tów, jak to określono związanych z kształtowaniem przekroju podłużnego i poprzecznego oraz układu poziomego koryta cieku naturalnego, pod warunkiem, że służą one regulacji stosunków wodnych w glebie, ułatwieniu jej uprawy oraz ochronie przeciwpowodziowej użytków rolnych.

Jedynymi beneficjentami omawianej pomocy są woje-wódzkie zarządy melioracji i urządzeń wodnych. Poziom po-mocy wynosi maksymalnie 100% kosztów kwalifikowalnych inwestycji. Wymagany krajowy wkład środków publicznych, w wysokości co najmniej 25% kosztów kwalifikowalnych projektu, pochodzi z budżetu państwa. O przyznaniu po-mocy decyduje kolejność poprawnie złożonych wniosków o przyznanie pomocy.

Na opisywane działanie przyznano 418 mln euro, przy czym w grudniu 2009 r. wydana została decyzja Komisji Euro-pejskiej o przyznaniu Polsce w ramach tzw. „nowych wyzwań” dodatkowej kwoty 33 778 000 euro, przeznaczonej na realiza-cję projektów z zakresu małej retencji (retencjonowanie wody, w tym retencja glebowa i zapobieganie odwadnianiu, renatury-zacja torfowisk i cieków). Wykorzystanie tych środków w po-szczególnych województwach przedstawiono na rys. 1.

Limit środków finansowych przeznaczonych na działanie został przyznany poszczególnym województwom bez podzia-łu na lata, co oznacza, iż fundusze niewykorzystane w danym roku przechodzą na rok kolejny.

Wg danych ARiMR [Sprawozdanie z realizacji Progra-mu … 2011], do dnia 30 czerwca 2011 r. nabory wniosków o przyznanie pomocy zostały przeprowadzone we wszystkich województwach. Łącznie zostało złożonych 348 wniosków

Mgr NINA DOBRZyńSKA*Prof. dr hab. WIESŁAW DEMBEK***Ministerstwo Środowiska, Departament Leśnictwa i Ochrony Przyrody**Instytut Technologiczno-Przyrodniczy, Falenty

Gospodarowanie wodami i ich ochrona w polskim modelu wspólnej polityki rolnej

o przyznanie pomocy na kwotę 1 571 760 141 zł. Najwięcej wniosków o przyznanie pomocy zostało złożonych w woje-wództwie zachodniopomorskim (58 wniosków), mazowie-ckim (57 wniosków), wielkopolskim (46 wniosków), war-mińsko-mazurskim (34 wnioski), lubelskim i dolnośląskim (po 21 wniosków), a najmniej w województwie łódzkim (4 wnioski) oraz podkarpackim (2 wnioski). Pozytywnie roz-patrzono 275 wniosków, co stanowi 79,02% ogółu złożonych wniosków na łączną kwotę 1 146 896 781,15 zł, natomiast negatywnie oceniono 34 wnioski. Główną przyczyną odrzu-cania wniosków o przyznanie pomocy był brak ostatecznych decyzji dotyczących pozwolenia wodno-prawnego oraz po-zwolenia na budowę.

Zatwierdzone projekty do realizacji dotyczą operacji:– budowy lub remontu urządzeń melioracji wodnych pod-

stawowych – 226 operacji,– budowy lub remontu urządzeń melioracji wodnych szcze-

gółowych – 34 operacje.Operacje te umożliwią przeprowadzenie melioracji:

– szczegółowych, na powierzchni 4336,26 ha użytków rol-nych (6,57% wartości docelowej wskaźnika), w tym na powierzchni 943,97 ha nawodnień grawitacyjnych,

– podstawowych, oddziałujących na powierzchnię 250 197,73 ha użytków rolnych.Analiza wykonana w ramach Oceny Średniookresowej

Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 [Ocena Średniookresowa … 2010] pozwoliła ukazać rodzaje użytków objętych działaniem wg stanu na 31 grudnia 2009 r. – tabele 1, 2.

Rys. 1. Środki przyznane w wydanych decyzjach oraz dotychczasowe wydatki na małą retencję w latach 2003-2009 [ocena … 2010]

0 20 40 60 80 100 120

LubelskieWielkopolskieMazowieckie

Zachodnio-pomorskiePomorskie

Kujawsko-pomorskieŚląskie

ŚwiętokrzyskieOpolskie

DolnośląskieLubuskie

ŁódzkieMałopolskie

PodkarpackiePodlaskie

Warmińsko-mazurskie

mln zł

wydatki na małą retencję w latach 2003-2009 wydane decyzje PROW 2007-2013

160


Dotowane melioracje obejmują w większości grunty orne. Problemem ukazującym się przy realizacji opisywanego dzia-łania jest znacząca przewaga inwestycji związanych z melio-racjami podstawowymi nad melioracjami szczegółowymi. Wynika to z charakteru beneficjenta, którym są wyłącznie wojewódzkie zarządy melioracji i urządzeń wodnych odpo-wiadające właśnie za stan melioracji podstawowych.

Program rolnośrodowiskowy (działania rolnośrodowiskowe)

Program rolnośrodowiskowy jest narzędziem mającym wpły-wać pozytywnie na ochronę środowiska, w tym ochronę jako-ści wód. W programie rolnośrodowiskowym gospodarka wod-na nie stanowi motywu przewodniego. W większości pakietów obowiązuje jednak zakaz używania środków ochrony roślin, osadów ściekowych, a także ograniczenie lub zakaz nawożenia oraz limity obsady zwierząt. Duży nacisk położony jest również na utrzymanie trwałych użytków zielonych. Działania te mają niewątpliwy wpływ na jakość i ilość zasobów wodnych na obsza-rach. Trudno jest jednak udokumentować ten wpływ liczbowo.

Program rolnośrodowiskowy obejmuje łącznie 9 pakie-tów (rolnictwo zrównoważone, rolnictwo ekologiczne, eks-tensywne trwałe użytki zielone, ochrona zagrożonych gatun-ków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000, ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przy-rodniczych na obszarach Natura 2000, ochrona gleb i wód, strefy buforowe). Dwa ostatnie pakiety bezpośrednio związa-ne są z ochroną jakości wód (tab. 3).

Dane statystyczne dotyczące realizacji programu w Polsce pokazano na rys. 2, 3.

Tabela 1Powierzchnia użytków rolnych, na których nastąpiła regulacja stosunków wodnych, objęta oddziaływaniem melioracji wodnych

szczegółowych

Rodzaj użytkówbudowa Remont Ogółem

ha % ha % ha %

Użytki rolne

grunty orne 2220,22 83 255,40 85 2475,62 83

łąki trwałe i pastwiska 300,30 11 44,10 15 344,40 12

pozostałe 155,00 6 2,60 1 157,60 5

Grunty leśne 3,50 0 3,50 0

Pozostałe użytki gruntowe 0,20 0 0,20 0

Suma 2679,22 100 302,10 100 2981,32 100

Tabela 2Powierzchnia użytków rolnych, na których nastąpiła regulacja stosunków wodnych, objęta oddziaływaniem melioracji wodnych

podstawowych

Rodzaj użytkówbudowa Remont Ogółem

ha % ha % ha %

Użytki rolne

grunty orne 36 980,01 40 27 329,30 62 64 309,31 47

łąki trwałe i pastwiska 18 583,77 20 13 801,50 31 32 385,27 24

pozostałe 11 883,76 13 278,80 1 12 162,56 9

Grunty leśne 10 342,48 11 2 439,20 6 12 781,68 9

Pozostałe użytki gruntowe 14 332,80 16 150,00 0 14 482,80 11

Suma 92 122,82 100 43 998,80 100 136 121,62 100

Tabela 3Pakiety i warianty programu rolnośrodowiskowego mające zna-

czenie dla ochrony wód

Pakiet Wariant Roczna płatność

8. Ochrona gleb i wód

Wariant 8.1. Wsiewki poplonowe 330 zł. ha-1

Wariant 8.2. Międzyplon ozimy 470 zł. ha-1

Wariant 8.3. Międzyplon ścierniskowy 420 zł. ha-1

9. Strefy buforowe

Wariant 9.1. Utrzymanie 2-metrowych stref buforowych 45 zł.100 mb-1

Wariant 9.2. Utrzymanie 5-metrowych stref buforowych 110 zł.100 mb-1

Wariant 9.3. Utrzymanie 2-metrowych miedz śródpolnych 40 zł.100 mb-1

Wariant 9.4. Utrzymanie 5-metrowych miedz śródpolnych 100 zł.100 mb-1

Rys. 2. Liczba wspieranych gospodarstw rolnych na podstawie wydanych decyzji przyznających płatność rolnośrodowiskową, w układzie wojewódzkim [opr. wł. na podst. Sprawozdania

z realizacji Programu …, 2011]

86 192

1157-18071808-35783579-61666167-85968597-10679

Rys. 3. łączna powierzchnia obszarów objętych działaniami rolnośrodowiskowymi, w układzie wojewódzkim [opr. wł. na

podst. Sprawozdania z realizacji Programu …, 2011]

180 000160 000140 000120 000100 000

80 00060 00040 00020 000

0

powierzchnia

Dolnośl

ąskie

Kujawsko

-pomors

kie

Lubels

kie

Lubusk

ieŁód

zkie

Małopol

skie

Mazowiec

kie

Opolski

e

Podkarp

ackie

Podlask

ie

Pomors

kieŚląs

kie

Świętokrz

yskie

Warmińs

ko-mazu

rskie

Wielkopo

lskie

Zachodn

iopom

orskie

Pakiet „Ochrona gleb i wód” (tab. 3) jest ukierunkowa-ny na wprowadzanie praktyk rolniczych mających na celu

161


ograniczenie zanieczyszczenia gleb i wód poprzez całoroczną ochronę gleby pokrywą roślinną, w sezonie – plonem głów-nym, a poza nim (jesień, zima) – wsiewką lub międzyplonem. Główne wymogi tego pakietu to wprowadzanie różnego ro-dzaju okrywy roślinnej, o niemal dowolnym składzie gatun-kowym. W zależności od wariantu oznacza to odpowiednio: pozostawianie wsiewki po usunięciu plonu głównego lub wy-sianie międzyplonu w terminie do 30 września danego roku, a także powstrzymanie się od prac polowych do 1 marca ko-lejnego roku. Pakiet ten cieszy się bardzo dużą popularnoś-cią wśród rolników ze względu na jego stosunkową łatwość wkomponowania w cykl prac rolnych oraz zrozumiałe zasady agrotechniki, łatwo przemawiające do rolników.

Łączna powierzchnia obszarów objętych wsparciem rolno-środowiskowym w ramach pakietu 8. Ochrona gleb i wód wyniosła 473 255,93 ha.

Pakiet Strefy buforowe i miedze śródpolne (tab. 3) nie cieszy się popularnością, prawdopodobnie ze względu na zbyt niskie płatności,. Dzieje się tak pomimo dość prostych zasad,

Rys. 5. Powierzchnia obszaru objętego wsparciem rolnośrodowi-skowym w ramach pakietu 8: „ochrona gleb i wód, w układzie wojewódzkim” [opr. wł. na podst. Sprawozdania z realizacji

Programu …, 2011]

Rys. 4. Liczba wspieranych gospodarstw rolnych na podstawie wydanych decyzji przyznających płatność rolnośrodowiskową – pakiet 8: „ochrona gleb i wód”, w układzie wojewódzkim [opr. wł. na podst. Sprawozdania z realizacji Programu …,

2011]

41 294

557-887888-19051906-35443545-51405141-6981

010 00020 00030 00040 00050 00060 00070 00080 000

Dolnośl

ąskie

Kujawsko

-pomors

kie

Lubels

kie

Lubusk

ieŁód

zkie

Małopol

skie

Mazowiec

kie

Opolski

e

Podkarp

ackie

Podlask

ie

Pomors

kieŚląs

kie

Świętokrz

yskie

Warmińs

ko-mazu

rskie

Wielkopo

lskie

Zachodn

iopom

orskie

powierzchnia

Rys. 6. Liczba wspieranych gospodarstw rolnych na podstawie wydanych decyzji przyznających płatność rolnośrodowiskową – pakiet 9: „Strefy buforowe”, w układzie wojewódzkim [opr. wł.

na podst. Sprawozdania z realizacji Programu …, 2011]

Rys. 7. Długość stref buforowych objętych wsparciem w ramach pakietu 9: „Strefy buforowe”, w układzie wojewódzkim [opr. wł.

na podst. Sprawozdania z realizacji Programu …, 2011]

020 00040 00060 00080 000

100 000120 000

długość stref buforowych

127

01-56-89-1314-19

Dolnośl

ąskie

Kujawsko

-pomors

kie

Lubels

kie

Lubusk

ieŁód

zkie

Małopol

skie

Mazowiec

kie

Opolski

e

Podkarp

ackie

Podlask

ie

Pomors

kieŚląs

kie

Świętokrz

yskie

Warmińs

ko-mazu

rskie

Wielkopo

lskie

Zachodn

iopom

orskie

polegających głownie na utrzymaniu 2- lub 5-metrowej strefy buforowej (w sąsiedztwie wód), wykaszaniu jej raz na rok lub dwa lata oraz zakazie używania na jej terenie środków ochro-ny roślin, nawozów oraz wypasu zwierząt. Strefy buforowe są skutecznym sposobem ochrony wód przed zanieczyszczenia-mi obszarowymi pochodzenia rolniczego, zatem należałoby je mocniej popularyzować i promować wśród rolników.

Łączna długość stref buforowych objętych wsparciem w ra-mach pakietu 9: Strefy buforowe wyniosła 436 717,00 mb.

Płatności dla obszarów Natura 2000 oraz objętych Ramową Dyrektywą Wodną

W rozporządzeniu Rady nr 1698/2005 [Rozporządze-nie Rady …, 2005] figuruje pozycja nr 215, oznaczająca działanie, które obecnie w Polsce nie jest wdrażane: „Płat-ności dla Natura 2000 oraz ramowej Dyrektywy Wodnej”. Powinno być jednak uwzględnione w kolejnych latach pla-nowania.

Zgodnie z rozporządzeniem Rady, należy rekompensować producentom rolnym niedogodności związane z wdrażaniem

162


na obszarach Natura 2000 Dyrektywy Ptasiej [Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE…, 2009] i Dyrektywy Siedliskowej [Dyrektywa Rady 92/43/EWG …, 1992], a także niedogodności wynikające z wdrożenia Ramowej Dyrektywy Wodnej [Dyrektywa 2000/60/WE …, 2000]. Płatności dla Natura 2000 dotyczą w dużej mierze siedlisk bardzo wrażliwych na zmiany warunków wodnych. Pomoc finansowa ma polegać na rekompensowaniu utraco-nych korzyści oraz dodatkowo poniesionych kosztów przez rolników z tytułu wdrażania ww. dyrektyw.

Stawki pomocy określono w sposób następujący:● do 500 euro/. ha-1 rocznie przez pierwsze pięć lat realizacji

działania;● do 200 euro/. ha-1 rocznie po piątym roku realizacji działania;● nie określono stawki maksymalnej w przypadku płatności

dla obszarów RDW.W projekcie PROW 2007-13 znalazła się propozycja ww.

działania, dotycząca sieci Natura 2000 – ze względu na in-tensywne prace nad jej ustanawianiem, zabezpieczona sumą 450 mln euro. Niestety, w toku negocjacji z Komisją Euro-pejską strona polska musiała zrezygnować z wdrażania tego działania ze względu na brak Planów Zadań Ochronnych dla poszczególnych obszarów Natura 2000. Groziło to powsta-niem kuriozalnej sytuacji, w której uprawnieni do otrzy-mywania rekompensat za gospodarowanie przyjazne przy-rodzie byliby jedynie rolnicy poza obszarami Natura 2000. W związku z tym niewykorzystane środki przeniesiono do budżetu działania „Program rolnośrodowiskowy”, w którym opracowano pakiet przyrodniczy nr 5: „Ochrona cennych siedlisk przyrodniczych na obszarze Natura 2000” (tab. 3). Wymogi zawarte w tym pakiecie były identyczne z wymo-gami właściwymi dla analogicznych siedlisk poza obszarami sieci. Dawało to gwarancję prowizorycznej ochrony cennych siedlisk do czasu ustanowienia Planów Zadań Ochronnych dla obszarów sieci. Większość chronionych w ten sposób siedlisk należy do grupy bardzo wrażliwych na zmianę wa-runków wodnych.

Uruchomienie odrębnego działania dla obszarów Natu-ra 2000 jest utrudnione z uwagi na obowiązujące przepisy. Plan Zadań Ochronnych jest w polskim prawie traktowany jako obowiązkowy do stosowania przez rolników. W kon-sekwencji rolnicy z obszarów Natura 2000, którzy byliby objęci wymogami Planów, nie mieliby prawa do pomocy z tytułu Programu Rolnośrodowiskowego, co więcej – był-by to dla nich niepłatny obowiązek. Ostatnio w Minister-stwie Środowiska podjęte zostały kroki w celu unormowa-nia tej sytuacji.

Skomplikowanie przedstawia się kwestia wsparcia dla ob-szarów objętych Ramową Dyrektywą Wodną (RDW), na któ-re zarezerwowano kwotę 100 mln euro. Niewiele jest krajów, które zdecydowały się na wdrożenie tej części działania. Część krajów jest jeszcze w fazie implementacji dyrektywy (termin upływa w 2015 r.). Nie wiadomo też, za co można płacić w sytuacji, gdy RDW dotyczy prawie całego kraju. W Polsce RDW została wdrożona – w sensie opracowania programów działań dla jednolitych części wód – stosunkowo niedawno i wiele zaproponowanych działań pokrywa się z Programem Rolnośrodowiskowym. W tym momencie trudno mówić o możliwości uruchomienia tej części działania. Być może w przyszłej perspektywie finansowej taka możliwość zaistnie-je, choć patrząc na projekty zapisów w rozporządzeniu, wy-daje się, że poziom komplikacji wzrasta.

Potrzeby i perspektywy

Przyszłościowym kierunkiem dla tworzenia podstaw no-wocześnie rozumianej gospodarki wodnej na obszarach wiej-skich wydaje się jej pojmowanie jako spełniającej trzy pod-stawowe usługi: produkcyjne, przeciwpowodziowe, środowi-skowe.

Powszechnie stwierdza się, w kontekście usług produk-cyjnych, że melioracje przechodzą w Polsce kryzys. Urządze-nia melioracji szczegółowych w dolinach rzecznych znajdują się przeważnie w złym stanie technicznym. Na remont lub przebudowę oczekują urządzenia na powierzchni 570 tys. ha użytków zielonych (32% zmeliorowanej powierzchni użyt-ków zielonych). Dane te mają charakter ogólnostatystyczny i powinny być zweryfikowane, bowiem zapotrzebowanie na melioracje użytków zielonych zmieniało się w ostatnich la-tach w miarę, jak w chowie bydła zyskiwały na znaczeniu pa-sze treściwe, a duża część użytków zielonych uznana została za cenne przyrodniczo tereny.

Niewątpliwie największy wpływ na gospodarowanie rolni-czymi zasobami wodnymi ma schemat II: „Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi”.

Biorąc pod uwagę zachodzące zmiany na terenach rolniczych schemat ten wymaga pewnych weryfikacji a mianowicie:1. Zwiększenia nakładów finansowych, czego potrzeba uwi-

dacznia się w całym kraju w postaci złego stanu istnieją-cych urządzeń melioracyjnych.

2. Rozszerzenia listy beneficjentów działania. Obecnie środki finansowe są w całości odprowadzane z Ministerstwa Rol-nictwa i Rozwoju Wsi, i trafiają do dyspozycji wojewódz-kich władz samorządowych, skąd są następnie przekazy-wane do podległych tym władzom WZMiUW. Powoduje to, że Ministerstwo – odpowiedzialne ustawowo za stan melioracji w kraju – ma bardzo niewielki wpływ na mery-toryczny aspekt wydatkowania tych środków. Wydaje się, że korzystne byłoby rozszerzenie listy beneficjentów – np. o spółki wodne i organizacje pozarządowe, z których nie-które mają duże doświadczenie w projektach związanych z gospodarowaniem wodą.

3. Neutralizacji kontrowersji pojawiających się na tle strat przyrodniczych związanych z gospodarowaniem wodą na obszarach wiejskich w ramach PROW. Szczególnie dużo kontrowersji wzbudziło w ostatnich latach prowadzenie prac utrzymaniowych, wykonywanych w bardzo różnym zakresie, lecz bez ocen oddziaływania na środowisko.W Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013

zaznacza się brak działania ukierunkowanego jednoznacznie na zwiększanie zasobów wodnych na potrzeby zarówno rol-nictwa, jak i bioróżnorodności. W toku przygotowań Pro-gramu podejmowano próby wprowadzenia takiego pakietu (np. regulowanie odpływu wody z systemów melioracyjnych) do Programu Rolnośrodowiskowego, które zakończyły się niepowodzeniem. W ostatnich latach nasila się presja rolni-ków na odwodnienie użytków podtapianych lub zalewanych, które z reguły reprezentują bardzo duże wartości przyrodni-cze. Potrzebne jest więc znalezienie kolejnego instrumentu rekompensat finansowych na utrzymywanie unikalnych eko-systemów. Instrumentem takim wydaje się być proponowany przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obsza-rów Wiejskich (EFRROW) środek określany jako: „Płatności z tytułu obszarów z ograniczeniami naturalnymi lub innymi szczególnymi ograniczeniami”. Tereny podtapiane lub zale-

163


wane w naszym kraju spełnią zapewne kryteria biofizyczne wymagane do takiego zakwalifikowania.

Kolejne możliwości stwarza środek: Płatności dla obsza-rów Natura 2000 i Płatności związane z Ramową Dyrektywą Wodną, o czym wspomniano wcześniej.

Podsumowanie

1. Gospodarowanie wodą na terenach rolniczych ma znacze-nie nie tylko produkcyjne. Rolnicze zasoby wodne są tymi samymi zasobami, które muszą być brane pod uwagę przy ochronie przeciwpowodziowej, jak i przy zabezpieczaniu cennych przyrodniczo ekosystemów od wód zależnych, ochronie zasobów węgla organicznego, czy ograniczaniu emisji CO2 do atmosfery.

2. Zgodnie z propagowaną w ostatnim czasie filozofią dóbr publicznych, gdzie rolnicy są dostarczycielami nie tylko żywności, ale szeregu usług ekosystemowych świadczonych na rzecz społeczeństwa, bardzo potrzebna jest zapłata za utrzymywanie cennych przyrodniczo ekosystemów, w tym podtapianych lub zalewanych. Są to najczęściej siedliska przyrodnicze wymieniane w Dyrektywie Siedliskowej, bądź też siedliska dla gatunków chronionych. Przyjęcie do wiadomości idei dóbr publicznych każe rozważać kwestię dofinansowania melioracji wodnych jako zapłatę rolnikom za usługi przeciwpowodziowe i środowiskowe, a nie tylko jako „wsparcie” dla procesu produkcji.

3. W roku 2013 rozpocznie się budowanie polskiego syste-mu Wspólnej Polityki Rolnej. Będzie to najlepszy czas dla

dokonania ulepszenia działań związanych z gospodarowa-niem wodą.

4. Wydaje się potrzebne poszukiwanie takich sposobów go-spodarowania wodą na terenach rolniczych, które zapew-nią consensus między wszystkimi funkcjami wód na tych terenach i zapewnią osiągnięcie celów środowiskowych w stosunku do wód i ekosystemów od wód zależnych.

LITeRATURA

1. Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 23 paździer-nika 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej (Ramowa Dyrektywa Wodna). Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich L 327/1, 22.12.2000

2. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 li-stopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (Dyrektywa Ptasia). Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L 20/7, 26.1.2010

3. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony sied-lisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Dyrektywa Siedliskowa). Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich L 206/7, 22.7.1992

4. Ocena Średniookresowa Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Raport końcowy, t. II. Agrotec Polska sp. z o.o., IERiGż-PIB, IUNG-PIB. Listopad 2010

5. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, październik 2010

6. Rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005 z 20 września 2005 r. w spra-wie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW). Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L 277/1, 21.10.2005

7. Sprawozdanie z realizacji Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. ARiMR, mnscr., 2011

n

Wskaźnik zasobów wód powierzchniowych (WZWP) obliczany jest jako sumaryczny roczny odpływ netto z powierzchni danego kraju, podzielony przez liczbę mieszkańców. Nie uwzględnia on ewentualnych dopływów z sąsiednich krajów. Poniżej kilka przykładów wskaźników zasobów wód powierzchniowych (WZWP) obliczonych przez Prof. Falkenmark (za P. Lawrence, J. Meigh, C. Sullivan – The Water Poverty Index: an International Comparison. Keele Economics Research Papers. Keele 2003):

Austria 8500 (m3/rok/mieszkańca), Bahrain 200, Białoruś 4700, egipt 400, Finlandia 21 000, Holandia 3200, Polska 1500, Niemcy 1700, Niger 1700, Tunezja 400.

Biorąc pod uwagę wyżej podane dane wydaje się, że nieporozumieniem jest porównywanie zasobów wodnych Egiptu z zasobami Polski.

Nie jest to pewnie dokładny i w pełni obiektywny wskaźnik zasobów wodnych poszczególnych krajów. Nie uwzględnia on zasobów wód podziemnych, zróżnicowania opadów w czasie i przestrzeni, możliwo-ści poboru wody itp. Należy zwrócić uwagę, że wskaźnik WZWP jest stosowany przy ocenie globalnych (światowych) zasobów wodnych. Wykorzystywany jest do celów planistycznych np. na poziomie FAO czy Banku Światowego. Nie stanowi jednak podstaw do oceny dostępności do wody przez ludzi i do podej-mowania konkretnych inwestycji wodnych na terenie danego kraju (obszaru). Polska oceniana jest jako kraj o niskich zasobach wodnych. To powinno być podstawą podejmowania dyskusji co najmniej na po-ziomie Unii Europejskiej, ale również decyzji o kierowaniu większych środków finansowych na działania dla zapobiegania suszom. Natomiast nie może stanowić podstawy do podejmowania konkretnych działań inwestycyjnych. Z drugiej jednak strony wskaźnik ten wykazuje, że zasoby wodne w Polsce muszą pod-legać specjalnej ochronie obejmującej ograniczanie marnotrawstwa wody oraz działania zmierzające do zwiększenia potencjalnych możliwości retencjonowania wody na terenach rolnych i leśnych.

164


Prof. dr hab. WIESŁAW DEMBEK*Mgr NINA DOBRZyńSKA***Instytut Technologiczno-Przyrodniczy, Falenty**Ministerstwo Środowiska, Departament Leśnictwa i Ochrony Przyrody

Ochrona obszarów mokradłowych w programie rolno-środowiskowym

Wstęp

Program rolnośrodowiskowy, ustanowiony przez Komi-sję Europejską, stwarza możliwości rekompensaty rolnikom ewentualnych strat wynikających z ograniczeń w produkcji rolnej, powodowanych potrzebami ochrony wartości przy-rodniczych. Dotychczasowe doświadczenia i obserwacje wy-kazują, że najczęstsze konflikty interesów na styku przyroda - rolnictwo, a tym samym konieczność uruchamiania dopłat występują na terenach mokradłowych. Wynika to z faktu, że ochrona najcenniejszych ekosystemów, jakimi są mokradła, wymaga utrzymania dużego uwilgotnienia gleb, wysokiego zwierciadła wód gruntowych i niekiedy zalewów. Te ograni-czenia w regulacji uwilgotnienia gleb powodują lub mogą po-wodować utrudnienia w ich użytkowaniu, a także obniżenie wielkości i jakości plonów.

Program rolnośrodowiskowy

Program rolnośrodowiskowy na lata 2007-2013 obejmuje 9 pakietów, w tym 3 (pakiety 3, 4, 5) wyraźnie związane z użytkami zielonymi i terenami podmokłymi (tabela).

Pakiet 4 i 5 (tab.) zawiera identyczne warianty, a różnią się one jedynie wysokością dopłat.

Chronione tzw. „pakietami przyrodniczymi” (pakiety 3, 4, 5 – tab.) siedliska i gatunki są w zdecydowanej większości związane z mokradłami i ściśle zależne od wody. Rolnik otrzy-muje rekompensatę za gospodarowanie w sposób niezagrażają-cy ich egzystencji. Beneficjenta programu obowiązuje między innymi zakaz budowania nowych systemów melioracyjnych (z wyjątkiem urządzeń mających na celu podwyższenie pozio-mu wód) i rozbudowy istniejących systemów melioracyjnych będących w zasięgu kompetencyjnym beneficjenta.

Do siedlisk chronionych działaniami rolnośrodowisko-wymi i reprezentującymi obszary podmokłe – a więc ściśle zależne od wód – należą: ekstensywne trwałe użytki zielo-ne; mechowiska; szuwary wielkoturzycowe; łąki trzęślicowe i selernicowe; półnaturalne łąki wilgotne; półnaturalne łąki siedlisk świeżych (zasadniczo nienależące do siedlisk podmo-kłych, ale nigdy niewystępujące na siedliskach suchych); sło-norośla; użytki przyrodnicze o charakterze mokradeł.

Powyższa lista związana jest z Dyrektywą Siedliskową [Dy-rektywa Rady 92/43/EWG … 1992] i obejmuje cenne siedliska najbardziej typowe dla ekstensywnie użytkowanych użytków zie-lonych. Na liście siedlisk przyrodniczych znajdujących się w Dy-rektywie Siedliskowej, a związanych z terenami rolniczymi Polski (niekiedy pośrednio), znaleźć można więcej, bo aż 28 siedlisk. Wśród nich 17 reprezentuje siedliska mokradłowe – ściśle zależ-ne od wód [Dembek, Dobrzyńska, Liro, 2004]. Są to: bagienne solniska nadmorskie, śródlądowe halofilne łąki, jeziora lobeliowe, oligotroficzne lub mezotroficzne zbiorniki wodne z roślinnością należącą do Littorelletea lub Isoeto-Nanojuncetea, twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki z podwodnymi łąkami ramienic, starorzecza i inne naturalne, eutroficzne zbiorniki wodne, natu-ralne, dystroficzne zbiorniki wodne, zmiennowilgotne łąki trzę-ślicowe, górskie i niżowe ziołorośla nadrzeczne i okrajkowe, niżo-we i górskie łąki użytkowane ekstensywnie, torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą, torfowiska wysokie zdegradowane, lecz zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji, torfowiska przejściowe i trzęsawiska, obniżenia dolinkowe i pła mszarne, tor-fowiska nakredowe, źródliska wapienne, torfowiska alkaliczne.

Polski program rolnośrodowiskowy w wariantach „Ochro-na siedlisk lęgowych ptaków” chroni również 10 gatunków ptaków o wysokim stopniu zagrożenia. Co charakterystycz-ne, wszystkie gatunki związane są z terenami podmokłymi. Gatunki te to: czajka Vanellus vanellus, rycyk Limosa limosa, kulik wielki Numenius arquata, krwawodziób Tringa tetanus, bekas kszyk Gallinago gallinago, dubelt Gallinago media, bie-gus zmienny calidris alpina, derkacz crex crex, błotniak łąko-wy circus pygargus, wodniczka Acrocephalus paludicola.

Zgodnie z intencją autorów programu, wymienione wyżej gatunki ptaków spełniają funkcję tarczową – zabezpieczenie

TabelaPakiety i warianty programu rolnośrodowiskowego związane z ochroną obszarów mokradłowych [Program Rozwoju …, 2010]

Pakiety Warianty

Wysokość płatności [zł∙ha-1]

poza obszarami

Natura 2000

na obszarach

Natura 2000

3. Ekstensywne trwałe użytki zielone

Ekstensywna gospodarka na łąkach i pastwiskach 500

4. Ochrona zagrożonych gatunków

ptaków i siedlisk przyrodniczych poza

obszarami Natura 2000

Ochrona siedlisk lęgowych ptaków 1200 1370

Mechowiska 1200 1390

Szuwary wielkoturzycowe 800 910

Łąki trzęślicowe i selernicowe 1200 1390

Murawy ciepłolubne 1200 1380

5. Ochrona zagrożonych gatunków

ptaków i siedlisk przyrodniczych na

obszarach Natura 2000

Półnaturalne łąki wilgotne 800 840

Półnaturalne łąki siedlisk świeżych 800 840

Bogate gatunkowo murawy bliźniczkowe 800 870

Słonorośla 1190 1190

Użytki przyrodnicze 550 550

165


ich biotopów daje szanse przeżycia wielu innym gatunkom. Bowiem na liście 34 gatunków wymienionych w Dyrekty-wie Ptasiej [Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE …, 2009], związanych z obszarami rolniczy-mi w Polsce, aż 25 gatunków potrzebuje dla przeżycia tere-nów podmokłych lub wody na powierzchni terenu [Dembek, Dobrzyńska, Liro, 2004]. Są to: wodniczka (Acrocephalus pa-ludicola), orlik grubodzioby (Aquila clanga), orlik krzykliwy (Aquila pomarina), sowa błotna (Asio flammeus), podgorzałka (Aythya nyroca), kulon (Burhinus oedicnemus), biegus zmien-ny (calidris alpina schinzii), rybitwa białowąsa (chlidonias hybridus), rybitwa czarna (chlidonias niger), bocian biały (ci-conia ciconia), błotniak stawowy (circus aeruginosus), błot-niak zbożowy (circus cyaneus), błotniak łąkowy (circus py-

gargus), derkacz (crex crex), dubelt (Gallinago media), żuraw (Grus grus), bączek (Ixobrychus minutus), mewa czarnogłowa (Larus melanocephalus), mewa mała (Larus minutus), podróż-niczek (Luscinia svecica), batalion (Philomachus pugnax), zie-lonka (Porzana parva), kropiatka (Porzana porzana), szablo-dziób (Recurvirostra avosetta), cietrzew (Tetrao tetrix).

Wymagania życiowe znacznej większości wymienionych wyżej 25 gatunków są zabezpieczane przez ochronę gatun-ków i siedlisk znajdujących się na liście programu rolnośro-dowiskowego.

Powierzchnia obszaru objętego wsparciem rolnośrodowi-skowym w ramach pakietu 4.: „Ochrona zagrożonych gatun-ków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Na-tura 2000” oraz pakietu 5.: „Ochrona zagrożonych gatun-ków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000” wynosi – 132 722,81 ha. Biorąc pod uwagę, że w Pol-sce mamy około 6 mln ha użytków zielonych, w tym 2 mln odwodnionych, dopłaty z pakietu 4, 5 dotyczą stosunkowo niewielkiej części łąk i pastwisk.

Podsumowanie

Zgodnie z propagowaną w ostatnim czasie filozofią dóbr publicznych, według której rolnicy są dostarczycielami nie tyl-ko żywności, ale szeregu usług ekosystemowych, bardzo po-trzebna jest zapłata za utrzymywanie ekosystemów podtapia-nych lub zalewanych, które charakteryzuje znaczna wartość przyrodnicza. Eliminacja tego rodzaju siedlisk na potrzeby zwiększenia produkcji rolniczej nie jest możliwa również z po-wodów prawnych, bowiem są one najczęściej siedliskami przy-rodniczymi wymienianymi w Dyrektywie Siedliskowej, bądź też siedliskami gatunków chronionych [Ustawa z 16 kwiet-nia 2004 …]. Przyjęcie do wiadomości idei dóbr publicznych każe rozważać kwestię zwiększenia dofinansowania dla użyt-kowników gruntów podtapianych lub zalewanych jako zapła-ty za usługi środowiskowe i przeciwpowodziowe. Natomiast oddzielną kwestią jest „wsparcie” dla procesu produkcji, ale już na terenach poza mokradłami.

Wydaje się potrzebne poszukiwanie takich sposobów gospo-darowania wodami na terenach rolniczych, które zapewnią con-sensus między wszystkimi ich funkcjami na tych terenach i za-pewnią osiągnięcie celów środowiskowych w stosunku do wód i ekosystemów od wód zależnych. Można przy tym założyć, że pełne dostosowywanie warunków wodnych do potrzeb rolnictwa na teranach mokradłowych nawet teoretycznie nie jest możliwe.

LITeRATURA

1. Dembek W., Dobrzyńska N., Liro A.: 2004. Problemy zachowania różno-rodności biologicznej na obszarach wiejskich w kontekście zmian wspólnej polityki rolnej. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie, Rozprawy naukowe i monografie 11, Falenty

2. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z 30 listo-pada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa. (Dyrektywa Ptasia). Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L 20/7, 26.1.2010

3. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony sied-lisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. (Dyrektywa Siedliskowa). Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich L 206/7, 22.7.1992

4. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, październik 2010

5. Sprawozdanie z realizacji Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. ARiMR, mnscr., 2011

6. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Dz.U. 2004, nr 92, poz. 880 n

Rys. 1. Liczba wspieranych gospodarstw rolnych na podstawie wydanych decyzji przyznających płatność rolnośrodowiskową w ramach pakietu 4.: „ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000” oraz pakietu 5. „ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000”, w układzie woje-wódzkim [opr. wł. na podst. Sprawozdania z realizacji Progra-

mu …, 2011]

8.625

45-188189-446447-689690-12011202-1536

20 00018 00016 00014 00012 00010 000

8 0006 0004 000 2 000

0

Dolnośl

ąskie

Kujawsko

-pomors

kie

Lubels

kie

Lubusk

ieŁód

zkie

Małopol

skie

Mazowiec

kie

Opolski

e

Podkarp

ackie

Podlask

ie

Pomors

kieŚląs

kie

Świętokrz

yskie

Warmińs

ko-mazu

rskie

Wielkopo

lskie

Zachodn

iopom

orskie

powierzchnia

Rys. 2. Powierzchnia obszaru objętego wsparciem rolnośrodowi-skowym w ramach pakietu 4.: „ochrona zagrożonych gatun-ków ptaków i siedlisk przyrodniczych poza obszarami Natura 2000” oraz pakietu 5. „ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000”, w ukła-dzie wojewódzkim [opr. wł. na podst. Sprawozdania z realizacji

Programu …, 2011]

166


Mgr inż. KATARZyNA KRężAŁEK Zakład Zasobów WodnychInstytut Technologiczno-Przyrodniczy, Falenty

Mała retencja na terenach zurbanizowanych

Wstęp

W ostatnich latach nasilone a wręcz ekstremalne zjawiska meteorologiczne, intensywne lub długotrwałe deszcze uwy-datniły szereg problemów związanych z odprowadzaniem wód deszczowych z terenów zurbanizowanych. Zwiększenie przepustowości systemów kanalizacji wiąże się z ogromnymi nakładami finansowymi i nie wydaje się być racjonalne, ze względu na okresowość występowania ekstremalnych opa-dów. W celu osiągnięcia bardziej zrównoważonej gospodarki wodami powierzchniowymi (SWM – surface water manage-ment) należy dokonać przekształcenia dotychczas stosowa-nych metod gospodarowania wodami opadowymi, tak aby odpowiadały procesom naturalnym. Warto zaznaczyć, ze chodzi tutaj głównie o jeden z najważniejszych etapów cyklu hydrologicznego, jakim jest retencja wody [Gutry-Korycka, 2003]. Może ona następować w zbiornikach i ciekach wod-nych, ale też w glebie czy roślinach. W ostatnim czasie duży nacisk kładziony jest na wdrażanie w zlewniach odpowiedniej gospodarki wodnej, opartej na małej retencji. Można powtó-rzyć za Mioduszewskim [2010], że „dzisiaj za małą retencję uznajemy wszystkie formy retencjonowania wody metodami inwestycyjnymi i nieinwestycyjnymi, które charakteryzują się niewielkimi rozmiarami i nie stanowią dużego zagroże-nia dla środowiska naturalnego, a wprost przeciwnie – od-powiednio realizowane przyczyniają się do wzbogacania tego środowiska”. Natomiast Walter [2010], cytując Pływaczyka i in. [2008], za małą retencję uważa „gromadzenie wody w zbiornikach o pojemności do 5 mln m3, a także magazy-nowanie w małych formach wodnych, takich jak oczka, sta-wy, rowy, kanały”. Programy rozwoju małej retencji dotyczą jednak przeważnie małych zlewni niezurbanizowanych, czyli głównie ekosystemów rolnych, leśnych i łąkowych. Działania te obejmują także renaturyzację i ochronę lokalnych zbiorni-ków wodnych, mokradeł, torfowisk, bagien itp. Rodzi się za-tem pytanie: co można zrobić w przypadku terenów zurbani-zowanych, na których dominują uszczelnione powierzchnie dachów i utwardzone nawierzchnie ulic, chodników i parkin-gów? Czy możliwe jest wprowadzenie małej retencji w zlew-niach tak silnie przekształconych przez działalność człowieka? Stworzenie terenów podmokłych w krajobrazie miejskim jest przecież niemożliwe. Odpowiedzią na to pytanie mogą oka-zać się alternatywne sposoby zagospodarowania wód deszczo-wych, określane w literaturze polskiej jako Zrównoważone Systemy Drenażu ZSD (SUDS – Sustainable Urban Draina-ge Systems, CIRIA 2001). Systemy te obejmują następujące działania:● zarządzanie ryzykiem powodziowym, poprzez projekto-

wanie budynków o odpowiedniej konstrukcji i z materia-łów odpornych na powódź,

● zmniejszenie natężenia spływu powierzchniowego ścieków deszczowych, poprzez retencjonowanie wody opadowej u źródła, czyli w miejscu opadu,

● zwiększenie biologicznej różnorodności terenów zurbanizo-wanych, poprzez zastosowanie odpowiedniej roślinności,

● adaptacja przepustowości kanalizacji do zmian klimatu, po-przez zmniejszenie wrażliwości zlewni w reakcji na opad,

● zmniejszenie odpływu wód deszczowych kanalizacją ogól-nospławną, poprzez zagospodarowanie wód opadowych na powierzchni,

● poprawa jakości wody, poprzez oddzielenie wód opado-wych od ścieków i biologiczne oczyszczanie wód w miej-scu w którym spadają w postaci deszczu,

● udoskonalenie planowania przestrzeni miejskiej poprzez dostarczenie zielonej infrastruktury do miast,

● zarządzanie zjawiskami ekstremalnymi, poprzez przystoso-wanie dróg i chodników do czasowego spełniania funkcji ka-nałów prowadzących wody powodziowe, a terenów o małym znaczeniu np. parkingów do roli zbiorników retencyjnych.Niniejszy artykuł ma na celu przedstawienie tych rozwią-

zań, których zadaniem jest przede wszystkim retencjonowa-nie wody opadowej w miejscu pojawienia się deszczu, a przez to tworzenie „małej retencji” na terenach zurbanizowanych.

Zrównoważone systemy drenażu (ZSD)

Pojęcie zrównoważonych systemów drenażu (ZSD) do polskiej nomenklatury wprowadziła Kozłowska [2008]. Zde-finiowała ona te systemy, jako rozmaite techniki i urządzenia gospodarowania wodą (rainwater harvesting techniques) sto-sowane dla wyrównywania deficytów wody w ramach gospo-darowania i zarządzania zasobami wód opadowych (rainwa-ter harvesting, stormwater management).

Zrównoważone systemy drenażu bazują na wykorzystaniu przestrzeni miejskich do zatrzymania wody w miejscu, w którym spadnie ona w postaci deszczu, a tym samym do redukowania odpływu z powierzchni uszczelnionych takich jak dachy, ulice,

Rys. 1. Zielony taras na dachu w środku miasta, pozwala stwo-rzyć ogród tam, gdzie wydaje się to niemożliwe

Źródło: rozwiązania systemowe optigrün

167


chodniki. Zwiększają zdolności retencyjne zlewni niemalże do poziomu charakterystycznego dla zlewni naturalnych. Wyko-rzystują bowiem wszystkie rodzaje retencji zlewni: w obrębie obszarów nieprzepuszczalnych, przypowierzchniowej warstwy gleby, zagłębień terenowych i wód otwartych [Gutry-Korycka, 2003]. Renaturyzują „małe obiegi wodne”, zaburzone w wy-niku utwardzania powierzchni i odprowadzania wód deszczo-wych za pomocą kanalizacji. Dla przykładu z posesji, na której zadaszenie domku rodzinnego wynosi 200 m2, a utwardzenie podwórka 100 m2, średniorocznie odprowadzanych jest bez-produktywnie ok. 150 m3 wody deszczowej. Tyle wody w skali roku traci mały obieg wody [Kravčík i in., 2010].

Podstawowym warunkiem stosowania alternatywnych sposobów zagospodarowania wód deszczowych jest zmiana podejścia do wód deszczowych [Geiger, Dreiseitl, 1999]. Przestają one być traktowane jak ściek, a zaczynają być po-strzegane jak zasób i wtórne źródło wody. Jednocześnie kon-wencjonalne metody oparte przede wszystkim na urządze-niach z betonu i tworzyw sztucznych (szara infrastruktura), wypierane są w miarę możliwości przez elementy zielonej in-frastruktury, wykorzystującej roślinność i elementy natural-ne. Dzięki temu uzyskuje się nie tylko efekt hydrologiczny, ale także poprawę krajobrazu i zwiększenie biologicznej róż-norodności na terenie miasta lub osiedla.

Kolejnym celem ZSD jest przeciwdziałanie lub minima-lizowanie skutków zaburzeń cyklu hydrologicznego wywo-łanych przez czynniki antropogeniczne. Systemy te mają za zadanie odtworzenie naturalnych procesów zachodzących w środowisku, takich jak:● infiltracja – przez zwiększenie udziału powierzchni prze-

puszczalnych i chłonnych, zasilanie wód podziemnych,● retencja – przez zwiększenie udziału wód otwartych, od-

powiednie naziemne i podziemne zbiorniki retencyjne, a także zastosowanie odpowiednich rozwiązań opartych na bioretencji,

● transpiracja i oczyszczanie – przez wykorzystanie odpo-wiednich gatunków roślin.Ponadto w rozwiązaniach wykorzystujących roślinność

obowiązują te same prawa ekologii, co w ekosystemach na-turalnych [Gąsiorowski, 2011]. Sprzyja to oczyszczaniu wód opadowych jak najbliżej miejsca ich powstawania, pozwala na dalsze ich wykorzystanie przy jednoczesnym ograniczeniu ilości i poprawie jakości wód spływających do niższych części zlewni i bezpośrednio do cieków.

Przykładowe rozwiązania retencjonujące wodę

Pod pojęciem Zrównoważonych Systemów Drenażu mieści się bardzo wiele rozwiązań, niejednokrotnie bardzo różniących się od siebie. Jednak ich wspólną cechą jest harmonijne wpaso-wanie się w otoczenie i integralność z krajobrazem. Wśród nich znajdują się urządzenia odprowadzające i drenujące (np. rury, rynny, rzygacze, rynsztoki, drenaże), urządzenia chłonne (np. rowy, doły, studnie chłonne, zielone dachy), urządzenia groma-dzące i retencjonujące (wymienione w dalszej części pracy) oraz urządzenia oczyszczające (np. pasaże roślinne, stawy sedymen-tacyjne, sztuczne ekosystemy bagienne). Niektóre z rozwiązań pełnią jednocześnie kilka funkcji. Rozwiązania o charakterze „małej retencji” podzielić można na dwie zasadnicze grupy:

Elementy krajobrazowe:● stawy, muldy, niecki retencyjne,● baseny adsorpcyjne,

● sztuczne ekosystemy bagienne,● ogrody deszczowe.

Elementy architektoniczne:● specjalnie uformowane elementy dróg i placów miejskich,

małe pojemniki, beczki, cysterny, zbiorniki naziemne i kwietniki gromadzące wodę,

● podziemne zbiorniki retencyjno-infiltracyjne,● zielone dachy.

Grupa rozwiązań, które zostały wyżej sklasyfikowane jako krajobrazowe, ze względu na swój charakter wymaga dość dużych powierzchni. Wśród nich wymieniane są sta-wy retencyjne, baseny adsorpcyjne, oraz wszelkiego rodza-ju sztuczne ekosystemy bagienne, które retencjonują wody deszczowe, często umożliwiając także ich infiltracje. Pojem-ność retencyjna tych obiektów zależy przede wszystkim od indywidualnych potrzeb i wielkości terenu, na którym mogą być zlokalizowane Przy odpowiednim wkomponowaniu ich w tereny zielone pełnią one bardzo ważną funkcję we wdra-żaniu małej retencji na terenach miejskich. Warto odróż-nić stawy retencyjne (rys. 2) od basenów adsorpcyjnych. Te pierwsze przeznaczone są do stałego retencjonowania wody, stanowią odbiorniki wód opadowych spływających z tere-nu lub urządzeń odwadniających. Drugie natomiast służą jedynie do okresowego zalewania i umożliwiają infiltrację i parowanie wód deszczowych. Zaleca się zalewanie base-nów – okres nie dłuższy niż 72 godziny, w celu uniknięcia problemu namnażania komarów w ich obrębie [Kravčík M. i in., 2010]. Muldy i niecki retencyjne to niewielkich roz-miarów zagłębienia terenowe porośnięte trawą lub niską roślinnością. Pełnią funkcję przelewów dla stawów lub wy-stępują jako samodzielne urządzenia gromadzące wody opa-dowe [Kozłowska, 2008].

Rys. 2. Stawy retencyjne do gromadzenia wód deszczowych przy kompleksie biurowym Platinium Bussiness Park w Warszawie (projekt: JeMS architekci/Grupa 5, realizacja: GcL sp.z o.o.)

(fot. K. Krężałek)

Oprócz spowalniania i ograniczania spływu wód opado-wych, niezwykle istotna jest ich retencja i oczyszczanie, na co zwraca uwagę w swojej pracy Gąsiorowski [2011]. Takie funkcje spełniają sztuczne ekosystemy bagienne, będące tere-nami podmokłymi obsadzonymi roślinnością znoszącą stałe lub okresowe zalewanie, powstałymi w wyniku celowej dzia-łalności człowieka. Najczęściej spotykane są w zabudowie podmiejskiej, gdzie stanowią ogniwo pomiędzy krajobrazem naturalnym a zurbanizowanym.

168


Alternatywne metody zagospodarowania wód deszczo-wych mogą być także stosowane w niedużej skali na pozio-mie prywatnych posesji (miejskich i wiejskich). Jest to istot-ny element do uwzględnienia podczas obecnej, żarliwej dys-kusji na temat wprowadzenia opłat za odprowadzanie wody deszczowej. Powierzchnie, z których wody opadowe zagospo-darowywane są na terenie nieruchomości nie podlegają opła-cie. Przykładem prawidłowego zagospodarowania tych wód są przydomowe ogrody wykonane w technologii „ogrodów deszczowych”. Technologia polega na gromadzeniu wody z dachu (z rynien), utwardzonych chodników lub podjaz-dów w specjalnie zaprojektowanej części ogrodu, w obniże-niu terenowym obsadzanym roślinami odpornymi na okre-sowe zalewanie (bioretencja). Często ogrodom deszczowym towarzyszą systemy oczek wodnych. Jedynie nadmiar wody po intensywnych opadach odprowadzany jest do kanalizacji. Powierzchnia ogrodów deszczowych jest proporcjonalna do powierzchni uszczelnionych i wynosi najczęściej 10-30 m2 dla zabudowy jednorodzinnej i 90-100 m2 przy odwadnia-niu powierzchni komunikacyjnych. Proporcja miedzy dłu-gością a szerokością takiego ogrodu wynosi jak 1:1,5, przez co najczęściej ogrody mają kształt regularnej elipsy lub fasoli [Królikowska J., Królikowski A., 2012]. Przy odwodnieniach komunikacyjnych często spotykane jest odstępstwo od tej za-sady. Na szerszą skalę ogrody takie mogą wchodzić w skład skomplikowanych instalacji drenarskich w przestrzeniach zurbanizowanych.

Przy braku możliwości wykonania ogrodu deszczowego na terenie posesji możliwe jest retencjonowanie wody w szczel-nych zbiornikach np. beczkach, cysternach. Zgromadzone wody deszczowe mogą być następnie wykorzystywane do podlewania roślin lub innych celów gospodarczych, gdy nie jest wymagana najlepsza jakość wody. Istnieją także specjalne systemy kwietników (rys. 3), które podłączone są bezpośred-nio do rynien, dzięki czemu rośliny korzystają z zapasu wody deszczowej spływającej z powierzchni dachów. nią terenu umożliwiającego retencjonowanie wody. Dotyczy

to zwłaszcza centrów miast o dosyć gęstej zabudowie. Wody retencjonowane w takich zbiornikach mogą być wtórnie wy-korzystane np. do podlewania klombów lub drzew rosnących wzdłuż ulicy.

W Polsce coraz częściej spotyka się „zielone dachy” (rys. 1, 4). To rozwiązanie od wieków stosowane w krajach skandy-nawskich znajduje obecnie zastosowanie w nowoczesnych projektach. Zwiększa ono powierzchnię biologicznie czyn-ną, przez co zapewnia minimum 25% powierzchni terenu zabudowywanego, jako terenu biologicznie czynnego, w ten sposób zmniejszając ograniczenia nałożone na inwestorów [Karczmarczyk, Mosiej, 2010]. Wśród nielicznych do tej pory przykładów można wymienić m.in. budynek Sądu Najwyższego, centrum handlowe „Złote Tarasy” i Bibliote-kę Uniwersytecką w Warszawie, Zielone Torowisko w Po-znaniu oraz Operę Podlaską w Białymstoku. Szacuje się, że w naszym kraju sumaryczna powierzchnia dachów zielonych wynosi ok. 215 tys. m2. Dachy zielone można podzielić na „ekstensywne” o grubości do 6-20 cm, „półintensywne” o grubości 12-25 cm i na „intensywne” o grubości 15-50 cm [Mrowiec, 2008]. Dachy intensywne zwane inaczej „ogroda-mi dachowymi” mają najszersze zastosowanie ze względu na dostępność dla ludzi, walory estetyczne oraz architektonicz-ne, a także wykonywane czynności eksploatacyjne. Więk-szość wody wykorzystywana jest przez rośliny, a tylko jej nadmiar usuwany jest do systemu kanalizacji. Dachy zielone

Rys. 3. Naziemny zbiornik Madison do gromadzenia wody deszczowej spływającej z dachu połączony z kwietnikiem (fot.:

Mayne Inc.)

Oprócz wyżej wspomnianych małych naziemnych zbior-ników do gromadzenia wód deszczowych na terenie pose-sji, często stosowanym rozwiązaniem są mniejsze i większe podziemne zbiorniki retencyjno-infiltracyjne. Stosowane są głównie tam, gdzie mamy do czynienia z małą powierzch-

Rys. 4. ogród na dachu BuW (projekt: Badowski, Budzyński, Kowalewski, realizacja: GcL sp. z o.o) – najbardziej znany

przykład dachu zielonego w Polsce (fot. K. Krężałek)

169


cechuje duża zdolność retencyjna, wynikająca z konstrukcji. Zdolność retencyjna dachu zielonego zależy od nachylenia i budowy warstwowej [Mrowiec, 2008]. Na podstawie badań prowadzonych we Wrocławiu, można stwierdzić, że średnia zdolność retencyjna wynosi nieco ponad 80% dla różnych zdarzeń opadowych i zbliża się do 100% wody przy opadzie nieprzekraczającym 1 mm/d [Burszta-Adamiak, 2012] Do-świadczenia zagraniczne wykazały, że pojemność retencyjna dachów zielonych dochodzi nawet do 110 dm3/m2.

Korzyści wynikające ze stosowania ZSD

Wykorzystanie zrównoważonych systemów drenażu ma pod wieloma względami liczne zalety. Najważniejsze z nich to zmniejszenie negatywnych skutków przekształceń antropolo-gicznych w środowisku takich jak, obniżenie zwierciadła wód gruntowych, zaburzenia cyklu hydrologicznego, zwiększone ryzyko powodzi i podtapiania przez przeciążoną kanalizację deszczową. Równorzędnie należy wymienić szereg korzyści dla środowiska przyrodniczego np. lepszą kondycję roślin, zwiększenie bioróżnorodności i zapobieganie zmianom mi-kroklimatu – w pewnym stopniu ograniczają zjawisko „miej-skiej wyspy ciepła”. W sensie społecznym i ekonomicznym istotna jest możliwość wtórnego wykorzystania wód deszczo-wych do celów bytowych, oszczędność wody pitnej niejed-nokrotnie używanej do podlewania zieleni miejskiej, a także obniżenie temperatury w mieście i niższe koszty klimatyza-cji budynków. Dla przykładu w Tokio w 2001 roku w celu ochłodzenia miasta o 1°C i zmniejszenia kosztów eksploatacji systemów klimatyzacyjnych zdecydowano się na utworzenie 1200 ha dachów zielonych [Kravčík i in., 2010]. Ponadto rozwiązania te pozwalają na poprawę jakości powietrza po-przez zapobieganie jego osuszaniu i ograniczenie stężenia alergenów i pyłów zawieszonych, a w dalszej kolejności pro-wadzą do redukcji zachorowalności na choroby układu odde-chowego. W szerszym sensie te wszystkie korzyści związane są z działaniami w kierunku przywrócenia równowagi w bilan-sie wodnym i uczynienia środowiska zurbanizowanego nieco bardziej naturalnym [Digman i in. 2006, Digman 2010, Ko-złowska 2008, Kowalewski, Mioduszewski 2011].

Podsumowanie

Gromadzenie i wykorzystywanie wód opadowych jest jednym ze sposobów adaptacji do zachodzących zmian kli-matycznych. Zastosowanie odpowiednich rozwiązań projek-towych pozwala zniwelować skutki nadmiarów i deficytów wody – ograniczyć zniszczenia wywołane przez fale powo-dziowe oraz stworzyć wtórne źródła wody do potrzeb go-spodarczych. Mała retencja wprowadzana na terenach zur-banizowanych pozwala bowiem na poprawę bilansu wodne-go poprzez jego zrównoważenie za pomocą odpowiedniego sterowania obiegiem wody. Warto o tym pamiętać przy pla-nowaniu lub rewitalizacji obszarów zabudowanych. Digman [2010] twierdzi, że „nie ma powierzchni bezużytecznych” dla tego typu rozwiązań i mogą one znaleźć zastosowanie w bar-dzo różnych miejscach. Obecne rozwiązania technologiczne, w tym te zaprezentowane w artykule, dają bardzo wiele moż-liwości. Ich zastosowanie jest kwestią wiedzy, doświadczenia i odpowiedniego planowania przestrzennego, ale także dobrej woli. Istotna jest bowiem zmiana spojrzenia na gospodarowa-nie wodą w różnych przestrzeniach. Mała retencja, kojarzona

głównie z terenami rolniczymi, jest narzędziem zrównowa-żonej gospodarki wodnej w szerszym sensie i może znaleźć zastosowanie także na terenach podlegających urbanizacji. Odpowiednio wprowadzana w środowisko miejskie jest roz-wiązaniem łączącym interesy rozwoju infrastruktury i środo-wiska przyrodniczego.

LITeRATURA 1. Burszta-Adamiak E.: 2012. Analysis of the retention capacity of green

roofs, Journal of Water and Land Development, No 16 (I-VI), Warsza-wa – Falenty

2. CIRIA 2001. Sustainable Urban Drainage Systems: Best Practice Ma-nual, Report C523, Construction Industry Research & Information Association, London

3. CIRIA 2009. Guidance on retrofitting surface water management mea-sures, Report RP922, Construction Industry Research & Information Association, London

4. Digman C.J. i in.: 2006. The challenge of delivering integrated urban drainage, WaPUG Autumn Conference

5. Digman C.J.: 2010. No space is useless, World Water. Vol.33/Issue 6 6. Digman C.J. Balmforth D.J., Ashley R.M., Stovin V., Glerum J.,

Shaffer P.: 2010. Retrofitting Surface Water Management Measures, WaPUG Spring Conference

7. Gąsiorowski M.: 2011. Zagospodarowanie wód opadowych z wyko-rzystaniem systemów bagiennych, w: Łomotowski J.: Wody opadowe a zjawiska ekstremalne, Wyd. Seidel-Przywecki, Warszawa

8. Geiger W.. Dreiseitl H.: 1999. Nowe sposoby odprowadzania wód deszczowych. Poradnik. Oficyna Wydawnicza Projprzem –Eko. Byd-goszcz

9. Gutry-Korycka M.: 2003. Podstawy teoretyczne kształtowania róznych form retencji, w: Rola retencji zlewni w kształtowaniu wezbrań opa-dowych, pod red. M. Gutry-Koryckiej, B. Nowickiej, U. Soczyńskiej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, s. 99

10. Karczmarczyk A., Mosiej J.: 2010, Racjonalne zagospodarowanie wód opadowych, „zielone dachy”,. Podręcznik Intrenetowy w ramach Programu Edukacyjnego Ekoinnowacje na Mazowszu: Informacyjny Interaktywny Portal Internetowy i Poradnik Transferu Technologii w Dziedzinie Ochrony Środowiska. Priorytety Wojewódzkiego Fun-duszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie na rok 2011. Rozdział II: Gospodarka Wodna http://www.ekoinnowacjena-mazowszu.pl

11. Kozłowska E.: 2008. Proekologiczne gospodarowanie wodą opado-wą w aspekcie architektury krajobrazu. Monografia LXVII, nr II [w:] Współczesne problemy architektury krajobrazu. Wydawnictwo Uni-wersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Wrocław

12. Kowalewski Z., Mioduszewski W.: 2011. Melioracje wodne i mała re-tencja elementem zarządzania środowiskiem, Wiadomości Melioracyj-ne i Łąkarskie, nr 1

13. Kravčík M., Varga P., Hronský J., Pajtinková J., Kravčíková D.: 2010. Zatrzymaj wodę tam, gdzie żyjesz, Praca zbiorowa „Zyskaj Chroniąc Środowisko, część I: Zatrzymaj wodę tam, gdzie żyjesz”, Wyd. żywie-cka Fundacja Rozwoju

14. Królikowska J., Królikowski A.: 2012. Wody opadowe. Odprowadza-nie, zagospodarowanie, podczyszczanie i wykorzystanie., Wyd. Seidel-Przywecki Warszawa

15. Mioduszewski W.: 2010. Funkcje małej retencji w krajobrazie rolni-czym. Wiadomości Melioracyjne i Łąkarskie, nr 2

16. Mrowiec M.: 2008. Zielone dachy jako element zrównoważonych systemów odprowadzania wód opadowych, Pr. zb. pod red. J. Łomo-towskiego „Problemy zagospodarowania wód opadowych; Wyd. Seidel – Przywecki Sp. z o.o., Warszawa

17. Pływaczyk L., Olszewska B., Łyczko W.: 2008. Retencjonowanie wody (Retentio – znaczy gromadzić), Pr. zb. pod red. J. Łomotowskiego „Problemy zagospodarowania wód opadowych; Wyd. Seidel – Przywe-cki Sp. z o.o., Warszawa

18. Walter E.: 2010. Zrównoważone systemy drenażu a mała retencja, Wo-dociągi- Kanalizacja, nr 4 (74)

19. www.gcl.com.pl dostępna 22 października 2012 r.20. www.optigruen.pl dostępna 22 października 2012 r.

n

170


Dr inż. ANDRZEJ BARANOWSKIMgr inż. KATARZyNA MITURAInż. DAMIAN TAMASUniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy

analiza i typologia strat z tytułu klęsk w latach 1999-2011 w województwie kujawsko-pomorskim

ze szczególnym uwzględnieniem powodzi

Wprowadzenie

Klęska żywiołowa definiowana jest jako kataklizm, nie-szczęście bądź ekstremalne zjawisko, które powoduje znaczne szkody. To żywioł z jakim niejednokrotnie musi zmierzyć się człowiek, który stara się w możliwie jak największym stopniu minimalizować jego skutki. Klęski żywiołowe wzbudzają za-interesowanie głównie wtedy, gdy mają ekstremalne rozmiary. Przykładem jest tu powódź z 1997 roku, która określana jest mianem powodzi tysiąclecia. Przejście fali powodziowej przez województwo kujawsko-pomorskie w 1997 roku spowodo-wało podtopienie trzech miejscowości. W strefie zalewowej znalazło się wówczas 1800 mieszkańców, a obszar podtopień wyniósł wówczas 6788 ha. W takiej sytuacji klęska znalazła swój oddźwięk w mediach.

Częściej jednak mamy do czynienia z klęskami mniej-szych rozmiarów z którymi zmuszeni są walczyć pozosta-wieni sami sobie mieszkańcy wspierani jedynie przez sa-morząd lokalny bądź władze regionu. Z wielkimi stratami z tytułu klęsk co roku zmagają się rolnicy. Nawalne ule-wy, podtopienia, susze, gradobicia oraz szczególnie groź-ne dla roślin na początku okresu wegetacji przymrozki, to te z klęsk, które generują największe straty w rolnictwie. Z tego tytułu sektor rolnictwa odnotowuje co roku niższe i gorszej jakości plony. Do klęsk żywiołowych zaliczamy klęski związane z czterema żywiołami – wodą, ogniem, zie-mią i powietrzem (rys. 1). Człowiek nie jest w stanie ich przewidzieć a co ważniejsze nie jest w stanie ich przezwy-ciężyć. Z żywiołami tymi związane są klęski pozbawiające człowieka jego mienia, zdrowia a w najgorszych przypad-kach nawet życia.

Charakterystyka hydrologiczna województwa kujawsko-pomorskiego

Województwo kujawsko-pomorskie położone jest w środko-wopółnocnej Polsce (rys. 2). Zajmuje ono obszar 17 972 km2, co stanowi blisko 5,7% powierzchni państwa. Region ten jest zamieszkiwany przez około 2,13 miliona osób, z czego oko-ło 60% żyje w miastach. Województwo to leży w dorzeczach dwóch największych rzek Polski: Wisły i Odry, co wpływa zna-cząco na poziom strat związanych z powodziami. Część po-łudniowa i zachodnia licząca około 30% odprowadza wody do Odry za pośrednictwem dwóch rzek: Noteci i Wełny, zaś pozostała część województwa odprowadza wody do królowej rzek Polski, czyli Wisły. Głównymi dopływami Wisły w grani-cach województwa są takie rzeki jak: Drwęca, Brda, Wda, Osa. Oprócz nich do Wisły swoje wody odprowadzają również rzeki mniejsze a wśród nich Zgłowiączka, Tążyna, Struga Toruńska, Struga Zielona, Kanał Górny i Dolny, Fryba oraz Kanał Głów-ny z Maruszą i Mątawą. Na terenie województwa kujawsko-pomorskiego zlokalizowanych jest aż 3281 km rzek oraz ka-nałów. Znajduje się tu 179 km wałów przeciwpowodziowych oraz 29 przeciwpowodziowych stacji pomp. Występują tu aż 1002 jeziora o powierzchni większej niż 1 ha. Łącznie zajmują one obszar 25 051,9 ha. W województwie znajdują się również sztuczne zbiorniki wodne utworzone na skutek przegrodzenia dolin rzecznych Wisły, Brdy oraz Wdy.

KLĘSKA ŻYWIOŁOWA

WODA(powodzie,

podtopienia, nawalne ulewy,

gradobicia)

OGIeŃ(pożary)

POWIeTRZe(WIATR)

(wysmalanie, wyleganie, huragan, susza, wyładowania

atmosferyczne)

ZIeMIA(trzęsienia

ziemi, wybuchy wulkanów)

Rys. 1. Podział klęsk według czterech żywiołów: ogień, woda, ziemia i powietrze [opracowanie własne]

Cel pracy

Praca ma na celu analizę i porównanie strat z tytułu klęsk w latach 1999-2011 w województwie kujawsko-pomorskim na podstawie ich typologii, z uwzględnieniem podziału na zlewnię rzeki Wisły i Odry. Rys. 2. Położenie województwa kujawsko-pomorskiego

171


Jednym z największych sztucznych zbior-ników jest zbiornik Włocławski (fot.) wybu-dowany w latach 1963-1970 roku o objętości wody 408 mln m3, który został wybudowany jako pierwszy i dotychczas jedyny z projekto-wanej Kaskady Dolnej Wisły. Głównymi za-mierzeniami jego budowy było pozyskiwanie energii oraz żegluga towarowa. Zakładano także spełnianie w mniejszym stopniu funkcji rekre-acyjnych oraz retencyjnych. Stopień wodny we Włocławku, funkcjonujący od 1970 roku spo-wodował wiele zmian w korycie rzeki i terenach go otaczających. Poprzez intensywną erozję dna rzeki na odcinku długości 28 km poniżej stop-nia wodnego nastąpiło wyniesienie znacznych ilości rumowiska dennego, co spowodowało obniżenie dna rzeki. Poniżej odcinka erozyjne-go na długości ok. 25 km utworzył się odcinek akumulacyjny, nastąpiło silne wypłycanie dna i zmniejszenie głębokości rzeki. Obydwa zjawi-ska stwarzają zagrożenie stateczności zapory we Włocławku, aż po możliwość powodzi na dość rozległym obszarze województwa. Starzenie się wybudowanych wałów przeciwpowodziowych oraz ograniczone nakłady finansowe na ich kon-serwację i eksploatację to tylko niektóre z czyn-ników, które będą powodować coraz częstsze podtapianie pól i siedzib ludzkich, które często bez zastanowienia lokalizowane są na terenach zalewowych. Taka sytuacja może w szczególnie niekorzystnych hydrologicznie latach przyczy-nić się do wystąpienia powodzi o charakterze lokalnym.

Klęski żywiołowe

Co roku straty z tytułu klęsk żywiołowych takich jak: nadmierne opady, powodzie, susze, gradobicia sięgają w regionie milionów złotych. Wymiar strat w danym roku jest zależny od ak-tualnie panujących warunków meteorologicz-nych. Klęski żywiołowe pozbawiają mienia, do-chodów z produkcji polowej wiele setek ludzi i powodują znaczne straty zwłaszcza w sektorze rolnictwa. W tabeli 1 przedstawiono zestawie-nie strat w rolnictwie w latach 1999-2011 opar-tych na ich typologii. Woda i jej destrukcyjny wpływ, to nie tylko nadmiar, ale i okresowe niedobory. Woda stała się czynnikiem normu-jącym życie. Tabela 1 podkreśla jak wielkim i częstym problemem w rolnictwie jest susza. Niedobór opadów skutkuje obniżeniem poten-cjału plonotwórczego roślin uprawnych oraz pogorszeniem jakości uzyskiwanych plonów. Najwyższe straty z tytułu klęski suszy odnoto-wano w roku 2006 (rys. 3). Wynosiły one wów-czas 829 599 715 złotych i były relatywnie wyż-sze od pozostałych analizowanych lat. Niestety ciągle jedynym narzędziem w pomocy udziela-nej poszkodowanym są kredyty preferencyjne. Spore szkody w uprawach wyrządzają również anomalie pogodowe, huragany, gradobicia, wymarznięcia. Znaczne straty powodowane są

Tabela 1Zestawienie oszacowanych strat z tytułu klęsk w latach 1999-2012 w województwie

kujawsko-pomorskim

Rok Klęska liczba gmin

liczba gospodarstw dotkniętych

klęską

Pow. dotknięta

klęską w ha

Wielkość strat w zł

1999nadmierne opady, huragany, powodzie 7 133 696 1258886

susza 3 735 7570 7641735RaZeM 10 868 8 266 8900621

2000susza 134 21 469 445 760 356930153

RaZeM 134 21 469 445 760 356930153

2001huragany, gradobicia, podtopienia 63 5 962 64 410 73916800

RaZeM 63 5 962 64 410 73916800

2002huragany, gradobicia, podtopienia 2 763 23 245 15700570

susza 24 83 49550RaZeM 13 2787 23328 15750120

2003susza 22623 355286 296403640

gradobicie 15 78 1170RaZeM 96 22638 355364 296404810

2004huragany, gradobicia, podtopienia 1004 6673 7417950

susza 609 2642 3645400RaZeM 12 1613 9315 11063350

2005

gradobicie i wymarzniecie 357 2840 2 620 684gradobicie i nadmierne opady 52 498 366 399

powódź 407 1494 1 117 185susza 36 197 616141 568 793 279

RaZeM 135 37013 620973 572 897 547

2006susza 47661 784661 829599715

wymarznięcie, powódź i gradobicie 1519 9690 7985075RaZeM 143 49180 794351 837584790

2007

wymarznięcie 5141 37102 74478287huragany 129 1605 2295590

susza 129 7153 4193586RaZeM 109 5399 45860 80967463

2008

huragan 16 19 169075gradobicie 301 3644 3599281

susza 44659 780114 791057778RaZeM 143 44976 783777 794826134

2009

gradobicie 17 1158 11976 22003813deszcz nawalny 5 316 2525 5900436

huragan 1 1 0 35000RaZeM 23 1475 14501 27939249

2010

powódź 56 6164 64774 115955842deszcz nawalny 13 1340 18669 31751635

huragan 2 13 0 200155gradobicie 4 50 418 730231

niekorzystne warunki przezimowania 1 40 1536 1171681RaZeM 76 7607 85397 149809544

2011

powódź 11 102 1752 2369234przymrozki wiosenne 119 5266 122535 193883876

grad 10 128 4093 10113458deszcz nawalny 5 68 1163 2686499

susza 12 220 3804 4501771huragan 6 85 0 1308739

wyładowanie atmosferyczne 5 8 0 1291213RaZeM 168 5877 133347 216154790

RaZeM 1999-2011 1125 206864 3384649 3443145371

172


również przez powodzie i podtopienia, przy czym większy poziom strat odnotowuje się w dorzeczu Wisły. Na wykresie (rys. 4) przedstawiono porównanie strat z tytułu klęsk ogó-łem w dorzeczach Wisły i Odry. Jak widać bardziej narażo-ne na straty jest dorzecze Wisły. Wyjątek stanowił rok 2003, gdzie straty ogółem w dorzeczu Odry przewyższały znacznie te odnotowane w dorzeczu Wisły. Rysunek 5 przedstawia procentową wielkość strat generowanych przez poszczegól-ne zlewnie w stosunku do strat ogółem w województwie ku-jawsko-pomorskim. Jak przedstawia wykres (rys. 5) w zlewni Wisły powstaje ponad dwukrotnie więcej strat z tytułu klęsk.

W tabeli 2 przedstawiono zestawienie strat w rolnictwie w latach 2001-2011. Rysunek 6 przedstawia z kolei wielkość strat ogółem z tytułu klęsk w latach 1999-2011.

Zapora we Włocławku

Rys. 3. Porównanie strat w województwie kujawsko-pomorskim spowodowanych suszą w latach 1999-2011 [mln zł]

Rys. 4. Porównanie strat w latach 1999-2011 w zlewniach Wi-sły i odry [mln zł]

Rys. 6. Wielkość strat ogółem z tytułu klęsk w latach 1999-2011 w województwie kujawsko-pomorskim [mln zł]

WisłaOdra

70,0629,94

Tabela 2Województwo kujawsko-pomorskie – zestawienie strat w rolnictwie w latach 2001-2011

Rok Powiaty objęte klęskami

Liczba gmin w tych powiatach

Zjawisko Straty w tys. złLiczba gosp.

dotkniętych klęską

2001

aleksandrowski, bydgoski, chełmiński, golubsko-dobrzyński, grudziądzki, inowrocławski, lipnowski, nakielski, radziejowski, sępoleński, świecki,

toruński, tucholski, wąbrzeski, włocławski,

63 huragangradobicie

podtopienia73916,8

5962

RAZEM - - 73916,8

2002chełmiński, golubsko-dobrzyński, inowrocławski, radziejowski, świecki,

włocławski, 13

huragangradobicie

podtopienia15700,57

2787 susza 49,55

RAZEM - - 15750,12

Rys. 5. Wielkość strat generowanych przez poszczególne zlewnie w stosunku do strat ogółem w wojewódz-twie kujawsko-po-

morskim [%]

900,00

800,00

700,00

600,00

500,00

400,00

300,00

200,00

100,00

00,001999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

356,

93

7,64

0,00

0,05

296,

40

3,65

568,

79

829,

60

791,

06

4,19

0,00

0,00 4,50

900,00

800,00

700,00

600,00

500,00

400,00

300,00

200,00

100,00

00,001999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

700,00

600,00

500,00

400,00

300,00

200,00

100,00

00,001999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

7,64

1,26

116,

4724

0,46

3,95

69,9

7

15,5

00,

25

143,

9715

2,44

1,47

9,60

182,

7739

0,13

239,

2655

5,57

64,2

516

,71

26,2

51,

69 5,41

144,

4067

,91 14

8,34

Zlewnia Odry

8,90

356,

93

73,9

2

15,7

5 144,

12

11,0

6

572,

90

837,

58

794,

83

27,9

4

80,9

7 149,

81 217,

18

243,

5359

4,05

Zlewnia Wisły

173


2003

aleksandrowski, bydgoski, chełmiński, golubsko-dobrzyński, grudziądzki, inowrocławski, lipnowski, mogileński, nakielski, radziejowski, rypiński, sępoleński, świecki, toruński, tucholski, wąbrzeski, włocławski, żniński

96 susza 296403,64

22638 gradobicie 11,70

RAZEM - - 296404,81

2004aleksandrowski, chełmiński, inowrocławski, radziejowski, włocławski,

12huragan

gradobiciepodtopienia

7417,95

1613 susza 3645,40

RAZEM - - 11063,35

2005

aleksandrowski, brodnicki, bydgoski, chełmiński, golubsko-dobrzyński, grudziądzki, inowrocławski, lipnowski, mogileński, nakielski,

radziejowski, rypiński, sępoleński, świecki, toruński, tucholski, wąbrzeski, włocławski, żniński

135gradobicie i wymarznięcie 2620,684

gradobicie i nadmierne opady 366,399

37013powódź 1117,185

susza 568793,279

RAZEM - - 572897,547

2006



143 susza 829599,715

49180wymarznięcia

powódźgradobicie

7985,075

RAZEM - - 837584,79

2007



109wymarznięcia 74478,287

huragan 2295,59

5399 susza 4193,586

RAZEM - - 80967,463

2008



143huragan 169,075

gradobicie 3599,281

44976 susza 791057,778

RAZEM - - 794826,134

2009

aleksandrowski, brodnicki, bydgoski, chełmiński, golubsko-dobrzyński, grudziądzki, inowrocławski, lipnowski, toruński, włocławski, żniński

23gradobicie 22003,813

deszcz nawalny 5900,436

1475 huragan 35,00

RAZEM - - 27939,249

2010

aleksandrowski, bydgoski, chełmiński, golubsko-dobrzyński, grudziądzki, inowrocławski, lipnowski, nakielski, radziejowski, rypiński, sępoleński,

świecki, toruński, tucholski, włocławski,

76powódź 115955,842


7607

huragan 200,155

gradobicie 730,231

niekorzystne warunki przezimowania 1171,681

RAZEM - - 149809,544

2011



168

powódź 2369,234

ujemne skutki przezimowania, przymrozki wiosenne 194909,837

grad 10113,458

5994


susza 4501,771

huragan 1308,739

wyładowania atmosferyczne 1291,213

RAZEM - - 217180,751

Województwo ogółem 2001-2011 3078340,558

174


Ochrona przed powodzią

Ochrona przeciwpowodziowa to zespół środków, któ-rych celem jest zapobieganie powodziom bądź ogranicze-nie ich rozmiarów. Wyróżniamy ochronę czynną i bierną. Ochrona czynna polega na budowaniu na ciekach zbior-ników retencyjnych przyjmujących falę powodziową bądź zalesianiu dorzecza. Jest to ochrona bardziej skuteczna i opłacalna. Coraz częściej mówi się o budowie zbiorni-ka retencyjnego w Nieszawie, który będzie spełniał szereg ważnych funkcji. Ma on przede wszystkim powstrzymać erozję denną poniżej Włocławka, a także zaprzestać de-gradacji koryta dolnej Wisły. Podniesie także znacząco po-ziom wód gruntowych, co w konsekwencji poprawi zdol-ności wegetacyjne roślin i wpłynie na wartość gruntów. Jednakże na pierwszy plan wysuwają się korzyści przeciw-powodziowe. Zbiornik nieszawski będzie zbiornikiem wy-równawczym charakteryzującym się tym, że woda w nim nie zamarza i nie odkłada się śryż, który jest przyczyną potencjalnych zatorów lodowych i powodzi zatorowych. Idea budowy zbiornika w Nieszawie może być skazana na liczne protesty ze strony polskich organizacji ekologicz-nych, gdyż teren ten należy do obszarów objętych progra-mem Natura 2000 „Włocławska Wisła”. W związku z tym jakiekolwiek planowanie przestrzenne bądź inwestycyjne na tym terenie wymaga konieczności wykonania oceny oddziaływania na środowisko.

Ochrona przeciwpowodziowa bierna polega na za-bezpieczeniu obszarów zagrożonych powodzią poprzez wznoszenia wałów ochronnych zwanych inaczej przeciw-powodziowymi. Ponadto w tym typie ochrony przeciw-powodziowej należy wymienić: poldery nie sterowane (bez zamknięć), zbiorniki suche bez zamknięć, kanały ulgi bez zamknięć oraz rzeki uregulowane. Natomiast do ochrony przeciwpowodziowej czynnej można zakwalifikować róż-nego rodzaju zbiorniki (retencyjne, suche z zamknięciami, przepływowe z wyrównaniem dobowym, wyrównawcze), pol-dery z zamknięciami oraz jeziora z urządzeniami umożli-wiającymi ich napiętrzenie.

Najczęściej stosowanymi urządzeniami ochrony prze-ciwpowodziowej, które znajdują się na terenie wojewódz-twa kujawsko-pomorskiego są wały przeciwpowodziowe. Są to podstawowe urządzenia biernej ochrony przeciwpowo-dziowej województwa kujawsko-pomorskiego. Niezwy-kle ważnym aspektem w ich prawidłowym funkcjonowa-niu jest ich stan techniczny, który ma kluczowe znaczenie w zapewnieniu właściwego bezpieczeństwa powodziowego. Niestety nie wszędzie znajdują się takie wały. Przykładem jest choćby Solec Kujawski, gdzie wały kończą się przed wlotem do miasta. Brak prac konserwacyjnych na wałach, szczególnie ich wykaszanie powoduje, że w korpusach wa-łów gnieżdżą się zwierzęta, które ryją kanały i nory, przez co zwiększają prawdopodobieństwo przerwania go podczas sytuacji kryzysowej. Niezwykle ważna jest także w ochronie przeciwpowodziowej obecność stacji pomp, które regulują poziom wody w kanałach polderowych oraz odprowadzają nadmiar wód. Ich prawidłowe działanie gwarantuje utrzy-manie poziomu wody umożliwiającego bytowanie społecz-ności i gospodarki. W województwie kujawsko-pomorskim kładzie się także nacisk na pozytywną rolę rzek i kanałów, które spełniają ważną rolę retencjonowania wód wezbra-niowych w celu ich szybkiego odprowadzenia z zagrożo-

nych terenów. Ostatnim elementem skutecznej ochrony przeciwpowodziowej województwa mogą być budowle hy-drotechniczne podstawowe na przykładzie śluz wałowych. Efektywność ich pracy sprowadza się do sprawnego odpły-wu nadmiaru wód z terenów chronionych wałami przeciw-powodziowymi.

Wieloletni program modernizacji Odrzańskiego Syste-mu Wodnego określany mianem Program dla odry 2006 obejmuje swym zasięgiem obszar położony w granicach administracyjnych 8 województw Polski (śląskie, opolskie, dolnośląskie, lubuskie, łódzkie, wielkopolskie, kujawsko-po-morskie, zachodniopomorskie). Założenia tego programu obejmują swoim działaniem ponad 1/3 powierzchni Pol-ski. Nadrzędnym celem programu jest zbudowanie sy-stemu zintegrowanej gospodarki wodnej dorzecza Odry, uwzględniającej przede wszystkim potrzeby zabezpiecza-nia przeciwpowodziowego. Zakres działań Programu dla odry 2006 bezpośrednio sprowadza się do zbudowania systemu zabezpieczenia przeciwpowodziowego, usuwa-nia szkód powodziowych i zwiększania lesistości. Zakłada on także takie pozytywne aspekty gospodarki wodnej jak utrzymanie i rozwój żeglugi śródlądowej oraz energetycz-ne wykorzystanie rzek. Ustalenia „Programu dla ODRy – 2006” przyjęte 3 kwietnia 2012 roku zakładają, że w la-tach 2012-2016 na prace modernizacyjne w zlewni rze-ki Odry w województwie kujawsko-pomorskim zostanie przeznaczona kwota 118,848 mln zł. Kwota ta została rozdysponowana pomiędzy Kujawsko-Pomorski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych we Włocławku oraz Re-gionalny Zarząd Dorzecza i Gospodarki Wodnej w Po-znaniu (rys. 7, 8). Wysokość dofinansowania dla wyżej wymienionych instytucji to odpowiednio 53,684 mln zł i 65,164 mln zł.

Wysoki poziom nakładów inwestycyjnych na moderniza-cję pozwoli na realizację szeregu ważnych z punktu widzenia ochrony przeciwpowodziowej inwestycji. Zmodernizowane zostanie 12 stopni wodnych na Dolnej i Górnej Skanalizo-wanej Noteci. Skala tej inwestycji będzie na tyle znacząca, że obejmie swym działaniem kilka powiatów województwa kujawsko-pomorskiego. Chodzi tu między innymi o gminy powiatu bydgoskiego, inowrocławskiego, żnińskiego, trzcia-neckiego oraz chodzieskiego. Na uwagę zasługuje także fakt przebudowy rzeki Noteć na odcinku od Pakości do Łabi-szyna. Przebudowa ta uwzględnia także jeziora tychże gmin – tj. Mielno i Sadłogoszcz. Kolejne fazy planów moderni-

54,83

45,17

KPZMiUWRZDiGW

Rys. 7. Stosunek dofinansowania na zadania modernizacyj-ne poszczególnych instytucji realizujących zadania w zakre-sie gospodarki wodnej w rolnictwie oraz ochrony przeciwpo-wodziowej w województwie kujawsko-pomorskim w latach

2012-2016 [%]

175


zacyjnych na lata 2012-2016 to budowa pompowni, która w znaczącym stopniu odciąży rzekę Noteć a także jezioro Gopło w miejscowości Morzysław w powiecie konińskim. Nowe ukształtowanie w przekroju podłużnym zyskają rzeki takie jak Orla, Kcynka, Biała Struga, Panna oraz kanały Ba-chorza Duża, Jeleń, Smyrnia Duża i Dębogórski. Natomiast z punktu widzenia ochrony przeciwpowodziowej istotnym elementem zadań modernizacyjnych w wyżej wymienionych latach będzie budowa dwóch zbiorników retencyjnych na strudze Lubcza (podpiętrzenie jeziora Zakrzewskiego oraz jeziora Ostrowo).

W odniesieniu do roku 2012 zadania moderniza-cyjne pochłoną 9,039 mln zł. Tak ogromna kwota na-kładów sprawi, że już w bieżącym roku znacząco popra-wi się bezpieczeństwo powodziowe w zlewni rzeki Odry w województwie kujawsko-pomorskim. Kwota ta zostanie (podobnie jak całość nakładów przeznaczonych na lata 2012-2016) podzielona w obrębie Kujawsko-Pomorskie-go Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych we Włocław-ku – 3,061 mln zł oraz Regionalnego Zarządu Dorzecza i Gospodarki Wodnej w Poznaniu – 5,978 mln zł. Pierw-sza z wyżej wymienionych instytucji zajmie się w bieżącym roku regulacją rzeki Orli oraz Rowu Kawelskiego. Do jej zadań należeć będzie także wykonanie dokumentacji tech-nicznej na wykonanie położonej na terenie gminy Szubin Białej Strugi. Natomiast do zobowiązań spoczywających na RZDiGW w Poznaniu będzie należeć budowa pompowni odwrotnej na śluzie Morzysław, przebudowa rzeki Noteci na odcinku Pakość – Łabiszyn (z uwzględnieniem jezior Mielno i Sadłogoszcz). Poprzez tę instytucję zostanie rów-nież przygotowana dokumentacja techniczna modernizacji stopni wodnych na Dolnej i Górnej Skanalizowanej No-teci. W tym zadaniu będą się znajdować stopnie wodne powiatów takich jak bydgoski, inowrocławski, trzcianecki oraz chodzieski.

Podsumowanie

Przedmiotem opracowania była próba analizy strat z tytułu klęsk w województwie kujawsko-pomorskim w latach 1999-2011. Z powyższej analizy nasuwają się następujące wnioski:1. Poziom strat z tytułu klęsk żywiołowych jest związany

z aktualnymi warunkami meteorologicznymi. Największe straty w rolnictwie regionu kujawsko-pomorskiego powo-dowane są klęskami suszy.

2. Ryzyko powodzi i strat z nią związanych jest wyższe w zlewni Wisły.

3. Budowa stopnia wodnego Nieszawa-Ciechocinek na Wi-śle dla zabezpieczenia istniejącego stopnia wodnego we Włocławku oraz infrastruktury technicznej w tym rejo-nie, nie jest możliwa. Pomysł ten jest niestety skazany na niepowodzenie, ponieważ teren ten należy do obszarów objętych programem Natura 2000. Jest zatem prawnie chroniony i w związku z tym jakiekolwiek planowanie przestrzenne tego terenu jest wykluczone.

4. Głównym celem Programu Odra jest zbudowanie syste-mu zabezpieczenia przeciwpowodziowego.

5. Zły stan bezpieczeństwa przeciwpowodziowego wynika ze złego stanu oraz niedostatecznej ilości zbiorników reten-cyjnych, wałów ochronnych i stacji pomp w wojewódz-twie. Z oceny ostatnich wezbrań powodziowych wynika, że dla terenu województwa bardzo groźne okazują się lo-kalne powodzie spowodowane intensywnymi opadami at-mosferycznymi.

6. Stan techniczny najważniejszych urządzeń przeciwpowo-dziowych zlokalizowanych na terenie województwa ku-jawsko-pomorskiego jest w słabej kondycji. Ograniczanie środków na remonty, konserwację oraz eksploatację tych urządzeń, w tym wałów przeciwpowodziowych oraz rzek i kanałów, powoduje pogarszanie ich stanu technicznego, a tym samym poważne zagrożenie bezpieczeństwa ludno-ści, jej mienia oraz infrastruktury.

7. Brak prac konserwacyjnych na wałach, szczególnie ich wy-kaszania powoduje, że w korpusach wałów gnieżdżą się zwierzęta, które ryją kanały i nory. Zwierzęta te stwarza-ją w ten sposób zagrożenie dla stabilności wału, przez co znacznie zwiększa się możliwości ich przerwania podczas wystąpienia sytuacji powodziowych co w ostatnich latach zdarza się dosyć często.

8. Wysoki poziom nakładów finansowych zaplanowanych na cele modernizacji w latach 2012-2016 (Dofinansowanie Programu Odra) w znaczącym stopniu poprawi stan tech-niczny istniejących obiektów hydrotechnicznych. Usunię-te zostaną niedociągnięcia inwestycyjne oraz konserwacyj-ne, skutki minionych powodzi i podtopień. Skrupulatna realizacja oraz należyte wykorzystanie pozyskanych środ-ków finansowych poprawi znacząco bezpieczeństwo po-wodziowe w województwie kujawsko-pomorskim. Wpły-nie także korzystnie na warunki gospodarowania zasoba-mi wodnymi i rolniczymi.

LITeRATURA

1. Dane statystyczne niepublikowane. Kujawsko-Pomorskiego Urzędu Wo-jewódzkiego w Bydgoszczy

2. Kujawsko-Pomorski Zarząd Melioracji Urządzeń Wodnych we Włocław-ku. Program ochrony przeciwpowodziowej na terenie województwa ku-jawsko-pomorskiego na lata 2007-2015

n

Rys. 8. Stosunek dofinansowania na zadania modernizacyjne w odniesieniu na poszczególne instytucje realizujące zadania w zakresie gospodarki wodnej w rolnictwie oraz ochrony prze-ciwpowodziowej w województwie kujawsko-pomorskim w roku

2012 [%]

KPZMiUW

RZDiGW66,14

Wysoki poziom nakładów finansowych zaplanowanych na cele modernizacji w latach 2012-2016 w znaczącym stopniu poprawi stan techniczny istniejących obiektów hydrotech-nicznych. Usunięte zostaną niedociągnięcia inwestycyjne oraz konserwacyjne, skutki minionych powodzi i podtopień. Skrupulatna realizacja oraz należyte wykorzystanie pozyska-nych środków finansowych poprawi znacząco bezpieczeństwo powodziowe w województwie kujawsko-pomorskim. Wpły-nie także korzystnie na warunki gospodarowania zasobami wodnymi i rolniczymi.

33,86

176


Dr inż. KRZySZTOF PAWEŁKOWyższa Szkoła Inżynierii Bezpieczeństwa i Ekologii w Sosnowcu

Łąki halofilne na niemieckim wybrzeżu Morza Północnego

Wstęp

Warunki naturalne panujące na wybrzeżu Morza Północne-go pomiędzy miastami Den Helder na zachodzie w Holandii i Esbjerg na wschodzie w Danii sprzyjają powstawaniu morza wattowego. Decyduje o tym wiele czynników, spośród których najważniejsze są pływy morskie. W tej części kuli ziemskiej obserwuje się pływy półdobowe, polegające na dwukrotnym w ciągu doby zjawisku przypływu i odpływu [2]. Regularne zalewanie i odsłanianie olbrzymich powierzchni doprowadziło do wykształcenia się tam kilku charakterystycznych biotopów. Jeden z nich występuje na obszarze pomiędzy groblą a brze-giem morza (granicą przypływu). Powstają tam łąki halofilne. Z całkowitej powierzchni morza wattowego wynoszącej około 9000 km2, stanowią one zaledwie 3%. Wykazują jednak duże zróżnicowanie gatunkowe świata roślinnego i zwierzęcego, a jednocześnie są najbardziej zagrożoną częścią wattów [1].

Warunki siedliskowe

Łąki halofilne rozwijają się na mokrym, bagnistym podłożu powstającym z osadów nanoszonych przez morze. Jest to cha-rakterystyczne dla miejsc o niskich brzegach i rozległej ławicy przybrzeżnej [6]. Z biegiem czasu przypływy powodują jed-nak gromadzenie dużej ilości osadów przed wałem. W efekcie tego powierzchnia ta powoli wznosi się powyżej górnej granicy przypływu i podlega już tylko zalewom nieregularnym [8].

Do najważniejszych czynników kształtujących dogodne warunki do powstawania łąk halofilnych należą [3]:• umiarkowany klimat,• płaska powierzchnia dna nieznacznie wznosząca się w stro-

nę lądu, pozwalająca na osadzanie się sedymentów,• wysoki skok pływu powodujący zalewanie dużych obszarów,• słabe prądy morskie niewypłukujące naniesionych osadów,• płaska powierzchnia lądu dochodzącego do brzegu mor-

skiego.W różnych częściach kuli ziemskiej obserwuje się wiele

typów łąk halofilnych, z których najczęściej występują [3]:• słone łąki nabrzeżne – powstają na namułach, w większości

przed wałem. Pojawiają się w sposób naturalny na wybrzeżach aluwialnych lub w sposób sztuczny w wyniku działań, zmierza-jących do ochrony lądu przed abrazyjnym działaniem morza. Charakterystyczna jest gruba warstwa sedymentów. Ten typ dominuje na niemieckim wybrzeżu Morza Północnego,

• słone łąki na podłożu piaszczystym w lagunie – powsta-ją na piaszczystych wyspach od strony wattu, w osłonie piaszczystych ławic i języków wydm. Następuje tam prze-mieszczanie się piasku i niewielka sedymentacja. Dlatego warstwa zalegającego iłu jest bardzo cienka,

• słone łąki w estuariach – powstają w deltach rzek w wo-dzie słonawej. Podłoże pokryte jest delikatnym osadem bogatym w składniki pokarmowe. Ten typ jest najbardziej rozpowszechniony na świecie.

Specyfika warunków siedliskowych na słonych łąkach stale weryfikuje pojawiające się różne mechanizmy adaptacyjne orga-nizmów. Wartości wszystkich występujących tam czynników fi-zykochemicznych wahają się w znacznym zakresie i zależne są od pływów, przypływów sztormowych, deszczu oraz okresów suszy.

Do najistotniejszych parametrów środowiska zaliczane są [4]:• temperatura,• dwutlenek węgla i tlen,• nasłonecznienie,• wilgotność podłoża,• koncentracja soli.

Decydującym czynnikiem warunkującym życie w tych eko-systemach jest jednak sól. We wnętrzu komórek działa ona jak „komórkowa trucizna”. Powoduje wiązanie w cytoplazmie du-żych ilości wody, zakłóca wiele procesów życiowych obniżając m.in. działanie enzymów uczestniczących w wymianie materii. Duże właściwości higroskopijne soli wzmagają w tkankach pro-cesy osmotyczne, również zagrażające egzystencji roślin [4].

Przystosowania halofitów

Omawiane ekosystemy są właściwym środowiskiem życia dla halofitów wykazujących odpowiednią tolerancję na sól. Zajmując właściwą dla siebie niszę ekologiczną, zasiedlają stanowiska niedostępne dla roślin glikofilnych. Jednocześ-nie na łąkach niezasolonych, np. kilkaset metrów za wałem, pojedynczo występujące halofity nie są w stanie konkurować z żyjącymi tam innymi roślinami [4].

Adaptacja słonorośli do zasolonych siedlisk polega na roz-wiązaniu kilku podstawowych problemów [3]:• duże zasolenie podłoża,• stres przed wysychaniem spowodowany zasoleniem,• wzmożona transpiracja przez silne promieniowanie sło-

neczne i wiatr,• duże obciążenie mechaniczne powodowane przez wodę

podczas przypływu,• niedobór tlenu podczas zalewu,• związki toksyczne występujące w beztlenowym podłożu.

łąka halofilna pomiędzy groblą a wattem

177


W związku z wymienionymi zagrożeniami, u halofitów obserwuje się kilka różnych przejawów adaptacji środowisko-wej, z których znacząca jest modyfikacja organów. Pozwala ona na obniżenie zużycia wody poprzez redukcję powierzch-ni liści oraz wytworzenie m.in.: nalotów woskowych, omszo-nych włosków, powierzchni odbijających promienie słonecz-ne, grubych łodyg oraz mocnych szorstkich liści. Dominują-cą jednak funkcję pełnią mechanizmy eliminujące nadmiar soli. Wśród nich wyróżnia się kilka podstawowych [4]:• pobieranie i gromadzenie soli oraz wczesna śmierć rośliny,

np. soliród (Salicornia sp.),• wyeliminowanie soli poprzez jej pobieranie, a następnie

zrzucanie zasolonych liści, np. aster solny (Aster tripolium),• wyeliminowanie soli poprzez jej pobieranie, a następnie

zrzucanie małych banieczkowatych włosków, np. obione (Halimione sp.)

• wydzielanie soli przez specjalne gruczoły w liściach, np. zatrwian zwyczajny (Limonium vulgare),

• filtracja przez korzenie i zablokowanie transportu soli do wnętrza rośliny, np. kostrzewa czerwona (Festuca rubra), mannica nadmorska (Puccinellia maritima).

Roślinność łąki halofilnej – strefowość

Na solniskach nadmorskich, występujących u wybrzeży Morza Północnego, ze względu na specyficzne warunki pod-łoża, roślinność jest bardzo wyselekcjonowana i reprezentuje klasę Thero-Salicornietea. Jej przedsta-wicielami są głównie gatunki z rodzaju Salicornia [7]. Tworzą one zbiorowi-ska Puccinellietum maritimae rozpo-wszechnione głównie na wybrzeżach Europy Zachodniej, gdzie występują przypływy i odpływy [5].

Na rozwój halofitów wpływają licz-ne czynniki, m.in.:• czas zalewów,• częstotliwość zalewów,• zawartość soli w podłożu,• zawartość dostępnych dla roślin

składników pokarmowych w glebie,• wilgotność gleby.

Słona łąka połączona jest z morzem rynnami erozyjnymi, które stanowią

Gatunek pionierski – Salicornia europaea

Płaty Salicornia europaea w strefie przejścia wattu w łąkę ha-lofilną

Rys. Strefy roślinności łąki halofilnej [1]

naturalny system odwadniający w czasie odpływów i przy-pływów. W kierunku lądu podłoże wznosi się coraz wyżej, a jego zasolenie maleje. Jest to przyczyną kształtowania się pasowości warunków, co z kolei powoduje formowanie się zróżnicowanych florystycznie stref roślinności. Taki pasowy układ roślinności spotykany jest również na omawianym obszarze [7].

Bezpośrednio z wattem graniczy strefa marszu zewnętrz-nego. Obszar ten wzniesiony jest powyżej wattu do 30 cm ponad średni poziom wysokiej wody. Występują tam gęste darnie Pucinnelia maritima z domieszką Aster tripolium, Sper-gularia salina i Spergularia marginata. Kolejną strefę stanowi marsz wewnętrzny, wzniesiony o 25 cm wyżej. Jego podłoże pokrywa dość różnorodna pod względem florystycznym ro-ślinność o charakterze muraw. Występują tam płaty zespo-łów Juncetum gerardi i Armerietum maritimae z klasy Juncetea maritimi. Oprócz gatunków podstawowych, w płatach tych zespołów występują Agrostis stolonifera var. salina, Plantago maritima, Triglochin maritimum, Glaux maritima, Festuca rubra ssp. litoralis i Aster tripolium [6, 7].

Ze względu na zróżnicowane warunki siedliskowe, na po-wierzchni łąki halofilnej obserwuje się kilka wyraźnych stref roślinności (rys., tab. 1).• Strefa I – niska łąka halofilna – położona jest na granicy

występowania roślinności i wattu. Zwana jest strefą soliro-da i mannicy lub strefą lądowacenia. Oprócz tych dwóch gatunków dominujących, na granicy lądu i wody spotkać też można gatunki z rodzaju spartyna (Spartina Townsendii, S. anglica),

178


• Strefa II – środkowa i wysoka łąka halofilna – położona jest w miejscu występowania górnej granicy zasięgu man-nicy i dolnej granicy zasięgu kostrzewy czerwonej,

• Strefa III – najwyższa łąka halofilna – położona jest w miej-scu występowania górnego zasięgu kostrzewy czerwonej i dalej przechodzi w łąkę z roślinnością glikofilną. Udział halofitów zmniejsza się tam na rzecz innych gatunków.

Zależności troficzne

Słone łąki morza wattowego są środowiskiem życia pra-wie 200 gatunków roślin i około 1500 gatunków owadów. Łącznie około 300 z tych gatunków to endemity. Zasadniczą jednak część roślinności tworzy niespełna 50 gatunków roślin kwiatowych [4]. Pomimo wciąż zmieniających się wartości czynników siedliskowych, rozwija się tam wysoko wyspecja-lizowany ekosystem. Pomiędzy występującymi gatunkami, wytworzyły się liczne zależności pokarmowe. Każdy gatunek rośliny stanowi pożywienie dla co najmniej kilku gatunków

owadów. W ten sposób około 400 gatunków owadów weszło w związki troficzne z 25 gatunkami występujących tam roślin (tab. 2). Istnieją też przykłady prostych łańcuchów pokar-mowych, np. chrząszcz z rodziny ryjkowcowatych Pseuda-plemonus limonii może żyć tylko na zatrwianie. Zubożenie składu gatunkowego może więc powodować poważne zmia-ny w liczbie gatunków świata zwierząt.

W zależności pokarmowe wchodzą również zwierzęta krę-gowe, z których zdecydowanie największy udział mają ptaki. Ekosystemy słonych łąk mają dla nich ogromne znaczenie jako miejsce zdobywania pokarmu, odpoczynku i wylęgu. Każdej wiosny i jesieni goszczą tam setki tysięcy ptaków wę-drownych, które odpoczywają na przelotach i uzupełniają po-trzeby pokarmowe. Odżywiają się tam m.in. typowy dla wat-tów brodziec krwawodzioby (Tringa tetanus), przedstawiciele blaszkodziobych: bernikla obrożna (Branta bernicla), bernikla białolica (Branta leucopsis), świstun (Anas penelope) oraz ziar-nojady: górniczek (eremophila alpestris), śnieguła zwyczajna (Plectrophenax nivalis), makolągwa żółtodzioba (carduelis flavirostris). Natomiast wylęgają się m.in. brodziec krwawo-dzioby, ostrygojad (Haematopus ostralegus), świergotek łąkowy (Anthus pratensis), edredon miękkopiór (Somateria mollissima) oraz gatunki z rodzin rybitwy (Sternidae) i mewy (Laridae).

Gatunek niskiej łąki halofilnej – Aster tripolium (wszystkie fot. K. Pawełko)

Rynny erozyjne stanowiące naturalny system odwadniający

Tabela 1Gatunki roślin najczęściej występujących na słonych łąkach [1]

Strefa występowania Nazwa łacińska Nazwa polska

Łąka niska (strefa mannicy)

Artemisia maritima Bylica nadmorska

Aster tripolium Aster solny

Atriplex littoralis Łoboda nadbrzeżna

Limonium vulgare Zatrwian zwyczajny

Puccinellia distans Mannica odstająca

Puccinellia maritime Mannica nadmorska

Suaeda maritima Sodówka nadmorska

Łąka wysoka/środkowa (strefa kostrzewy

czerwonej)

Armeria maritima Zawciąg pospolity

Atriplex prostata Łoboda oszczepowata

cochlearia anglica Warzucha angielska

cochlearia danica Warzucha duńska

Festuca rubra Kostrzewa czerwona

Plantago maritima Babka nadmorska

Spergularia media Muchotrzew trwały

Spergularia salina Muchotrzew solniskowy

Triglochin maritimum Świbka morska

Wał nadmorskieryngium maritimum Mikołajek nadmorski

Glaux maritima Mlecznik nadmorski

Strefa lądowacenia na granicy wattu i słonej łąki zasiedlona jest przez wiele gatunków mięczaków. żyją tam m.in.: małże omułek jadalny (Mytilus edulis), sercówka jadalna (cerasto-derma edule), pieprznica spłaszczona (Tellina tenuis), małgiew piaskołaz (Scrobicularia plana) oraz ślimaki pobrzeżka plażo-wa (Littorina littorea), wodożytka przybrzeżna (Hydrobia ul-vae) i trąbik atlantycki (Buccinum undatum).

Użytkowanie łąk halofilnych

Istotnym czynnikiem decydującym o składzie florystycz-nym i rozwoju łąk halofilnych jest stopień ich użytkowania. Wraz ze wzrostem intensywności koszenia bądź wypasu, zróż-nicowanie gatunkowe wyraźnie maleje.

• Rozwój roślinności przy wypasie intensywnym i eksten-sywnym

Zarówno wypas intensywny przy obsadzie ponad 1,3 SD/ha, jak również ekstensywny z obsadą 0,6-1,3 SD/ha, prowadzą do rozwoju relatywnie niskiej roślinności. Na

179


wyżej położonych słonych łąkach (od 40 cm ponad poziom przypływu) w większości dominuje kostrzewa czerwona. Obok niej ze stosunkowo dużym udziałem w ogólnej po-wierzchni, wkraczają sit Gerarda (Juncus gerardii), miet-lica rozłogowa (Agrostis stolonifera) i mannica nadmorska (Puccinellia maritima). Niektóre gatunki, jak aster solny (Aster tripolium), obione (Halimione sp.) i bylica nadmor-ska (Artemisia maritima) są szczególnie wrażliwe na wypas i w takich warunkach zanikają. Bezpośrednią przyczyną ich wypadania jest selektywne wygryzanie lub nadmierne wy-deptywanie przez zwierzęta. Bioróżnorodność jest wówczas niewielka i liczy około 10 gatunków. Roślinność na prze-strzeni lat jest homogeniczna, często określana mianem trawników golfowych [4].

• Rozwój roślinności przy wypasie bardzo ekstensywnym

Bardzo ekstensywny wypas przy obciążeniu 0,4 SD/ha powoduje nagłą zmianę obrazu roślinności. Przy tym typie użytkowania wypas na całej powierzchni jest najczęściej nie-równomierny. Wprowadzanie zwierząt jedynie na wybrane kwatery powoduje pojawienie się wyraźnego zróżnicowania gatunkowego z jednoznacznie wyróżniającymi się strefami. Przy niewielkim obciążeniu, zależnie od warunków siedli-skowych, pojawiają się tam różne gatunki roślin. W niektó-rych strefach – podobnie jak przy intensywnie wypasanych powierzchniach – dominującym gatunkiem jest kostrzewa czerwona. Ponadto duży udział reprezentuje sit Gerarda, mietlica rozłogowa i mannica nadmorska. Ze względu na znacznie mniejsze przygryzanie i wydeptywanie wzrasta liczba ziół takich jak: muchotrzew solniskowy (Spergula-ria salina), babka nadmorska (Plantago maritima) i świbka morska (Triglochin maritimum). W wyżej położonych stre-fach dominuje jednak perz nadmorski (Agropyron litorale). Gatunek ten osiąga wysokie rozmiary, zyskując w ten spo-sób dużą siłę konkurencyjną i w odpowiednio długim cza-sie wypiera niższe rośliny. Dlatego w tych strefach liczba gatunków jest wyraźnie mniejsza niż w strefach zdomino-wanych przez kostrzewę czerwoną. Na bardzo ekstensyw-nie wypasanych powierzchniach typowy jest heterogeniczny obraz roślinności, który podlega dynamicznemu rozwojowi

poprzez działanie wielu czynników siedliskowych, jak rów-nież wypasu [4].

• Rozwój roślinności na nieużytkowanych powierzchniach

Na łąkach, na których nie prowadzi się wypasu, wege-tacja roślin i zróżnicowanie gatunkowe wyznaczane jest je-dynie przez parametry siedliska (rodzaj gleby, zalewy). Nie-wypasana słona łąka podlega dynamicznemu rozwojowi. Wyraźne przesunięcia w spektrum gatunków roślin obser-wuje się szczególnie w pierwszych 5 latach po zaprzestaniu użytkowania. Na dużych powierzchniach wyżej położonych słonych łąk dominuje perz nadmorski. Największą jednak zmienność wykazują niewypasane, wilgotne słone łąki z wy-sokim poziomem wód gruntowych. Powierzchnie te zdo-minowane są przez kostrzewę czerwoną, chociaż występują tam również prawie wszystkie pozostałe gatunki łąk halo-filnych [4].

***Pierwotny krajobraz na terenach nadmorskich został silnie

przekształcony przez działalność człowieka. Jej przejawem są m.in. obecność grobli, prowadzenie intensywnej gospodarki rolnej czy rekreacji. Naturalne biotopy w stanie niezmienio-nym, nieużytkowane, można obserwować jeszcze tylko na niewielkich powierzchniach. W wielu gminach na niemie-ckim wybrzeżu Morza Północnego prowadzone są działania zmierzające do zachowania istniejących i przywrócenia du-żych powierzchni przekształconych słonych łąk do ich stanu naturalnego. Szacuje się, że w samej tylko Dolnej Saksonii na ochronę zasługuje 21,8% całkowitej powierzchni słonych łąk i wattów z solirodem.

Z przyrodniczego punktu widzenia, zarówno słone łąki jak i cały obszar morza wattowego stanowią cenny obszar o stosunkowo dużej różnorodności biologicznej. Z punktu widzenia zaś gospodarki człowieka, najważniejsze znaczenie słonych łąk upatruje się w ochronie wybrzeża, bowiem tłumią one energię fal sztormowych rozbijających się o wały. Aby realizować cel ochrony wybrzeża, wystarczy wydzielony pas lądu o szerokości 200 m do grobli. Reszta powierzchni może być pozostawiona w naturalnych warunkach, bez jakiejkol-wiek ingerencji człowieka. Jednak przed podjęciem decyzji o ochronie i zaprzestaniu użytkowania tych powierzchni, naj-ważniejsza jest analiza czynników siedliskowych i oszacowa-nie potencjalnego rozwoju roślinności. Tylko w ten sposób można określić czy ochrona ta będzie zasadna.

LITeRATURA

1. Blindow H.: 1996. Landkreis Friesland Jever. Salzwiesen in Friesland. Informationsmaterial

2. Flis J.: 1988. WSiP Warszawa. Wstęp do geografii fizycznej, s. 258, 355

3. http://www.fsbio-hannover.de/oftheweek/115.htm4. http://www.ikzm-d.de/inhalt.php?page=113,32445. Matuszkiewicz W.: 2011. PWN Warszawa. Przewodnik do oznaczania

zbiorowisk roślinnych Polski, wyd. III, s. 2446. Podbielkowski Z.: 1997. Wyd. Kurpisz Poznań. Wielka Encyklopedia

geografii świata, t. VII, Szata roślinna Ziemi, s. 325-3297. Podbielkowski Z.: 2002. PWN Warszawa. Fitogeografia części świata,

t. I, s. 65-678. Zwoch I.: 2002. Nationalparkverwaltung „Niedersächsisches Watten-

meer“ Wilhelmshaven. Die Salzwiesen

Tabela 2Przykłady zależności troficznych roślina/zwierzę występujących na

słonych łąkach [1]

Gatunek rośliny liczba gatunków zwierząt

Armeria maritima 2

Artemisia maritima 7

Aster tripolium 10

Atriplex prostata 16

cochlearia danica 7

Limonium vulgare 3

Plantago maritima 14

Pucinellia maritima 20

Salicornia europaea 2

Spergularia salina 3

Suaeda maritima 4

Triglochin maritimum 5

180


Dr inż. JóZEF LIPIńSKIInstytut Technologiczno-Przyrodniczy, Falenty

efekty produkcyjne i ekonomiczne nawadniania truskawek uprawianych na glebach lekkich

Wstęp

Efekty produkcyjne nawodnień upraw rolniczych były oce-niane przez wielu autorów, którzy wykazywali wzrost ilości plonów dzięki temu zabiegowi. Jednak pozytywne skutki na-wodnień w postaci zwyżki plonów, nie mogą być podstawą de-cyzji o zainstalowaniu i prowadzeniu nawodnień. Istotna jest bowiem odpowiedź na pytanie czy nawodnienia są efektywne pod względem ekonomicznym. O efektywności ekonomicznej, oprócz zwyżki plonów uzyskiwanej dzięki nawodnieniom, de-cydują przede wszystkim możliwości i cena zbytu określonych płodów rolnych. Intensyfikacja produkcji poprzez nawodnienia może być nieopłacalna, gdy występuje nadprodukcja określo-nych towarów, a cena ich zbytu jest niska w stosunku do kosz-tów przedsięwzięcia.

Powszechnie uznaje się, że najbardziej opłacalne jest nawadnianie upraw ogrodniczych – owoców i warzyw. Celowe, ze względów eko-nomicznych, jest też nawadnianie ziemniaków uprawianych na gle-bach lekkich oraz nasadzeń w szkółkarstwie [Rzekanowski, 2010].

W roku 2008 polowe uprawy ogrodnicze zajmowały około 660 tys. ha, a ziemniaki 549 tys. ha Wśród upraw ogrodniczych sady zajmowały 329 tys. ha, warzywa gruntowe 198 tys. ha [GUS, 2009], warzywa pod osłonami – 52 tys. ha [GUS, 2009a]. Po-wierzchnia uprawy krzewów owocowych, plantacji jagodowych i leszczyny wynosiła łącznie 132 tys. ha, z czego najwięcej upra-wiano truskawek – 54 tys. ha, porzeczek 43 tys. ha, malin 20, a agrestu niecałe 3 tys. ha [GUS, 2009a].

W roku 2007 w Polsce nawodnieniami ciśnieniowymi było objętych 7,8% powierzchni sadów (tj. 26,3 z 336,8 tys. ha) [GUS, 2008], a warzywa (rok 2006) nawadniane były na ponad 20% powierzchni uprawy (44,7 z 223,5 tys. ha) [GUS, 2007]. W su-mie polowe uprawy ogrodnicze nawadniane były w latach 2006 i 2007 na około 70 tys. ha. Do tej powierzchni należałoby dodać 52 tys. ha warzyw uprawianych pod osłonami, które w całości są nawadniane. Treder i in. [2011] na podstawie badań ankietowych szacują, że nawadnia się 80-100 tys. ha upraw sadowniczych.

Truskawki stanowią niewielki odsetek w strukturze upraw, bo 0,33% użytków rolnych i 0,45% gruntów ornych, dlatego ich nawadnianie nie stanowi dużej presji na stan zasobów wodnych. A nawadniać je warto, nie tylko ze względu na zwyżkę plonów, ale też dlatego, że ich nawadnianie powoduje poprawę jakości [Rolbie-cki, 2003], a zatem często wzrost ceny owoców, które łącznie decy-dują o efektywności produkcyjnej i ekonomicznej tego zabiegu.

Celem artykułu jest ocena ekonomicznej efektywności na-wadniania truskawek uprawianych na glebach lekkich. Analiza będzie przeprowadzona w rachunku dyskontowym poprzez ob-liczenie obecnej wartości netto przedsięwzięcia inwestycyjnego oraz wewnętrznej stopy zwrotu.

Zmienność powierzchni oraz koncentracja przestrzenna uprawy truskawek

Powierzchnia uprawy truskawek w okresie 2000-2009 waha-ła się w granicach od 37,96 tys. ha (rok 2002) do 65,75 tys. ha

0

50

100

150

200

250

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009Rok

zbiory, tys tonpowierzchnia uprawy, tys. ha

Rys. 1. Zbiory i powierzchnia uprawy truskawek w Polsce (opra-cowanie własne na podstawie danych GuS)

(rok 2001). W latach 2004-2009 ustabilizowała się (rys. 1) na poziomie 52-55 tys. ha, przy produkcji 185-200 tys. ton [GUS, 2009a]. Analiza stanu produkcji i rynku truskawek [żurawicz, 2006] pokazuje, że zwiększenie produkcji tych owoców w Polsce może być bardzo trudnym wyzwaniem, ponieważ duża produk-cja związana jest z niską, poniżej progu opłacalności produkcji, ceną zbytu. W roku 2001, gdy produkcja w analizowanym okre-sie była najwyższa (242,1 tys. ton), cena zbytu nie przekraczała 1,0 zł∙kg-1, a w roku 2003 przy produkcji na poziomie 131,3 tys. ton wyniosła około 4,2 zł∙kg-1 [Paszko, 2009].

W roku 2008 najwięcej truskawek uprawiano w wojewódz-twie mazowieckim – 16,3 tys. ha (1,13% gruntów ornych), lubelskim 9,2 tys. ha (0,75%) i świętokrzyskim 4,3 tys. ha (1,07%) [GUS, 2009a]. Na rysunku 2 zaprezentowano zmien-ność koncentracji przestrzennej uprawy truskawek w układzie powiatowym. Największa była w powiecie grodzkim Wałbrzych – 4,1% gruntów ornych i w grójeckim 3,8%. W przedziale od 2 do 3% gruntów ornych truskawki zajmowały w powiecie grodz-kim Skierniewice oraz w powiatach ziemskich: ryckim, kozieni-ckim, łęczyńskim, buskim, sochaczewskim, kieleckim, płońskim i pruszkowskim.

Przyjmując wskaźnik powierzchni nawodnień dla sadów w kraju na poziomie 7,8% [GUS, 2008], można szacować że truskawki są nawadniane na powierzchni około 4,2 tys. ha. Tre-der i in. [2011] prowadzili badania ankietowe dotyczące nawod-nień wśród uczestników spotkań sadowniczych. Respondenci zadeklarowali, że aż 62,4% powierzchni uprawianych przez nich truskawek jest nawadniana. Wydaje się, że próba badawcza jest mało reprezentatywna dla całej zbiorowości producentów tru-skawek, a uzyskany wynik jest zawyżony.

Uzasadnienie potrzeby i zasady nawadniania truskawek

W Polsce przeważają gleby lekkie, dlatego truskawki są naj-częściej zakładane właśnie na takich, z natury mających małą pojemność wodną. Ich wrażliwość na niedobór opadów jest szczególnie duża, ze względu na płytki system korzeniowy. Dla

181


większości odmian podstawowa masa korzeni (około 90%) mie-ści się w wierzchniej warstwie gleby – do głębokości 20 cm [Tre-der, Pacholak, 2006]. Przykładowo, w glebach lekkich (piasek słabogliniasty), w których polowa pojemność wodna (PPW) wynosi 11,6% [Drozd, Nowak, 2006] w warstwie korzeniowej (20 cm) jest 23,2 mm wody, z której tylko część jest dostępna dla roślin. Według Kowdy [1984] wilgotność poniżej 70% PPW hamuje rozwój roślin i zmniejsza ich plonowanie. Tak więc re-tencja wody, przy której nie występują straty w plonach wynosi 30% polowej pojemności wodnej, czyli w glebie o PPW równej 11,6%, w zasięgu systemu korzeniowego truskawek, znajduje się około 7,0 mm wody łatwo dostpnej. W drugiej połowie czerwca truskawki zużywają średnio w granicach 3,8-4,2 mm wody na dobę [Drupka, 1975], tak więc retencja wody łatwo dostępnej w takiej glebie równa się jej zużyciu w ciągu 1,75 doby. Taka też powinna być w przybliżeniu częstotliwość nawodnień w okresie bezopadowym.

Dawkę nawodnieniową netto (Dn) można obliczyć wzorem:

Dn = 0,01∙ (PPW – Wa) ∙ h ∙ F (1)

gdzie:Dn – dawka nawodnieniowa (m3)PPW – polowa pojemność wodna (% objętości gleby o nie-

naruszonej strukturze),Wa – wilgotność aktualna (% objętości gleby o nienaru-

szonej strukturze),h – głębokość zwilżania (m),F – powierzchnia zwilżana (m2).

Zapotrzebowanie na wodę do nawodnień można obliczyć po-większając dawkę nawodnieniową netto o straty. Według Droz-da i Nowaka [2006] straty na parowanie wynoszą 20%.

Pierwsze nawodnienie truskawek powinno być przeprowa-dzone tuż po posadzeniu roślin. Czasami, gdy gleba jest bardzo sucha, celowe jest też nawodnienie przed sadzeniem. Truskawki szczególnie silnie reagują na brak wody w okresie wzrostu za-wiązków i dojrzewania owoców, tj. od połowy maja do końca czerwca oraz na przełomie lata i jesieni w okresie zawiązywania

pąków na następny rok [Treder, Pacholak, 2006]. W rejonach, gdzie roczna suma opadów wynosi około 550 mm, przecięt-ne niedobory opadów w okresie od maja do września wynoszą 159 mm w przypadku odmian wczesnych i 219 dla odmian późnych [Drupka, 1975]. Rolbiecki [2003] posługując się me-todą bilansową Drupki [1976] obliczył, że w glebie o podłożu piaszczystym, przeciętne niedobory wodne truskawek w sezonie wegetacyjnym w rejonie Bydgoszczy, z okresu 1951-2000, wy-niosły 242 mm.

efekty produkcyjne nawadniania truskawek

Nawadnianie truskawek daje na ogół duże efekty produk-cyjne. Badania Rzekanowskiego [2010] prowadzone na gle-bie bardzo lekkiej wykazały, że średnia z wielolecia zwyżka plonów wynosi 7,2 t∙ha-1 (w granicach 0,5-10,6 t∙ha-1). Rol-biecki [2003] ocenia, że w doświadczeniach polowych prze-prowadzonych dotychczas w Polsce uzyskano zwyżkę plonów dzięki nawodnieniom w granicach od 1 do 10 t∙ha-1. W in-nych badaniach [Mazur, 1988] średnia z trzech lat zwyżka plonów dzięki nawodnieniom wyniosła 4,5 t∙ha-1, a w bada-niach Koszańskiego i in. [Jankowiak, Rzekanowski, 2006] – 5,5 t∙ha-1. W skrajnych przypadkach, truskawki uprawiane na glebach bardzo lekkich w latach 1992-1995 dały zwyżkę plonów rzędu 600% (10 t∙ha-1∙rok) [Rolbiecki, Rzekanow-ski, 1997].

Własne badania efektów produkcyjnych nawodnień kroplo-wych truskawek (odmiany Marmolada i Honeoye) prowadzo-ne były w gospodarstwie ogrodniczym położonym w gminie Promna powiat Białobrzegi, woj. mazowieckie. Gospodarstwo specjalizuje się w uprawie truskawek na powierzchni 2,5 ha. Oprócz truskawek, prowadzona jest też uprawa drzew owo-cowych na powierzchni 3,5 ha, w których dominują wiśnie. Truskawki uprawiane są na glebach piaszczystych, zaliczanych do klasy V i VI. Dawki nawozów mineralnych ustalane są na podstawie analizy chemicznej gleby. Każdego roku, nawożenie azotowe – średnio 100 kg N ha-1 stosowane jest doglebowo w trzech dawkach, potasowe (50 kg K ha-1) w dwóch daw-kach, a fosforowe (50 kg P ha-1) jeden raz przed założeniem plantacji.

Niewysokie plony, a zwłaszcza owoce o niskiej jakości han-dlowej, skłoniły plantatora do podjęcia decyzji o zainstalowaniu systemu nawadniającego. Jest to system nawodnienia kroplowe-go, napowierzchniowego. Woda do nawodnień pobierana była ze studni głębinowej wywierconej na głębokość 80 m, na pod-stawie pozwolenia wodnoprawnego (art. 122 ustawy z 18 lipca 2001 r. Prawo wodne).

Informacje o plonowaniu truskawek i zwyżce plonów dzięki nawodnieniom (tab. 1) ustalono we współpracy z plantatorem.

Rys. 2. udział powierzchni uprawy truskawek w ogólnej powierzch-ni gruntów ornych (%) w układzie powiatowym (opracowanie

własne na podstawie danych ze spisu rolnego z 2002 roku)

Tabela 1 Nawodnienia truskawek w gospodarstwie ogrodniczym w okolicach bia-

łobrzegów i ich efekty produkcyjne

WyszczególnienieRok

2005 2006 2007 2008 2009

Powierzchnia nawadniana, ha 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5

Liczba nawodnień 20 27 23 25 20

Wysokość sezonowej dawki nawodnieniowej, mm 180 243 207 225 180

Plony na obszarze nawadnianym, t∙ha-1 18 20 19 18 20

Plony na obszarze nie nawadnianym, t∙ha-1 10 12 11 13 12

Zwyżka plonów dzięki nawodnieniom, t∙ha-1 8 8 8 5 8

182


efektywność ekonomiczna nawadniania

Ocena ekonomicznej efektywności nawadniania truskawek będzie przeprowadzona poprzez obliczenie obecnej wartość net-to przedsięwzięcia OWNP (oznaczaną też w literaturze symbo-lem NPV) oraz wewnętrznej stopy zwrotu (IRR).

Obecną wartość netto przedsięwzięcia OWNP oblicza się przez odjęcie sumy aktualnych wartości nakładów od skumu-lowanej wartości zaktualizowanych efektów (korzyści). Oblicze-nia można przeprowadzić za pomocą, uzupełnionego o przyrost kosztów rolniczych, wzoru Mateuffela Szoege [2005]:

dla t=0, …, tt (2)

gdzie:tt – okres obliczeniowy ekonomicznych efektów

przedsięwzięcia,t – kolejny rok występowania ekonomicznych skut-

ków przedsięwzięcia,at =(1+r)-t – współczynnik dyskontowy,∆Wt – przyrost wartości produkcji sprzedanej w ciągu

roku,It – nakłady inwestycyjne,r – stopa procentowa/dyskontowa,Kbt – koszty bieżące eksploatacji w okresie roku∆Kpt – przyrost kosztów rolniczych (zbiór, nawożenie,

transport, uprawa).

Wewnętrzna stopa zwrotu (IRR) jest to wskaźnik określający wysokość stopy dyskonta, przy której suma zaktualizowanych nakładów jest równa sumie zaktualizowanych efektów, a więc gdy OWNP = 0. Można go obliczać wzorem [Platt i in., 2000]:

(3)

gdzie:r1 – niższa stopa dyskonta, przy której OWNP>0,r2 – wyższa stopa dyskonta, przy której OWNP<0,OWNP1 – wartość zaktualizowana netto przy niższej stopie

dyskonta,OWNP2 – wartość zaktualizowana netto przy wyższej stopie

dyskonta.Wewnętrzną stopę zwrotu wyznacza się najczęściej metodą

prób dobierając stopy dyskonta r1 tak aby OWNP było większe od zera i r2 tak aby OWNP było mniejsze od zera. Różnica r2 i r1 nie powinna być większa od 1%.

Nakłady inwestycyjneNakłady na wybudowanie ujęcia wody i sieci nawadniającej

poniesione zostały w roku 2004, ich struktura i wysokość były następujące:− ujęcie wody (studnia, i pompa) – 17 000,0 zł,− przewody ø 63 mm – 1500,0 zł,− przewody ø 50 mm – 4000,0 zł,− przewody nawadniające – 21 000,0 zł,− armatura sterująca – 6300,0 zł.

W sumie nakłady inwestycyjne wyniosły 49 800,0 zł.

Koszty eksploatacjiSystem nawadniający jest eksploatowany od 2005 roku.

Koszty bieżące eksploatacji zestawiono w tabeli 2. Koszty ener-gii, obsługi systemu i napraw przewodów zostały ustalone przez plantatora. Obsługa systemu nawadniającego dotyczy robocizny

( )tptbttt

t IKKWaOWNP −∆−−∆=∑ ( )tptbttt

t IKKWaOWNP −∆−−∆=∑

21

1121 )(

OWNPOWNPOWNPrrrIRR

−−+=

21

1121 )(

OWNPOWNPOWNPrrrIRR

−−+=

związanej z włączaniem i nadzorem nad pracą systemu nawad-niającego, którą plantator prowadził samodzielnie. W analizo-wanym okresie nie było napraw studni i pomp, dlatego przyjęto je na podstawie normatywów [Metodyka …, 1976]. Wskaźnik kosztów napraw i konserwacji studni wynosi 1,0% nakładów inwestycyjnych, a pomp – 4,0%.. Rolnik nie ponosił opłat za pobór wód podziemnych do nawodnień.

Tabela 2Koszty eksploatacji [zł]

2005 2006 2007 2008 2009

Koszty energii 945 1337 1164 1378 1215

Obsługa systemu 1800 2430 2070 2250 1800

Konserwacja i naprawy studni (1% I) 150 150 150 150 150

Konserwacja i naprawy pomp (4% I) 100 100 100 100 100

Naprawy przewodów 100 100 100 100 100

Razem 3095 4117 3584 3978 3365

Przychody ze sprzedażyPrzychody ze sprzedaży truskawek z pól nawadnianych (ta-

bela 3), odpowiadają rzeczywistym finansowym wpływom ze sprzedaży, natomiast z pól nienawadnianych są to przychody kalkulacyjne obliczone jako iloczyn plonu z jednostkowej po-wierzchni tych obszarów, średniej ceny sprzedaży owoców i po-wierzchni nawadnianej.

Średnia z wielolecia cena sprzedaży owoców z pól nawadnia-nych wynosiła 2,78 zł∙kg-1, a w poszczególnych latach od 2,0 do 3,5 zł∙kg-1, natomiast z plantacji kontrolnej (nienawadnianej) odpowiednio 1,0 zł i od 0,6 do 1,5 zł∙kg-1. Roczna zwyżka przy-chodów ze sprzedaży dzięki nawodnieniom wynosiła od 75 do 125 tys. zł, a w przeliczeniu na 1 ha – od 30 do 50 tys. zł.

Tabela 3Przychody ze sprzedaży z pól nawadnianych i nienawadnianych oraz

zwyżka przychodów dzięki nawodnieniom

Rok 2005 2006 2007 2008 2009

Przychody z pól nawadnianych, zł 90 000 125 000 166 250 135 000 125 000

Przychody z pól nienawadnianych, zł 15 000 27 000 41 250 40 625 18 000

Zwyżka przychodów, zł 75 000 98 000 125 000 94 375 107 000

Koszty rolniczeZwiększona produkcja roślinna dzięki nawodnieniom związa-

na jest z dodatkowymi kosztami rolniczymi, które dotyczą głów-nie kosztów zbioru i sprzedaży zwiększonej produkcji. Określo-no je na podstawie normatywów [Prokopowicz, 1995]. Podane w normatywach koszy rolnicze odnoszą się do cen z roku 1994, a analizy prowadzone w tym artykule dotyczą roku 2005 i póź-niejszych, dlatego koszty normatywne powiększono o wskaźnik wzrostu cen towarów i usług do bieżącej produkcji rolniczej po-między analizowanym okresem i rokiem 1994. Wskaźnik wzrostu tych cen w latach 1994-2005 wyniósł 2,76 [GUS, 1995, 2006].

W tym samym czasie nożyce cen, obliczone jako iloraz wskaźnika wzrostu cen produktów rolniczych i wskaźnika wzro-stu cen towarów i usług do bieżącej produkcji rolniczej, wynio-sły 0,697.

Efektywność nawodnieńAnalizę efektywności nawodnień truskawek wraz z oblicze-

niem obecnej wartości netto przedsięwzięcia (OWNP) prze-prowadzono w cenach bieżących (tabela 4). Obliczenia prowa-

183


dzono na podstawie wcześniej przytoczonej formuły (2). Poza parametrami występującymi we wzorze do obliczeń OWNP, w tabeli występuje także wartość rezydualna, która określa nieza-mortyzowaną wartość ujęcia wody podziemnej. Ujęcie to będzie w dalszym ciągu wykorzystywane do nawodnień upraw ogrod-niczych, a jego normatywna trwałość techniczna wynosi 20 lat [Metodyka …, 1976]. Trwałość polowej sieci nawadniającej wy-nosi 3 lata. Jest ona likwidowana wraz z zakończeniem uprawy (wymagania agrotechniczne) i zakładana (rok 2007) po zakupie na sąsiednim polu przed założeniem nowej plantacji.

Z obliczeń wynika, że nawodnienia truskawek na glebach lekkich (V, VI klasa) są wysoce efektywne, ponieważ obecna wartość przedsięwzięcia netto (OWNP) przy r = 8% wyniosła 167 873 zł (67 149 zł∙ha-1), a wewnętrzna stopa zwrotu – IRR = 91,3%. Wewnętrzna stopa zwrotu została obliczona za pomocą wcześniej przytoczonego wzoru (3) i oznacza stopę zysku z zain-westowanego kapitału.

Wysoka efektywność nawodnień, wynikająca ze zwiększonej produkcji oraz wyższej jakości handlowej owoców, nie przesądza jednak o opłacalności uprawy truskawek. Wysokie koszty pracy przy uprawie i zbiorze truskawek, a na plantacjach nawadnia-nych dodatkowo koszty nawodnień muszą być rekompensowa-ne odpowiednio wysoką ceną owoców. Badania Piotrowskiego [2005] wykazały, że w roku 2004 koszt produkcji 1 kg truskawek do przetwórstwa (odmiana Senga Sengana) wynosił 1,7 zł∙kg-1, a deserowych (Honeoye) – wymagających bardziej kosztownej technologii produkcji i sprzedaży – 3,88 zł∙kg-1. W roku 2009 ceny towarów i usług do bieżącej produkcji rolniczej były wyż-sze niż w 2004 o około 25% [GUS 2006, 2010]. Zatem w wa-runkach ekonomicznych roku 2009, minimalna, gwarantująca opłacalność uprawy, cena sprzedaży truskawek do przetwórstwa powinna wynosić około 2,15 zł∙kg-1, a deserowych 4,85 zł∙kg-1.

Podsumowanie

Przeprowadzone badania wykazały, że nawodnienia truska-wek na glebach lekkich V i VI klasy są wysoce efektywne, po-nieważ warunkują uzyskanie wyższego plonu i wyższej jakości handlowej owoców niż na polach bez nawodnień. Średnia z pię-ciu lat badań zwyżka plonów dzięki nawodnieniom wyniosła 7,4 t∙ha-1, a w poszczególnych latach wynosiła od 5,0 do 8,0 t∙ha-1. Średnia cena sprzedaży owoców z pól nawadnianych wynosiła 2,78 zł∙kg-1, a z plantacji nienawadnianej 1,0 zł∙kg-1.

Obecna wartość netto instalacji systemu nawadniającego przy stopie dyskontowej r = 8% wynosi prawie 168 tys. zł (67 tys. zł ∙ha-1), a wewnętrzna stopa zwrotu – IRR = 91,3%. Wy-

mienione wskaźniki ekonomicznej efektywności nawodnień są bardzo wysokie. Stopa zwrotu (91,3%) z zainwestowanego kapi-tału w nawodnienia truskawek jest wielokrotnie wyższa od opro-centowania lokat bankowych.

Wysoka produktywność i efektywność ekonomiczna na-wodnień, nie gwarantuje jednak opłacalności uprawy truska-wek. Podstawą zwrotu nakładów związanych z ich uprawą jest odpowiednio wysoka cena zbytu. W warunkach ekonomicz-nych roku 2009, minimalna graniczna cena sprzedaży owoców do przetwórstwa powinna wynosić 2,15 zł∙kg-1, a deserowych 4,85 zł∙kg-1. W latach kolejnych ceny te będą wyższe o wzrost kosztów produkcji.

LITeRATURA

1. Brzozowski P.: 2005. Technologia a opłacalność uprawy truskawek. Hasło Ogrodnicze, nr 7

2. Drozd J., Nowak L.: 2006. Gospodarka wodna gleby. W: Nawadnianie roślin PWRiL (red. Kaczmarczyk S. i Nowak L.)

3. Drupka S.: 1975. Nawadnianie plantacji truskawek. PWRiL. War-szawa

4. Drupka S.:1976. Techniczna eksploatacja deszczowni. PWRiL. War-szawa

5. GUS, 1995 i 2006. Rocznik statystyczny rolnictwa i obszarów wiej-skich. Warszawa

6. GUS, 2007. Badanie produkcji roślinnej – produkcja ogrodnicza, ba-danie warzyw gruntowych

7. GUS, 2008. Badanie produkcji roślinnej – produkcja ogrodnicza, ba-danie sadów

8. GUS, 2009. Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie zwierząt gospodarskich w 2009 r. Informacje i opracowania statystycz-ne. Warszawa

9. GUS, 2009a. Rocznik statystyczny rolnictwa i obszarów wiejskich. Warszawa

10. GUS, 2010. Rocznik statystyczny rolnictwa i obszarów wiejskich. Warszawa

11. Jankowiak J., Rzekanowski Cz.: 2006. Ekonomiczne efekty nawadnia-nia. W: Nawadnianie roślin PWRiL (red. Kaczmarczyk S. i Nowak)

12. Kowda W. A.: 1984. Podstawy nauki o glebach. PWRiL. Warszawa13. Manteuffel Szoege H.: 2005. Zarys problemów ekonomiki środowi-

ska. SGGW. Warszawa14. Mazur J.: 1988. Nawadnianie truskawek. Sad Nowoczesny, nr 515. Metodyka określania ekonomicznej efektywności inwestycji wodnych,

melioracyjnych i zaopatrzenia wsi w wodę, 1976. Instrukcja branżowa. MR, IMUZ. Warszawa

16. Paszko D.: 2009. Opłacalność produkcji truskawek deserowych i prze-mysłowych w Polsce. Zesz. Nauk. ISiK. t. 17

17. Plat R., Lamos I., Jedrzejewski Z., Kowala J. (red): 2000. Planowanie i realizacja inwestycji na obszarach wiejskich. Brytyjski Fundusz KNOW HOW, Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa. Warszawa

18. Prokopowicz J.: 1995. Normatywy nakładów i kosztów produkcji ro-ślinnej. Materiały pomocnicze do ekonomicznej oceny przedsięwzięć produkcyjnych i inwestycyjnych w rolnictwie i gospodarce surowcowej przemysłu rolno-spożywczego. Mat. Instr. nr 109. Wyd. IMUZ. Falenty

19. Rolbiecki S.: 2003. Reakcja trzech gatunków roślin jagodowych upra-wianych na bardzo lekkiej glebie na mikronawodnienia. ATR Byd-goszcz. Rozprawy nr 108

20. Rolbiecki S., Rzekanowsk Cz.: 1997. Influence of sprinkler and drip irrigation on growth and yield of strawberries grown on sandy soils. Acta Horticulturae. 439 vol. 2

21. Rzekanowski Cz.: 2010. Perspektywy rozwoju nawodnień. Wiad. Mel. i Łąk. nr 2

22. Treder W., Wójcik K., Tryngiel-Gać A., Danuta Krzewińska D., Klam-kowski K.: 2011. Rozwój nawodnień roślin sadowniczych w świetle badań ankietowych. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich nr 5.

23. Treder W., Pacholak E.: 2006. Nawadnianie roślin sadowniczych. W: Nawadnianie roślin PWRiL (red. Kaczmarczyk S. i Nowak L.)

24. żurawicz E.: 2006. Sad i owoce – przyszłość truskawek. Farmer nr 6n

Tabela 4analiza efektywności nawodnień

Wyszczególnienie Rok

2004 2005 2006 2007 2008 2009

Nakłady inwestycyjne 49 800 32 800

Koszty eksploatacji 3095 4117 3584 3978 3365

Przyrost kosztów rolniczych 32 574 38 267 38 040 28 314 46 163

Zwyżka przychodów ze sprzedaży 75 000 98 000 125 000 94 375 107 000

Wartość rezydualna 12 750

Efekty netto -49 800 39 331 55 616 50 576 62 083 70 222

at(r=8%) 1,0000 0,9259 0,8573 0,7938 0,7350 0,6806

Efekty netto zdyskontowane -49 800 36 418 47 682 40 149 45 632 47 792

OWNP (r=8%) = 167873 zł

184


Prof. dr hab. KAZIMIERZ JANKOWSKIDr inż. JACEK SOSNOWSKIKatedra Łąkarstwa i Kształtowania Terenów Zieleni Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach

Zmiany w użytkach zielonych pod wpływem wybranych oddziaływań naturalnych i antropogenicznych

Podtopienia i powodzie

Zalewy użytków zielonych mogą być nieszkodliwe, a nawet przynieść pewne korzyści w postaci poprawy ich aktywności pożytecznej mikroflory glebowej. Zwarty system korzeniowy roślin łąkowych, spleciony pod powierzchnią łąki, chroni glebę przed jej nadmiernym wymywaniem, a na powierzchni osia-dają namuły przenoszone przez wodę. Nieszkodliwe są zalewy krótkotrwałe pod warunkiem, że woda nie zawiera szkodli-wych substancji w zbyt dużych stężeniach (toksycznych związ-ków chemicznych i biologicznych) oraz nie wystąpiły uszko-dzenia mechaniczne. Większość komponentów runi łąkowej dobrze znosi zalewy, szczególnie wtedy, kiedy wody płyną i są natlenione. Problem pojawia się wówczas, gdy wody przestają płynąć (następuje ich stagnacja), maleje ilość tlenu i zaczyna-ją się procesy gnilne (rozkład masy organicznej na substancje prostsze pod wpływem bakterii beztlenowych), szkodzące ro-ślinom i wszelkim organizmom tlenowym. W okresie letnim gnicie następuje już w czwartym dniu po zalewie [Zastawny, Jankowska-Huflejt, 1997; Pierzgalski, żelazo 2008].

Z badań Kitczaka i in. [2001] wynika, że zalęgająca na łąkach i pastwiskach woda przez okres czterech tygodni, istotnie zmieni-ła ich skład florystyczny. Ruń przed powodzią składała się średnio z 43 gatunków roślin, tworzących zbiorowisko wyczyńca łąko-wego, w którym dominowały rośliny jednoliścienne, reprezen-towane przez 17 gatunków. Na uwagę zasługiwał wysoki udział cennych traw pastewnych, duża liczba roślin dwuliściennych, z niewielkim udziałem roślin motylkowatych. Po ustąpieniu wód powodziowych, zaobserwowano spadek liczebności roślin do 18 gatunków. Prawie w całości ustąpiły z runi rośliny dwuli-ścienne. Z oznaczonych wcześniej gatunków zanotowano tylko pojedyncze egzemplarze jaskra ostrego, pięciornika rozłogowego i przytuli czepnej. Skład florystyczny był reprezentowany przez większość wcześniej występujących tam traw i turzyc. Ich udział procentowy uległ jednak istotnym zmianom. Zwiększył się wy-raźnie udział wyczyńca łąkowego i kolankowego, mozgi trzci-nowatej oraz perzu właściwego. Równocześnie nastąpił spadek udziału kupkówki pospolitej, wiechlin i kostrzew, a całkowicie wypadła z runi tymotka łąkowa. Podobne wyniki, w badaniach dotyczące wpływu wysokiego poziomu wód gruntowych na skład florystyczny łąki, uzyskali Gajda i Sawicki [1994]. W tym przypadku nadmierne uwilgotnienie było również przyczyną uproszczenia składu botanicznego runi. Świadek [1996] zwraca uwagę, że erozja wodna oprócz fizycznego zniszczenia gleb, po-woduje pogorszenie ich właściwości agrotechnicznych, poprzez znaczny spadek zawartości próchnicy, pogorszenie się zawartości składników pokarmowych oraz obniżenie wartości pH.

Zastawny i Jankowska-Huflejt [1997] twierdzą, że nawet długotrwałe zalewy mogą nie wywołać szkodliwych w skut-kach zmian w runi łąkowej i pastwiskowej, jeżeli zostaną spełnione następujące warunki:

● powódź wystąpi w czasie przerwy w wegetacji,● nie spowodują zniszczeń darni w postaci wyrw, przemiesz-

czeń itp.,● nie naniosą zbyt grubych warstw namułów lub piasku,● skład chemiczny wody zalewowej nie jest trujący dla roślin.

Z badań Kitczaka i in. [2001] wynika, że rok po zalewie, w runi łąkowej następuje wzrost liczby gatunków jednoliścien-nych. Zwiększeniu uległ udział mozgi trzcinowatej, perzu właści-wego i śmiałka darniowego, a wypada wyczyniec łąkowy. Rośli-ny dwuliścienne stanowią zaledwie 2% udziału. Po powodzi nie stwierdzono występowania roślin motylkowatych. W kolejnych latach obserwacji, zauważono gwałtowny wzrost liczebności ga-tunków dwuliściennych. Stwierdzono także obecność dwóch gatunków roślin motylkowatych. Skład florystyczny łąki tworzy, podobnie jak przed powodzią, zbiorowisko typu wyczyńca łąko-wego, jednak z dużym udziałem mozgi trzcinowatej.

Podobnie szybką regenerację runi łąki trwałej, w rok po po-wodzi, stwierdzili również Grynia i Kryszak [2000]. Przy czym, zjawisku temu obok zmiany składu florystycznego, towarzyszy-ły nowe kierunki sukcesji wtórnej i spadek plonów. Ponadto au-torzy ci podkreślają fakt, iż szybkim tempem regeneracji runi, charakteryzują się zbiorowiska, które z natury podlegają cyklicz-nym zalewom. Denisiuk [2002] dodaje, że wody powodziowe na rozległych łąkach użytkowanych gospodarczo, a zwłaszcza w ich obniżeniach, powodują powstanie grubej warstwy namu-łu, bardzo trudnej dla zasiedlenia przez rośliny. W czasie bez-deszczowej i słonecznej pogody, naniesiona mada uległa wysu-szeniu tworząc mozaikową strukturę spękań i głębokich wcięć.

Susza i jej skutki na użytkach zielonych

Łabędzki [2007], w zależności od wielkości niedoboru opadów oraz ich rozkładu w wieloleciu, roku czy okresie we-getacyjnym, a także wpływu na atmosferę, hydrosferę, pedo-sferę i agrosferę, wyróżnił suszę meteorologiczną, hydrolo-giczną, glebową i rolniczą.

W rolnictwie przez suszę rozumie się niedobór wody nieko-rzystnie wpływający na wzrost, rozwój i w konsekwencji plono-wanie roślin uprawnych. Zatem ujemnym skutkiem tej suszy jest zmniejszenie plonów upraw rolniczych [Łabędzki, Leśny, 2008]. Ocenia się, że susza z 1992 roku spowodowała zmniej-szenie zbiorów ziemiopłodów o 25%. Plon siana z łąk (średnio w kraju) obniżył się w tym czasie o 27% w stosunku do średniej z lat 1986-1990. Według oceny Ministerstwa Rolnictwa i Roz-woju Wsi, największe straty, wahające się w granicach 40-100% wystąpiły w II i III pokosie [Łabędzki, 2007]. Susze jesien-ne i wczesnowiosenne na ogół wywołują zmniejszenie plonów pierwszego odrostu siana i wydajności pastwisk. Natomiast susze letnie powodują obniżenie plonowania drugiego odrostu siana i pastewnych upraw polowych [Kaca, Łabędzki, 2000]. Ponad-to dane prezentowane przez Łabędzkiego i Złonkiewicza [2008]

185


wskazują, że zbiory siana w bardzo suchym roku (1989) z niena-wadnianych łąk w dolinie Górnej Noteci wynosiły około 5 t z ha, podczas gdy w średnim roku uzyskano do 10 t z ha. Autorzy ci wykazali również, że każda zwyżka plonu ponad stan przeciętny dla danej uprawy, wiąże się z pokryciem dodatkowych wymagań wodnych, a więc intensyfikacją melioracji rolnych w zakresie na-wadniania. W przypadku TUZ, ok. 50% zwyżka plonu powo-duje zwiększenie zapotrzebowania na wodę o ok. 48%.

W problematyce dotyczącej suszy na użytkach zielonych ważnym zagadnieniem są melioracje. Zdaniem Mioduszewskie-go [1998], melioracje wodne, od wielu lat poddawane są ostrej krytyce ze strony ekologów. Uważa się bowiem, że spowodowały one istotne przeobrażenia, degradację środowiska przyrodnicze-go oraz zmniejszenie zasobów wodnych kraju. W wielu przy-padkach zarzuty te są słuszne, dotyczy to zwłaszcza odwodnień dużych obszarów bagiennych, zmienionych na użytki zielone.

Przejawem osuszania dolin rzecznych jest stopniowy zanik dobrych gospodarczo, naturalnych łąk mozgowych i wyczyń-cowych, dających wysokie plony siana o dużej wartości pastew-nej. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu łąki te zajmowały znaczne po-wierzchnie na terenach zalewowych wszystkich większych rzek Europy, a obecnie w następstwie melioracji osuszających, zo-stały one prawie zupełnie zniszczone. Natomiast obserwuje się zwiększenie areału uproszczonych zbiorowisk kserotermicznych oraz antropogenicznych zespołów o charakterze półnieużytków. Obecnie podstawowym problemem łąk i pastwisk strefy umiar-kowanej staje się nadmierne występowanie śmiałka darniowe-go, trzęślicy modrej oraz sitów – Juncus effusus i J. conglomeratus. Także wiele gatunków łąkowych, do niedawna uważanych za pospolite lub rozpowszechnione, obecnie występuje w Euro-pie stosunkowo rzadko, a niektóre z nich mają tylko pojedyn-cze, oderwane stanowiska. Do najrzadziej notowanych roślin na łąkach niżowych należą dziś kosaciec (Iris sibirica), pełnik (Trollius europaeus), szachownica (Fritillaria meleagris), goryczki – Genatiana pneumonanthe i G. uliginosa, mieczyk (Gladiolus imbricatus), goździk (Dianthus superbus), turówka (Hierochloe odorata) oraz kilkanaście gatunków storczyków

Z badan Kiryluka [1997], dotyczących wpływu wykona-nych zabiegów melioracyjnych na torfowisko niskie w dolinie Supraśli wynika, że w początkowym okresie trwania ekspery-mentu uzyskiwano plony w wysokości 75-80 dt ∙ha-1s.m. Wier-ność plonowania i stabilizacja produkcji utrzymywała się przez okres 7-10 lat od rozpoczęcia eksploatacji obiektu. Po 10 latach – głównie kośnego użytkowania – na badanym terenie obser-wowano zjawisko przesuszenia, objawiające się spadkiem pozio-mów wody gruntowej poniżej 120 cm od powierzchni gruntu i brakiem podsiąku wody do warstwy korzeniowej. W wyni-ku tych procesów na przeważającym obszarze wytworzyły się łąki z rodzaju pobagiennych grądowiejących i zdegradowanych. Wymienione rodzaje łąk stanowiły 75-80% powierzchni obiek-tu. W zasadzie w niewielkim rozmiarze i na nielicznych enkla-wach występowało nadmierne uwilgotnienie i powstawanie łąk pobagiennych łęgowiejących. Ponadto autor ten stwierdził, iż naturalne zbiorowiska roślinne na torfowiskach niskich, głów-nie o charakterze turzycowiskowym, charakteryzujące się wyso-ką produkcją niskiej jakości biomasy, po zmeliorowaniu i od-prowadzeniu nadmiaru wody ustępują z siedlisk.

Kryszak i in. [2005] podają, że wskutek zmniejszenia się uwilgotnienia siedliska w okresie blisko 40 lat zmniejszyła się o ponad połowę powierzchnia zbiorowisk szuwarów z klasy Phragmitetea oraz zbiorowisk łąkowo-pastwiskowych okresowo wilgotnych z klasy Molinio-Arrhenatheretea rzędu Molinietalia. Natomiast w ich miejsce wykształciły się zbiorowiska siedlisk

świeżych (średniowilgotnych) klasy Molinio-Arrhenatheretea i rzędu Arrhenatheretalia a także pionierskie zbiorowiska pół-ruderalne, kserotermiczne z klasy Agropyretea intermedio-repen-tis. Zarówno nowo wykształcone zbiorowiska, jak i te wystę-pujące na badanym terenie od wielu lat wykazują najczęściej charakter przejściowy. Na degradację analizowanych zbiorowisk łąkowych wskazuje niski wskaźnik różnorodności florystycznej, szczególnie obliczony dla wyróżnionych zbiorowisk. Warto pod-kreślić, że przekształcenie składu florystycznego runi zbiorowisk łąkowych wpłynęło na obniżenie ich wartości użytkowej.

Skuteczną metodą łagodzenia ujemnych skutków suszy na TUZ jest nawodnienie. Według Łabędzkiego [2007], nawod-nienia w Polsce mają charakter interwencyjny i uzupełniają okresowy niedobór opadów. Są one niezbędne w krótszych okresach bądź w czasie trwania wegetacji, szczególnie w rejo-nach w których występują częste i silne susze. W literaturze podaje się [Łabędzki, 2007; Łabędzki, Złonkiewicz, 2008], że statystycznie potrzeba nawadniania występuje co 3 lata.

Zniszczenia powodowane przez dzikie zwierzęta

Według Węgorka [2003] szkody powodowane przez zwie-rzęta łowne są w Polsce problemem nierozwiązanym i nara-stającym. Wiążą się one z wieloma czynnikami natury ekolo-gicznej i biologicznej, które nie są przez naukę dostatecznie rozpoznane. Wiadomo jednak, że rozmiar szkód jest ściśle uzależniony od biologii, ekologii i etologii gatunków zwie-rząt jako głównych sprawców szkód oraz od wzajemnego od-działywania licznych czynników środowiskowych.

W świetle art. 47 prawa łowieckiego w uprawach i płodach rolnych szkody wyrządzają najczęściej dziki, łosie, jelenie, danie-le i sarny [Lipińska, Suchoń, 2004]. Chociaż Węgorek [2003] dodaje, iż spośród roślinożernych ssaków łownych, sprawcami największych szkód (około 80%) w Polsce są dziki. Zdaniem Flis [2007], szkody wyrządzane przez dziki na użytkach zie-lonych mają najczęściej charakter gniazdowy, tzn. darń zosta-je uszkodzona na mniejszych lub większych powierzchniach najczęściej o bardzo nieregularnym kształcie. Dodatkowo na zbuchtowanych łąkach często występują tzw. szkody punktowe charakteryzujące się niewielką powierzchnią uszkodzenia, przy czym jeżeli ilość takich szkód na całej powierzchni jest duża, stanowią one również znaczny udział w całej szkodzie.

Węgorek [2003] podaje również, iż bardzo dotkliwe mogą być dodatkowe straty powodowane tratowaniem, deptaniem, tworzeniem ścieżek i legowisk. Ten rodzaj szkód powodowa-ny jest migracjami zwierzyny pod wpływem braku wystar-czającej ilości pokarmu, a także coraz częściej pod wpływem niepokoju i stresu, w naturalnych leśnych ostojach.

Skutki wiosennego wypalania traw

Rak i Koc [2008] podają, że obecnie ogień należy do tych żywiołów przyrody, którego skutki nie dadzą się przewidzieć, tym bardziej na otwartych przestrzeniach, takich jak trwa-łe użytki zielone. Autorzy ci, podają także podstawę praw-ną, zabraniającą umyślnego wypalania łąk i pastwisk: Dz. U. nr 92, poz. 880, w Art. 124 określa co następuje: „Zabra-nia się wypalania łąk, pastwisk, nieużytków rolnych, rowów, pasów przydrożnych, szlaków kolejowych oraz trzcinowisk.” Natomiast Art. 131, tejże ustawy określa, że tego typu prak-tyka podlega karze aresztu lub grzywny.

Spotykane w polskich warunkach wiosenne wypalanie traw, według Jankowskiej-Huflejt [2006], jest przede wszystkim lek-

186


ceważeniem groźnego żywiołu jakim jest ogień oraz przejawem zwykłego braku wiedzy i wyobraźni o faktycznych stratach ja-kie ten żywioł może spowodować. Wypalający rolnik lub użyt-kownik terenów najczęściej nie jest świadomy, iż w ten sposób niszczy agrocenozy, a w nich życie biologiczne, czego wymier-nym skutkiem może być spadek plonu traw nawet o 30%.

Podczas spalania roślin, ogień i trujące dymy powodują wy-twarzanie się temperatur, nawet do 1000°C, degradując wszelkie życie na powierzchni, jak i w glebie. Zniszczeniu ulegają nie tyl-ko zaschnięte rośliny, ale też liczne, płytko korzeniące się gatunki najcenniejszych pod względem paszowym traw i ziół oraz gatun-ki podlegające ochronie prawnej. Po pożarze, pozostają jedynie rośliny głęboko korzeniące się i odporne na czynniki zewnętrzne, ale mało wartościowe pod względem paszowym. Spaleniu ulęga-ją również glony glebowe, grzyby, a także nasiona banku glebo-wego. Symbioza panująca pomiędzy organizmami żywymi, a ro-ślinami zostaje w sposób gwałtowny i dramatyczny zniszczona. Wzajemne zależności wytworzone na przestrzeni wielu lat prze-stają istnieć niemal w jednej chwili [Grzelak 2003].

Obserwacje, które zostały przeprowadzone w roku 1960 i w latach następnych na torfowisku „Biel”, pozwalają stwier-dzić, że podpalanie łąk w celu zniszczenia mchów i zakrzaczeń, spowodowało występowanie w odrastającej runi samych turzyc. W innym miejscu, zdarzenie to doprowadziło do całkowitego opanowania runi przez chwasty łąkowe takie jak trzcinnik pospo-lity i lancetowaty [Rak, Koc, 2008]. Z kolei Tritt i Bałuk [2003] podają, iż podpalenia wywołują bardzo negatywny wpływ na faunę glebową, a szczególnie gatunki ściółkowe. Każdorazowo taki zabieg wiąże się ze zniszczeniem ściółki, eksterminacją nie-których gatunków flory i fauny oraz zmianą wartości pH gleby, na skutek odkładania popiołu. Pożary, zatem wpływają destruk-cyjnie na zaburzenia stabilnych lub stabilizujących się układów biocenotycznych. Ponadto przesuszona, pozbawiona życia gleba, według Jankowskiej-Huflejt [2006], szybciej eroduje pod wpły-wem wiatru i wody. Zniszczeniu ulega także struktura gruzełko-wata, wskutek czego zmniejsza się jej porowatość. Tritt i Bałuk [2003] zwracają uwagę, że mineralizacja szczątków w procesie spalania prowadzi do ubożenia biotopu na skutek późniejszego zmywania lub wymywania związków mineralnych. Szczególnie w przypadkach znacznego spadku terenu, zahamowaniu ulega również produkcja próchnicy, co prowadzi do spadku natural-nej zasobności gleby w mikro- i makroelementy. Ponadto, pod wpływem wysokiej temperatury następuje utrata azotu. Wszyst-kie te negatywne skutki wypalania, przyczyniają się w rezultacie do spadku produktywności TUZ. Potwierdzeniem tego są ba-dania Raka i in. [2006], przeprowadzone na łące trwałej, pod-dawanej wypalaniu. Wypalanie według cytowanych autorów, przyczynia się do istotnego spadku plonu, średnio o ok. 10%, niezależnie od stosowanego nawożenia.

Podsumowanie

W literaturze wymienia się wiele czynników, bardzo często w postaci zdarzeń losowych, oddziałujących na użytki zielo-ne. Zalicza się do nich siły natury oraz działalność człowie-ka. Zdarzenia przyrodnicze, do których należy między inny-mi długotrwałe zaleganie wody spowodowane powodzią lub częściowym podtopieniem a także zniszczenia przez zwierzynę łowną powodują obok mechanicznego uszkodzenia runi, nie-odwracalne szkody w składzie florystycznym. Bardzo istotnym źródłem przekształcenia flory na łąkach i pastwiskach, jest nie-właściwe użytkowanie tych upraw, spowodowane wadliwą me-lioracją czy wypalaniem.

Niezależnie od tego do jakiej katastrofy doszło, zniszczo-ne użytki zielone należy rekultywować. Wybór odpowiedniej metody zależy od rodzaju zniszczenia oraz od rozmiaru strat. Dodatkowo warto też zwrócić uwagę na koszty wykonania poszczególnych prac. Po wybraniu odpowiedniej metody i wykonaniu wszystkich niezbędnych zabiegów, bardzo waż-ne jest również dalsze pielęgnowanie łąki, aby ponownie nie doprowadzić do jej degradacji.

LITeRATURA

1. Denisiuk M.: 2002. Znaczenie lipcowej powodzi w 2001 r. dla przyro-dy i krajobrazu dolin górnej Odry i Wisły, Chrońmy polską przyrodę, T. 58 nr 6: 52-69

2. Flis M.: 2007. Problematyka szkód łowieckich na użytkach zielonych, Wieś Jutra 4(105): 52-53

3. Gajda J., Sawicki J.: 1994. Wpływ piętrzenia wód rzecznych na kształ-towanie się zbiorowisk roślinności łąkowej na przykładzie Lubelszczy-zny. Zesz. Prob. Post. Nauk Rol. z. 412: 95-98

4. Grynia M., Kryszak A.: 2000. Zmiany składu florystycznego łąk za-lewanych wodami powodziowymi w dolinie Baryczy w aspekcie ich regeneracji. W: Nowoczesne metody produkcji pasz na użytkach zielo-nych i ocena ich wartości pokarmowej, Wydawnictwo IMUZ, Falenty, Materiały Seminaryjne, 45, 51-58

5. Grzelak M.: 2003. Nie warto wypalać traw, Top Agrar Polska, 4: 118-120. 6. Jankowska-Huflejt H., 2006. Skutki wiosennego wypalania traw, Po-

radnik Gospodarski, 3: 28 7. Jankowska-Huflejt H.: 2008. Trwałe użytki zielone istotnym czynnikiem

obiegu wód i ochrony ich zasobów. Wiad. Mel. i Łąk., nr 1: 21-23 8. Kaca E., Łabędzki L.: 2000. Susze w Polsce i przeciwdziałanie ich skut-

kom. Wiad. Mel. i Łąk., nr. 3: 134-139 9. Kiryluk A.: 1997. Plonowanie i skład florystyczny zbiorowisk łąkowych

na zmeliorowanym torfowisku niskim w dolinie Supraśli, Materiały seminaryjne 38, Kierunki badań nad nawożeniem i użytkowaniem łąk i pastwisk, Falenty, Instytut Melioracji i użytków zielonych, 137-144

10. Kitczak T., Czyż H., Michałkiewicz J.: 2001. Wpływ długo torowego zalegania wód powierzchniowych na skład florystyczny runi łąkowej, Zesz. Prob. Post. Nauk Rol., z. 478: 41-46

11. Kryszak A., Kryszak J., Czemko M.: 2005. Degradacja zbiorowisk łą-kowych w dolinie rzeki Samicy, Zesz. Prob. Post. Nauk Rol., z. 507 część I: 307-313

12. Lipińska I., Suchoń A.: 2004. Szkody łowieckie, Poradnik Gospodar-ski, 9: 26-27

13. Łabędzki L.: 2007. Rola i zadania melioracji wobec zagrożeń ekstre-malnymi zjawiskami pogodowymi. Wiad. Mel. i Łąk., nr. 2: 59-62

14. Łabędzki L., Leśny J.: 2008. Skutki suszy w rolnictwie – obecne i prze-widywane z związku z globalnymi zmianami klimatycznymi. Wiad. Mel. i Łąk., nr. 1: 7-9

15. Łabędzki L., Złonkiewicz M.: 2008. Gospodarowanie zasobami wód powierzchniowych w regionach deficytowych w wodę na przykładzie zlewni Górnej Noteci. Wiad. Mel. i Łąk., nr. 1: 29-34

16. Mioduszewski W.: 1998. Zmiany zachodzące w planowaniu i realizacji inwestycji melioracyjnych, Wiad. Mel. i Łąk., nr 3: 146-151

17. Pierzgalski E., żelazo J.: 2008. Uwarunkowania i kierunki ochrony przed powodzią. Wiad. Mel. i Łąk., nr 1: 15-20

18. Rak J. i Koc G.: 2008. Skutki uboczne wypalania traw, Poradnik Go-spodarski, 02: 42

19. Rak J., Jankowski K., Koc G., Jodełka J.: 2006. Influence of post – mushroom kompost on the yielding and botanical composition of meadow sward destroyed by fire. EGF, vol. 11, 128-130

20. Świadek S.: 1996. Powódź w południowej części woj. kieleckiego, Wiad. Mel. i Łąk., nr 2: 60

21. Tritt R., Bałuka B.: 2003. Nowe formy dewastacji środowiska natural-nego Gór Wałbrzyskich w Sudetach, czyli „biedaszyby”. Wszechświat, 104: 170-175

22. Węgorek P.: 2003. Szkody łowieckie w ochronie roślin, Ochrona ro-ślin, 3: 18-19

23. Zastawny J., Jankowska-Huflejt H.: 1997. Użytki zielone po powodzi, Wiad. Mel. i Łąk., nr. 3: 150-151

n

187

I N F O R M A T O RINSTYTUTU TECHNOLOGICZNO-PRZYRODNICZEGO

www.itep.edu.pl

październik-grudzień 2012Prof. dr hab. ZDZISŁAW WóJCICKIInstytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach

Modernizacja wybranych gospodarstw rodzinnych

Wstęp

Projekt badawczo-rozwojowy pt. „Technologiczna i eko-logiczna modernizacja wybranych gospodarstw rodzinnych” był formalnie realizowany przez pracowników Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego (ITP) i specjalistów z uczelni rolniczych od 1 maja 2009 r. do 30 kwietnia 2012 r. (3 lata), a faktycznie prace nad projektem trwały od października 2008 r. do września 2012 r. (prawie 4 lata). Na podstawie umo-wy z Narodowym Centrum Badań i Rozwoju (NCBiR) NR 120043 wykonano osiem (8) zadań badawczo-rozwojowych, zgodnie z przyjętym harmonogramem i planowanymi kosz-tami realizacji [Wójcicki, Kurek 2012].

Zgodnie z założeniami projektu [Wójcicki i in. 2009], pra-cownicy naukowi ITP i uczelni rolniczych aktywnie współ-pracowali z rolnikami-właścicielami 53 celowo wybranych gospodarstw rodzinnych w zakresie potrzeb i możliwości mo-dernizacyjnych badanych obiektów do 2015 r. Wszystkie ba-dane obiekty miały stawać się wysokoprodukcyjnymi, zrów-noważonymi i dochodowymi rolniczymi przedsiębiorstwami rodzinnymi. Niektóre z badanych gospodarstw powyższe kry-teria spełniały już na koniec 2008 r., prowadząc działalność rozwojową i wdrożeniową w następnych latach. Badane go-spodarstwa miały powierzchnię od 8,56 do 150,0 ha użytków rolnych (UR) i były zlokalizowane w różnych regionach kraju. W realizacji projektu współpracowali specjaliści z kilku pla-cówek naukowych: ITP (26 gosp.), Uniwersytetów Przyrod-niczych – w Lublinie (9 gosp.) i Poznaniu (7 gosp.), Uniwer-sytetu Rolniczego w Krakowie (8 gosp.) oraz Uniwersytetu Przyrodniczego-Humanistycznego w Siedlcach (3 gosp.).

Wyniki realizacji poszczególnych zadań badawczo-rozwo-jowych były publikowane w specjalnej wieloczęściowej (kil-kutomowej) monografii pod wspólnym tytułem „Technolo-giczna i ekologiczna modernizacja wybranych gospodarstw ro-dzinnych”. Była to:

Część I – „Program, organizacja, metodyki badań” (zada-nie 1, 2) [Wójcicki i in 2009],

Część II – „Projekty modernizacji badanych obiektów” (zadanie 3) [Wójcicki 2010],

Część III – „Wyposażenie i działalność badanych obiek-tów w 2009 r.” (zadanie 4) [Wójcicki, Kurek 2011],

Część IV – „Wyposażenie i działalność badanych obiek-tów w 2010 r.” (zadanie 5) [Kurek, Wójcicki 2011],

Część V – „Modele przyszłościowych gospodarstw rodzin-nych” (zadanie 7) [Wójcicki (red.) 2012],

Część VI – „Wyniki badań i wdrożeń projektu rozwojowe-go” (zadanie 6 i 8) [Wójcicki, Kurek 2012].

Wyniki badań

Charakterystykę ogólną oraz wyposażenie, działalność i wyniki finansowo-gospodarcze średnie dla badanych gospo-darstw w 2009 i 2010 r. oraz planowane na 2015 r. przedsta-wiono w tabelach 1, 2 i 3.

Prowadzący badane gospodarstwa – modernizując pro-dukcję – przewidują, że w ciągu 7 lat do 2015 r. zwiększy się powierzchnia użytków rolnych średnio o 11,9% (tab. 1), obsada inwentarza żywego średnio o 3,6%, produkcja mleka średnio o 10,9%, a zmniejszy produkcja żywca ogółem śred-nio o 12,0%. Udział zbóż w strukturze zasiewów zmniejszy się średnio o 11,3%, a plony zwiększą się średnio o 15,1%.

Tabela 1Powierzchnia, obsada inwentarza i uzyskiwana produkcja w badanych go-

spodarstwach

Wyszczególnienie Jednostka

Średnie parametry uzyskiwane w bada-nych gospodarstwach

w latach

Dynamika zmian

(2009 = 100) w latach

2009 2010 2015 2010 2015

Liczba badanych gospodarstw szt. 53,0 53,0 53,0 100,0 100,0

Średnia powierzchnia gospodarstwa ha ∙ UR 44,23 45,88 49,49 103,7 111,9

Udział gruntów ornych w UR % 79,0 78,7 80,5 99,6 101,9

Zboża w zasiewach na GO % 70,8 69,6 62,8 98,3 88,7

Obsada inwentarza żywego DJP∙ha−1 UR 0,83 0,88 0,86 106,0 103,6

Udział krów mlecznych w obsadzie zwierząt % 41,40 37,90 40,30 91,5 97,3

Średnie plony ziarna zbóż t∙ha−1 4,84 4,81 5,57 99,4 115,1

Średnie plony kukurydzy na kiszonkę t∙ha−1 57,31 55,66 56,58 97,1 98,7

Średnie plony okopowych t∙ha−1 36,44 38,36 42,77 105,3 117,4

Produkcja mleka kg∙ha−1 UR 2149,0 2129,0 2383,0 99,10 110,9

Produkcja żywca ogółem kg∙ha−1 UR 632,0 710,0 556,0 112,3 88,0

Udział żywca wieprzowego % 80,1 84,10 80,0 105,0 99,9

Produkcja obornika t∙ha−1 UR 6,74 6,47 7,34 96,00 108,90

Źródło: opracowanie własne.

W porównaniu ze stanem w 2009 r. przewiduje się (tab. 2) zwiększenie liczby ciągników o 9,5% i liczby kombajnów zbo-żowych o 8,8%, a zmniejszenie liczby samochodów o 6,8%. Jednostkowa (zł∙ha−1 UR) wartość odtworzeniowa środków

188

INFORMATOR INSTyTUTU TECHNOLOGICZNO-PRZyRODNICZEGO

technicznych zmniejszy się średnio o 6,3%, a wartość budyn-ków i budowli zmniejszy się o 5,3%.

Jednostkowe nakłady pracy własnej (rbh∙ha−1 UR) zmniej-szą się średnio o 8,1%, a nakłady własnej siły pociągowej (cnh∙ha−1 UR) zmniejszą się średnio o 13,5% (tab. 3). Jed-nostkowe przychody (zł∙ha−1 UR) w 2015 r. w porówna-niu z przychodami w 2009 r. zmniejszą się średnio o 6,5%, a rozchody zmniejszą się średnio aż o 26,4%, powodując że jednostkowe dochody rodzin rolniczych zwiększą się średnio o 54,3%.

Uwarunkowania rozwojowe

Zgromadzone materiały z badań terenowych w 53 wy-branych gospodarstwach umożliwiły przeprowadzenie wielu analiz porównawczych, dotyczących wyposażenia i działalno-ści określonych (ustalonych) grup obszarowych lub grup pro-dukcyjnych (ekonomicznych) badanych obiektów. Jednym z przykładów może być porównawcza analiza wybranych pa-rametrów, uzyskiwanych w 5 grupach obszarowych badanych obiektów (tab. 4).

Z danych tych wynika, że w 2010 r. najkorzystniejsze wy-niki działalności uzyskiwały gospodarstwa grupy IV i II, czy-li rolnicze przedsiębiorstwa rodzinne o powierzchni 30-70 ha UR z dużą obsadą inwentarza żywego. Prawdopodobnie bar-dziej zróżnicowane wyniki można było uzyskać, dzieląc badane obiekty po 11 gospodarstw w grupach I-IV i 9 gospodarstw w V grupie obszarowej. Można by też dzielić badane obiekty na 5 grup ekonomicznych według zwiększającej się wartości uzyskiwanej nadwyżki bezpośredniej (ESU).

Tabela 2Wyposażenie w środki techniczne i budynki w badanych gospodarstwach


Średnie parametry uzyskiwane w ba-danych gospodar-stwach w latach

Dynamika zmian

(2009 = 100) w latach:

2009 2010 2015 2010 2015

Liczba ciągników (własnych) szt. 147 163 161 110,9 109,5

Liczba samochodów szt. 59 61 55 103,4 93,2

Liczba kombajnów szt. 34 36 37 105,9 108,8

Wartość odtworzeniowa środków technicznych tys.zł∙ha−1 22,15 22,76 20,76 102,7 93,7

Wartość amortyzacji maszyn zł∙ha−1 840,0 874,0 773,0 104,0 92,0

Wartość odtworzeniowa budynków tys.zł∙ha−1 24,73 24,27 23,41 98,1 94,7

Wartość amortyzacji budynków zł∙ha−1 411 440 395 107,1 96,1

Wykorzystanie własnych ciągników cnh∙ha−1 27,10 26,89 23,45 99,20 86,5

Wykorzystanie własnych ciągników kWh∙ha−1 1480 1276 1205 86,0 81,4

Średnia moc ciągnika kW 54,62 47,44 51,38 86,8 94,1

Wartość ogółem środków trwałych tys.zł∙ha−1 68,98 68,86 66,16 99,80 95,90

Wartość budynków mieszkalnych tys.zł∙ha−1 8,06 7,62 7,52 94,50 93,30


Tabela 3Nakłady pracy i energii oraz przychody, rozchody i dochody w badanych

gospodarstwach


Średnie parametry uzyskiwane w bada-

nych gospodarstwach w latach

Dynamika zmian

(2009 = 100) w latach

2009 2010 2015 2010 2015

Nakłady pracy własnej rbh∙ha−1 115,99 109,58 106,57 94,5 91,9

Nakłady pracy obcej rbh∙ha−1 13,08 10,76 11,65 82,3 89,1

Nakłady siły pociągowej własnej cnh∙ha−1 27,10 26,89 23,45 99,2 86,5

Nakłady siły pociągowej obcej cnh∙ha−1 0,8 0,82 0,58 102,5 72,5

Ogółem nakłady siły pociągowej kWh∙ha−1 1531 1329 1252 86,8 81,8

Przychody brutto (suma bilansowa) tys. zł∙ha−1 9,05 9,12 8,46 100,8 93,5

Rozchody (nakłady) brutto tys. zł∙ha−1 6,82 6,51 5,02 95,4 73,6

Dochody rodziny rolniczej tys. zł∙ha−1 2,23 2,61 3,44 117,0 154,3

Wynagrodzenie za pracę własną (brutto) zł∙rbh−1 19,23 23,82 32,28 123,9 167,9

Nakłady inwestycyjne (brutto) zł∙ha−1 1930 1634 845 84,7 43,8

Bilansowy zysk lub strata (–) gospodarstwa zł∙ha−1 1818 1733 170 95,3 93,7


Tabela 4Zmienność określonych parametrów w grupach obszarowych bada-

nych gospodarstw w 2010 r.G

rupa

obs

zaro

wa

licz

ba g

ospo

dars

tw Średnie parametry jednostkowe

pow

ierz

chni

aha

UR

∙gos

p–1

obsa

da z

wie

rząt

DJP

∙ha–

1

war

tość

mas

zyn

tys.

zł∙h

a–1

war

tość

bu

dynk

ówty

s. z

ł∙ha–

1

nakł

ady

prac

yrb

h∙ha

–1

nakł

ady

siły

po

ciąg

owej

cn

h∙ha

–1

przy

chod

yty

s. z

ł∙ha–

1

rozc

hody

tys.

zł∙h

a –1

I 10 16,76 1,07 32,7 55,8 345 37,8 9,22 4,79

II 10 25,65 1,05 33 41,0 213 37,5 8,33 4,96

III 10 34,02 1,23 27,2 25,2 163 35,7 9,53 6,55

IV 10 52,27 1,03 25,3 19,8 94 34,3 10,84 6,66

V 13 88,05 0,65 16,1 17,0 67 17,5 8,38 7,03

Razem/Średnio 53 45,88 0,88 22,8 24,3 120 27,7 9,12 6,51


Uwarunkowaniami rozwojowymi badanych gospodarstw są kolejno:– warunki glebowo-klimatyczne i inne środowiskowe,– intensywność produkcji roślinnej i zwierzęcej,– zatrudnienie członków rodziny w produkcji i usługach,– dochody rodziny z tytułu wynagrodzenia za pracę własną,– możliwości prowadzenia inwestycyjnej działalności od-

tworzeniowej,– dopłaty, dotacje i inne ustawowe subwencje.

Im lepsze warunki środowiskowe, intensywniejsza produk-cja, pełniejsze zatrudnienie, wyższe dochody, możliwości od-tworzeniowe i dotacje, tym większe możliwości prowadzenia inwestycji rozwojowych i działalności modernizacyjnej i od-wrotnie. Ważna jest także skala produkcji rolniczej i możliwo-ści opłacalnego zbytu produktów rolnych. Najkorzystniejsze możliwości rozwojowe miały gospodarstwa o powierzchni od 30 do 70 ha UR, prowadzące intensywną produkcję roślinną i zwierzęcą. Konwencjonalne gospodarstwa o powierzchni do 30 ha UR nie zawsze mogą rozwijać produkcję zwierzęcą na bazie własnych zasobów paszowych tak, aby rodzina znala-zła dostateczne zatrudnienie produkcyjne i mogła uzyskiwać wystarczające dochody (ponad 12 zł∙rbh−1). Pewne wydatki

189


na utrzymanie domu i rodziny są nieodzowne, dlatego często w gospodarstwach o niskiej skali produkcji i powierzchni (do 30 ha UR), możliwości dokonywania inwestycji odtworze-niowych, a tym bardziej rozwojowych są ograniczone. W tych gospodarstwach o możliwościach inwestycyjnych decyduje poziom uzyskiwanego w kolejnych latach wynagrodzenia za produkcyjną i usługową pracę własną wszystkich członków rodziny rolniczej. Z zasady proces ten jest związany z ograni-czeniem nakładów na „dom” i innych wydatków rodziny.

Projekty modernizacji i modele gospodarstw

Projekty urządzenia, zmechanizowania i doinwesto-wania do 2015 r. badanych obiektów były opracowywane wspólnie z rolnikami – właścicielami gospodarstw w poło-wie 2009 r. na podstawie danych z końca 2008 r., bez zna-jomości wyników działalności gospodarczo-finansowej za 2009 r. Obecnie (2012 r.) wiadomo, że wyniki działalności badanych gospodarstw za 2010 r. były w zakresie przycho-dów brutto nieco (0,8%) lepsze od średnich przychodów w 2009 r. (tab. 3).

Szacuje się, że w ciągu 3,5 roku (2009-2012) 7-letniego planowanego okresu (2009-2015) realizacji projektów mo-dernizacji gospodarstw rolnicy – dzięki dobrym wynikom finansowo-gospodarczym – zrealizowali ok. 70% zaplanowa-nych inwestycji i ok. 80% innych wdrożeń i innowacji or-ganizacyjnych. Opracowane projekty modernizacji badanych obiektów do 2015 r. były w 2009 r. uznawane ogólnie za re-alne, chociaż nazbyt ostrożne w zakresie innowacji technolo-gicznych i inwestycji rozwojowych.

Dla większości badanych obiektów należałoby opracować wspólnie z rolnikami nowe, bardziej ambitne projekty mo-dernizacji gospodarstw w okresie 2013-2020 r. Wykorzystać do tego można by wyniki realizacji projektu rozwojowego, w tym wyniki badań modelowych i prac nad optymalizacyjną metodą projektowania technologicznej i ekologicznej moderni-zacji gospodarstw (przedsiębiorstw) rolniczych.

Realizując programy (projekty) modernizacji swoich go-spodarstw do 2015 r., rolnicy wprowadzili 1675 różnych wdrożeń i uprawnień rozwojowych, czyli średnio 31,6 wdro-żeń na każde badane gospodarstwo i średnio 4,5 wdrożenia na gospodarstwo na każdy rok 7-letniego okresu działalności rozwojowej i wdrożeniowej. Liczba i struktura procentowa poszczególnych elementów rozwoju i wdrożeń kształtowała się średnio następująco:− zakup lub nowa dzierżawa ziemi – 138 (8,2%),− budowa lub modernizacja budynku – 186 (11,1%),− zakup środków technicznych (maszyn) – 411 (24,6%),− sprzedaż zbędnych maszyn – 190 (11,3%),− wzrost wzajemnych usług rolniczych – 166 (9,9%),− zmiany w technologiach produkcji – 203 (12,1%),− zmiany ekologiczne i organizacyjne – 170 (10,2%),− inne elementy postępu – 211 (12,6),Razem − 1675 (100,0%).

Wykorzystując uzyskane wyniki badań terenowych, opra-cowano projekty 11 modeli (wzorców) przyszłościowych rol-niczych przedsiębiorstw rodzinnych do 2020 r. i na dalsze lata. Autorami tych modeli są:− Stanisław Parafiniuk (UP Lublin) – gospodarstwo 8 ha UR,− Sylwester Tabor i Michał Cupiał (UR Kraków) – gospo-

darstwo 12 ha UR,

− Józef Sawa (UP Lublin) – gospodarstwo 18 ha UR,− Zdzisław Wójcicki (ITP O.Warszawa) – gospodarstwo

28 ha UR,− Andrzej Taraban (ITP O.Warszawa) – gospodarstwo 36

i 98 ha UR,− Krzysztof Król (ITP Tylicz) – gospodarstwo 48 ha UR

(górskie),− Michał Cupiał i Sylwester Tabor (UR Kraków) – gospo-

darstwo 48 ha UR,− Sławomir Kocira (UP Lublin) – gospodarstwo 78 ha UR,− Benedykt Pelpliński (UP Poznań) – gospodarstwo 62

i 150 ha UR.Modele te – wydane zbiorczo w specjalnej monografii [Wój-

cicki (red.) 2012] – są upowszechnione i mogą służyć za wzory do ewentualnego projektowania modernizacji rozwojowych gospodarstw rodzinnych.

Baza danych i osiągnięcia badawcze

Współpracując z rolnikami – właścicielami wybranych go-spodarstw, udało się:− zebrać opisy wstępne 60 gospodarstw typowanych do badań,− opracować 53 projekty modernizacji badanych obiektów

do 2015 r.,− sporządzić 53 sprawozdania z działalności badanych go-

spodarstw w 2009 r.,− sporządzić 53 sprawozdania z działalności badanych go-

spodarstw w 2010 r.,− wprowadzić 1675 różnych wdrożeń i uprawnień organiza-

cyjnych, technicznych, technologicznych, ekologicznych i innych,

− opracować projekty 11 modeli (wzorców) przyszłościo-wych gospodarstw rodzinnych,

− przyśpieszać działalność rozwojową i wprowadzanie postę-pu naukowo-technicznego w wybranych gospodarstwach rodzinnych.Do osiągnięć naukowych realizacji projektu badawczo-

rozwojowego można zaliczyć:− zgromadzenie obszernej bazy danych empirycznych z ba-

dań terenowych, zawierającej łącznie 230 opisów wypo-sażenia i działalności wybranych gospodarstw, w tym ok. 1300 kart technologicznych produkcji roślinnej i ok. 250 kart technologicznych produkcji zwierzęcej,

− wydanie lub przygotowanie do druku łącznie ok. 30 pub-likacji o charakterze naukowym oraz zgromadzenie mate-riałów badawczych do wykorzystania w rozprawach dok-torskich i habilitacyjnych lub innych monografiach,

− zorganizowanie i przeprowadzenie 5 sympozjów nauko-wych, dotyczących modernizacji gospodarstw rodzinnych,

− adaptację dotychczasowych i opracowanie nowych metod i metodyk techniczno-ekonomicznych badań terenowych w wybranych gospodarstwach rolnych oraz zweryfikowanie metody bilansowej, algorytmów i zbiorczych tabel do anali-zy i zestawiania zebranych danych z badanych obiektów,

− usprawnienie stosowania metody technologicznej w pro-jektowaniu modernizacji obiektów rolniczych i budowa-niu modeli (wzorców) rozwojowych przedsiębiorstw rol-nych oraz rozpoznanie potrzeb i możliwości opracowania optymalizacyjnej metody wielowariantowego programo-wania rozwoju rolniczych przedsiębiorstw rodzinnych do 2020 r. i na dalsze lata, z zastosowaniem odpowiedniego systemu informatycznego.

190


Wstęp

Jednym z ważnych źródeł emisji podtlenku azotu i metanu są gleby organiczne. Emisja podtlenku azotu jest uzależniona od wnoszenia azotu do gleb, ale również od innych czynników, takich jak temperatura, pH i wilgotność gleby, jej natlenienie oraz dostępność węglowodorów. Wiele z tych czynników ma również wpływ na emisję metanu, która w dużej mierze zależy od stopnia rozkładu oraz składu botanicznego torfu.

W Polsce dotychczas opublikowano nieliczne wyniki polo-wych badań emisji podtlenku azotu z gleb użytkowanych rolni-czo [Oenema, Sapek 2000; Oenema i in. 1999; Sapek i in. 2002; Stalenga, Kawalec 2008; yamulki i in. 2000]. W danych z litera-tury, dotyczących oceny emisji N2O z gleb użytkowanych rolni-czo, występują duże rozbieżności. Pierwsze krajowe polowe po-miary emisji N2O rozpoczęto w Instytucie Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach w 1999 r. w ramach projektu COGA-NOG [Oenema, Sapek 2000; Sapek i in. 2002]. Według szacun-

Dr inż. PIOTR BURCZyKMgr ANDRZEJ MARCINIAKInstytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach, Zachodniopomorski Ośrodek Badawczy w Szczecinie

Wstępne rozpoznanie emisji podtlenku azotu i metanu z gleb organicznych w otoczeniu jeziora Miedwie

ków Pietrzaka i in. [2002] emisja azotu w formie N2O w Polsce wynosi 2,8 kg∙ha-1∙rok-1 N-N2O. Na podstawie pomiarów pro-wadzonych na łąkach w Wielkiej Brytanii wykazano emisję od 1 do 5,1 kg∙ha-1 N-N2O [Smith i in. 1998], a na podstawie po-dobnych badań belgijskich – od 14 do 32 kg∙ha-1 N-N2O [Go-ossens i in. 2001]. Udział rolnictwa w globalnej emisji N2O na świecie to około 65%, w Polsce natomiast – 80% [Sapek 2002; Pietrzak i in. 2002]. Sapek [2008] twierdzi, że większość N2O zawartego w atmosferze, wpływającego na globalne ocieplenie i zmniejszanie się warstwy ozonowej, jest emitowana z gleb.

Głównym źródłem metanu, dostającego się z gleby do atmo-sfery, są naturalne tereny podmokłe oraz pola przeznaczone pod uprawę ryżu [Le Mer, Roger 2001]. Gaz ten powstaje w strefach beztlenowych profili glebowych w wyniku działania bakterii me-tanowych. Przepływ z gleby do atmosfery następuje przez rośliny wodne, na zasadzie dyfuzji, oraz w postaci pęcherzyków gazu, wydostających się na powierzchnię [Le Mer, Roger 2001; Neue i in. 1996]. Ilość wyemitowanego z powierzchni gleby metanu

Stwierdzenia i wnioski

1. W zakresie wszystkich 8 zadań projekt badawczo-rozwo-jowy został wykonany zgodnie z odpowiednią umową z NCBiR, a jego wyniki są opublikowane w 6-częściowej monografii pt. „Techniczna i ekologiczna modernizacja wybranych gospodarstw rodzinnych”.

2. Prowadzone badania i publikowane wyniki są istotnym elementem poszerzania wiedzy w zakresie poznawczym i utylitarnym o aktualnych kierunkach przemian rolni-czych i technicznych w sektorze towarowych gospodarstw rodzinnych. Są więc przydatne dla nauki i praktyki rolni-czej w zakresie niezbędnego postępu naukowo-technicz-nego w rolniczych przedsiębiorstwach rodzinnych i ich infrastrukturze.

3. Realizując projekt, zidentyfikowano organizacyjne, tech-niczne, ekonomiczne i socjalne uwarunkowania rozwoju gospodarstw rodzinnych oraz rozpoznano potrzeby i moż-liwości technicznej i ekologicznej modernizacji różnych grup obszarowych badanych obiektów.

4. Zgromadzony materiał badawczy powinien być wykorzy-stywany w dalszych badaniach postępu naukowo-tech-nicznego w rolnictwie i opracowywaniu rozpraw promo-cyjnych oraz innych publikacji o charakterze naukowym.

5. Pilnym zadaniem jest opracowanie nowych wzorcowych kart technologicznych oraz wskaźników eksploatacyjno-ekonomicznych rolniczych środków technicznych, po-trzebnych do opracowania optymalizacyjnej metody pro-gramowania rozwoju przedsiębiorstw rolniczych z wyko-rzystaniem odpowiednich technik informacyjnych.

6. Potrzebny jest nowy projekt badawczy lub rozwojowy, mający na celu badanie kierunków rozwoju rolnictwa i techniki rolniczej z wykorzystaniem zgromadzonej bazy da-nych empirycznych oraz zdobytego doświadczenia badaczy i z zachowaniem dalszej współpracy placówek naukowych z wybranymi gospodarstwami, która w przypadku więk-szości z nich trwa już od 22 lat.

LITeRATURA

1. Kurek J., Wójcicki Z.: 2011. Technologiczna i ekologiczna modernizacja wybranych gospodarstw rodzinnych. Cz. IV. Wyposażenie i działalność badanych obiektów w 2010 r. Monografia. Falenty. Wydaw. ITP. ISBN 978-83-62416-28-8 ss. 128

2. Wójcicki Z., Muzalewski A., Sawa J., Tabor S., Wajszczuk K. i in.: 2009. Technologiczna i ekologiczna modernizacja wybranych gospodarstw ro-dzinnych. Cz. I. Program, organizacja i metodyki badań. Monografia. Warszawa. Wydaw. IBMER. ISBN 978-83-89206-32-1 ss. 149

3. Wójcicki Z.: 2010. Technologiczna i ekologiczna modernizacja wybranych gospodarstw rodzinnych. Cz. II. Projekty modernizacji badanych obiek-tów. Monografia. Falenty. Wydaw. ITP. ISBN 978-83-62416-12-7 ss. 100

4. Wójcicki Z., Kurek J.: 2011. Technologiczna i ekologiczna modernizacja wybranych gospodarstw rodzinnych. Cz. III. Wyposażenie i działalność badanych obiektów w 2009 r. Monografia. Falenty. Wydaw. ITP. ISBN 978-83-62416-18-9 ss. 122

5. Wójcicki Z. (red.): 2012. Technologiczna i ekologiczna modernizacja wybra-nych gospodarstw rodzinnych. Cz. V. Modele przyszłościowych gospodarstw rodzinnych. Monografia Wydaw. ITP. ISBN 978-83-62416-33-2 ss. 220

6. Wójcicki Z. Kurek J.: 2012. Technologiczna i ekologiczna modernizacja wybranych gospodarstw rodzinnych. Cz. VI. Wyniki badań i wdrożeń projektu rozwojowego. Monografia. Falenty. Wydaw. ITP. ISBN 978-83-62416-34-9 ss. 258.

n

191


Rys. 1. Lokalizacja punktów pomiarowych

zależy od tempa jego powstawania w strefie beztlenowej oraz tempa utleniania podczas przemieszczania się przez natlenioną część profilu glebowego [Van den Pol-van Dasselaar i in. 1997]. Metan jest najpospolitszym węglowodorem w atmosferze. Jego stężenie zwiększa się o 1% rocznie, a emisja tego gazu przyczynia się w około 18% do efektu cieplarnianego. Jedna trzecia jego współczesnej emisji pochodzi z rolnictwa Sapek [2000].

Celem pracy było wstępne rozpoznanie emisji N2O i CH4 z gleb organicznych siedlisk łąkowych otoczenia jeziora Mied-wie w zróżnicowanych warunkach uwilgotnienia.

Obiekty i metody badań

Badania przeprowadzono w 2008 r. na ekstensywnie użyt-kowanych łąkach, położonych w bezpośrednim sąsiedztwie je-ziora Miedwie, w województwie zachodniopomorskim (rys. 1). Analizowany obszar jest zlokalizowany na glebie torfowo-mur-szowej, zalegającej na gytii detytrusowo-wapiennej. Emisję ga-zów cieplarnianych (N2O, CH4) mierzono trzykrotnie, jesienią 2008 r. Pomiary wykonywano stosując system komór zamknię-tych statycznych, a stężenia gazów w komorach mierzono za pomocą analizatora gazów śladowych INNOVA 1412. Stężenie N2O i CH4 w komorze zapisywano co minutę, a pomiar pro-wadzono przez 15 min. Zmiany stężenia gazów w ppm prze-liczano na jednostki wagowe (mg∙m-2∙h-1). Metodę pomiaru szczegółowo przedstawiono w pracach Sapka [2002], Burczyka i in. [2008] oraz Burczyka [2008]. Podobny zestaw, wyposażo-ny dodatkowo w przełącznik wielokanałowy oraz prostą komo-rę, zastosowano w 1999 r. do pomiarów emisji podtlenku azotu z gleb trwałych użytków zielonych [Sapek i in. 2002].

Wyniki badań i dyskusja

Emisja podtlenku azotu na obiektach łąkowych zlokalizowa-nych w województwie zachodniopomorskim była zróżnicowana. Najmniejszą emisję tego gazu (148,0 µg∙m-2∙h-1) zanotowano na obiekcie Turze II, a największą (293,4 µg∙m-2∙h-1) – na obiekcie Grędziec II (rys. 2). Poziom wód gruntowych na tych obiektach wynosił od 28 do 65 cm p.p.t. Emisję metanu stwierdzono je-dynie na obiektach Turze II i Grędziec II (odpowiednio 282,5 i 266,9 mg∙m-2∙h-1). Obiekty te, położone bliżej jeziora, cha-rakteryzowały się wyższym poziomem wód gruntowych i nieco większym uwilgotnieniem gleby. Nie stwierdzono jednak istotnej korelacji między emisją gazów a poziomem wód gruntowych.

Zanotowano istotną, dodatnią korelację między wilgotnością gleby a emisją obu gazów (N2O r=0,78, CH4 r=0,94, α=0,05).

0

50

100

150

200

250

300

350

Giżyn Turze I Turze II Grędziec I Grędziec II

Emisj

a µg

·m-2

·h-1

-N2O

, mg·

m-2

·h-1

-CH

4

0

20

40

60

80

100

120

Pozio

m w

ody g

runt

owej,

cm p

.p.t.

Wilg

otno

ść g

leby,

% vo

l.

N2O CH4 woda gruntowa groundwater (cm)wilgotność gleby soil moisture (% vol)

Rys. 2. emisja N2o, cH4, poziom wody gruntowej i wilgotność gleby w punktach badań. Źródło: wyniki własne

Dodatnią zależność między emisją N2O a wilgotnością gleby stwierdzono już we wcześniejszych badaniach Morishi-ta i in. [2007], Turbiaka i in. [2011], Burczyka i in. [2011]). Freney [1997] zauważył zwiększenie emisji N2O w warun-kach podtopienia terenu. Według yamulki i in. [2000], Bouwmana [1996] oraz Burczyka i in. [2008] emisja N2O jest uzależniona od ilości azotu wnoszonego do gleb.

Emisję metanu z gleb stwierdzano najczęściej w warun-kach bardzo dużego uwilgotnienia, czy to w uprawie ryżu Ghosh i in. [2003], czy w naszym kraju na glebach torfowo-murszowych [Turbiak, Jaszczyński 2011]. Turbiak i Jaszczyń-ski [2011] zaobserwowali większą emisję metanu w warun-kach pełnego wysycenia profilu glebowego wodą. W miarę obniżania poziomu wody gruntowej emisja malała. Berglund i Berglund [2011] natomiast notowali wręcz pobieranie me-tanu przez glebę torfową na poziomie 18,9-21,3 µg∙m-2∙h-1.

Emisja podtlenku azotu i metanu jest uwarunkowana wie-loma czynnikami środowiskowymi i agrotechnicznymi oraz charakteryzuje się dużą zmiennością, dlatego dokładna jej ocena wymaga prowadzenia szczegółowych badań w długich cyklach pomiarowych.

Wnioski

1. Emisję podtlenku azotu stwierdzono na wszystkich stanowi-skach pomiarowych, natomiast metanu – jedynie w punk-tach położonych bliżej jeziora, bardziej uwilgotnionych.

2. Emisja podtlenku azotu i metanu była wysoce, dodatnio skorelowana ze stopniem uwilgotnienia gleby.

3. Mnogość czynników wpływających na emisję podtlenku azotu i metanu oraz jej duża zmienność wskazują na ko-nieczność prowadzenia badań, w co najmniej rocznych cy-klach pomiarowych.

LITeRATURA

1. Berglund Ö, Berglund K.: 2011. Influence of water table level and soil properties on emissions of greenhouse gases from cultivated peat soil. Soil Biology Biochemistry. Vol. 43. Iss. 5 s. 1-9

2. Bowman A.F:. 1996. Direct emission of nitrous oxide from agricul-tural soils. Nutrient Cycling in Agroecosystems. Vol. 46 s. 61-127

3. Burczyk P.: 2008. Procedura pomiaru emisji podtlenku azotu z po-wierzchni gleby. Materiały Instruktażowe IMUZ 131/15. Procedury. ISBN 978-83-88763-97-7 ss. 12

4. Burczyk P., Gamrat R., Gałczyńska M.: 2008. The use of the photo-acoustic field gas monitor for measurement of the concentration of gases

192


15. Sapek A.: 2000. Emisja gazów cieplarnianych z rolnictwa do atmosfery. Pr. zbior. Red. B. Sapek. Zeszyty Edukacyjne 6. Falenty. Wydaw. IMUZ s. 9-21

16. Sapek A.: 2002. Emisja podtlenku azotu z rolnictwa i jej skutki w śro-dowisku. W: Pomiar i symulacja emisji podtlenku azotu (N2O) ze źró-deł rolniczych w Polsce. Pr. zbior. Red. B. Sapek. Zeszyty Edukacyjne 8. Falenty. Wydaw. IMUZ s. 9-22

17. Sapek A.: 2008. Emisja tlenków azotu (NOx) z gleb uprawnych i eko-systemów naturalnych do atmosfery. Woda Środowisko Obszary Wiej-skie. T. 8. Z. 1(22) s. 283-304

18. Sapek A., Sapek B., Pietrzak S.: 2002. Pomiar emisji podtlenku azotu z gleb trwałych użytków zielonych. Pr. zbior. Red. B. Sapek. Zeszyty Edukacyjne 8. Falenty. Wydaw. IMUZ s. 37-56

19. Stalenga J., Kawalec A.: 2008. Emission of greenhouse gases and soil organic mater balance in different farming systems. International Agro-physics. Vol. 22. Nr 3 s. 287-290

20. Smith K.A., Thomson P.E., Clayton H., McTaggart P., Conen F.: 1998. Effects of temperature, water content and nitrogen fertilisation on emis-sions of nitrous oxide by soils. Atmospheric and Environment. Vol. 32 s. 3301-3309

21. Turbiak J., Jaszczyński J.: 2011. Emisja metanu z gleb torfowo-mur-szowych w zależności od poziomu wody gruntowej. Woda Środowisko Obszary Wiejskie. T. 11. Z. 4 (36) s. 229-238

22. Turbiak J., Miatkowski Z., Chrzanowski S., Gąsiewska A., Burczyk P.: 2011. Emisja podtlenku azotu z gleby torfowo-murszowej w Dolinie Biebrzy w zależności od warunków wodnych. Woda Środowisko Ob-szary Wiejskie. T. 11. Z. 4 (36) s. 239-245

23. yamulki S., Joselyne P., Jarvis S.C., Sapek A., Pietrzak S.: 2000. Ef-fects of soil pH and application of nitrogen fertilizers on emissions of nitrogen oxides from grassland. W: Effects of liming and nitrogen fertil-izer application on soil acidity and gaseous nitrogen oxide emissions in grassland systems. Field campaign in Poland within the Framework of the EU funded Project COGANOG FAIR C596-1920, 2000. Pr. zbior. Red. O. Oenema, A. Sapek. Falenty. Wydaw. IMUZ s. 54-60

24. Van Den Pol-Van Dasselaarar A., Van Beusichem M. L., Oenema O.: 1997. Effects of grassland management on the emission of methane from inten-sively managed grasslands on peat soil.Plant and Soil. Vol. 189 s. 1-9

n

in measurements of dinitrogen oxide emission from grassland’s soils. Po-lish Journal of Environmental Studies. Vol. 17. No. 3A s. 105-108

5. Burczyk P., Miatkowski Z., Turbiak J.: 2011. Wstępna ocena emisji N2O w wybranych siedliskach łąkowych w różnych regionach Polski. Woda Środowisko Obszary Wiejskie. T. 11. Z. 4 (36) s. 57-67

6. Freney J.R.: 1997. Emission of nitrous oxide from soils used for agri-culture. Nutrient Cycling in Agroecosystems. Vol. 49 s. 1-6

7. Goossens A.D., De Visscher A., Boeckx A., Van Cleemput O.: 2001. Two-year field study on the emission of N2O from coarse and middle-textured Belgian soils with different land use. Nutrient Cycling in Agroecosystems. Vol. 60 s. 23-34

8. Ghosh S., Majumdar D., Jain M.C.: 2003. Methane and nitrous oxide emissions from an irrigated rice of North India. Chemosphere. Vol. 51. Iss. 3 s. 181-195

9. Le Mer J., Roger P.: 2001. Production, oxidation, emission and con-sumption of methane by soils: A review. European Journal of Soil Biol-ogy. Vol. 37 s. 25-50

10. Morishita T., Hatano R., Desyatkin R. V.: 2007. N2O Flux in Alas Ecosystems Formed by Forest Disturbance Near yakutsk, Eastern Si-beria, Russia. Eurasian Journal of Forest Research. Vol. 10-1 s. 79-84

11. Neue H.U., Wassmann R., Lantin R.S., Alberto Ma. C.R., Aduna J.B., Javellana A.M.: 1996. Factors affecting methane emission from rice fields. Atmospheric Environment. Vol. 30 s. 1751-1754

12. Oenema O., Sapek A.: 2000. Controlling nitrogen oxide emission from grassland farming systems; the COGANOG project. W: Effects of liming and nitrogen fertilizer application on soil acidity and gaseous nitrogen oxide emissions in grassland systems. Field campaign in Poland within the Frame-work of the EU funded Project COGANOG FAIR C596-1920, 2000. Pr. zbior. Red O. Oenema, A. Sapek. Falenty. Wydaw. IMUZ s. 7-13

13. Oenema O., Pietrzak S., Sapek A.: 1999. Controlling nitrous oxide emissions from grassland farming systems in Poland; preliminary re-sults. W: Nitrogen cycle and balance in Polish agriculture. Pr. zbior. Red. A. Sapek. Falenty. Wydaw. IMUZ s. 126-139

14. Pietrzak S., Sapek A., Oenema O.: 2002. Ocena emisji podtlenku azo-tu z gleb trwałych użytków zielonych. W: Pomiar i symulacja emisji podtlenku azotu (N2O) ze źródeł rolniczych w Polsce. Pr. zbior. Red. B. Sapek. Zeszyty Edukacyjne 8. Falenty. Wydaw. IMUZ s. 37-56

Targi MeLIORACJe były poświęcone urządzeniom me-lioracji wodnych podstawowych oraz ich roli w ochronie przeciwpowodziowej. Wśród tematów znalazły się te, zwią-zane z finansowaniem, utrzymaniem i zabezpieczeniem urzą-dzeń wodnych oraz z koordynacją służb zarządzania kryzy-sowego.

Wiele miejsca poświęcono zagadnieniom z zakresu utrzymania urządzeń melioracji wodnych, kompleksowych instalacji dla przemysłu oraz hydrotechniki. Przedstawiono aktualną ofertę maszyn i urządzeń, co ułatwi planowanie za-kupów niezbędnych urządzeń. W ramach Targów na specjal-nie przygotowanym stoisku Konwent Dyrektorów ZMiUW prezentował planowane inwestycje, które będą realizowane w najbliższym czasie.

W dniach 24-25 października br. odbyły się w Sosnowcu Targi Melioracji i Urządzeń Wodnych, Infrastruktury i Urządzeń

Przeciwpowodziowych MelIORaCJe 2012 w połączeniu z konferencją „Melioracje wodne – gospodarka wodna w aspekcie melioracji”.

Podczas Konferencji, której przewodniczyła dyrektor Jo-anna Gustowska wygłoszono następujące referaty:– „Hydrochemiczne uwarunkowania lokalizacji zbiorników wodnych

małej retencji” (prof. Krzysztof ostrowski, uniwersytet Rolniczy w Krakowie),

– „charakterystyka cieków i urządzeń wodnych stanowiących włas-ność Skarbu Państwa, dla których prawa właścicielskie wykonuje Marszałek Województwa Śląskiego wraz z opracowaniem katalo-gu wód szczególnie cennych przyrodniczo” (mgr Jerzy Niedbała, IMGW oddział Kraków),

– Trawy w melioracji (dr Piotr Kacprzyk, uniwersytet Rolniczy w Krakowie),

– Zalety dla środowiska mechanicznej konserwacji wałów przeciwpo-wodziowych (Marek Janson, Hary&Janson),

– Finansowanie inwestycji w gospodarce wodnej z wykorzystaniem środków Wojewódzkiego Funduszu ochrony Środowiska i Gospo-darki Wodnej (przedstawiciel WFoŚiGW).

INFORMACJE WOJEWóDZKICH ZARZĄDóW MELIORACJI I URZĄDZEń WODNyCH

193

Jakość wody w Bałtyku stanowi przedmiot szczególnej troski państw nadbałtyckich. Poszukuje się różnych metod i sposobów ograniczania dopływu związków biogennych po-wodujących nadmierną eutrofizację tego niewielkiego akwe-nu wodnego. Wśród różnych podejmowanych działań usta-nowiono te projekty badawcze, których celem jest między innymi ustalenie źródeł pochodzenia zanieczyszczeń. Takim projektem jest Baltic COMPASS w realizacji, którego biorą udział wszystkie państwa nadbałtyckie. Projekt poświęcony jest poszukiwaniom metod ograniczania dopływu zanieczysz-czeń obszarowych pochodzenia rolniczego do rzek, a tym sa-mym do Bałtyku. Jednym z wielu tematów realizowanych w ramach projektu Baltic COMPASS była próba oceny wpływu zalewania doliny na przemieszczanie się związków chemicznych. Do tych celów wybrano odcinek doliny Bugu na granicy z Białorusią.

W dniach 17-18 września 2012 r. odbyło się semina-rium, którego celem była wymiana doświadczeń w zakre-sie omawianego zagadnienia. W seminarium udział wzię-ło 25 osób z różnych instytucji zajmujących się gospodar-ką wodną. Wymienić tu można: dyrektor A. Dembowską (KZGW), dyrektora L. Bagińskiego (RZGW), dyrektora S. Jakimiuka i A. Pichlę (WZMiUW w Lublinie), W. Ho-laczuka (Starosta Powiatu Włodawskiego), M. Sobocińską (WIOŚ w Lublinie). W seminarium uczestniczyli również A. Pakhomau (Instytut Problemów Wodnych w Mińsku) oraz L. Shevkunova i S. Szylinczuk (Komitet Zasobów Na-turalnych i Ochrony Środowiska Obwodu Brzeskiego). Spotkanie prowadził prof. W. Mioduszewski z Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego.

Cel spotkania• Inicjowanie na nieformalnej płaszczyźnie współpracy, wy-

miana poglądów w zakresie ochrony jakości wody w rzece Bug, szczególnie w warunkach przejścia fali powodziowej.

• Przedstawienie rzeki Bug, jako przykładu możliwego do realizacji hasła „żyć w zgodzie z powodzią” w warunkach ograniczonych możliwości stosowania technicznych środ-

Seminarium „Ochrona jakości wód podczas przejścia fali powodziowej na przykładzie doliny bugu”

Workshop „Protection of Water Quality During Flood Period, Bug River case study”Okuninka, 17-18 września 2012 r.

Water quality in the Baltic Sea is the major concern of the Baltic Sea Region (BSR) countries. Various methods and ways of limiting leaching of nutrients that cause eutrophication of the Baltic Sea have been considered. Scientific projects that aim at defining source of pollution are among many measu-res that have been undertaken. Baltic COMPASS in which all the countries from BSR participate is one of such projects. The project is dedicated to searching of measures limiting nu-trients transport from diffuse sources of pollution to rivers and to the Baltic Sea. Evaluation of influence of flooding of the river valley on transport of chemical compounds has been one of many topics analyzed within Baltic COMPASS. The border section between Poland and Belarus of the Bug valley has been chosen for the purpose of the analysis.

Rzeka Bug – widok ogólnyThe Bug River – general view

Dolina Bugu – ekstensywne łąkiThe Bug valley – extensive meadows

On 17th and 18th of September 2012 a workshop aiming at exchange of experience in scope of the discussed topic took place. Twenty five people from various institutions involved in water management participated in the meeting. To name only few of them: Director A. Dembowska (National Water Mana-gement Board), Director L. Bagiński (Regional Water Mana-gement Board in Warsaw), Director S. Jakimiuk and A. Pichla (Regional Board of Land Reclamation and Water Devices in Lublin), W. Holaczuk (Governor of the Włodawa District), M. Sobocińska (Regional Inspectorate of Environmental Pro-tection in Lublin). Also representatives from Belarus partici-pated in the meeting: A. Pakhomau (Central Research Institu-te for Complex Use of Water Resources), L. Shevkunova and S. Szylinczuk (Brest Oblast Committee of Natural Resources and Environmental Protection). The chairman of the work-shop was prof. W. Mioduszewski from The Institute of Tech-nology and Life Sciences.

Aim of the workshop• Initiation of informal cooperation, exchange of experience

and knowledge in scope of water quality protection in the Bug valley particularly during flood occurrence.

• Presentation of the Bug river as an example of the river in valley of which” living in peace with the flood” is possible under conditions of limited chances of using technical me-

194

ków ochrony przed powodzią oraz potrzeb ochrony cen-nych walorów przyrodniczych doliny.

• Wskazanie możliwości i celowości międzynarodowej współpracy na szczeblu lokalnym, pomimo pewnych per-turbacji politycznych.

• Źródła potencjalnych zanieczyszczeń w czasie wysokich stanów wody w rzece.Uwagi szczegółowe

• Na wielu odcinkach granicznych stan wody w rzece oce-niany jest, jako „zły”. Wynika to głownie z dużego stęże-nia fosforanów i częściowo azotu amonowego. Brak szcze-gółowego rozpoznania dla ustalenia źródeł pochodzenia fosforu. Występuje ciągle zróżnicowanie metod badań związków chemicznych, jak i oceny jakości wody pomię-dzy trzema krajami. Podejmowane są kroki dla opracowa-nia wspólnych jednolitych metodyk.

• Podstawowe źródła zanieczyszczeń to rolnictwo (wynosze-nie nawozów), erozja wodna, zrzuty nie do końca oczysz-czonych wód z małych oczyszczalni ścieków, dzikie zrzuty, w tym do sieci melioracyjnej, zmywy zanieczyszczeń z po-wierzchni obejść gospodarczych. Podkreśla się koniecz-ność kompleksowego działania dla ochrony jakości wód w rzece. Koncentrowanie się na działaniach ograniczają-cych rozprzestrzeniania się azotu pochodzącego z nawo-zów mineralnych i organicznych (Dyrektywa Azotanowa) nie jest wystarczające dla istotnej poprawy jakości wody.

• Dużym zagrożeniem dla jakości wód Bugu są nieeksplo-atowane stawy osadowe odpadów komunalnych w rejo-nie Brześcia. Osadniki te znajdują się w strefie zalewowej i w przypadku zniszczenia obwałowania cała zawartość zgromadzonych tam odpadów może przedostać się do wód w rzece. Niezbędna jest tu ścisła współpraca pomię-dzy Polską a Białorusią oraz dalsza pomoc NFOŚiGW w likwidacji tych osadników.

• Dolina Bugu po polskiej stronie użytkowana jest głównie, jako ekstensywne łąki i pastwiska. Ochrona przed powo-dzią w postaci wałów przeciwpowodziowych realizowana jest w bardzo ograniczonym zakresie, podczas gdy po stro-nie białoruskiej dolina obwałowana jest na prawie całej długości, a na zawalu prowadzona jest wielkoobszarowa gospodarka rolna. Występują tu duże fermy hodowlane,

ans of flood protection as well as preserving natural values of the valley.

• Identification of opportunities and purposefulness of interna-tional cooperation on a local level despite political situation.

• Identification of potential sources of pollution during high water level in the river.Detailed remarks

• State of water on many border sections has been evaluated as” bad”. It emerges mainly from high concentration of phos-phates and partially also from high concentration of ammo-nium nitrogen. There is lack of detailed recognition of phos-phorous sources. There is a diversity of chemical testing meth-ods of the chemical compounds as well as ways of evaluation of the water quality among three countries. Attempts to unify the methodic have been undertaken.

• Agriculture is the basic source of pollution (leaching of fer-tilizers) as well as water erosion, introduction of preliminar-ily purified water from treatment plants to water courses, illegal water discharge sites (also to the drainage network) and transport of pollution from farms. The need of devel-opment of complex measures to protect water quality has been stressed. Limiting measures to limit only the transport of nitrogen originating from mineral and organic fertilizers is not sufficient.

• Unexploited landfills in area of Brest are a serious threat to water quality. The landfills exist in the flood zone and in case of flood that destroys embankments all the pollution will be transported to the river. Close cooperation between Poland and Belarus as well as further help from National

Rys. 1. Zlewnia BuguFig. 1. The Bug catchment

Rys. 2. obszary chronione w dolinie Bugu na granicy z Białorusią Fig. 2. Protected areas in the Bug valley along the Polish – Be-

larusian border

195

ale nadwyżki azotu i fosforu nie są duże: 60 kg/ha N oraz 20 kg/ha P.

• Brak robót utrzymaniowych na rzece powoduje niszczenie skarp koryta rzeki, a również tworzenie się zatorów w wy-niku gromadzenia się drzew i materiału roślinnego, w tym powodowanych działalnością bobrów. Przyczynia się to do zwiększenia rozmiarów powodzi. Najczęstsze powodzie w dolinie Bugu wynikają z występowania zatorów lodo-wych, powstających w zwężeniu koryta rzeki oraz miej-scach nagromadzenia się drzew i roślinności.

• W strefie zalewowej polskiej części doliny, ustalonej na pod-stawie istniejących materiałów kartograficznych, na odcin-ku z Białorusią znajduje się prawie 2000 różnego typu bu-dynków. Znaczna ich część położona jest na granicy doliny z wysoczyzną lub na niewielkich lokalnych wzniesieniach występujących w dolinie. Stąd też większość z powyższych budynków nie jest zalewanych podczas wezbrań powodzio-wych. Natomiast bardzo często utrudniony jest dostęp do otoczonych wodą obiektów. Opracowywane obecnie mapy zagrożeń powodziowych powinny wyróżnić te obiekty, któ-re zlokalizowane są w strefie zalewowej, ale na lokalnych niewielkich wzniesieniach powyżej wody 1%.

• Jak dotychczas, problematyka ochrony przed powodzią nie jest uwzględniana w planach rozwoju gmin nadbu-żańskich. Możliwe, że może to wynikać z charakteru wy-stępujących powodzi. Zalewana jest szeroka dolina, przy małych prędkościach wody i w większości niewielkich głębokościach wody. Po opracowaniu map zagrożenia

Fund for Environmental Protection and Water Manage-ment is needed to liquidate these fills.

• The Bug valley on the polish side of the border is used mainly as extensive meadows and pastures. Protection against flood in form of embankments is implemented in a limited extent while on the Belarusian side almost whole valley is protected by embankments and dikes and inten-sive farming occur behind them. Big farms are present on the Belarusian side but overdoses of nitrogen and phospho-rous are not significant: 60 kg N per hectare and 20 kg P per hectare.

• Lack of conservatory works within the valley cause dete-rioration of slopes of the river bed and formation of jams consisted from wood and other organic matter (plants) is caused by beaver’s activity. Most of floods occurring in the valley are caused by ice jams forming in the narrow parts of the river bed where trees and plants grow.

Budynek na niewielkim podwyższeniu – powyżej zwierciadła wód powodziowych

Building on a small elevation of the terrain – above the surface of flood water table

Składowanie obornika – źródło zanieczyszczeń w czasie powodzi Manure storage site – source of pollution during flood

Rys. 3. Zabudowania w dolinie zalewowej Bugu na granicy z Białorusią

Fig. 3. Buildings located on the flood plain along the Polish – Belarusian border

• Basing on the existing materials as well as on maps it can be stated that over 2000 buildings of various type exist on the polish side of the border on the flood plain of the valley. Most of the buildings are located on the border between the flood plain and the slope of the plateau or on the small local elevations of the terrain within the flood plain. Many of the existing buildings are not flooded during flood epi-sodes. On the other hand, access to these buildings during flood is difficult. Buildings located within the flood plain on the local elevations that prevent them from the thread of

196

powodziowego problem ten powinien być przeniesiony do lokalnych planów zagospodarowania przestrzennego. Niezbędny jest również rozwój systemu ostrzegania przed powodzią oraz zapoznania społeczeństwa z metodami do-stosowania się do powodzi i reagowania podczas występo-wania wysokich stanów wody.

• Zagrożenia dla jakości wody w wyniku zalania doliny wy-nikają głównie z występujących sporadycznie punktowych źródeł zanieczyszczeń, jak składowiska nawozów, zabudo-wania gospodarcze, lokalne oczyszczalnie ścieków itp. Nie-zbędne jest podjęcie odpowiednich działań w celu likwi-dacji zagrożeń punktowych. Natomiast rolnicze użytko-wanie doliny nie stanowi większego zagrożenia dla jakości wody. W dolinie występują bowiem głównie ekstensywne użytki zielone, które często nie są nawożone, a jeśli tak, to niewielkimi dawkami. Jedynym źródłem zagrożenia może być skoszona trawa, gdy przez kilka tygodni znajdować się będzie pod wodą.

• Podczas niskich stanów wody dolina Bugu stanowi formę strefy buforowej, ograniczającej dopływ zanieczyszczeń z bardziej intensywnie użytkowanych gruntów ornych na wysoczyźnie przyległych do doliny. Po stronie polskiej jest to praktycznie cała dolina, miejscami porośnięta drzewa-mi i krzewami. Po stronie białoruskiej jest to nieużytko-wany, porośnięty drzewami i krzewami pas doliny pomię-dzy korytem rzeki a wałem przeciwpowodziowym.

• Opracowanie działań dla skutecznej ochrony jakości wód rzeki i Bałtyku wymaga szczegółowego rozpoznania źró-deł zanieczyszczeń. Dotychczasowy system monitoringu, zlokalizowany tylko na większych rzekach i prowadzo-ny z małą częstotliwością poboru próbek (zazwyczaj raz w miesiącu, a niekiedy rzadziej), nie pozwala na prowa-dzenie takich analiz. Niezbędne jest opracowanie i realiza-cja gęstszej sieci monitoringowej zlokalizowanej na mniej-

1% probability of flooding should be distinguished on the maps of flood risk that are currently under development.

• At present, the issue of floods is not considered in many communities and their plans of development. After maps of flood risk are developed this problem should be the respon-sibility of the local units responsible for spatial management planning. One of the most emerging issues is development of the monitoring and alarm against floods systems as well as training of the citizens in scope of adjustment to the sea-sonal flooding and reacting during high levels of water.

• The main threat to the water quality as a result of flooding emerges from local point sources of pollution e.g. manures storage sites, inventory buildings, local treatment plants etc. Undertaking actions aiming towards liquidation of such point sources is crucial. Agricultural use of the val-ley is not a thread to the water quality as mainly extensive grasslands that are not fertilized at all or fertilized with low doses of fertilizers occur. The only thread can be the cut grass if it remains under water for a few weeks.

• During low water level the Bug valley is a kind of a buffer zone that limits transport of pollution from more inten-sively used agricultural lands present on the areas adjacent to the valley. On the polish side almost whole valley works as a buffer zone that in some places is covered by trees and bushes. On the Belarusian side the valley between the wa-ter course and embankments is not used at all. It is mostly covered by trees and bushes.

• Development of measures for effective protection of water quality in the river and in the Baltic Sea demands detailed recognition of pollution sources. Present monitoring system located on the bigger rivers and conducted with rare sam-pling (usually once a month or even more seldom) do not allow such analyses. It is essential to plan and develop denser network of monitoring located on smaller rivers where sam-pling will be more often. It will allow evaluating the load of pollution transported to the rivers from diffuse sources.

• If the valley is managed in a proper way it can be an excel-lent example of the “living in peace with the flood” slogan. It would allow sustaining valuable natural habitats while using the land for agricultural purposes at the same time. However, it would demand implementation of various measures to adjust agricultural use of land and construc-tion of some buildings to seasonal flooding. These kinds of ideas can be implemented only if financial support for farmers is provided.

Information developed by: Z. Kowalewski, M. Przychodzka

Międzywale porośnięte drzewami i krzewami po stronie biało-ruskiej Bugu

Flood plain on the Belarusian side

Rys. 4. Zależność transportowanego ładunku fosforu w zależno-ści od natężenia przepływu

Fig. 4. corelation between phosphorous load and the flow rate

szych ciekach z częstym poborem próbek. Pozwoli to na ocenę wielkości ładunku doprowadzanego do rzek ze źró-deł rozproszonych, w tym zanieczyszczenia obszarowe.

• Przy odpowiednim zagospodarowaniu i użytkowaniu doli-ny Bugu może ono stanowić przykład realizacji hasła „żyć w zgodzie z powodzią”. Pozwoli to na prawidłowe utrzy-manie cennych siedlisk w dolinie przy jednoczesnym jej rolniczym użytkowaniu. Wymaga to jednak szeregu dzia-łań dla dostosowania użytkowania rolniczego i niektórych budynków do okresowego podtapiania. Tego typu postu-laty mogą być zrealizowane pod warunkiem zapewnienia pomocy finansowej dla rolników.

Opracowanie: Z. Kowalewski, M. Przychodzka

197

DLA PRAKTyKI

Funkcje małych zbiorników wodnych na obszarach wiejskich– Materiały pomocnicze do projektowania

Wstęp

Małe zbiorniki wodne to te, które posiadają pojemność mniejszą od 100 000 m3, a wysokość piętrzenia nie prze-kracza 1,0 m [Mioduszewski, 2008]. Mogą to być zbiorni-ki powstałe w wyniku piętrzenia wody w niewielkim cieku, stawy kopane, zagłębienia w terenie wypełnione wodą (ocz-ka wodne). Małe zbiorniki pomimo niewielkiej pojemności mają duże znaczenie gospodarcze, ale również hydrologiczne i przyrodnicze, w tym dla poprawy jakości wód dopływają-cych do rzek. Dotychczasowe doświadczenia wykazują, że przyśpieszenie obiegu wody i związany z tym transport za-nieczyszczeń mają niekorzystny wpływ zarówno na strukturę bilansu wodnego, jak i na jakość wody. Zwiększenie dostęp-nych zasobów wodnych i poprawa jakości wód wymaga po-dejmowania różnorodnych działań, w tym mających na celu ograniczenie i hamowanie prędkości odpływu wody i trans-portu zanieczyszczeń. Jedną z metod zarówno poprawy struk-tury bilansu wodnego, jak i jakości wody w rzekach jest bu-dowa możliwie dużej liczby małych zbiorników, odtwarzanie mokradeł itp.

Małe piętrzenia i niewielkie zbiorniki wodne mogą być budowane sposobem gospodarczym. W odniesieniu do pię-trzeń poniżej 1,0 m i zbiorników położonych poza obszara-mi chronionymi nie jest wymagane pozwolenie na budowę i opracowanie raportów oddziaływania na środowisko. Nie-mniej jednak należy zawsze mieć na uwadze, że nawet naj-mniejsza budowla wodna jest dziełem inżynierskim i powin-na być wykonana zgodnie z obowiązującymi standardami.

Zbiorniki mogą pełnić wiele funkcji przyrodniczych i go-spodarczych. Prawidłowo zaprojektowane i wykonane stano-wią cenny element przyrodniczy na obszarach wiejskich.

.Zbiorniki rekreacyjne

Zbiorniki rekreacyjne (stawy ozdobne) od dawna budo-wano w celu urozmaicenia i zwiększenia walorów krajobrazu naturalnego i kulturowego. Podstawowym elementem w par-kach wiejskich i dworskich był staw lub mały ciek, niekiedy z wodospadem. Istnieje bogata literatura poświęcona tego typu akwenom [Borcz, Pogodziński, 1994]. W większości są to podręczniki z zakresu architektury zieleni, historii pała-ców, dworów, porady dla właścicieli ogrodów.

Większość dotychczas budowanych zbiorników ozdob-nych, szczególnie na terenach zabudowanych, ma brzegi umocnione betonem lub drewnianą palisadą (płotkiem). Miedzy innymi z tego powodu woda w takich zbiornikach jest silnie zanieczyszczona. Dzisiaj, kiedy mówimy tak dużo o ekologii warto propagować, również na terenach zurbani-zowanych, zbiorniki porośnięte roślinnością. Nawet w umoc-nionych betonem zbiornikach można wybudować nieduże wyspy lub poustawiać np. kosze wypełnione ziemią i zanu-rzone kilkanaście centymetrów poniżej zwierciadła wody, które stanowić będą dobre podłoże dla roślin wodnych. Tego typu zbiorniki nie znajdują akceptacji na terenach silnie zur-banizowanych (miejskich), co m.in. związane jest z dotych-

Typowy zbiornik z betonowymi brzegami na terenach miejskich nie ma wartości ekologicznych

Woda opadowa jest bezpłatna. Można retencjonować dowolną ilość, w odróżnieniu od tej pobieranej z rzeki lub warstw wodo-nośnych, za pobór której niedługo wprowadzone zostaną opła-ty. Wymaga tego Ramowa Dyrektywa Wodna, jako realizacji „zwrotu kosztów usług wodnych”(afisz Towarzystwa Rain Water

Harvesting)

198

DLA PRAKTyKI

czasowymi przyzwyczajeniami. Stąd też brak jest szerszych doświadczeń dotyczących zasad i sposobów eksploatacji ta-kich akwenów.

Ostoje flory i fauny wodnej. Zbiorniki wodne mogą być budowane jako element wzbogacania walorów przy-rodniczych krajobrazu, zwiększenia biologicznej różnorod-ności, jako ostoja cennych gatunków flory i fauny. W wie-lu przypadkach celem budowy zbiornika jest odtworzenie naturalnych warunków, w tym mokradeł, które zniszczono na skutek odwodnienia terenu lub innej działalności czło-wieka. Płytkie zbiorniki kopane z łagodnymi piaszczystymi skarpami to doskonałe miejsca rozrodu płazów. Natomiast niewielkie piętrzenia na ciekach poprawiają stosunki wodne terenów przyległych. Kształt, wymiary oraz stosunki wod-ne (przepływ, głębokość) są uzależnione od gatunków flory i fauny, którym zamierza się stworzyć odpowiednie warunki rozwoju. W tym przypadku wymagania, jakim musi odpo-wiadać zbiornik, formułują przyrodnicy. Większość małych akwenów, budowanych w różnych celach, stanowi cenne z punktu widzenia przyrodniczego enklawy wodne, zwłasz-cza tam, gdzie dopuszcza się do porastania brzegów i części czaszy zbiornika roślinnością wodną. Rozwija się tam bogata fauna i flora wodna, mimo gospodarczego lub rekreacyjnego użytkowania zbiornika. W strefie styku wody i lądu, nazywa-nej ekotonem, obserwuje się największe bogactwo życia bio-logicznego [żbikowski, żelazo, 1993]. Małe zbiorniki wod-ne są więc jednym z ważniejszych elementów zapewniających zachowanie różnorodności biologicznej w krajobrazie, co jest podstawowym warunkiem zrównoważonego rozwoju obsza-rów wiejskich.

tensyfikujących można uzyskać 100-250 kg ryb z l ha stawu [Guziur, 1991]. Zbiorniki takie mogą mieć duże walory eko-logiczne. Do amatorskiego chowu ryb z powodzeniem wy-korzystuje się także spiętrzone rowy melioracyjne (zbiorniki liniowe) ze stałym przepływem wody. W wielu przypadkach przystosowanie rowu do hodowli ryb polega jedynie na wy-konaniu odpowiednich budowli piętrzących. Wydajność ta-kiego zbiornika zbudowanego na rowie szacuje się na 20-76 kg ryb z l ha lustra wody.

W zbiornikach przeznaczonych jedynie do wędkowania dno jest zazwyczaj urozmaicone (różne głębokości), a w cza-szy buduje się niewielkie wyspy lub specjalne schowki dla ryb. Jeżeli planowane jest odławianie ryb siecią, brzegom zbiornika nadaje się możliwie regularne kształty. Najkorzystniejsza głę-bokość wody w zbiorniku wynosi ponad 0,8 m na co najmniej połowie jego powierzchni. Muszą być również spełnione wy-magania dotyczące jakości wody, przede wszystkim zawartości tlenu [Guziur, 1991; Woźniak, 2006] (gdy zawartość tlenu jest mniejsza niż 6 mg∙dm3, następuje śnięcie ryb).

Zbiornik wodny (starorzecze) to bardzo cenny przyrodniczo obiekt, w odróżnieniu od tego zbudowanego w miejskim parku

Zbiorniki ozdobne oraz te stanowiące ostoje flory i fau-ny wodnej mogą być również równolegle wykorzystywane do innych celów, jak np. do amatorskiego chowu ryb lub jako wodopoje.

Zbiorniki wędkarskie. Nawet bardzo małe zbiorniki wodne wykorzystuje się niekiedy do amatorskiej hodowli ryb, w tym do celów wędkarskich. Uważa się, że już w stawie o powierzchni większej niż 100 m2 możliwa jest ekstensyw-na hodowla ryb i bez stosowania specjalnych zabiegów in-

Nieduże stawy kopane z łagodnymi skarpami to miejsce rozrodu płazów

Zbiorniki przeznaczone do ekstensywnego chowu ryb mogą być jednocześnie wykorzystywane do hodowli kaczek domowych, jednak ze względu na ochronę jakości wody ob-sada nie powinna wynosić więcej, jak 80 dorosłych sztuk na hektar lustra wody.

Wodopoje. Każdy zbiornik wodny budowany na obsza-rach leśnych lub w pobliżu lasu może być wykorzystywany przez dzikie zwierzęta. Nie jest potrzebne specjalne urządza-nie miejsc dojścia do wody. Wystarczy, że w kilku miejscach skarpy zbiornika będą łagodne, o pochyleniu łagodniejszym niż 1:3.

Natomiast wodopoje dla zwierząt domowych powinny być specjalnie urządzone. Zazwyczaj projektuje się wodopoje brzegowe jako łagodne pochylnie umożliwiające zwierzętom swobodny dostęp do wody. Szerokość wodopoju B oblicza się, przyjmując że B = nb, gdzie: n – liczba zwierząt jednocześnie korzystających z wodopoju, b – szerokość wodopoju dla jed-nego zwierzęcia; przyjmuje się b = 0,5-1,0 m na jedno zwierzę dorosłe i 0,3-0,5 m na jedno zwierzę młode. Nachylenie skar-py zbiornika w granicach wodopoju powinno wynosić 1:6-1:12, a głębokość wody nie może być mniejsza niż 0,35 m.

199

DLA PRAKTyKI

Konstrukcje wodopojów mogą być różne i w przypadku dużych stad bydła są to niekiedy złożone konstrukcje hydro-techniczne. Na rysunku 1 przedstawiono proste konstrukcje wodopojów, odpowiednie dla niewielkiego stada bydła. Doj-ście do wodopoju, w przypadku intensywnego użytkowania, powinno być umocnione płytami betonowymi ułożonymi na podsypce żwirowej, faszynie lub geowłókninie. Możliwe jest również umocnienie dojścia balami drewnianymi lub żer-dziami przewiązanymi drutem i ułożonymi na faszynie lub geowłókninie. Gdy intensywność użytkowania wodopoju jest mała, wystarczy usypanie na geowłókninie warstwy pia-sku grubości 15-20 cm. Wykonanie prawidłowego wodopoju jest niezmiernie ważne, ponieważ dopuszczenie zwierząt do wody w miejscach do tego nieprzygotowanych powoduje de-wastację brzegów i zwiększone ryzyko zanieczyszczenia wody odchodami. Najkorzystniejszym rozwiązaniem jest budowa wodopoju w pewnej odległości od zbiornika, np. poprzez wykonanie dodatkowego niewielkiego zbiornika zasilanego wodą z właściwego stawu za pomoca rurociągu lub płytkiego rowu. Na rysunku 2 podano oryginalne rozwiązanie urzą-dzenia do pojenia bydła zlokalizowanego przy zbiorniku za-porowym i obok stawu kopanego.

W każdym przypadku wodopój powinien być tak wy-konany, aby chronić wody przed nadmiernym zanieczysz-czeniem. Dostęp zwierząt do wody dopuszczalny jest tylko w granicach wodopoju. Pozostała część zbiornika i jego brze-gów może pełnić np. funkcję ostoi flory i fauny wodnej.

Kąpieliska (baseny naturalne)

Budowa kąpieliska, szczególnie ogólnodostępnego, wy-maga spełnienia szeregu wymagań sanitarnych. Jakość wody w zbiorniku regulowana jest odpowiednimi przepisami. (Rozporządzenie 2002). Poniżej opisane zostaną jedynie bar-dzo specjalne kąpieliska, nazywane niekiedy basenami natu-ralnymi, gdzie jakość wody chroniona jest przy wykorzysta-niu roślinności.

Kąpieliska budowane jako zbiorniki zaporowe lub stawy kopane – jeśli jest zapewniony stały przepływ wody dobrej jakości. Niezbędne jest przeprowadzenie szczegółowych ba-dań jakości dopływającej wody. Istotne jest sprawdzenie bakteriologicznej czystości wody (miano coli). Możliwa jest również budowa kąpielisk jako stawów kopanych – gdy brak przepływu wody lub jest on bardzo mały. W tym przypadku staw jest dzielony na dwie równe części. Połowa stawu jest bardzo płytka (20-40 cm), porośnięta całkowicie roślinnością wodną. Druga połowa stawu o głębokości 1,0-2,0 m stano-wi zasadnicze kąpielisko. Kąpieliska mają różną wielkość, nie

Zbiornik wodny kopany zasilany wodami drenarskimi budowa-ny jako wodopój dla bydła

Niewłaściwy sposób pojenia bydła, bardzo szybko woda zostanie zanieczyszczona

Rys. 1. Przykładowe proste konstrukcje wodopojów: 1 – pły-ty betonowe, żerdzie lub deski drewniane, 2 – geowłóknina,

3 – piasek

Rys. 2. Schemat ujęcia wody ze stawu do pojenia bydła: a) zbior-nik zaporowy, b) staw kopany; 1 – perforowana rura o średni-cy 10-15 cm, 2 – perforowana rura o średnicy 50-200 mm, 3 – piasek gruby, żwir, 4 – poidło o długości zależnej od obsady zwierząt, 5 – zawór, 6 – rurociąg z koszem metalowym, 7 – wo-

dopój, 8 – umocnienie dna, np. geowłókniną

200

DLA PRAKTyKI

powinny być jednak mniejsze od 50 m2. Na brzegu urządza się plażę piaszczystą albo trawiastą, wykonuje są również inne urządzenia, np. pomost z drabinką.

Przykładowy schemat niewielkiego stawu kopanego (ką-pieliska naturalnego) przedstawiono na rysunku 3. Część głęboka stawu (1,2-2,0 m) służy do kąpieli i pływania, cześć płytka (ok. 0,3 m) stanowi filtr roślinny zabezpiecza-jący dobrą jakość wody. Jest to koncepcja tzw. „naturalne-go basenu”, którego rozwiązania są coraz częściej w Euro-pie stosowane (Austria, Niemcy). Cześć płytka od głębokiej

rozdzielona jest pionową ścianą (ścianka szczelna lub mur oporowy), której górna krawędź znajduje się około 0,10 m poniżej lustra wody (rys. 4). Skarpy stawu głębokiego zale-ca się wyprofilować do nachylenia 1:1,5-1:2 i umocnić np. brukiem na podsypce piaskowej. Droższe, lecz mające cha-rakter bardziej zbliżony do basenu, byłyby pionowe ścia-ny np. w postaci murów oporowych. Dno stawu, zarówno części płytkiej jak i głębokiej, powinno być wyłożone grun-tem sypkim (żwir, piasek gruby). Komfort kąpieli wymaga utrzymania stałego poziomu wody. Zaleca się uzupełnianie ubytków na parowanie np. wodą podziemną pobieraną ze studni. W celu wyrównywania temperatury (część płytka ogrzewa się szybciej) i zwiększenia efektywności oczysz-czania wody możliwe jest wymuszenie obiegu wody po-przez jej pompowanie z części głębokiej do płytkiej. Woda podziemna dla uzupełnienia parowania i dla utrzymania przepływu z części głębokiej do części płytkiej może być podawana w formie niewielkiej fontanny. Wydatek pomp do celów uzupełnienia wody i wymuszenia obiegu, przy wymiarach jak na rysunku, ocenia się na około 20-30 li-trów na godzinę. Przy tak małych przepływach możliwe jest stosowanie pomp zasilanych ogniwami solarnymi lub energią wiatru.

Staw (kąpielisko) należy zabezpieczyć przed bezpośrednim dopływem wód powierzchniowych (są one zazwyczaj zanie-czyszczone azotem i fosforem). Zaleca się w okresie zimowym wykaszanie roślinności ze stawu. Dopuszczalne jest prowa-dzenie hodowli ryb, ale głównie jako ozdobnych. Pomagają one w ograniczaniu populacji komarów. Wskazane jest wy-konanie okresowych badań fizycznych i bakteriologicznych wody.

Stawy budowane jako kąpieliska publiczne, ogólnie do-stępne, muszą spełniać odpowiednie wymagania sanitarne i przed rozpoczęciem budowy niezbędne jest pozyskanie od-powiednich zezwoleń. Wielkość zbiornika zależy od spodzie-wanej liczby korzystających osób. Maksymalnie jest to 500 osób na 1 ha stawu. Konieczne są okresowe kontrole jakości wody.

Rys. 3. Plan sytuacyjny kąpieliska naturalnego; 1 – część głęboka (rekreacyjna), 2 – cześć płytka porośnięta roślinnością wodną, 3 – ścianka szczelna, 4 – mur rozdzielający część płytką od głę-bokiej, 5 – schodki, zejście do wody, 5 – platforma widokowa

Rys. 4. Schematyczny przekrój poprzeczny przez kąpielisko naturalne; 1 – skarpa części głębokiej kąpieliska, 2 – podłoże (żwir, piasek gruby), 3 – ławeczka umożliwiająca spacer nad wodą, 4 – skarpa obsiana trawą, 5 – mur rozdzielający część płytką zbiornika od

głębokiej

201

DLA PRAKTyKI

Ochrona jakości wody

Wody powierzchniowe spływające do rzek, zarówno z ob-szarów rolniczych jak i zabudowanych, bardzo często są za-nieczyszczone. Wprowadzenie tych wód do rzek i jezior przyczynia się do nadmiernego zanieczyszczenia wód, łącz-nie z doprowadzeniem dużego ładunku do Bałtyku. Budo-wa oczyszczalni ścieków oraz wdrażanie czystych technologii w rolnictwie nie jest w stanie całkowicie wyeliminować emisji zanieczyszczeń. Dlatego tez podejmuje się działania dla prze-chwycenia tych zanieczyszczonych wód i ich oczyszczenia. Jedną z bardziej efektywnych metod ograniczenia transportu zanieczyszczeń, szczególnie obszarowych pochodzenia rolni-czego, są małe zbiorniki wodne.

Biofiltry. Wszelkiego typu małe zbiorniki wodne pełnią funkcję regulatora obiegu wody i materii [Doll, 1996; Storm-water..., 2000]. Zbiorniki, mające pełnić funkcję biofiltrów, buduje się jako zaporowe lub kopane, np. poprzez rozszerze-nie koryta cieku. Są to zazwyczaj płytkie zbiorniki, których głębokość w znacznej części czaszy wynosi 0,3-0,6 m. Umoż-liwia to rozwój bujnej roślinności na całej powierzchni zbior-nika. Oczyszczanie wody polega na sedymentacji cząstek stałych, denitryfikacji azotu oraz poborze związków pokar-mowych przez roślinność [Stormwater…, 2002]. Powierzch-nia i objętość stawów powinna być dobrana tak, aby średnia prędkość przepływu wody nie przekraczała 0,15 m∙s–1. Na podstawie badań stwierdzono, że zmniejszenie ładunku azotu (N) w takim zbiorniku wynosi ok. l g N∙m–2 powierzchni sta-wu w ciągu roku. Na rysunku 5 przedstawiono nomogram, na podstawie którego można orientacyjnie wyznaczyć mini-malną powierzchnię stawu w zależności od średniego dopły-

Rys. 5. Nomogram do wyznaczania minimalnej powierzch-ni stawu do oczyszczania wód z azotu (średnia głębokość wody

0,5 m)

wu wody i stężenia azotu w dopływie. Nomogram opracowa-no, zakładając że średnia głębokość zbiornika wynosi 0,5 m, a efektywność eliminacji zanieczyszczenia przekracza 90%. Jeżeli powierzchnia stawu jest mniejsza od wyznaczonej na podstawie nomogramu, efektywność eliminacji azotu będzie mniejsza.

Przykładowe schematy biofiltrów przedstawiono na ry-sunku 6. Mają one różne kształty – od bardzo prostych jednokomorowych (rys. 6a) po dwu- i więcej komorowe ze wstępnym osadnikiem (rys. 6c), bardzo często z wymuszo-nym kierunkiem przepływu wody (rys. 6b) w celu wydłuże-nia drogi przepływu. Do oczyszczania wody mogą być rów-nież wykorzystywane rowy (rys. 6d).

Większa zdolność zatrzymywania zanieczyszczeń ma miej-sce, gdy dno zbiornika jest porośnięte roślinnością wodną za-nurzoną i wynurzoną, a strefa przybrzeżna i skarpy – trzciną pospolitą, wikliną itp. Wskazane jest okresowe (zimą) wy-kaszanie roślinności i usuwanie jej poza obręb zbiornika. W wielu przypadkach roślinność ta jest wykorzystywana do produkcji kompostu, na ściółkę dla bydła lub też na opał. Zbiorniki typu biofiltrów są bardzo cenne jako strefa przej-ściowa przed zrzutem do odbiornika (rzeki, jeziora) wód dre-

Rys. 6. Schematy zbiorników (biofiltrów) do podczyszczania wód zanieczyszczonych: a) jednokomorowy, b) zróżnicowana powierzchnia czaszy, c) dwukomorowy, d) rów (kanał); 1 – cza-sza zbiornika porośnięta roślinnością wodną lub trawą, 2 – ob-szary czaszy o wyższych rzędnych lub porośnięte wysoką roślin-nością, 3 – zbiorniki wypełnione wodą, 4 – budowla wpustowa,

5 – bystrotok, 6 – budowla upustowa

202

DLA PRAKTyKI

narskich, z intensywnie eksploatowanych stawów rybnych, zmywów powierzchniowych z ulic, placów itp.

Oczyszczanie wód deszczowych jest niezbędne nie tylko z uwagi na ochronę rzek i jezior. Również gromadząc wody deszczowe do celów gospodarczych (np. nawodnień) wska-zane jest jej podczyszczenie przed wprowadzeniem do właś-ciwego zbiornika. Spływy powierzchniowe z obszarów rolni-czych zawierają zazwyczaj duże ilości związków biogennych (azot, fosfor), dlatego możliwość gospodarczego wykorzysta-nia zbiorników zasilanych takimi wodami jest ograniczona. Ponadto wody te zawierają znaczną ilość zawiesin (cząstki mineralne i organiczne), które sedymentują w zbiorniku, co powoduje jego szybkie zamulanie. Jeśli wodę gromadzi się na potrzeby gospodarcze lub rekreacyjne, niezbędne jest takie zagospodarowanie otoczenia zbiornika, aby ograniczyć pro-ces jego zamulania oraz poprawić jakość dopływającej wody. Na rysunku 7 przedstawiono przykładowe rozwiązania, umożliwiające częściowe oczyszczanie wód pochodzących ze spływów powierzchniowych. Są to bardzo płytkie zbiorniki, porośnięte roślinnością i budowane na drodze spływu wody.

Wodami odprowadzanymi bardzo często bezpośrednio do cieku są wody odpływające z systemów drenarskich. Zazwy-

czaj zawierają one dużo związków azotu i fosforu. Stąd też przed ich zrzutem do cieku (lepszym rozwiązaniem byłoby ich retencjonowanie i wykorzystanie do nawodnień) wskaza-ne jest ich podczyszczenie w niewielkim płytkim zbiorniku, jak to przedstawiono na rysunku 8.

Rys. 7. Schemat stawu ze wstępnym oczyszczaniem wód po-chodzących ze spływu powierzchniowego: a) widok ogólny sta-wu, b), c), d) przekroje poprzeczne stawów o różnej konstruk-cji; 1 – staw właściwy, 2 – staw wstępny (biofiltr) o głębokości 20-30 cm porośnięty roślinnością, 3 – materiał filtracyjny (pia-sek), 4 – drenaż, 5 – rurociąg odprowadzający wodę (lub prze-wał w koronie grobli), 6 – kierunek przepływu wód, 7 – podłoże

słabo przepuszczalne

Rys. 8. Schemat biofiltra zlokalizowanego w pobliżu odbiornika wód drenarskich: a) plan sytuacyjny, b) przekrój A–A; 1 – ciek (odbiornik wód drenarskich), 2 – staw kopany porośnięty roślin-nością, 3 – wylot wód drenarskich, 4 – odprowadzenie oczysz-

czonych wód do cieku (rów otwarty lub rurociąg)

Zbiorniki infiltracyjne

Szybkie odprowadzenie wody, co ma miejsce szczególnie na obszarach zurbanizowanych (szczelnych), jest niekorzyst-ne m.in. z uwagi na ograniczenia zasilania warstw wodonoś-nych i postępujące obniżenie poziomu wód podziemnych. Jednym ze sposobów ograniczenia tych niekorzystnych zja-wisk jest budowa zbiorników retencjonujących wody opado-we i umożliwiających ich infiltracje w podłoże.

Zbiorniki zasilane wodami pochodzącymi ze spływów po-wierzchniowych są często bardzo cenne ze względów przy-rodniczych. Stwarzają one dobre warunki do rozwoju wielu gatunków flory i fauny (zwłaszcza zasilane spływem z terenów użytkowanych rolniczo), a ponadto przyczyniają się istotnie do ograniczenia rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń, a tym samym do ochrony wód gruntowych i płynących w ciekach.

Wody deszczowe z ulic, placów, w tym również wiejskich, są w różnym stopniu zanieczyszczone. W związku z tym od-prowadzanie ich do rzek jest niewskazane. Również ze wzglę-du na ograniczanie szybkiego spływu ze zlewni, celowe jest wprowadzenie wód z powierzchni szczelnej do niżej położo-nych warstw geologicznych. Niezbędne jednak jest wcześniej-sze oczyszczenie tych wód. Temu celowi mogą służyć zbiorni-ki infiltracyjne, jak np. schematycznie przedstawione na ry-sunku 9. Mogą to być proste zbiorniki kopane (rys. 9a) lub rozbudowane o warstwę filtracyjną (rys. 9b). Jeśli wody niosą większy ładunek osadów i związków chemicznych, korzyst-ne jest wykonanie podwójnych zbiorników. W pierwszym

203

DLA PRAKTyKI

Rys. 9. Schematy zbiorników infiltracyjnych: a) naturalna nie-cka, b) warstwa filtracyjna, c) zbiornik infiltracyjny ze wstęp-nym osadnikiem; 1 – gleba, 2 – warstwa filtracyjna, 3 – uszczel-

nienie folią, 4 – przelew (rurociąg)

następuje sedymentacja cząstek stałych i wstępne oczyszcze-nie wody (zbiornik typu biofiltr, ale z uszczelnionym dnem). Wstępnie oczyszczona woda przepływa do drugiego, właś-ciwego zbiornika, z którego infiltruje w podłoże. Ze wzglę-du na fakt, że zbiorniki te są napełniane jedynie w okresach deszczowych lub po roztopach, w mniejszym stopniu są one narażone na kolmatację, szczególnie te, w których możliwy jest wzrost i rozwój traw.

Bardziej złożoną konstrukcję zbiornika infiltracyjnego przedstawiono na rysunku 10. Takie zbiorniki buduje się na terenach położonych na gruntach nieprzepuszczalnych, o bardzo słabych zdolnościach do przewodzenia wody.

rowów infiltracyjnych przedstawiono na rysunku 11. Tego typu rowy mogą być budowane jako rozsączające, przyśpie-szające odpływ wód ze zbiornika infiltracyjnego na terenach o małej przepuszczalności.

Rys. 10. Schematy basenów filtracyjnych: a) basen prosty, b) ba-sen z drenażem; 1 – materiał filtracyjny, 2 – drenaż w obsypce filtracyjnej, 3 – podłoże naturalne (nieprzepuszczalne lub sła-bo przepuszczalne) albo uszczelnienie folią, 4 – odbiornik wód

przesiąkających (ciek, staw, kanał, rurociąg itp.)

Rys. 11. Schemat rowów infiltracyjnych: a), b), c) przekroje poprzeczne, d) przekrój podłużny rowów a) i c); 1 – materiał filtracyjny (żwir, kamienie), 2 – drenaż rurowy w obsypce fil-tracyjnej, 3 – darnina, 4 – progi przelewowe, 5 – podłoże natu-ralne (słabo przepuszczalne lub nieprzepuszczalne) albo uszczel-

nienie folią

LITeRATURA UZUPeŁNIAJĄCA

1. Adamski W., Gortat J., Leśniak E., żbikowski A.: 1986. Małe budow-nictwo wodne dla wsi. Warszawa: Arkady

2. Borcz B., Pogodziński Z.: 1994. Woda w krajobrazie wiejskim, zagro-żenia i ochrona. Monogr. IV. Wrocław: AR

3. Campbell C.S., Ogden M.H.: 1999. Constructed wetlands in the sus-tainable landscape. New york: John Wiley

4. Czamara W., Wiatkowski M.: 2002. Ochrona zbiorników wodnych małej retencji przed zanieczyszczeniami antropogenicznymi. Pr. Inst. Geogr. AŚw. nr 7

5. Doll B.: 1996. Engineered stormwater controls. Water quality and management: www.bae.ncsu.edu/programs.

6. Guziur J., Woźniak M.: 2001. produkcja ryb w małych zbiornikach. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Hoża”

7. Kardel I., Kupczyk P., Mioduszewski W., Okruszko T., Pchałek M.: 2011. Mała retencja – planowanie, realizacja, eksploatacja. Warszawa: Wydaw. Globalne Partnerstwo dla Wody

8. Mioduszewski W.: 1995. Zasady projektowania, budowy i eksploatacji małych zbiorników wodnych. Mater. Inf. 32. Falenty: Wydaw. IMUZ

9. Mioduszewski W.: 2003. Mała retencja. Ochrona zasobów wodnych i środowiska naturalnego. Poradnik. Falenty: Wydaw. IMUZ

10. Mioduszewski W.: 2008. Budowa stawów. Warszawa: Oficyna Wydaw-nicza „Hoża”

11. Radczuk L., Olearczyk D.: 2002. Małe zbiorniki retencyjne jako ele-ment poprawy bilansu wodnego zlewni użytkowanej rolniczo. Zesz. Nauk. AR Krak. Inż. Środ. z. 23

12. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 16 października 2002, w sprawie wymagań jakim powinna odpowiadać woda w kąpieliskach. DZ.U. nr 183, poz,1530

13. STORMWATER detention ponds, 2000. www.pca.state.mn.us.14. Wałęga A.: 2005. Wykorzystanie stawu retencyjno-infiltracyjnego do

oczyszczania i odprowadzania wód deszczowych z terenów zurbanizo-wanych. Kraków: AR pr. dokt. maszyn.

15. żbikowski A., żelazo J.: 1993. Ochrona środowiska w budownictwie wodnym. Mater. Inf. Warszawa: MOŚZNiL

Opracował: Waldemar MioduszewskiITP w Falentach

Zamiast typowych zbiorników można budować zbiorni-ki liniowe (wykorzystanie rowów odwadniających). Schemat

204

SPIS ROCZNIKa 2012

Do Czytelników ............................................................. 1 1 2 49 3 101Rezolucja Nadzwyczajnego Jubileuszowego Krajowego

Zjazdu Inżynierów Polskiej Izby Budownictwa ............ 4 149

Artykuły naukowe i inżynierskie

Baranowski A., dr inż., Mitura K., mgr inż., Tamas D., inż. – Szkody bobrowe na terenie Polski w latach 2006-2012 ze szczególnym uwzględnieniem województwa kujawsko-pomorskiego ................................................................... 3 134

Baranowski A., dr inż., Mitura K., mgr inż., Tamas D., inż. – Analiza i typologia strat z tytułu klęsk w latach 1999-2011 w województwie kujawsko-pomorskim ze szczególnym uwzględnieniem powodzi ............................ 4 170

Dembek W., prof. dr hab., Dobrzyńska N., mgr – ochrona obszarów mokradłowych w programie rolno-środowiskowym 4 164

Dobrzyńska N., mgr, Dembek W., prof. dr hab. – Go-spodarowanie wodami i ich ochrona w polskim modelu wspólnej polityki rolnej .................................................. 4 159

Gajda J., prof. dr hab., Ćwintal H., dr inż., Panasiuk K., inż. – Zmiany warunków gospodarowania na zmelioro-wanym torfowisku na przykładzie „Krowiego Bagna” ...... 3 119

Gromiec M. J., prof. dr inż. – Niedobory wody związane z suszami – aspekty prawno-ekonomiczne i społeczno-go-spodarcze ...................................................................... 1 16

Ilnicki P., prof. dr hab., Farat R., dr, Górecki K., dr inż., Lewandowski P., dr inż. – Wielkopolska nie stepowieje ... 4 152

Jankowski K., prof. dr hab., Jankowska J., dr inż., Sosnowski J., dr inż. – Zastosowanie hydrożeli w pie-lęgnacji muraw trawnikowych ..................................... 1 28

Jankowski K., prof. dr hab., Sosnowski J., dr inż. – Zmia-ny w użytkach zielonych pod wpływem wybranych od-działywań naturalnych i antropogenicznych .................... 4 184

Jucherski A., dr inż., Walczowski A., inż. – ocena przy-datności wybranych makrofitów do nasadzeń na złożach stokowych oczyszczalni ścieków ....................................... 2 75

Jurczuk S., dr hab. – Przewidywanie osiadania torfowisk przy projektowaniu modernizacji systemu melioracyjnego . 3 129

Kaca E., prof. dr hab., Mioduszewski W., prof. dr hab. – Woda w rolnictwie ..................................................... 1 5

Kaczmarczyk M., mgr, Michaluk P., mgr – Spółki wodne; prawne, organizacyjne i finansowe ograniczenia w utrzy-maniu urządzeń melioracji szczegółowych....................... 1 18

Kledyński Z., prof. dr hab., Lejman W., mgr inż., Miodu-szewski W., prof. dr hab. – Analiza uszkodzeń wałów prze-ciwpowodziowych w okresie letnich wezbrań 2010 roku ...... 2 64

Kopeć S., prof. dr hab. inż., Kostuch R., prof. dr hab. inż., Kostuch J., mgr inż. – Wyciągi i trasy narciarskie a środo-wisko przyrodnicze i rozwój lokalnych społeczności ........... 1 25

Kostuch R., prof. dr hab., Maślanka K., prof. dr hab. – Problemy z utrzymaniem Kopca Kościuszki w Krakowie ..... 3 138

Kowalewski Z., dr hab. inż., Wierzba M., dr – Wpływ kopalni torfu na stosunki wodne przyległego torfowiska wysokiego ...................................................................... 3 113

Kozak-Matysiak K., mgr inż. – Wyposażenie obszarów wiejskich w urządzenia wodociągowe i sanitacyjne .......... 1 21

Krężałek K., mgr inż. – Mała retencja na terenach zurba-nizowanych .................................................................. 4 166

Lipiński J., dr inż. – efekty produkcyjne i ekonomiczne na-wadniania truskawek uprawianych na glebach lekkich .... 4 180

Lipiński J., dr inż. – Potrzeby intensyfikacji produkcji rol-nej poprzez melioracje ................................................... 2 70

Łoś M.J., dr inż. – Poldery powodziowe – zadania techniczne .. 2 152

Mioduszewski W., prof. dr hab., Kubrak J., prof. dr hab., Kowalewski Z., dr hab. inż., prof. ITP – Rola hydrau-licznej charakterystyki przewałów polderowych w reduk-cji wezbrania ................................................................ 2 60

Mioduszewski W., prof. dr hab. opr. – Bagna wg encyklo-pedii Rolniczej z 1890 r. ............................................... 3 104

Mioduszewski W., prof. dr hab., Okruszko T., dr hab. inż. – Problemy ochrony mokradeł w parkach narodowych ....... 3 108

Nachlik E., prof. dr – Gospodarka wodna w kontekście dyskusji o roli samorządu terytorialnego w ograniczaniu zagrożenia powodziowego oraz w łagodzeniu skutków niedoboru wody ... 1 10

Pawełko K., dr inż. – łąki halofilne na niemieckim wy-brzeżu Morza Północnego .............................................. 4 176

Pierzgalski E., prof. dr hab. – Gospodarowanie wodą w ob-szarach leśnych .............................................................. 1 7

Wesołowski P., prof. dr hab. – Porównanie wpływu saletry wapniowej i amonowej na produkcyjność łąki pobagiennej .... 1 42

Informator ITP

Burczyk P., dr inż., Marciniak A., mgr – Wstępne rozpo-znanie emisji podtlenku azotu i metanu z gleb organicz-nych w otoczeniu jeziora Miedwie .................................. 4 190

Klugiewicz J., prof. dr hab. inż., Klugiewicz I., dr inż. – urzą-dzenia do sondowań i poboru próbek miękkich gruntów ....... 1 39

Sapek A., prof. dr, Sapek B., prof. dr – Biopaliwa a środo-wisko ............................................................................ 2 81

Sapek A., prof. dr, Sapek B., prof. dr – Wnoszenie skład-ników nawozowych z opadem atmosferycznym na po-wierzchnię Ziemi .......................................................... 3 140

Wójcicki Z., prof. dr hab. – Modernizacja wybranych go-spodarstw rodzinnych .................................................... 4 187

F. Misiewicz, mgr inż. opr. Wykaz opinii ITP o nawozach wydanych w 2011 r. ...................................................... 1 40

F. Misiewicz, mgr inż. opr. Wykaz Aprobat Technicznych ITP wydanych w 2011 r. .............................................. 1 41

F. Misiewicz, mgr inż. opr. Wykaz zgłoszeń patentowych w 2011 r. w ITP. .......................................................... 1 41

Informacje Wojewódzkich Zarządów Mielioracji i Urządzeń Wodnych

żywna M., mgr – Modernizacja systemu ochrony przeciw-powodziowej na żuławach rozpoczęta! ........................... 1 45

Konwent Dyrektorów Zarządów Melioracji i Urządzeń Wodnych ..................................................................... 2 84

Pawlak J. – udostępnienie jednostkom organizacyjnym Pań-stwowej Straży Pożarnej zasobu Wojewódzkiego Magazynu Przeciwpowodziowego i Kryzysowego dla woj. łódzkiego .... 2 87

Założenia projektu ustawy – Prawo wodne. Projekt 2012-06-05 ................................................................. 3 146

Uwagi do założeń projektu ustawy – Prawo wodne............ 3 148

Targi Melioracji i Urządzeń Wodnych, Infrastruktury i Urządzeń Przeciwpowodziowych MELIORACJE 2012 w połączeniu z konferencją „Melioracje wodne – gospodarka wodna w aspekcie melioracji” ................. 4 192

Dla praktyki

Borys M., prof. dr hab. inż. – Przegrody przeciwfiltracyjne z zawiesin twardniejących w korpusach i podłożu wałów przeciwpowodziowych ................................................... 2 89

Mioduszewski W. opr. – Funkcje małych zbiorników wod-nych na obszarach wiejskich – Materiały pomocnicze do projektowania ............................................................... 4 197

Artykuł sponsorowany

Rutkowski J., dr inż., Bykowski J., dr hab. inż., Pawłowski T., dr inż., Przybyła Cz., prof. dr hab. inż., Szychta M., mgr inż. – Założenia technologiczne wielozadaniowej maszyny nowej generacji do konserwacji i odbudowy rowów i kanałów melioracyjnych. część I. osprzęt do usuwania roślinności ...... 1 33

Rutkowski J., dr inż., Bykowski J., dr hab. inż., Pawłowski T., dr inż., Przybyła Cz., prof. dr hab. inż., Szychta M., mgr inż. – Założenia technologiczne wielozadaniowej maszyny nowej generacji do konserwacji i odbudowy rowów i kanałów melioracyjnych. część II. osprzęt do robót ziemnych ............ 2 96

Wspomnienia

Wspomnienie o profesorze Stefanie Ziemnickim ............. 1 48

Prof. dr hab. inż. Mikołaj Nazaruk (1925-2012) ............. 2 100

Julian Raś (1929-2012) ................................................... 3 144

Konstanty Pietraszko (1929-2012) członek honorowy SITWM ....................................................................... 3 145

Nasze lektury

Mioduszewski W. opr. – Modelowanie matematyczne za-nieczyszczeń obszarowych pochodzenia rolniczego. Wdra-żanie Dyrektywy Azotanowej – Marek Jerzy Gromiec .... 1 47

Konferencje i seminaria

IPS – Award of Excellence 2012 dla profesora Piotra Ilnickiego .................................................................... 3 III okł.

Seminarium „Ochrona jakości wód podczas przejścia fali powodziowej na przykładzie doliny Bugu” Work-shop „Protection of Water Quality During Flood Pe-riod, Bug River case study” ........................................ 4 193

Światowe Forum Wodne, Marsylia, 12-17 marca 2012 .... 2 59

Rezolucja Nadzwyczajnego Jubileuszowego Krajowego Zjazdu Polskiej Izby Inżynierów Budownictwa ............ 4 149

Polski Komitet Narodowy Międzynarodowego Stowarzy-szenia Torfowego ......................................................... 4 IV okł.

Baranowski A., dr inż. z. 3, s. 134; z. 4 s. 170 Borys M., prof. dr hab. inż. z. 2, s. 89Burczyk P., dr inż. z. 4, s. 190Bykowski J., dr hab. inż. z. 1, s. 33; z. 2, s. 96Ćwintal H., dr inż. z. 3, s. 119Dembek W., prof. dr hab., z. 4, s. 159, 164Dobrzyńska N. z. 4, s. 159, 164Farat R., dr z. 4, s. 152Gajda J. prof. dr hab. z. 3, s. 119Górecki K., dr inż. z. 4, s. 152Gromiec M. J., prof. dr inż. z. 1, s. 16Ilnicki P., prof. dr hab. z. 4, s. 152Jankowska J., dr inż.. z. 1, s. 28Jankowski K., prof. dr hab.. z. 1, s. 28; z. 4, s. 184Jucherski A., dr inż. z. 2, s. 75Jurczuk S., dr hab. z. 3, s. 129Kaca E., prof. dr hab. z. 1, s. 5Kaczmarczyk M., mgr z. 1, s. 18Kledyński Z., prof. dr hab. z. 2, s. 64Klugiewicz I., dr inż. z. 1, s. 39Klugiewicz J., prof. dr hab. inż. z. 1, s. 39Kopeć S., prof. dr hab. inż. z. 1, s. 25Kostuch J., mgr inż. z. 1, s. 25Kostuch R., prof. dr hab. inż. z. 1, s. 25; z. 3, s. 138Kowalewski Z., dr hab. inż., prof. ITP z. 2, s. 60; z. 3, s. 113Kozak-Matysiak K., mgr inż. z. 1, s. 21Krężałek K., mgr inż. z. 4, s. 166Kubrak J., prof. dr hab. z. 2, s. 60Lejman W., mgr inż. z. 2, s. 64

Lewandowski P., dr inż. z. 4, s. 152Lipiński J., dr inż. z. 2, s. 70; z. 4, s. 180Łoś M.J., dr inż. z. 2, s. 152Marciniak A. z. 4, s. 190Maślanka K., prof. dr hab. z. 3, s. 138Michaluk P., mgr z. 1, s. 18Mioduszewski W., prof. dr hab. z. 1, s. 5; z. 2, s. 60, 64; z. 3, s. 108Mioduszewski W., prof. dr hab. opr. z. 1, s. 47 ; z. 3, s. 104; z. 4, s. 197Misiewicz F., mgr inż. z. 1, s. 40, 41Mitura K., mgr inż. z. 3, s. 134; z. 4 s. 170 Nachlik E., prof. dr z. 1, s. 10Okruszko T., dr hab. inż. z. 3, s. 108Panasiuk K., inż. z. 3, s. 119Pawełko K., dr inż. z. 4, s. 176Pawlak J. z. 2, s. 87Pawłowski T., dr inż. z. 1, s. 33; z. 2, s. 96Pierzgalski E., prof. dr hab. z. 1, s. 7Przybyła Cz., prof. dr hab. inż. z. 1, s. 33; z. 2, s. 96Rutkowski J., dr inż. z. 1, s. 33; z. 2, s. 96Sapek A., prof. dr z. 2, s. 81; z. 3, s. 140Sapek B., prof. dr z. 2, s. 81; z. 3, s. 140Sosnowski J., dr inż. z. 1, s. 28; z. 4, s. 184Szychta M., mgr inż. z. 1, s. 33; z. 2, s. 96Tamas D., inż. z. 3, s. 134; z. 4 s. 170Walczowski A., inż. z. 2, s. 75Wesołowski P., prof. dr hab. z. 1, s. 42Wierzba M., dr z. 3, s. 113Wójcicki Z., prof. dr hab. z. 4, s. 187żywna M., mgr. z. 1, s. 45

alfabetyczny wykaz autorów

Polski Komitet Narodowy Między-narodowego Stowarzyszenia Torfowego (PKN MST) skupia naukowców oraz oso-by zainteresowane racjonalnym wykorzy-staniem oraz ochroną torfowisk. Jest jed-nym z 18 komitetów narodowych współ-pracujących z Międzynarodowym Stowa-rzyszeniem Torfowym (International Peat Society – IPS). Stowarzyszenie to obecnie skupia ok. 1450 członków indywidual-nych i zbiorowych z 36 krajów. Siedziba sekretariatu IPS mieści się w Jyväskylä w południowej Finlandii [www.peatsocie-ty.org]. Międzynarodowe Stowarzyszenie Torfowe zostało założone w 1968 roku, lecz historia międzynarodowej współpracy dotyczącej badania i wykorzystania torfo-wisk sięga wcześniejszego okresu.

Formalne początki PKN MST sięga-ją 1970 roku, kiedy to Komitet Drobnej Wytwórczości reprezentujący przemysł torfowy złożył deklarację o przystąpie-niu do Międzynarodowego Stowarzy-szenia Torfowego. Obecnie w ramach PKN MST działają następujące komisje: I – Stratygrafia, inwentaryzacja i ochro-na torfowisk, II – Przemysłowe wyko-rzystanie torfu (działała do 2003 roku), III – wykorzystanie torfu i torfowisk w rolnictwie i ogrodnictwie, IV – Che-miczne, fizyczne i biologiczne właściwo-ści torfu, V – Przestrzenne zagospodaro-wanie torfowisk, VI – Zastosowanie torfu w balneologii i medycynie, VII – Wyko-rzystanie torfu w leśnictwie, VIII – Kul-turowe aspekty torfu i torfowisk.

Od 1992 roku polskie członkostwo w IPS przejęła Polska Akademia Nauk. Od tego czasu PKN MST działa w ramach Komitetu Melioracji i Inżynierii Środowi-ska Rolniczego przy II Wydziale Nauk Bio-logicznych i Rolniczych PAN. Przewodni-czącymi PKN MST byli kolejno: prof. dr hab. Henryk Okruszko (1970-1992), prof. dr hab. Piotr Ilnicki (1992-1999), prof. dr hab. Tomasz Brandyk (1999-2003), prof. dr hab. Andrzej Łachacz (2003-2011), prof. dr hab. Lech Szajdak (od 2011).

Polska od początku aktywnie uczest-niczy w pracy Międzynarodowego Sto-warzyszenia Torfowego, czego dowo-dem było pełnienie ważnych funkcji we

Polski Komitet Narodowy pełni m.in. funkcję dystrybutora publikacji i wy-dawnictw IPS. Są to wydawnictwa cią-głe: „Mires and Peat” oraz „Peatlands International”. Członkowie otrzymują biuletyn „Peat News” w wersji elektro-nicznej. Polski Komitet Narodowy był organizatorem i współorganizatorem wie-lu krajowych konferencji i sympozjów naukowych, m.in. sesji naukowej „Tor-foznawstwo w badaniach naukowych i praktyce”, poświęconej jubileuszowi 70. rocznicy urodzin (45 lat pracy) prof. dr. hab. Henryka Okruszko (Falenty 1995), oraz konferencji naukowej „Właściwości fizyczne i chemiczne gleb organicznych” (Rajgród – Biebrza 2005). Aktywność naukowa znajduje swoje odbicie w licz-nych zwartych wydawnictwach książko-wych i materiałach konferencyjnych. Do cenniejszych pozycji wydawniczych, któ-re powstały przy czynnym uczestnictwie polskich naukowców można zaliczyć: „Global Peat Resources” (1996), Torfowi-ska i torf (2002), „Restoration of carbon sequestrating and biodiversity in abando-ned grassland capacity in Poland” (2002), „Organic soils and peat materials for su-stainable agriculture” „Peatlands and cli-mate change” (2003).

Podsumowując kilkudziesięcioletnią działalność członków Polskiego Komite-tu Narodowego Międzynarodowego Sto-warzyszenia Torfowego należy podkreślić dużą ich aktywność zarówno w kraju, jak i na arenie międzynarodowej. Polacy peł-nili kluczowe funkcje w IPS. Udział w pra-cach tego stowarzyszenia daje możliwość bezpośrednich kontaktów z naukowcami z innych krajów, a także prezentowania polskich osiągnięć na arenie międzynaro-dowej. Torfowiska w Polsce zajmują ok. 4% powierzchni i stanowią bardzo ważny element środowiska. Dlatego cenna jest międzynarodowa wymiana wiedzy doty-czącej użytkowania i ochrony torfowisk.

Opracował: Prof. dr hab. andrzej Łachacz

Polski Komitet Narodowy Międzynarodowego Stowarzyszenia Torfowego

władzach tej organizacji przez członków polskiego komitetu. Wiceprezydentami tej organizacji byli: J. Filipowicz (1973-1982), H. Okruszko (1983-1996), P. Ilnicki (1996-2000), T. Brandyk (2004-2009). Czterech Polaków zosta-ło wyróżnionych honorowym człon-kostwem IPS: Jan Filipowicz (1982), Andrzej Modrzejewski (1988), Henryk Okruszko (1996), Piotr Ilnicki (2004).

W Polsce odbyło się kilka międzyna-rodowych imprez naukowych w ramach Międzynarodowego Stowarzyszenia Tor-fowego. Największą imprezą naukową był niewątpliwie Międzynarodowy Kon-gres Torfowy, który odbył się w dniach 21-25 września 1976 r. w Poznaniu. Hasłem przewodnim Kongresu było: „Peat and peatlands in the protection of natural environment”, który zgromadził ponad 450 uczestników.

Uczestnicy konferencji naukowej „Właściwości fizyczne i chemiczne gleb orga-nicznych” w Rajgrodzie – Biebrzy (27-30.06.2005) podczas sesji terenowej w do-

linie Biebrzy (fot. L. Szajdak)

Zebranie sprawozdawczo-wyborcze PKN MST (26.06.2007). od lewej strony: prof. Lech Szajdak, prof. Tomasz Brandyk (stoi), prof. Krzysztof Lipka, prof. Klara Tomaszew-ska, dr hab. Ryszard oleszczuk, dr Sławomir chrzanowski, prof. Janusz ostrowski (fot.

A. łachacz)

Strona polska jest szczególnie aktyw-na w pracach Komisji III IPS „Wyko-rzystanie torfu i torfowisk w rolnictwie”, która od 1995 roku jest kierowana przez Polaków (prof. prof. P. Ilnicki, T. Bran-dyk, L. Szajdak, B. Kalisz). Z biegiem lat rośnie zainteresowanie strony polskiej problematyką ochrony zasobów natu-ralnych. Rozwija się również współpra-ca w zakresie oddziaływania globalnych zmian klimatu na złoża torfowe.

Profesor Piotr Ilnicki – członek Honorowy Mię-dzynarodowego Stowarzyszenia Torfowego (IPS) i prof. Lech Szajdak – przewodniczący III Ko-misji IPS podczas sesji terenowej w Borach Tu-cholskich (2.09.2011) w ramach Konferencji Naukowej „Konieczność ochrony Torfowisk”

(fot. A. łachacz)

4/2012wmil.sitwm.pl/templates/wmil/images/wydania/2012/4-2012.pdfPrenumerata czasopisma na 2013 rok...

Documents

Transcript of 4/2012wmil.sitwm.pl/templates/wmil/images/wydania/2012/4-2012.pdfPrenumerata czasopisma na 2013 rok...