2015

synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny

TOMASZ NOwAKUniwersytet Śląski w Katowicach

pOLSKie przyimKi preFigOWANe (próbA OpiSU geNerAtyWNegO)

Słowa kluczowe: gramatyka, przyimek, generatywizm

Wstęp

Studia nad wyrażeniami funkcyjnymi ogniskują się zwykle wokół prób eks-ploracji i opisu problematycznego materiału; mogą też jednak przybierać for-mę testowania nowych narzędzi. W swoim szkicu pragnę połączyć (na zasadzie sprzężenia) obie perspektywy: z jednej strony uwagę poświęcę konkretnej partii leksykonu, mianowicie: klasie przyimków prefigowanych, a z drugiej pewnej metodzie ich opisu, konkretniej: najnowszej propozycji mieszczącej się w obrę-bie paradygmatu generatywnego, tj. programowi minimalistycznemu.

DOI: 10.18276/sj.2015.14-24

392 Tomasz Nowak

1. tendencja analityczna w języku polskim

We współczesnej polszczyźnie zaznacza się tendencja polegająca na prze-chodzeniu od form syntetycznych do form analitycznych. Proces ten, szczególnie widoczny w ewolucji polskiego systemu składniowego, polega między innymi na zastępowaniu składni syntetycznej przez analityczną. Osobliwym przejawem tej żywej w języku polskim tendencji jest coraz liczniejsze pojawianie się przyim-ków, szczególnie przyimków wtórnych, które powstają bądź w drodze łączenia się przyimków pierwotnych z innymi wyrazami, bądź też – jako rezultat leksy-kalizacji do funkcji przyimkowej innych części mowy (rzeczowników, przysłów-ków czy spójników), jak również – związków frazeologicznych. Równolegle postępuje specjalizacja leksemów przyimkowych: coraz precyzyjniej wyrażają one gramatyczne i semantyczne relacje pomiędzy składnikami w zdaniach. Nie-wykluczone, że rozpowszechnianie się analitycznych konstrukcji przyimkowych stanowi najbardziej charakterystyczne zjawisko składniowe doby nowopolskiej1. Szczególnie interesująco rysują się na tym tle, wpisujące się w tę tendencję, sta-nowiące główny przedmiot moich dociekań – przyimki prefigowane.

2. Klasa przyimków prefigowanych

Literatura poświęcona leksemom przyimkowym (zarówno w wymiarze te-oretycznym, jak i materiałowym) jest niezwykle obszerna2. Z jednej strony nie-podobna z nią całą polemizować, a z drugiej strony nie sposób jej, przynajmniej

1 Więcej na ten temat: T. Nowak, Przyimki lokatywno-inkluzyjne we współczesnym języku pol-skim w GłĘBI, w OBrĘBIE, w ŚrODKU, wE wNĘTrZU, Katowice 2008, s. 26–36; D. Buttler, Innowacje składniowe współczesnej polszczyzny, Warszawa 1976, s. 91; B. Milewska, Przyimki wtórne we współczesnej polszczyźnie, Gdańsk 2003, s. 9.

2 Zob. A. Bogusławski, Preliminaria gramatyki operacyjnej, „Polonica” 1989, t. XIII; D. But-tler, op.cit.; N. Chomsky, The Minimalist Program, Cambridge 1995; M. Danielewiczowa, w głąb specjalizacji znaczeń. Przysłówkowe metapredykaty atestacyjne, Warszawa 2012; C. Lachur, se-mantyka przestrzenna polskich przyimków prefigowanych na tle rosyjskim, Opole 1999; J. Malak, Program minimalistyczny w badaniach diachronicznych: ograniczenia i korzyści, w: Metodologia językoznawstwa. Od genu języka do dyskursu, pod red. P. Stalmaszczyka, Łódź 2011; P. Mecner, Elementy gramatyki umysłu, Kraków 2005; B. Milewska, op.cit.; T. Nowak, op.cit.; R. Przybylska, Polisemia przyimków polskich w świetle semantyki kognitywnej, Kraków 2002; P. Tajsner, Mini-malizm: przełom i kontynuacja, w: Metodologie językoznawstwa. Podstawy teoretyczne, pod red. P. Stalmaszczyka, Łódź 2006; J. Witkoś, Program minimalistyczny a językoznawstwo porównaw-cze, w: Metodologie językoznawstwa. współczesne tendencje i kontrowersje, pod red. P. Stalmasz-czyka, Kraków 2008; L. Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus, przeł. B. Wolniewicz, War-szawa 2002.

393Polskie przyimki prefigowane

w wyborze, nie uwzględniać. Siłą rzeczy więc ograniczę się do tych ustaleń, któ-re uznaje się powszechnie za wiedzę dobrze uzasadnioną (pozostająca w szero-kim obiegu naukowym), kładąc przy tym wyraźny nacisk na własne (autorskie) propozycje.

Przyimki prefigowane obejmują we współczesnym i ogólnym języku pol-skim dziewięć wyrażeń (rzecz jasna, w perspektywie historycznej i geograficznej można ich wskazać o wiele więcej). W niniejszej pracy moje dociekania ogni-skują się wokół przyimków, które spełniają trzy warunki: po pierwsze, rozpo-czynają się od elementu z-, po drugie, rządzą dopełniaczem i, po trzecie, poddają się analizie morfologicznej; są więc morfotaktycznie złożone: dwukrotnie, np. znad, spod, sprzed i zza, lub trzykrotnie, np. sponad, spopod, spoza, spomiędzy i spośród. (Termin przyimek prefigowany został przejęty, zresztą stosunkowo nie-dawno, z tradycji badań slawistycznych; o ile mi wiadomo, do szerszego obie-gu wprowadził go C. Lachur3). Tak wstępnie scharakteryzowany zbiór wyrażeń można zawężać drogą kolejnych przybliżeń. Przyimki prefigowane kwalifikuję synchronicznie jako przyimkowe jednostki języka: primo, semantycznie niepuste i niepełnoznaczne; secundo, formalnie segmentalne, wielosegmentowe i ciągłe (w ujęciu gramatyki operacyjnej można by je zapewne zinterpretować jako re-zultanty operacji na swoich morfologicznych elementach jako na operandach). Przyimki prefigowane klasyfikuję diachronicznie jako wyrażenia wtórne: etymo-logiczne zrosty, czyli morfologiczne (dwu-, a nawet trójelementowe) kombinacje przyimków prostych (z pierwotnym przyimkiem ablatywnym z ∩ NPgen na po-czątku), wyspecjalizowane pod kątem wyrażania różnych odcieni sensu pozycyj-ności, czyli oddalania się przedmiotu od lokalizatora, przy jednoczesnym braku wzajemnego kontaktu4.

Jakkolwiek w kolejnych partiach mojej pracy zauważalnie dominuje aspekt synchroniczny, szereg uwag, jakie w niej formułuję, może dotyczyć również opi-su przyimków prefigowanych w perspektywie diachronicznej (a nawet – pod ką-tem ich potencjalnej panchronii).

3 C. Lachur, op.cit. 4 Obszernie na ten temat w: ibidem.

394 Tomasz Nowak

3. Opis przyimków i fraz przyimkowych w tradycji generatywnej

Na wstępie winien jestem wyjaśnienie. Otóż, jakkolwiek wierzę w to, że natura języka ma charakter proporcjonalny5, w tej pracy przyjmuję jako świado-mą strategię (niejako na próbę) nie-proporcjonalność. Przypuszczam bowiem, że modelowanie osobno formy i treści wyrażeń językowych stwarza czasami szansę na to, aby zobaczyć nieco więcej niż wtedy, gdy rozważa się je razem (co nakazuje rygorystycznie hipoteza strukturalistyczna). Ideę proporcjonalno-ści, tworzącą zręby strukturalizmu językoznawczego, zarzucają paradygmaty: generatywistyczny i kognitywistyczny, proponując własne recepty na wejście w bliższą zażyłość z istotą języka, np. teorię rekursji (generatywizm), jak rów-nież teorię wiedzy przyjęzykowej (kognitywizm). Gramatyki generatywne i kog-nitywne modelują budowę form oraz treści znaków językowych. W gramatykach generatywnych konstrukcja formy przebiega w cyklu derywacyjnym, ściślej: w oparciu o schemat kreskowy; w gramatykach kognitywnych konstrukcja treści odbywa się z kolei w ścieżce kompozycyjnej, a precyzyjniej: w obrębie drzewa składnikowości. Gramatyki generatywne, inaczej tedy niż gramatyki kognityw-ne, modelują formy znaków, abstrahując od ich treści, a więc koncentrując się raczej na projekcji podstawy frazy niż na narzucaniu profilu całej konstrukcji. Generatywny schemat projekcyjny lub kognitywne drzewo składnikowości, jako hipotetyczne konstrukty uniwersalne, oferują (w zamyśle swych twórców) no-motetyczne wyjaśnianie faktów językowych, co posiada, w moim przekonaniu, spore znaczenie dla badań historycznych i geograficznych (które z natury rzeczy poszukują wyjaśnień nomologicznych) – i to nie tylko w odniesieniu do klasy gramatycznej przyimków.

Frazy przyimkowe nie zajmują poczesnego miejsca w badaniach prowa-dzonych zgodnie z teoretycznymi dezyderatami generatywizmu – zarówno w modelach starszych, jak i nowszych (do wyjątków należy mój opis, utrzyma-ny w standardzie wypracowanym na gruncie (R)EST)6. Zazwyczaj zbywa się je milczeniem bądź traktuje marginalnie. Nie istnieją zatem generatywne opisy fraz z przyimkami prefigowanymi – ani na gruncie polskim, ani, o ile mi wiadomo, europejskim. Przyczyn tego stanu rzeczy należy upatrywać w braku narzędzia,

5 Więcej na ten temat: M. Danielewiczowa, w głąb specjalizacji znaczeń. Przysłówkowe me-tapredykaty atestacyjne, Warszawa 2012, s. 22–29, 31, a wcześniej np. L. Wittgenstein, op.cit., s. 24.

6 Zob. T. Nowak, op.cit., s. 87–92.

395Polskie przyimki prefigowane

które umożliwiałoby integrację składni między- i wewnątrzzdaniowej. Tymcza-sem od prawie dwudziestu lat rozwija się hipoteza minimalistyczna (najnowsza mutacja programu generatywistycznego), która „na nowo” definiuje granice między syntaktyką a morfologią, co otwiera, w moim mniemaniu, możliwości adekwatnego opisowo ujęcia interesujących mnie w tej pracy wyrażeń – przyim-ków prefigowanych (jak również innych, podobnych im zwrotów). Pytanie, jakie stawia sobie generatywista na gruncie programu minimalistycznego, brzmi: jak bardzo doskonały jest język? W wypadku studiów nad przyimkami prefigowany-mi kwestię tę można sformułować następująco: dlaczego znajdują swoje miejsce w języku zrosty w rodzaju: znad i sponad, a nie złączenia typu: *spo i *znadpo; i dlaczego w ciągu segmentów przywilej rekcji jest zarezerwowany dla pierwsze-go elementu, a nie dla drugiego lub trzeciego? Kwestie te, jak również szereg in-nych, sprowadzają się w rzeczy samej do pytania o zasadę i kolejność kombino-wania poszczególnych części w perspektywie swoich prefigowanych całostek.

3.1. Segmentacja przyimków prefigowanych

Zanim jednak przejdę do opisu stricte generatywnego, podejmę próbę przyjrzenia się klasie przyimków prefigowanych z pozycji (funkcjonalnie zo-rientowanego) strukturalisty. Przyimki prefigowane, wchodząc ze sobą w szereg systemowych opozycji oraz tekstowych kontrastów, tworzą mikrosystem, w ob-rębie którego można przeprowadzić ich segmentację i identyfikację (najlepszych narzędzi umożliwiających opis kombinatoryki poszczególnych części dostarcza, moim zdaniem, program minimalistyczny – o czym już za chwilę), por.:

proporcja1: ab/ac = db/dc, np.:po-nad/po-pod = z-nad/s-pod,po-przed/po-za = s-przed/z-za;

proporcja2: ab/db = ac/dc, np.:po-nad/z-nad = po-pod/s-pod,po-przed/s-przed = po-za/z-za.

Jako najpierwsze nasuwa się pytanie o językowy status wyodrębnionych w drodze analizy segmentów. Ogólnie przyjmuje się, że strukturę morfologicz-ną (morfotaktyczną) przyimków prefigowanych ufundowało kilka przyimków

396 Tomasz Nowak

prostych: ablatywny: z ∩ NPgen, perlatywny: po ∩ NPloc oraz lokatywne: nad ∩ NPinstr, pod ∩ NPinstr, przed ∩ NPinstr, za ∩ NPinstr, między ∩ NPinstr i śród ∩ NPgen. Z czysto synchronicznego punktu widzenia otrzymane jednostki tekstu należy zakwalifikować jako allomorfy określonych morfemów: pozbawione statusu za-równo leksemu przyimkowego (otwierającego przecież prawostronnie miejsce dla rzeczownika), jak i morfemu przyimkowego (wraz z rządzoną przezeń koń-cówką, przynależącą do znajdującego względem niego w postpozycji rzeczowni-ka); mam tutaj na myśli elementy: -po-; -nad, -pod, -przed, -za, -między, -śród.

Sporych kłopotów może nastręczać kwalifikacja segmentu -po-. Problem dotyczy tego, czy segment ów posiada własne znaczenie (a jeżeli tak, to czy jest to jedno znaczenie, czy też jest ich więcej). Redaktorzy współczesnych słowni-ków ogólnodefinicyjnych zgodnie twierdzą, że przyimki: nad i ponad, a także przyimki: znad i sponad (oraz, paralelnie, pozostałe wyrażenia w omawianej kla-sie), są równoznaczne, a więc powinny otrzymać kwalifikator synonimiczny, por. artykuły hasłowe w ISJP7 i USJP8:

1. znad = sponad,2. zza = spoza,3. nad = ponad,4. pod = popod,5. za = poza,6. między = pomiędzy,7. śród = pośród.

Jakie są konsekwencje tej decyzji? Otóż takie, że w ten sposób odmawia się ele-mentowi -po- jakiejkolwiek treści pojęciowej. Tymczasem przeczą temu, w mojej opinii, fakty językowe, na przykład te, które wydobywa na jaw test substytucji, por.:

(1) Zauważyła, że miał bliznę *(po)nad lewym uchem.(2) rozłożyła *(po)nade mną parasol.(3) Podpis *(po)pod zdjęciem był nieczytelny.(4) Spacerowali w deszczu *(po)pod parasolami.(5) ważne ogłoszenia wieszano w gablocie *(po)za szybą.(6) Kot drzemał *(po)za starą beczką.

7 Inny słownik języka polskiego, pod red. M. Bańki, t. 1–2, Warszawa 2000.8 Uniwersalny słownik języka polskiego, pod red. S. Dubisza, t. 1–6, Warszawa 2003.

397Polskie przyimki prefigowane

Osobiście więc uważam, że istnieją argumenty na rzecz tezy, że mam tutaj do czynienia nie z pustym morfem, ale z pełnokrwistym (obdarzonym własną treścią) morfemem; ba, utrzymuję wręcz, iż element ten wnosi quasi-perlatywne pierwiastki sensu, w obrębie których dominuje składnik pojęciowy: ‘ruch w wie-lu miejscach – na powierzchni czegoś’.

Rekonstrukcja mikrosystemu przyimków prefigowanych ujawnia także (poza jego zasadą!) tkwiące w nim – na danym etapie rozwoju języka – luki. Można je wychwycić, zestawiając ze sobą (w szeregi) poszczególne wyrażenia: zaczynając od tych najprostszych i kończąc na tych najbardziej złożonych, por.:

szereg1: nad/ponad = pod/popod = przed/poprzed = za/poza

między/pomiędzy = śród/pośródszereg2:

ponad/sponad = popod/spopod = poprzed/*spoprzedpomiędzy/spomiędzy = pośród/spośród

szereg3:z/znad = z/spod = z/sprzed = z/zza

z/*zmiędzy = z/*zśród

szereg4:znad/sponad = spod/spopod = sprzed/*spoprzed = zza/spoza

*zmiędzy/spomiędzy = *zśród/spośród

Puste kratki, tj. luki w systemie (sygnalizowane tu przez „potępiające” gwiazdki), mogły być zapełnione w przeszłości albo będą mogły zapełnić się w przyszłości: w języku ogólnym bądź w jego odmianach terytorialnych (por. *spoprzed, ale też: *zmiędzy, *sśród i inne). Ustalenie konkretnych realizacji w zarysowanej abstrakcyjnej przestrzeni możliwości stanowi zadanie (i jedno-cześnie wyzwanie) dla historyków i geografów języka. Mnie natomiast bardziej zajmuje synchroniczne z gruntu zagadnienie morfosyntaktycznej kombinatoryki wewnątrz przyimków prefigowanych, które – w co zresztą głęboko wierzę – pod-daje się opisowi właśnie (a może na razie jedynie!) w ramach generatywnego programu minimalistycznego.

398 Tomasz Nowak

3.2. Kombinacja segmentów w przyimkach prefigowanych

W niniejszym podrozdziale przybliżę podstawowe założenia programu mi-nimalistycznego9, a następnie zaaplikuję je do opisu (właściwości morfosyntak-tycznych) poszczególnych przyimków prefigowanych (opierając się przy tym na wykładni niektórych założeń programu minimalistycznego, zaproponowanej w pracy P. Mecnera10).

Program minimalistyczny jest przedsięwzięciem badawczym, w łonie które-go zakłada się, że język jest rozwiązaniem optymalnym: ewolucyjnie stabilnym, tj. najlepszym ze wszystkich możliwych w sytuacji, w jakiej się znalazł. Grama-tyka języka, tj. model aktywności procesora językowego, żeby spełniać swoją funkcję, musi zapewniać pełen odczyt treści (LF) i dźwięku (PF) na złączach z odpowiednimi modułami, mianowicie: konceptualno-intencjonalnym (CI) i ar-tykulacyjno-percepcyjnym (AP). Rola modułu (procesora) językowego sprowa-dza się zatem do formalnosyntaktycznej „mediacji” między treścią i dźwiękiem – tak, by w wyniku ich fuzji powstawały poprawne (gramatycznie i semantycz-nie) zdania.

Procesor (moduł) językowy obejmuje leksykon i system operacyjny. Lek-sykon, tj. słownik umysłowy, przechowuje jednostki idiosynkratyczne, a więc swoiste wyjątki: formalnie bliższe morfemom niż leksemom minimalne związki dźwięku i treści, niederywowane i nieregularne, a przy tym – powiązane seman-tycznie i pragmatycznie z centralnym systemem przetwarzania oraz – co z mo-jego punktu widzenia wydaje się relewantne – połączone morfosyntaktycznie z systemem operacyjnym (stanowiące materiał, na którym system ten „pracuje”). W związku z tym można przyjąć, że leksykon to moduł reprezentujący wiedzę o jednostkach leksykalnych, zaś system operacyjny to moduł komputacyjny prze-twarzający tę wiedzę w konkretne zdania.

System operacyjny wprowadza kategorie (i ich cechy), a także reguły (glo-balne i lokalne). Kategorie mają charakter bądź leksykalny: rzeczownik (N), czasownik (V), przymiotnik (A) i przyimek (P), bądź funkcjonalny: czasownik

9 Na podstawie: N. Chomsky, The Minimalist Program, Cambridge 1995; P. Tajsner, Mini-malizm: przełom i kontynuacja, w: Metodologie językoznawstwa. Podstawy teoretyczne, s. 91–107; J. Malak, Program minimalistyczny w badaniach diachronicznych: ograniczenia i korzyści, w: Me-todologia językoznawstwa. Od genu języka do dyskursu, s. 137–153; J. Witkoś, Program minimali-styczny a językoznawstwo porównawcze, w: Metodologie językoznawstwa. współczesne tendencje i kontrowersje, s. 206–224.

10 P. Mecner, Elementy gramatyki umysłu, Kraków 2005, s. 181–233.

399Polskie przyimki prefigowane

(V), czas (T), fleksja (I) i zdanie (C). Co istotne, kategorie funkcjonalne tworzą ogólny (i uniwersalny!) schemat zdania: [C [I [T [V ]]]]. Cechy: semantyczne i fo-nologiczne (czytelne dla odpowiednich modułów), a przede wszystkim cechy morfosyntaktyczne (interpretowalne językowo), inicjują i katalizują derywację: są nadawane „przed”, sprawdzane „podczas” i eliminowane „po” derywacji. Re-guły, ustanawiając przebieg derywacji (łącząc treść i dźwięk konkatenowanych jednostek leksykalnych), przyjmują postać rozkazów typu: wybierz i ponumeruj, rzutuj i uzupełnij (lub określ), połącz i przesuń, sprawdź i wyeliminuj, odwlecz i zapisz oraz przekaż i odczytaj. Na potrzeby tej pracy skupię się jedynie na wy-branych spośród nich (omówię je bliżej w dalszej kolejności, podczas derywowa-nia fraz z przyimkami prefigowanymi).

Zgodnie z ustaleniami programu minimalistycznego etapy: derywacja i we-ryfikacja (a więc budowanie obiektów i sprawdzanie tego, czy są zbudowane po-prawnie) stanowią dwa oblicza tego samego, tj. optymalnego działania procesora językowego, który stoi na straży czytelności rezultatów przetwarzania informacji językowej w trakcie wywodu pary <treść, dźwięk>.

Derywacja dowolnego zdania rozpoczyna się od wybrania i ponumerowa-nia (w zgodzie z intencjami nadawcy) zaczerpniętych z leksykonu jednostek, jak również: kategorii i ich cech. Ten nieuporządkowany zrazu zbiór trafia do sy-stemu komputacyjnego, gdzie zostaje poddany (zasygnalizowanym wcześniej) operacjom derywacyjnym i weryfikacyjnym.

Derywacja umożliwia konstrukcję słów i fraz dzięki konkatenacji jednostek leksykalnych – jako kompleksów cech (morfosyntaktycznych, semantycznych i fonologicznych). Derywacja łączy oraz przesuwa składniki, których status za-leży od roli, jaką aktualnie odgrywają w cyklu derywacyjnym – jako elemen-ty wybierające lub wybierane. U podstaw tego sposobu myślenia o języku leży przekonanie, w myśl którego składnik „potrzebujący” (selekcyjnie nienasyco-ny) wybiera, a składnik „zaspokojony” (selekcyjnie nasycony) jest wybierany. Tej kwestii należy poświęcić osobny (następny) akapit. Składnik rdzenny (ang. Head), tj. podstawa-ośrodek frazy, stanowi projekcję minimalną X (na wejściu), pośrednią X’ (w związku ze składnikiem uzupełniającym Y) bądź maksymal-ną X’’ (w związku ze składnikiem określającym Z). Warto przy tym pamiętać, że podstawa frazy rzutuje na całą tę frazę, por. X → XP, gdzie: X ‘kategoria leksykalna/funkcjonalna’. Składnik uzupełniający (ang. Complement), zarazem fakultatywny i rekurencyjny, dopełnia podstawę, (współ)tworząc wraz z nią projekcję maksymalną Y (w związku ze składnikiem rdzennym X). Natomiast

400 Tomasz Nowak

składnik określający (ang. Specifier), obligatoryjny i nierekurencyjny, jako ele-ment wyszczególniający (Z) określa podstawę (X), organizując wraz z nią pro-jekcję minimalną. Na koniec składnik swobodny (ang. Adjunkt), jako okolicz-nik albo przydawka, stanowi projekcję maksymalną (w związku ze składnikiem rdzennym X). Ogólny schemat derywacji przyjmuje zatem następującą postać: X + Comp → X’, Spec + X’ → X’’. Projekcja maksymalna frazy (X’’ = XP) obejmuje, jak widać, rzuty: pośredni i pełny, por. rzut pośredni: X’ ← X (Comp), i rzut pełny: X’’ ← (Spec) X’. Składniki: rdzenny (X) i uzupełniający (Y) tworzą rzut pośredni (X’), w którym nadrzędnik (X) wybiera komplement (Y); a z kolei składniki: określający (Z) i rdzenny (X) – jako rzut pośredni – budują rzut mak-symalny, w którym to nadrzędnik wybiera specyfikator. W ten sposób realizuje się operacja „połącz”, która obligatoryjnie scala ze sobą (osobno) wyrazy i frazy – w kolejności od mniejszych do większych (czyli: „od dołu do góry” schematu kreskowego). Dywagacje te oddaje graficznie stosowne drzewko składniowe:

X’’

X Y

X’Z

Przyimek (projekcja minimalna) może zajmować we frazie pozycję składni-ka rdzennego, z kolei fraza przyimkowa (projekcja maksymalna) – pozycję: albo składnika uzupełniającego, albo składnika swobodnego (trudno sobie natomiast wyobrazić w języku polskim sytuację, w której przyimek lub fraza przyimkowa zajmuje pozycję składnika określającego). Co istotne, ze względów semantycz-nych frazy z przyimkami prefigowanymi realizują się wyłącznie jako składniki uzupełniające ściśle określonych czasowników, tj. derywatów odczasowniko-wych z formantem wy-, które komunikują: ‘ruch lub skierowanie czynności od wewnątrz na zewnątrz czegoś, od dołu ku górze czegoś’, por. wyjść z mieszkania, wyskoczyć zza rogu albo wystawić nogę spod kołdry. Można by rzec, że z per-spektywy przyimka prefigowanego słowotwórstwo akomodującego czasownika (por. prefiks wy-) idzie tutaj w parze z fleksją akomodowanego rzeczownika (por. końcówkę dopełniacza). Poczynione obserwacje ilustruje kolejne drzewko skła-dniowe:

401Polskie przyimki prefigowane

V’’ = VP

V PP

V’S

W kolejnych akapitach zastosuję teoretyczne dezyderaty minimalizmu pod kątem kwestii wewnętrznej kombinatoryki zajmujących mnie w tej pracy przy-imkowych wyrazów oraz fraz. Otóż sądzę, że przyimki prefigowane pierwszego, drugiego i trzeciego stopnia konstruuje się w ramach trzech odrębnych cykli de-rywacyjnych (przemawiają za tym pozbawione realności językowej produkcje typu: *s-po- i *z-nad-po, a także niewystępujący w języku polskim, rządzący „wstecz”, przyimek *NPgen ∩ z, jako pośrednie i/lub końcowe etapy skasowanych derywacji).

Po pierwsze, jeśli podstawę rzutu ustanawia przyimek z, to otwiera się moż-liwość budowy przyimków: znad – spod, sprzed – zza (zob. drzewko 2.) tudzież, osobno, przyimków: sponad – spopod oraz spoza (zob. drzewko 3.), przy czym przyimki: sponad, spopod i spoza powstają w ten sposób, że do przyimka z (pro-jekcji pośredniej) zostają dodane elementy: ponad, popod, poprzed, poza, pomię-dzy, pośród, a nie: osobno po i {nad, pod, przed, za} lub {między, śród} (prowa-dziłoby to bowiem do otrzymania obcego językowi elementu *s-po).

Drzewko 1

z NPgen

z NPgen

z NPgen

402 Tomasz Nowak

Drzewko 2

znad/spod/sprzed/zza NPgen

z NPgen

z NPgennadpod

przed za

Drzewko 3

sponad/spopod/spoza NPgen

z NPgen

z NPgenponadpopodpoza

Po drugie, jeśli podstawę rzutu wyznaczają przyimki: nad i pod, przed i za, między i śród, to nieomal automatycznie zostaje zablokowana możliwość dery-wowania trójelementowych przyimków z inicjalnym elementem z i następującym po nim elementem po, ale otwiera się za to możliwość konstruowania dwuele-mentowych przyimków z inicjalnym elementem po (zob. drzewko 5.).

403Polskie przyimki prefigowane

Drzewko 4

nad/pod/przed/za NPinstr

nadpod

przed za

NPinstr

nad/pod/przed/za NPinstr

Drzewko 5

ponad/popod/poprzed/poza NPinstr

nadpod

przed za

NPinstr

nad/pod/przed/za NPinstr po

Wyniki, do jakich doszedłem w drodze analizy czysto morfosyntaktycznej – w zgodzie, jak wierzę, z założeniami minimalizmu – sugerują jednocześnie pewne semantyczne zależności, a ściślej rzecz biorąc, relacje między sensami, ja-

404 Tomasz Nowak

kie wnoszą do struktury pojęciowej przyimków prefigowanych kolejne morfemy, zob.: z[po[nad, pod, przed, za, między, śród]]. W związku z tym można zapropo-nować uogólniony schemat ich interpretacji: ABL[QUASI-PER[LOC]].

Do tej pory szukałem odpowiedzi na pytanie o to, w jakiej kolejności i w jakiej hierarchii przyrastają do siebie kolejne przyimkowe morfemy/leksemy, wznoszące strukturę przyimków prefigowanych. Teraz natomiast postaram się udzielić odpowiedzi na pytanie o to, dlaczego konotowane przez przyimki pre-figowane rzeczowniki otrzymują rząd od pierwszego elementu w szeregu two-rzących je morfemów? Otóż uważam, że klucz do rozwiązania tej zagadki tkwi w sensie operacji „sprawdź i usuń”.

Przypomnę tu, że jednostki (z leksykonu) wchodzą do „poczekalni derywa-cyjnej” w swojej odmienionej postaci. Rola kategorii funkcjonalnych sprowadza się natomiast do sprawdzenia zgodności cech wprowadzonych do zestawu po-czątkowego elementów, czyli do ustanowienia między nimi „zgody”. Kategorię funkcjonalną zgody umiejscawia się przeważnie (w ogólnym schemacie zdania) powyżej (zgoda podmiotu: Agrs) lub poniżej (kategoria dopełnienia: AgrO) kate-gorii czasu: [AgrsP NPs Agrs [TP T [AgroP Agro [VP {NPs} V NPO]]]]. Naturalnie, sytu-acja, z jaką mam do czynienia, nakazuje mi zaprowadzić ład w obrębie kategorii zgody dopełnienia: między przyimkiem i rzeczownikiem; ta konfiguracja wyda-je się daleko bardziej naturalna dla analizowanego układu niż zgoda podmiotu. Operacja „sprawdź”, która kontroluje i weryfikuje cechy obiektów derywacji, dokonuje się w ściśle określonych konfiguracjach składników, np. rdzenny/okre-ślający, rdzenny/swobodny i rdzenny/rdzenny. W przypadku fraz z przyimkami (prefigowanymi) szczególnie ważną rolę odgrywa pozycja: podstawa/określnik (na drzewku: X/Z). Aby przyimek oraz rzeczownik znalazły się w konfiguracji umożliwiającej sprawdzenie ich cech, trzeba odwołać się do operacji: „przesuń”, a następnie „sprawdź” i „usuń”:

1. przesuń: P do Agro i NPgen do spec;2. sprawdź: Agro i spec;3. usuń: cechy wspólne (nieczytelne): dopełniacz;4. zapisz: rezultat derywacji.

Warto zauważyć, że w pozycji podstawa/określnik znajdują się: przyimek z i fraza NPgen, z kolei pozostałe morfemy nie wchodzą w taki układ, co sku-tecznie eliminuje je jako rządzące przypadkiem rzeczownika. Operacja „zapisz”

405Polskie przyimki prefigowane

sprawia (na ostatek!), że dalsza część cyklu derywacyjnego zdania przebiega już w domenie „składni niejawnej”, tj. poza tym, co bezpośrednio w formie znaków językowych obserwowalne (czyli poza tym, co stanowi cel moich obserwacji).

X’’

AgrO

Spec

AgrOP

AgrO’

PP

P1 NPgen

P’P2 v P3

Konstrukcje, w których nie doprowadzono do zgody (dopełnienia), w kon-sekwencji czego przyimek prefigowany rządzi innym przypadkiem niż dopeł-niacz (lokatywnym narzędnikiem lub perlatywnym miejscownikiem, por. *spo-nad czymś i *znad czymś), względnie konstrukcje z rządem „wstecz”, stanowią dowód na to, że nie doszło w omawianym wypadku do realizacji procedury „sprawdź” (co owocuje, jak widać, derywacyjnym fiaskiem).

Wnioski

Badania nad przyimkami wtórnymi (w tym: nad przyimkami prefigowany-mi) prowadzi się zwykle w ramach paradygmatu historyczno-porównawczego, sięgając (od przeszło stu lat!) po metody: filologiczną, rekonstrukcyjną oraz po-równawczą. W tym miejscu nasuwa się pytanie: czy narzędzia te są istotnie naj-lepsze z wszystkich możliwych, czy może istnieją inne, lepsze? Badacze historii

406 Tomasz Nowak

języka utyskują stale na brak możliwości testowania swoich hipotez w trybie eksperymentu myślowego (m.in. ze względu na brak bezpośredniego dostępu do kompetencji językowej użytkowników polszczyzny minionych epok). W takiej sytuacji pojawia się pytanie o to, czy można zbudować (i przerzucić) pomost między tym, co obecne i tym, co minione. Osobiście jestem przekonany, że pierwszym krokiem, który można uczynić na tej drodze, jest przyjęcie przez hi-storyków koncepcji uniwersalistycznych, jakie współczesna lingwistyka wypra-cowała w ramach najnowszych modeli generatywnych. Przede wszystkim chodzi tu o to, aby założyć (chociażby „na próbę”) schemat kreskowy, który – jako część zdolności językowej (w sensie węższym) – tkwi u podstaw wszystkich języków etnicznych (zarówno obecnych, jak i dawnych). Uważam, że w jakiejś mierze schemat kreskowy może stanowić ich wspólny mianownik czy też podstawę po-równania. Schemat ten (ze swojej natury) zawęża możliwości interpretacyjne, ograniczając przestrzeń możliwych morfosyntaktycznych kombinacji. W ich ra-mach będą się realizowały konkretne historycznie oraz geograficznie byty języ-kowe. To uniwersalne ogniwo może zatem, jak wierzę, stanowić brakującą prze-słankę w diachronicznych wnioskowaniach.

pOLiSH cOmpOSite prepOSitiONS (Attempt tO geNerAtive deScriptiON)

Summary

Keywords: grammar, preposition, generativism

The author of the paper aims at providing a description of the syntax of the preposi-tions znad, spod, sprzed, zza; sponad, spopod, spoza, spomiędzy, spośród with respect to their structure and meaning. The method of analysis is based on the Minimalist Program. The content of the paper focuses on issues relating to reconstruction of the form of the phrases with these prepositions and reconstruction of the hierarchy of the components in the syntactic structures.