1a Powstanie-Wlkp.qxd 2008-11-06 15:57 Page 1 · Napołudniu powstańcy tracą Sar-nowę. 12...

Zeszyt 2. p 12 listopada pCzy Piłsudski nie lubił Dowbora-Muśnickiego?Zeszyt 3. p 19 listopada pMundur, czapka i orłyZeszyt 4. p 26 listopada pPowstańcy wielkopolscy bombardują FrankfurtZeszyt 5. p 3 grudnia pPowstanie wielkopolskie zrobiło wrażenie na ZachodzieZeszyt 6. p 10 grudnia p Szczerbiec na wpół dobyty – odznaki upamiętniające wielkopolskie formacje wojskowe

Zeszyty opracował i redagował: Karol SzaładzińskiAutorzy tekstów – zespół poznańskiej „Gazety Wyborczej”:Piotr Bojarski,Monika Lamęcka,Waldemar Lewandowski,Radosław Nawrot,Karol Szaładziński,Sylwia WilczakAutorzy zewnętrzni: Tadeusz Jeziorowski (Wielkopolskie Muzeum Wojskowe), Jarosław Łuczak (Wielkopolskie Muzeum Wojskowe),Tomisław Paciorek (Antykwariat Armeria Posnaniensis)

Tablice kolorowe malował: Leszek RościszewskiProjekt graficzny: Agencja Artystyczna Kończal-Szwarc, Łukasz Sulimowski („Gazeta Wyborcza”)Dziękujemy za udostępnienie swoich zbiorów naszym Czytelnikom,Muzeum Narodowemu w Poznaniu,Wielkopolskiemu Muzeum Wojskowemu oraz Muzeum Powstania Wielkopolskiego

Wydawca: AGORA SA oddział w Poznaniu, ul. 27 Grudnia 3,61-737 Poznań. Copyright by Agora SA

Bezpłatny dodatek do poznańskiego wydania „Gazety Wyborczej”Wszystkie prawa zastrzeżone.Żadna część ani całość dzieła nie mogą być reprodukowane bez wcześniejszej zgody wydawcy.

ISBN 978-83-7552-458-1

Biuro Organizacyjne Obchodów 90. rocznicy wybuchu Powstania Wielkopolskiego: Wielkopolski Urząd Wojewódzki, Al. Niepodległości 16/18,bud. A, pokój 474,61-713 Poznańtel. 061 854 14 35, fax. 061 854 14 13,e-mail:[email protected]

1a_Powstanie-Wlkp.qxd 2008-11-06 15:56 2

1a_Powstanie-Wlkp.qxd 2008-11-06 15:57 Page 1

MAREK WOŹNIAK

MARSZAŁEK WOJEWÓDZTWA WIELKOPOLSKIEGO

Powstanie Wielkopolskie 1 zeszyt 12 90. rocznica Gazeta Wyborcza 1 Poznań

AN

DR

ZEJ

MO

NC

ZAK W tym roku obchodzimy 90. rocznicę

wybuchu Powstania Wielkopolskiego. To wyjątkowa chwila, do której przygotowujemy się z wielkąstarannością i zaangażowaniem, aby data 27 grudnia 1918 rokuzostała godnie upamiętniona.

Powstanie Wielkopolskie, bohaterski czynniepodległościowy Wielkopolan, to wydarzenie, które w sposób szczególny zapisało się w historii Polski,przyczyniając się do odrodzenia państwa polskiego po 123 latach niewoli. Cieszące się zasłużoną sławą

zwycięskiego zrywu niepodległościowego, Powstanie Wielkopolskie zapisało się w dziejach jakoważny sukces, który zadecydował o kształcie odrodzonej Rzeczypospolitej. Warto też podkreślić,jak istotne dla losów powstania było poświęcenie ludzi, którzy spontanicznie przyłączali siędo walki zbrojnej, aby „wybić się na niepodległość”. Przygotowując się do tegorocznych obchodówrocznicowych, wyrażamy głęboki szacunek dla ich patriotyzmu, poświęcenia i żołnierskiej odwagi.

W Wielkopolsce powstańcza tradycja jest żywa i z dumą kultywowana. Pragnę jednak, abyznaczenie tego momentu historycznego dostrzeżono i doceniono w całym kraju. Tegoroczneobchody 90. rocznicy wybuchu Powstania Wielkopolskiego będą zatem próbą przywrócenia munależnej rangi, a także przypomnienia formatu Wielkopolskiej Insurekcji wszędzie tam, gdzie o niejzapomniano. Ufam, że patronat Prezydenta Rzeczypospolitej Lecha Kaczyńskiego, Jego EminencjiKsiędza Kardynała Józefa Glempa, Marszałka Sejmu RP Bronisława Komorowskiego oraz Marszałka Senatu RP Bogdana Borusewicza, a także Prezesa Rady Ministrów, Donalda Tuskaoraz przedstawicieli rządu, samorządu, świata kultury i nauki, nada temu wydarzeniu godnywymiar i pomoże pielęgnować piękne, polskie tradycje niepodległościowe.

Z przyjemnością spotkam się z Państwem 27 grudnia na Placu Wolności, aby wspólnie uczcićjedną z najważniejszych w polskim kalendarzu rocznic. Jestem przekonany, że to spotkanie,podczas którego wspólnie będziemy uczestniczyć w inscenizacji, wyreżyserowanej przez Filipa Bajona, będzie dla nas wszystkich inspiracją do poznawania dziejów Wielkopolski.

Najpierw jednak zapraszam do lektury. Publikacja zeszytów historycznych, z których pierwszy właśnie trafia do Państwa rąk, wpisuje się w ciąg inicjatyw, których celem jest godneuczczenie 90. rocznicy wybuchu Powstania Wielkopolskiego. W tym cennym wydawnictwie znajdą Państwo nie tylko ciekawe teksty historyczne na temat Wielkopolskiej Insurekcji, bogato ilustrowane zdjęciami z tamtych czasów, lecz także aktualne informacje, związanez organizacją obchodów 90. rocznicy jej wybuchu.1

Szanowni Pañstwo, Drodzy Wielkopolanie,


Gazeta Wyborcza 1 Poznańzeszyt 1 1 Powstanie Wielkopolskie

3Przed powstaniem

ZBIO

RY M

PW

Od pracy organicznej

do zwycięstwaWielkopolanie walczyli o zachowanie polskości

swoich ziem przez kilka pokoleń.

27 grudnia 1918 r. w Poznaniu wybuchły walki

sprowokowane przez Niemców.

Polacy opanowali Dworzec Główny i pocztę

a także kilka redut systemu fortyfikacji miasta.

Zaczęły wybuchać walki na prowincji.

Piotr Bojarski, Karol Szaładziński

POKAZCZŁONKÓW„SOKOŁA” W MOSINIEt

Polska 1945-56

ski.13 listopada1918 r. doszło do„za-machu na Ratusz” – zbrojnego naj-ścia Polaków na odbywające sięw Ratuszu posiedzenie WydziałuWykonawczego Rady Robotnikówi Żołnierzy – w którym dominowa-li Niemcy. Akcja zakończyła sięsukcesem: do Rady – na miejsceNiemców – udało się wprowadzićczterech Polaków (Bohdana Hu-lewicza, Mieczysława Palucha,Henryka Śniegockiego i Zygmun-ta Wizę). W ten sposób Polacy uzy-skali kontrole nad Komendą Mia-sta i dowództwem niemieckie-go V Korpusu.

Na przełomie listopada i grud-nia 1918 r. polskie przygotowaniado akcji zbrojnej przybrały na si-le: dzięki akcjom w UrzędzieUmundurowania i w magazynachwojskowych, położonych przyBra-mie Kaliskiej, konspiratorom uda-ło się zebrać większą ilość bronii amunicji.

Wkońcu1918 r. atmosfera wPo-znaniu była napięta. 26 grudniadoPoznania przyjechał Ignacy JanPaderewski, witany przez tysiącepolskich mieszkańców miasta. Za-mieszkał w hotelu Bazar...1

Zanim mieszkańcy Wiel-kopolski chwycili zabroń przeciwstawiali się

pruskiemu zaborcy i jego akcji ger-manizacji ziem polskich organizu-jąc się w celu wykupywani ziemizniemieckich rąk, tworząc polskieprzedsiębiorstwa jak istniejącedo dziś zakłady Hipolit CegielskiPoznań, zakładając polskie banki,czytelnie, biblioteki, amatorskieteatry. Stypendia fundowane przezróżnego rodzaju towarzystwa cha-rytatywne umożliwiły setkom mło-dych Polaków ukończenie studiów,szkół technicznych, seminariówduchownych. Slogan „Swój doswe-go po swoje” odnosił sukces.

Choć Wielkopolanie czyniliprzygotowania doniepodległościo-wego zrywu przez kilka pokoleń,tocząc z naporem niemieckich ko-lonistów „najdłuższą wojnę nowo-czesnej Europy”, to właśnie wid-mo upadku Niemiec cesarskich,które zarysowało się jesienią 1918r. w wyniku klęsk, ponoszonychprzez Niemcy na froncie zachod-nim, uaktywniło wielkopolskichkonspiratorów. Postawiło też nano-gi członków wielu polskich orga-nizacji paramilitarnych – między

innymi Towarzystwo Gimnastycz-ne „Sokół” czy skautów.

Już 11 listopada na ulicach Po-znania ujawniła się Straż Obywa-telska, przemianowana kilkana-ście dni później na Straż Ludową.W konspiracji tworzyły się polskieorganizacje wojskowe, podległePOW zaboru pruskiego, na czelektórej stał Wincenty Wierzejew-


Powstanie Wielkopolskie 1 zeszyt 14 Kalendarium Gazeta Wyborcza 1 Poznań

ZBIO

RY M

PW

27grudnia 1918 – w go-dzinach popołud-niowych wPoznaniu

wybuchają walki, sprowokowaneprzez stronę niemiecką. Krótkoprzed godziną 16. do centrum mia-sta nadciąga z koszar na Jeży-cach200 niemieckich żołnierzy z6pułku grenadierów. Prowadzi ichniemiecki oficer. Niemcy ze śpie-wem na ustach wpadają do gma-chu Naczelnej Rady Ludowej, zry-wają sztandary alianckie, a potemwdzierają się doprywatnych miesz-kań i zrywają z balkonów chora-gwie francuskie, brytyjskie, ame-rykańskie i polskie, depcząc je.Przy szybko zapadającym mrokuNiemcy ustawiają dwa karabinymaszynowe pod budynkiem Pre-zydium Policji i rozpoczynająostrzał Bazaru, w którym gości się– i leczy – Ignacy Jan Paderewski.Przechodnie w popłochu ucieka-ją do domów.

Ponieważ naulicach padają rad-ni, Straż Ludowa zaczyna odpo-wiadać na strzały Niemców. Pola-cy atakują gmach Prezydium Poli-cji. W ataku ginie Franciszek Ra-tajczak. Pod polskim naporemNiemcy wycofują się zcentrum Po-znania. Powstańcy opanowująDworzec Główny, Pocztę, a takżekilka redut systemu fortecznegoPoznania.

Wybuchają też pierwsze walkina prowincji.

28 grudnia 1918 – Komisariat Naczelnej Rady Lu-dowej mianuje tymczasowym na-czelnym dowódcą powstania kapi-

tanaStanisława Taczaka. Powstań-cy są coraz mocniejsi: opanowująCytadelę, Fort Grollmanna, arse-nał przy Wielkich Garbarach.

29 grudnia 1918 – walki w Poznaniu nie ustają. Wy-zwalają się mniejsze miejscowości:Kórnik, Grodzisk, Kłecko, Witko-wo, Wielichowo i wiele innych.

30 grudnia 1918 –ogromny sukces postańców wPo-znaniu: zdobywają koszary 6 puł-ku grenadierów. Niemiecki pułkwycofuje się z miasta na zachód.

31 grudnia 1918 – powstanie rozszerza się promie-niście wokół Poznania. Wpolskichrękach sa już Oborniki, Kościan,

Ostrów, Śrem, Wągrowiec, Wron-ki. Rusza polska ofensywa w kie-runku Gniezna. Dowodzi nią Pa-weł Cyms.

1-5 stycznia 1919 – kolejne sukcesy powstania: wol-ne są już Jarocin, Krotoszyn, Miej-ska Górka, Jutrosin, Rawicz, Na-kło nad Notecią, Mogilno, Strzel-no, Kruszwica, Nowy Tomyśl,Czarnków, Wolsztyn.

6 stycznia 1919 – powstańcy zdobywają lotniskonaŁawicy. Cały Poznań jest już wrę-kach Polaków. Polacy zajmują teżChodzież. Powstanie wykracza po-za teren Wielkopolski – wybucha-ją walki pod Czerskiem i Koście-rzyną na Pomorzu.

7 stycznia 1919 – Niemcy kontratakują: zdobywa-ją Chodzież

8 stycznia 1919 – gen. Józef Dowbor-Muśnicki zo-staje mianowany przez Józefa Pił-sudskiego wodzem powstania. Za-cięta bitwa pod Chodzieżą. Po-wstańcom udaje się odbić miasto.Odzyskują także Czarnków, chwi-lowo zajęty przez Niemców. Zwy-cięstwo pod Ślesinem i wyzwole-nie Sierakowa.

Kalendarium

PowstaniaWielkopolskiego

ŻOŁNIERZEWOJSKAWIELKOPOLSKIEGOZE ŚRODY WLKP.t



5KalendariumZB

IOR

Y M

PW

ZBIO

RY M

PW

9 stycznia 1919 – Niemcy atakują na północy.Pod ich naporem powstańcy mu-szą opuścić Nakło nad Notecią.

10 stycznia 1919 – walki w południowej Wielkopol-sce: pod Lesznem, Rydzyną i Ką-kolewem. Powstańcy zdobywająSarnowę.

11 stycznia 1919 – zwycięstwo polskie w krwawychzmaganiach o Szubin. Powstańcyopanowują także Żnin, Łabiszyni Złotniki. Niepowodzenie na fron-cie zachodnim, pod Zbąszyniem.Na południu powstańcy tracą Sar-nowę.

12 stycznia 1919 – bitwa pod Lipnem nieopodal Leszna

13 stycznia 1919 – powstańcy tracą Szamocin

15 stycznia 1919 – nieudana próba odzyskania Sza-mocina

16 stycznia 1919 –gen. Józef Dowbor-Muśnicki obej-muje funkcję naczelnego wodza po-wstania. Walki podMiędzychodem.

17 stycznia 1919 – władze powstańcze ogłaszająpobór do wojska. Pod broń idąroczniki 1897, 1898 i 1899. Pierw-szy krok w kierunku przekształ-cenia ochotniczych oddziałówpowstańczych w regularną ar-mię wielkopolską. Wódz powsta-nia zwraca się do żołnierzy z ode-zwą, w której zapowiada, żew szeregach Wojska Polskiegonie będzie pogardy dowódcówdla podwładnych, jaka istniaław armiach państw zaborczych.„Winniście być nie tylko dowód-cami (...), ale też zawsze starszy-mi, kochającymi i troskliwymibraćmi żołnierzy”.

21 stycznia 1919 – Naczelna Rada Ludowa ustana-wia tekst roty przysięgi wojsk po-wstańczych.

22 stycznia 1919 –Niemcy naciskają odpółnocy. Zaj-mują Potulice. Na południu – suk-ces powstańców podRobczyskiem(niedaleko Leszna).

23 stycznia 1919 –powstańcy skutecznie bronią Miej-skiej Górki przed niemieckim na-porem.

25 stycznia 1919 – ofensywa polska na zachodzie–powstańcy zajmują Kargowę iBa-bimost.

28 stycznia 1919 – Niemcy atakują z północy w rejo-nie Bydgoszczy i Nakła.

29 stycznia – 2 luty 1919 – ciężkie walki pod Rynarzewem.Powstańcy tracą Szubin

3 lutego 1919 –niemiecka ofensywa zpółnocy za-trzymana. Kontratak polski, Niem-cy zostają wyparci za Noteć. Po-wstańcy odbijają Rynarzewo i gro-mią przeciwnika pod Kcynią.

4 lutego 1919 –Kolejny sukces nafroncie północ-nym: odzyskanie Szubina. Wielko-polanie prowadzą też działania uuu

iDZIAŁO

„BARBARA” z baterii artylerii

ciężkiej, pod wsiąZatom Stary koło

Międzyrzecza – luty 1919 r.

DRUŻYNA CKM 7Pułku StrzelcówWielkopolskich – Wronkit

Rota przysięgi wojsk powstańczych„W obliczu Boga Wszechmogącego

w Trójcy Świętej Jedynego ślubuję,

że Polsce, Ojczyźnie mojej i sprawie

całego Narodu Polskiego zawsze

i wszędzie służyć będę, że kraju

Ojczystego i dobra narodowego

do ostatniej kropli krwi bronić będę,

że Komisarzowi Naczelnej Rady

Ludowej w Poznaniu i dowódcom,

i przełożonym swoim mianowanym

przez Komisariat, zawsze i wszędzie

posłuszny będę, Że w ogóle tak

zachowywać się będę, jak przystoi

na mężnego i prawego żołnierza-

-Polaka, że po zjednoczeniu Polski

złożę przysięgę żołnierską, ustano-

wioną przez polską zwierzchność

państwową”.1


Powstanie Wielkopolskie 1 zeszyt 16 Kalendarium Gazeta Wyborcza 1 Poznań

uuu zaczepne na południu, docie-rają do przedmieść Rawicza, alezostają odparci.

7 lutego 1919 –Kolno przechodzi zrąk dorąk. Ko-misariat NRL mianuje 122 podofi-cerów – Polaków z byłej armii pru-skiej – na stopień podporucznika.

9 lutego 1919 – natarcie niemieckie w okolicyTrzciela – odparte.

10 lutego 1919 – Niemcy nacierają tez pod Rawi-czem. Powstańcy bronią swoichpozycji.

12 lutego 1919 – Niemcy wsparci pociągami pan-cernymi zdobywają Kargowę i Ba-bimost. Atak niemiecki zostaje po-wstrzymany pod Kopanicą.

14 lutego 1919 – Niemcy przenoszą siedzibę na-czelnego dowództwa doKołobrze-gu, co może świadczyć o planachofensywnych przeciwko Wielko-polsce.

16 lutego 1919 – w Trewirze zostaje przedłużonyrozejm Niemiec z państwami En-tenty. Rozejm obejmuje także frontwielkopolski – tym samym armiapowstańcza zostaje uznanazawoj-sko sprzymierzone.

17 lutego 1919 – mimo rozejmu trwają walkipod Rynarzewem, nad Noteciąi pod Nową Wsią Zbąską.

18 lutego 1919 –podRynarzewem powstańcy zdo-bywają niemiecki pociąg pancerny

19-28 luty 1919 – nieustanne starcia zbrojnepod Margoninem, Bydgoszczą,Chodzieżą, Nakłem, Kępnem, Kro-toszynem, Ostrzeszowem.

9 marca 1919 – ochotnicza kompania powstań-ców wyrusza do Małopolski, bywalczyć z Ukraińcami

24 kwietnia 1919 – Komisariat NRL powołujepod broń roczniki 1891, 1892, 1893,1894 i1901. Armia Wielkopolska ro-śnie w siłę.

30 maja 1919 – Straż Ludowa została przekształ-cona w Obronę Krajową.

6 czerwca 1919 – starcia pod Bydgoszczą.

18 czerwca 1919 – kolejne walki pod Rynarzewem.

28 czerwca 1919 – Niemcy podpisują traktat wer-salski. Do Polski wraca prawie ca-

ła Wielkopolska – z wyjątkiemWschowy.

2 lipca 1919 – pod Kąkolewem niedaleko Lesz-naNiemcy zabijają dwóch polskichoficerów. Wdrugiej połowie1919 r.mimo podpisania przez Niemcytraktatu pokojowego na linii fron-tu dochodziło jeszcze doprowoko-wanych przez wroga starć.

9 lipca 1919 – stan wyjątkowy obowiązuje jużtylko wstrefie przyfrontowej. Wgłę-bi Wielkopolski zostaje zniesiony.28 sierpnia 1919 – rozkaz dziennynr216 Naczelnego Dowództwa Woj-ska Polskiego, który włącza orga-nizacyjnie Armię Wielkopolskąw skład Wojska Polskiego. W Po-znaniu powstaje Dowództwo Okrę-gu Korpusu VII.

17 stycznia 1920 – początek akcji przejmowaniaprzez Wojsko Polskie terytoriów,zajmowanych dotychczas przezNiemców, które na mocy traktatuwersalskiego wróciły doPolski: Byd-goszczy, Chodzieży, Kępna, Lesz-na, Nakła, Rawicza, Zbąszynia. Gra-nicę wytyczono napółnocy wzdłużNoteci, nazachodzie wzdłuż jeziorObrzańskich, na południu wzdłużgranicy ze Śląskiem. Poza granicąpaństwa pozostały dawne polskieośrodki takie jak Babimost, Kargo-wa, Wschowa, Piła, Trzcianka,Skwierzyna i Złotów.

8 marca 1920 – likwidacja frontu wielkopolskie-go.1 OPRAC. BOJ

WYKORZYSTAŁEM KALENDARIUM AUTORSTWA

GRZEGORZA WOJCIECHOWSKIEGO, ZAMIESZCZONE

W „WIELKOPOLSKIM POWSTAŃCU” Z 1998 R.

ZBIO

RY M

PW

GENERAŁ JÓZEF

DOWBOR--MUŚNICKIprzekazuje

sztandar żołnierzom

1 Pułku StrzelcówWielkopolskich.

Poznań,Plac Wolności

26 stycznia 1919 r.t

ZBIO

RY M

PW

iMANIFESTACJALUDNOŚCIPOLSKIEJ PRZED BAZAREM27 grudnia 1918 r.



7Wywiad

Tu wkrótce

znowu będzie PolskaKiedy w grudniu 1918 r. Poznaniu obradował Sejm

Dzielnicowy, stolica Wielkopolski stała się

centrum starań o powrót zachodnich ziem

Polski do Macierzy – mówi prof. Janusz Karwat*

PIOTR BOJARSKI: W 1918 r. za-rysowała się wizja klęski zaborcyniemieckiego na froncie zachodnim.W listopadzie 1918 r., gdy w Niem-czech wybuchła rewolucja,awWar-szawie rozbrajano oddziały niemiec-kie,wPoznaniu panował jeszcze spo-kój: pracowały niemieckie urzędy,stacjonował tu niemiecki garnizon.Ale Polacy zaboru pruskiego wcalenie spali...PROF. JANUSZ KARWAT: – To by-ły tylko pozory snu, choć rzeczy-wiście w listopadzie i grudniu 1918r. Wielkopolanie nie mieli powo-dów do radości. Cały ten czas po-zostawali pod wpływem niemiec-kim. 11 listopada 1918 r. Niemcy za-warli z aliantami rozejm w Com-piegne, ale tam wcale nie było mo-wy o tym, że Niemcy mają się wy-cofać z Wielkopolski! Jednak na-strój patriotyczny wWielkopolscebył podniosły, w Wielkopolanachdojrzewała nadzieja, że powrótdo Polski nastąpi już wkrótce. Py-tanie brzmiało: kiedy?Kiedy powstały w Wielkopolscepierwsze tajne organizacje,stawia-jące przed sobą ten cel?

– Ruch niepodległościowy roz-wijał się już przed I wojną świato-wą. Przełomowym był rok1917 i1918– wtedy to z powodu przedłużają-cej się wojny dochodziło do corazbardziej licznych dezercji zwojskapruskiego. Ci dezerterzy, a takżeskauci, postanowili utworzyć Pol-ską Organizację Wojskową ZaboruPruskiego. Stali za tym WincentyWierzejewski, Henryk Śniegockii wielu innych. Była to organizacjaniewielka, w listopadzie 1918 r. li-

czyła dwustu kilkudziesięciu człon-ków. POW z Wielkopolski współ-pracowała zPOW wKrólestwie Pol-skim. Od lata 1918 r. wzrastało teżtempo przygotowań militarnychtowarzystwa gimnastycznego „So-kół”. Jesienią1918 r. członkowie „So-koła” – powołani do armii niemiec-kiej –masowo wracali doPoznania.Wykorzystali oni swoje umiejętno-ści wojenne, by stworzyć Straż Oby-watelską, a później Straż Ludową.Niemcy nie dostrzegli zagrożenia?

– Nie było ono dla nich tak wi-doczne, bo Straże Ludowe były wie-lonarodowościowe. Służyli w nichPolacy, Niemcy i Żydzi. Zwierzch-nością polityczną były Rady Ludo-we, bo w Niemczech trwała rewo-lucja, która nam sprzyjała.Pomiędzy3 a5 grudnia1918 r. wPo-znaniu zebrało się niemal 1400 de-legatów na Polski Sejm Dzielnico-wy. To już był wyraźny dowód na to,że Polacy myślą o niepodległości.Wodpowiedzi Niemcy zorganizowa-li wielką manifestację uliczną.

– To była z ich strony próba ma-nifestacji niemieckości Poznaniai Wielkopolski. Przecież 40 proc.ludności Poznania i Wielkopolskistanowili wtedy Niemcy! Mieli zaso-

bą poparcie kapitału, administracjii armii, stacjonującej w ProwincjiPoznańskiej. Chcieli dać Polakomodczuć, kto tu jest gospodarzem.Miejscowych Niemców zaniepoko-iło wyraźne przesłanie Sejmu Dziel-nicowego:,, tu wkrótce znowu bę-dzie Polska”. Odtamtego czasu Po-znań stał się centrum starań o po-wrót doMacierzy. DoPoznania przy-jechali przecież delegaci zPomorza,ze Śląska, Warmii i Mazur, a nawetzgłębi Niemiec. Wówczas też –wta-jemnicy –nakreślono plan zbrojne-go przejęcia Wielkopolski, wyko-rzystując armię gen. Hallera, którajeszcze wtedy przebywała we Fran-cji. Kiedy ta koncepcja runęła, wPo-znaniu powstał plan aktywizacji Po-laków na Pomorzu i Śląsku. Ażdowybuchu Powstania Wielkopol-skiego nie zdołano natomiast przy-gotować planów operacyjnych itak-tycznych na wypadek insurekcji.

Do walki parli młodzi oficero-wie pod wodzą Bohdana Hulewi-cza i Mieczysława Palucha. To by-ło środowisko dość radykalne. Pa-luch otrzymał zadanie stonowaniaradykałów, takich jak Stanisław No-gaj czy Roman Wilkanowicz. Naj-częściej, były to kilkunastoosobo-we bojówki, zbrojne poznańskie ,,eki”, w skład których wchodzilikilkunastoletni młodzieńcy.

Paluch i Hulewicz odegrali nie-zwykłą rolę w przypadku „zama-chu na ratusz”. 13 listopada 1918 r.dokonali oni zbrojnego najścianaobradującą wratuszu Radę Żoł-nierzy, która kontrolowała armięniemiecką w Wielkopolsce. Hule-wicz został przewodniczącym Ra-dy, a Paluch jego zastępcą i pełno-mocnikiem przy dowództwieV Korpusu Armii. Teraz posiadalikontrolę nad niemieckim garnizo-nem, przechwytywali meldunki,płynące ze sztabu wBerlinie. Dzię-ki temu powstała Straż Służby iBez-pieczeństwa – druga już formacja,w której to Polacy wiedli prym.W końcu grudnia 1918 r. – wraz zeStrażą Ludową –to już prawie3 tys.uzbrojonych ludzi. Te formacje ode-grały najważniejszą rolę 27 grud-nia 1918 r., kiedy na ulicach Pozna-nia padły pierwsze strzały.1

ROZMAWIAŁ PIOTR BOJARSKI

AN

DR

ZEJ

MO

NC

ZAK

i* PROF. JANUSZ KARWAT jest historykiemWyższej Szkoły NaukHumanistycznych i Dziennikarstwaoraz UAM w Poznaniu


Na początku był „Bazar”Nie ma w Poznaniu miejsca bardziej zasłużonego

dla krzewienia patriotyzmu w latach pruskiego

panowania, niż hotel Bazar. To pod nim

rozpoczęło się Powstanie Wielkopolskie.

Piotr Bojarski

Powstanie Wielkopolskie 1 zeszyt 18 Hotel „Bazar” Gazeta Wyborcza 1 Poznań

ki Akcyjnej Bazar” zatwierdził pro-jekt Ernsta Steudenera i w tym sa-mym roku podkierownictwem ar-chitekta E. Steudenera i A. Krzy-żanowskiego ruszyła budowa gma-chu. Budynek zaczęto wznosićprzy ul. Nowej (dziś Paderewskie-go), która łączyła Rynek z Al. Wil-helmowskimi (dziś Aleja Marcin-kowskiego). Budowa zakończyłasię w 1842 r. Początkowo hotel niedochodził do Alei Wilhelmow-skich. Dopiero po wykupieniuprzyległej narożnej kamienicymożliwe było zbudowanie w la-tach 1898-1899 drugiego skrzydła,wg projektu Rogera Sławskiego.Do czasu wzniesienia Zamku Ce-sarskiego Bazar był największymświeckim budynkiem w mieście– i prawdziwymn centrum życiapublicznego Poznania.

W1848 r wbazarze miał siedzibęKomitet Narodowy – rząd podczaspowstania w1848 r. –Wiosny Ludów.W „Bazarze” ulokowały się m.in.Centralne Towarzystwo Gospodar-skie, Bank Włościański, Towarzy-stwo Pomocy Naukowej, Towarzy-stwo Ludoznawcze, TowarzystwoWykładów Ludowych, Kasyno To-warzyskie (później Koło Towarzy-skie), atakże –przejściowo –Poznań-skie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.Tu powstały takie tytuły prasowe jak„Dziennik Poznański”, „Kurier Po-znański” i„Orędownik”. Obradowałtu Centralny Komitet Wyborczy, któ-ry przygotowywał polskie listy kan-dydatów doSejmu Pruskiego iPar-lamentu Rzeszy. Miał tu swój,, sklepżelazny” Hipolit Cegielski.

Koło Towarzyskie skupiało pol-skich patriotów ze wszystkich klasspołecznych: od hrabiów AugustaCieszkowskiego oraz Tytusa i Ja-na Działyńskich – po młynarza Jó-zefa Essmana. Dobrym przykła-dem solidarności społecznej byłousunięcie przez członków Koła zsa-li Marcina Kasparzaka, który usi-łował zakłócić zebranie, nawołującdo rewolucji komunistycznej.

Wgrudniu1918 r. whotelu noco-wał Ignacy Jan Paderewski, które-go przemówienie z okna w dniu 27grudnia było wstępem dozdarzeń,które doprowadziły do wybuchupowstania wielkopolskiego. Niem-cy ostrzelali Bazar, na co ogniemodpowiedzieli powstańcy.

Wokresie międzywojennym Ba-zar był luksusowym hotelem, sły-nącym z restauracji o olbrzymimwyborze win imiejscem wielu waż-nych uroczystości. Szczególnymmiejscem była Sala Balowa, w któ-rej odbywało się cieszące się wyso-ką renomą zabawy. Bazar spłonąłpodczas walk o Poznań w 1945 r.Zniszczeniu najstarszej części ho-telu przyulicy Paderewskiego win-ni byli żołnierze rosyjscy.

Po częściowej odbudowie,w 1950 r. obiekt przejął państwo-wy „Orbis”. Po 1990 r. hotel wróciłwręce prawnych następców przed-wojennych akcjonariuszy, którzyobecnie prowadzą jego remonti planują otworzyć w nim hotelw 2010 r.1

Korzystałem m.in. z Kroniki Miasta Poznania nr 2/2008 r.

iPo 1990 r. hotel wrócił

w ręce prawnychnastępców

przedwojennychakcjonariuszy

TOM

AS

Z K

AM

IŃS

KI

24czerwca 1838 r. została powoła-na„Spółka Akcyj-

naBazar”, awskład jej komitetu wy-konawczego weszli: lekarz ispołecz-nik – Karol Marcinkowski, ziemia-nin Józef Łubierski, Józef Szułdrzyń-ski, Maciej Mielżyński oraz sędziaGregor, mistrz ciesielski AntoniKrzyżanowski i kupiec StanisławPowelski. Większość akcjonariuszystanowili ziemianie. Statutowymzadaniem spółki było popieranie„pożytecznych inicjatyw”, a akcjo-nariusze zerzygnowali zcałości lubczęści zysku, który przekazywanymiał być nacele społeczne. Inną za-sadą, niezwykle ważną w sytuacjinapływu elementu niemieckiegodoPoznania, było wydzierżawianiesklepów jedynie Polakom. W ro-ku1838 komitet wykonawczy,, Spół-



9Armia Wielkopolska

Przed Czerwcem

TABLICA 1 POWSTANIE, GRUDZIEŃ 1918 – STYCZEŃ 1919

1. POWSTANIEC W MUNDURZE NIEMIECKIM,z biało-czerwoną kokardą na czapce i opaską nad mankietem

2. POWSTANIEC W UBRANIU CYWILNYM

3. PRZYKŁADY CHORĄGWI Z POCZĄTKOWEGO OKRESU POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO,m. in.: chorągiew wykonana w mieszkaniu p. Kazimiery Garsteckiej w Puszczykowie w nocy z 27 na 28 grudnia 1918 r. na wieść o wybuchu powstania w Poznaniu (a) i wykonana dla skautingu polskiego w 1916 r. przez druhny z Drużyny im. Królowej Jadwigi w Poznaniu (b)

4. KOKARDY W BARWACH POLSKICH, zakładane doraźne na mundury niemieckie i ubrania cywilne5. 7,92 MM LEKKI KARABIN MASZYNOWY SYST. MAXIMA WZ. 08/15

RYS

. LES

ZEK

RO

ŚC

ISZE

WS

KI


Ignacy Jan Paderewski

– iskra, która wznieciła powstanie

Genialny pianista, wielki polityk, premier odradzającej się Rzeczpospolitej

- a także człowiek, którego nazwisko wpisało się w Powstanie Wielkopolskie.

Kiedy Niemcy ostrzelali Bazar, w którym zamieszkał w grudniu 1918 r.,

Polacy odpowiedzieli czynem zbrojnym

Piotr Bojarski

iPOWIATANIE NA DWORCU W POZNANIUIGNACEGOPADEREWSKIEGO przybyłego z małżonką na uroczystośćpierwszej rocznicypowstaniawielkopolskiego,27 grudnia 1919 r.

Powstanie Wielkopolskie 1 zeszyt 110 Polityk i pianista Gazeta Wyborcza 1 Poznań

Helena Modrzejewska. Jako piani-sta Paderewski zadebiutował w1887r., odnosząc od razu sukces. Rokpóźniej dał pierwszy duży koncertwParyżu. Sukcesem był też jego wy-stęp wLondynie przedkrólową Wik-torią. Ale największym triumfemartrystycznym Padarewskiego sta-ło się jego pierwsze tournee poSta-nach Zjednoczonych (1891-1892). Pa-derewski przeniósł się na stałedo USA, gdzie stał się osobą po-

Urodził sie 18 listopa-da 1860 r. Kuryłówcena Podolu. Jego mat-

ka zmarła zaraz po jego narodzi-nach. Ignacym i starszą siostrą za-opiekował się ojciec. Już od małe-go Ignacy Jan zetknął się z marze-niami owolnej Polsce. Trzy lata póź-niej ojciec Jana–powstaniec stycz-niowy – trafił na rok do więzieniaza udział w walkach. O Polsce, jejhistorii, literaturze igeografii uczyłsię od Michała Babińskiego – po-wstańca listopadowego. Tradycjipatriotycznej Ignacy Jan Paderew-ski pozostał wierny doswoich ostat-nich dni.

Czarodziej klawiatury

Już jako dziecko Paderewskie-go ciągnęło do muzyki. Już wtedygrał na wysłużonym, rodzinnymfortepianie. Postudiach (1872-1878)w Instytucie Muzycznym w War-szawie, Ignacy Jan utrzymywał sięz gry na przyjęciach oraz udziela-nia lekcji muzyki. Komponował teżi wykonywał własne utwory.

W 1880 r. ożenił się z AntoninąKorsakówną. Żona zmarła rokpóźniej, a Ignacy został sam z ka-lekim kilkumiesięcznym synkiemAlfredem.

Paderewski zdecydował się zro-bić karierę muzyczną za granicą.Najpierw ćwiczył wBerlinie, potemwWiedniu (podokiem Teodora Le-szetyckiego). Wrozwoju artystycz-nym bardzo pomogła mu finanso-wo słynnawówczas polska aktorka

wszechnie znanąIszanowaną, apra-sa nazywała go „królem pianistów”i „czarodziejem klawiatury”.

W1899 r. ożenił się zHeleną Gór-ską. Zamieszkali wMorges podLo-zanną (Szwajcaria). Na przełomiestulecia Paderewski skomponowałswoją jedyną operę „Manru” (pra-premiera w Dreźnie 29 maja 1901)– do dziś jedyną operę skompono-waną przez Polaka, jaką zaprezen-towano w Metropolitan Opera.

Wszystko dla Polski

Bieg wypadków wpodzielonymprzez trzech zaborców kraju spo-



11Polityk i pianista

ZBIO

RY M

PW

Rozmowa o Czerwcu

wodował, że Paderewski szybkowciągnął się w różne patriotyczneinicjatywy. W1908 r. zlecił rzeźbia-rzowi Antoniemu Wiwulskiemuwykonanie pomnika, który upa-miętniłby polsko-litewskie zwycię-stwo podGrunwaldem w500 rocz-nicę bitwy. Pomnik został odsło-niety w 1910 r. w Krakowie, a uro-czystość –podczas której Paderew-ski przemawiał dozgromadzonychtłumów – przerodziła się w 150-ty-sięczną manifestację patriotyczną.

Wybuch I wojny światowej Pa-derewski odczytał jako wielką szan-sę na polską niepodległość. Wyko-rzystując swoją pozycję na Zacho-dzie, rozpoczął akcję dyplomatycz-ną narzecz Polski: zbierał funduszenapomoc ofiarom wojny, zakładałkomitety pomocy Polakom wPary-żu I Londynie. Wraz z HenrykiemSienkiewiczem założył w 1915 r.Szwajcarski Komitet Generalny Po-mocy Ofiarom Wojny w Polsce.

Podczas koncertów w USA za-wsze przypominał słuchaczom ame-rykańskim, że Polska powinnabyćkrajem niepodległym. Dzięki po-średnictwu doradcy prezydentaWilsona, Edwarda Haousa, wstycz-niu1917 r. przekazał Wilsonowi me-moriał na temat Polski. Sprawa taznalazła się wsłynnych14 punktachWilsona, wktórych określił on pod-stawy późniejszego światowego po-rządku, ujętego wtraktat wersalski.Punkt13 mówił okonieczności utwo-rzenia niepodległego państwa pol-skiego z „wolnym i bezpiecznymdostępem do morza”.

Przyjechał i wzniecił powstanie

Pokapitulacji Niemiec Paderew-ski zdecydował się natychmiastwracać doPolski. Korzystny układsytuacji międzynarodowej, w któ-rej pobici zostali de facto wszyscyzaborcy Polski, przynaglał gododziałań.25 grudnia1918 r. Pade-rewski był już wGdańsku. Niemcyzdawali sobie sprawę, że słynny pol-ski pianista i polityk może wznie-cić na ziemiach zaboru pruskiegopowstanie, dlatego starali się unie-możliwić mu przejazd przez Po-znań. Bezskutecznie. 26 grudniaPaderewski wysiadł nadworcu ko-lejowym wPoznaniu, witany przeztłumy rozemocjonowanych po-znańczyków. Niemieckie próby za-kłócenia powitania zostały uciszo-ne przez polską Straż Ludową.

Paderewski przejechał trium-falnie do hotelu Bazar, gdzie za-mieszkał na I piętrze. Następnegodnia demonstracje polskie w mie-ście sięgnęły zenitu, co spowodo-wało reakcję oddziałów niemiec-kich. Ostrzelanie przez nie Baza-ru zapoczątkowało walki w cen-trum miasta I powstanie wielko-

polskie. W ciągu następnych kilkutygodni niemal cała Wielkopolskabyła wolna.

Jeszcze większa stawka

Paderewski nie pozostał w Po-znaniu – spieszył się do Warszawy.Po spotkaniu z Piłsudskim zgodziłsię być mediatorem pomiędzy Na-czelnikiem a obozem RomanaDmowskiego. W wyniku kompro-misu politycznego 16 stycznia 1919r. Paski został premierem i jedno-cześnie szefem polskiej dyploma-cji. Paderewski wraz z Dmowskimreprezentował Polskę nakonferen-cji pokojowej wParyżu. Dał się tampoz nać jako wyborny negocjator.Zdawał sobie sprawę, że jego rządjest gabinetem przejściowym –wiećwgrudniu1919 r. podał się dodymi-sji. W czasie gorących dni 1920 r.,gdy ważyły się losy kraju, zagrożo-nego przez Armię Czerwoną, byłprzedstawicielem Polski przy Li-dze Narodów.

W1922 r. roku wyjechał ponow-nie do USA, wrócił do koncerto-wania. Zajął się także działalnościącharytatywną, ale nadal utrzymy-wał związki z Poznaniem. W 1924r. otrzymał doktorat honoris cau-sa Uniwersytetu Poznańskiego.

Po śmierci Piłsudskiego w 1935r. wrócił do polityki: wraz z gene-rałem Władysławem Sikorskimwspółtworzył Front Morges – cen-troprawicową organizację opozy-cyjną wobec rządzącej Polską sa-nacji, która domagała się demokra-tyzacji życia politycznego. Pade-rewski miał być kandydatem Fron-tu Morges na prezydenta Polski.

Ostatnia misja

Wybuch wojny spowodował, żeuschyłku życia Paderewski znowuzaangażował się dla Polski. Zostałprzewodniczącym Rady Narodo-wej RP – w Londynie, która zastę-powała Sejm. W 1940 r., mimo złe-go stanu zdrowia, znowu pojechałdo USA, by zabiegać o kredytynapolską armię naZachodzie. Dzię-ki jego staraniom rząd Sikorskiegozdobył fundusze. Paderewski byłjuż jednak poważnie chory. Zmarł29 czerwca1941 r. wNowym Jorku.1 KORZYSTAŁEM M.IN. Z TEKSTÓW W „WIELKOPOLSKIM POWSTAŃCU”

Spoczywa w WarszawieWielkiego Polaka pochowano

na Narodowym Cmentarzu

w Arlington pod Waszyngtonem.

Trumnę z prochami wybitnego polityka i muzyka

sprowadzono do Polski, przez jeden dzień wystawiona

była w Poznaniu i 29 września 1992 r. spoczęła

w podziemiach katedry św. Jana w Warszawie.


1a Powstanie-Wlkp.qxd 2008-11-06 15:57 Page 1 · Napołudniu powstańcy tracą Sar-nowę. 12...

Documents

Transcript of 1a Powstanie-Wlkp.qxd 2008-11-06 15:57 Page 1 · Napołudniu powstańcy tracą Sar-nowę. 12...