12. Wykonywanie leków recepturowych i aptecznych z surowców roślinnych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Sylwia Wośko Wykonywanie leków recepturowych i aptecznych z surowców roślinnych 322[10].Z3.02 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 1

Recenzenci: dr n. farm. Elwira Telejko dr n. farm. Przemysław Drożyński Opracowanie redakcyjne: mgr Alina Krawczak Konsultacja: dr hab. inż. Henryk Budzeń Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[10].Z3.02 „Wykonywanie leków recepturowych i aptecznych z surowców roślinnych” zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu technik farmaceutyczny. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007


SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 5 3. Cele kształcenia 6 4. Materiał nauczania 7

4.1. Podstawowe procesy technologiczne w preparatyce galenowej. Klasyfikacja leków zawierających surowce roślinne 7

4.1.1. Materiał nauczania 7 4.1.2. Pytania sprawdzające 16 4.1.3. Ćwiczenia 16 4.1.4. Sprawdzian postępów 20

4.2. Płynne leki galenowe 21 4.2.1. Materiał nauczania 21

4.2.2. Pytania sprawdzające 24 4.2.3. Ćwiczenia 25 4.2.4. Sprawdzian postępów 30

4.3. Stałe leki galenowe 31 4.3.1. Materiał nauczania 31 4.3.2. Pytania sprawdzające 33 4.3.3. Ćwiczenia 34 4.3.4. Sprawdzian postępów 35

5. Sprawdzian osiągnięć 36 6. Literatura 41


1. WPROWADZENIE Poradnik ten pomoże Ci w przyswojeniu wiedzy teoretycznej oraz opanowaniu

umiejętności wykonywania leków recepturowych i aptecznych z surowców roślinnych, a także w organizacji procesu samokształcenia.

W poradniku zamieszczono: − wykaz niezbędnej wiedzy i umiejętności, które powinieneś posiadać przystępując do nauki

wykonywania leków recepturowych i aptecznych z surowców roślinnych, − wykaz wiedzy i umiejętności, jakie ukształtujesz w czasie pracy z poradnikiem, − materiał nauczania omawiający zagadnienia dotyczące wykonywania leków recepturowych

i aptecznych z surowców roślinnych, pozwalający samodzielnie przygotować się do ćwiczeń,

− pytania sprawdzające opanowanie przez Ciebie podanych treści, − ćwiczenia umożliwiające nabycie praktycznych umiejętności z wykorzystaniem zalecanych

metod nauczania i środków dydaktycznych, − sprawdzian postępów, który po zrealizowaniu każdego podrozdziału pozwoli Ci ocenić

stan Twojej wiedzy oraz wskazać materiał nauczania, który nie został przez Ciebie w pełni opanowany,

− zestaw zadań testowych potwierdzający opanowanie wiedzy i umiejętności z zakresu całej jednostki modułowej. Rozwiązanie przykładowego testu, zgodnie z instrukcją będzie dla ciebie formą treningu przed testem zaplanowanym przez nauczyciela.

− wykaz literatury związany z tematyką jednostki modułowej. Na każdym etapie nauki możesz poprosić nauczyciela o pomoc i wyjaśnienie trudnych dla

Ciebie kwestii.


Schemat układu jednostek modułowych

322[10].Z3.01 Analizowanie i ocenianie zapisu leku

recepturowego i aptecznego

322[10].Z3.02 Wykonywanie leków recepturowych i aptecznych z surowców roślinnych

322[10].Z3.04 Wykonywanie

płynnych leków recepturowych


półstałych leków recepturowych

322[10].Z3.07 Kontrolowanie i wydawanie

gotowego leku


jałowych leków recepturowych

322[10].Z3 Leki recepturowe i apteczne

322[10].Z3.03 Wykonywanie stałych leków

recepturowych


2. WYMAGANIA WSTĘPNE Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

− przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, zasad ergonomii oraz regulaminu porządkowego pracowni,

− współpracować w grupie, − korzystać z FP i innych źródeł informacji, − organizować stanowisko pracy, − posługiwać się wagą i podstawowymi utensyliami używanymi podczas sporządzania leków

recepturowych i aptecznych z surowców roślinnych, − czytać receptę, − oceniać prawidłowość jej wystawienia, − oceniać prawidłowość zapisu recepty, − identyfikować łacińskie nazwy substancji leczniczych, − interpretować łacińskie skróty zawarte w recepcie, − interpretować nazwy synonimowe substancji leczniczych, − przeliczać dawki, − korygować dawki przekroczone, − klasyfikować substancje w zależności od siły działania, oraz rozpoznawać oznakowanie naczyń w których są przechowywane, − formułować ogólne zasady Dobrej Praktyki Wytwarzania, − prezentować efekt wykonanego zadania.


3. CELE KSZTAŁCENIA W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

− sklasyfikować recepturowe i apteczne leki zawierające surowce roślinne, − wyjaśnić podstawowe procesy technologiczne w preparatyce galenowej płynnych i stałych

postaci leków, − scharakteryzować jednostkowe procesy technologiczne leków recepturowych i aptecznych

zawierających surowce roślinne, − scharakteryzować metody i procesy sporządzania leku roślinnego w zależności od

zawartości substancji czynnych, − scharakteryzować roztwory galenowe, − scharakteryzować preparaty galenowe stałych postaci leków, − przeliczyć stężenie roztworów, w tym etanolu, − scharakteryzować syropy i miody, − wykonać preparaty galenowe otrzymywane przez ekstrakcję surowców roślinnych, − wykonać roztwory spirytusowe i olejowe, − scharakteryzować mydła i plastry, − określić preparaty z roślin świeżych i suchych, − zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy.


4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Podstawowe procesy technologiczne w preparatyce galenowej. Klasyfikacja leków zawierających surowce roślinne

4.1.1. Materiał nauczania

Surowce roślinne. Znaczącą rolę w lecznictwie, oprócz leków syntetycznych odgrywają

leki z surowców roślinnych, takie jak mieszanki ziół lub pojedyncze surowce (w postaci herbatek) do sporządzania naparów, odwarów i maceracji, wyciągów, nalewek itp. Doskonalszą formą są granulaty, tabletki, kapsułki, sporządzane ze sproszkowanych lub zmikronizowanych surowców lub ich mieszanin. Surowce wyjściowe, które mają być przetwarzane powinny spełniać określone wymagania zarówno w zakresie składu jakościowego i ilościowego substancji czynnych, zawartości metali ciężkich pozostałości pestycydów jak i zanieczyszczeń mikrobiologicznych.

Świeży surowiec zielarski należy do materiałów nietrwałych, dlatego też stosowany jest do niewielkiej grupy preparatów lub stabilizowany różnymi metodami. Podstawową metodą stabilizacji surowców roślinnych jest suszenie w ściśle określonych warunkach temperatury i wilgotności powietrza (świeże rośliny w tym jednostkowym procesie mogą stracić nawet 90–95% wody). Zahamowane zostają procesy enzymatyczne oraz aktywność części mikroorganizmów.

Jakość roślinnych surowców leczniczych zależy także od warunków ich przechowywania. Warunki te powinny uwzględniać chemiczny charakter substancji czynnych, które w czasie magazynowania mogą ulegać procesom utleniania, hydrolizy, polimeryzacji, racemizacji. Surowce roślinne należy chronić przede wszystkim przed wilgocią, tlenem z powietrza oraz działaniem światła. Monografie farmakopealne oraz normy precyzują dokładnie wymagania, jakim powinny odpowiadać poszczególne surowce.

Ekstrakcja – wytrawianie, jest to podstawowa operacja jednostkowa stosowana podczas sporządzania wyciągów z leczniczych surowców roślinnych. Jest procesem rozdzielczym, opartym na zjawisku dyfuzji, polegającym na wyodrębnieniu związków czynnych z odpowiednio rozdrobnionego surowca za pomocą różnych rozpuszczalników.

W wyniku ekstrakcji otrzymuje się roztwór (wyciąg), zawierający zespół wytrawionych składników wraz z zanieczyszczeniami składającymi się głównie z fragmentów tkanek roślinnych. Zawarte we frakcji płynnej substancje czynne można całkowicie oddzielić od rozpuszczalnika, stosując procesy odparowania (zagęszczania), w wyparkach obiegowych lub cienkowarstwowych i suszenia w suszarkach próżniowych.

Ważnym elementem w czasie wytrawiania surowca roślinnego jest jego rozdrobnienie. Przyjmuje się, że w czasie wytrawiania na mniejszą skalę najkorzystniejsze jest rozdrobnienie surowców, przy którym połowa komórek jest nieuszkodzona.

Do wytrawiania używa się rozpuszczalników jednoskładnikowych lub ich mieszanek. Od cech fizykochemicznych rozpuszczalnika, takich jak lepkość czy polarność zależy szybkość ustalenia równowagi stężeń (szybkość ekstrakcji). Ilość wytrawionej substancji oblicza się na podstawie prawa Ficka:

E = D · [(C – C1 ) : h] · S · t E – ilość wyekstrahowanej substancji, S – powierzchnia surowca,


D – współczynnik dyfuzji, który dla każdego surowca i rozpuszczalnika ustala się doświadczalnie,

C – stężenie substancji w komórce, C1 – stężenie substancji poza komórkami, t – czas ekstrakcji, h – grubość warstwy dyfuzyjnej.

Metody ekstrakcji

Maceracja – jest to periodyczna metoda ekstrakcji i dzieli się ją na jednostopniową i wielostopniową. W metodzie jednostopniowej całą ilość rozpuszczalnika zużywa się na początku procesu, a proces ten kończy się w momencie ustalenia równowagi stężeń pomiędzy komórką a rozpuszczalnikiem. Przykładem tej metody jest maceracja prosta (statyczna), maceracja z mieszaniem (dynamiczna), maceracja wibracyjna, maceracja ultradźwiękowa, ekstrakcja wirowa i dygestia.

Maceracja prosta – polega na tym, że surowiec odpowiednio rozdrobniony, zalewa się przepisaną ilością rozpuszczalnika i pozostawia na określony czas (7–10 dni), w chłodnym miejscu, chronionym od światła w szczelnie zamkniętym pojemniku. Po upływie wymaganego czasu, ciecz zlewa się znad surowca, a pozostałość wyciska w prasie (np. śrubowej, hydraulicznej czy ślimakowej). Wadą maceracji prostej jest długi czas jej trwania oraz niecałkowity odzysk substancji czynnych z surowca.

Proces maceracji można podzielić na następujące fazy: − bezpośrednie rozpuszczanie substancji w uszkodzonych komórkach, − spęcznienie ściany komórkowej, − przenikanie rozpuszczalnika do komórek nieuszkodzonych, − rozpuszczanie substancji znajdujących się w komórkach, − utworzenie się różnicy stężeń między wnętrzem komórki a jej otoczeniem, − dyfuzja rozpuszczonych składników na zewnątrz przez błonę i ścianę komórkową, − osiągnięcie równowagi stężeń między wnętrzem a otoczeniem komórki.

Maceracja z mieszaniem (dynamiczna) – polega na tym, że surowiec i rozpuszczalnik umieszcza się razem w maceratorze obrotowym i miesza w sposób ciągły. Mieszanie może odbywać się również za pomocą mieszadła np. mieszadła ślimakowego w ekstraktorze Nauta. Zaletą tej metody jest skrócenie czasu wytrawiania w temperaturze pokojowej.

Maceracja ultradźwiękowa. W przypadku ekstrakcji niewielkich ilości surowców roślinnych wykorzystuje się ultradźwięki o częstotliwości drgań powyżej 20 kHz, natomiast przy wytrawianiu ilości na skalę przemysłową, stosuje się częstotliwość w granicach 50–100 kHz. Przepuszczając fale ultradźwiękowe przez zanurzony w rozpuszczalniku surowiec można w krótkim czasie uzyskać praktycznie całkowite jego wytrawienie.

Wadą tej metody ekstrakcji może być niekorzystny wpływ ultradźwięków na substancje czynne zawarte w surowcu, przyspieszający niektóre reakcje, między innymi reakcje hydrolizy czy utleniania. Ekstrakcja wirowa (turboekstrakcja) – jest jedną z nowocześniejszych modyfikacji maceracji klasycznej, polegającej na utrzymaniu surowca i rozpuszczalnika w stałym ruchu wirowym, za pomocą zanurzonego, szybkoobrotowego mieszadła (liczba obrotów = 10000 obr./ min.). Proces ten jest krótszy i bardziej wydajny. Korzystanie z metody turboekstrakcji podczas sporządzania niewielkich ilości nalewek, skraca czas wytrawiania surowca nawet do 15 minut, gdy podczas maceracji prostej czas ten wynosiłby 10 dni. Do znacznego skrócenia czasu wytrawiania przyczynia się tutaj przede wszystkim rozdrobnienie surowca przez ostre krawędzie mieszadła.


Dygestia – polega na wytrawianiu surowców roślinnych w podwyższonej temperaturze 30–50ºC. Może być stosowana, gdy zawarte w surowcu związki czynne nie ulegają w tych warunkach rozkładowi.

W metodach wielostopniowych na początku procesu wprowadza się tylko część

rozpuszczalnika a po ustaleniu równowagi stężeń wybiera się jedną z poniższych metod. Maceracja wielokrotna – oparta jest na zjawisku uzyskiwania lepszej wydajności

związków czynnych poprzez wytrawianie surowca kilkoma porcjami rozpuszczalnika. W praktyce stosowana jest maceracja dwukrotna (podwójna), rzadziej potrójna. Surowiec roślinny zalewa się pierwszą, większą ilością rozpuszczalnika i pozostawia na określony czas w celu ekstrakcji. Po upływie wymaganego czasu należy zdekantować macerat, wycisnąć surowiec w prasie, zalać ponownie pozostałą częścią rozpuszczalnika i postępować jak poprzednio.

Maceracja wielokrotna stosowana jest do tzw. surowców twardych: korzeni, nasion, drewna.

Maceracja stopniowa – opiera się na stosowaniu rozpuszczalnika o zwiększającym się stężeniu (gradient rozpuszczalnikowy). Polega na wytrawianiu surowca roślinnego poszczególnymi składnikami złożonego rozpuszczalnika np. podczas ekstrakcji 70% etanolem. Surowiec należy zalać najpierw wodą w ilości, która przypada na całą objętość rozpuszczalnika, pozostawić 1 – 3 dni w celu spęcznienia surowca i wytrawiania zawartych w nim substancji rozpuszczalnych w wodzie. W tym okresie występuje niebezpieczeństwo rozwoju niektórych drobnoustrojów i jest to wadą tej metody. Następnie dodaje się połowę etanolu, surowiec wytrawia się przez 5 dni, a następnie dodaje się pozostałą ilość alkoholu. Po upływie określonego czasu wyciąg zlewa się znad surowca, a pozostałość wyciska w prasie.

Maceracja w podwyższonym ciśnieniu i temperaturze. W metodzie tej osiąga się przyspieszenie procesu wytrawiania oraz unieczynnienie enzymów. Metoda ta, ma zastosowanie do sporządzania stabilizowanych wyciągów ze świeżych surowców np. intraktów.

Perkolacja – zaliczana jest do ciągłych metod ekstrakcji i polega na ciągłym dopływie świeżego rozpuszczalnika do surowca, wypierając jednocześnie bardziej stężony płyn wyciągowy. Metoda ta umożliwia całkowite wytrawienie surowca i pozwala na zmniejszenie ilości użytego rozpuszczalnika. Wytrawianie surowca w sposób ciągły przeprowadzane jest w tzw. perkolatorach, o kształcie cylindrycznym lub stożkowym.

Ekstrakcja surowca przez perkolację składa się z następujących etapów: 1. Zwilżenie odpowiednio rozdrobnionego surowca w celu jego spęcznienia. Ustalono, że

najkorzystniejsze warunki, w większości przypadków, dla procesu perkolacji stwarza rozdrobnienie surowca do średnicy cząstek 1,6 mm. Tak rozdrobniony surowiec, zwilża się rozpuszczalnikiem w ilości 30–40% masy surowca i pozostawia na 2–3 godziny w szczelnie zamkniętym naczyniu. Etap ten zapobiega pęcznieniu surowca w perkolatorze, które powodowałoby zahamowanie lub utrudnianie przepływu rozpuszczalnika przez surowiec.

2. Załadowanie perkolatora w ten sposób, aby wytworzyć warstwę o równomiernie rozłożonych kapilarach.

3. Zalanie surowca w perkolatorze rozpuszczalnikiem przy jednoczesnym usunięciu powietrza z przestrzeni pomiędzy cząstkami surowca, a następnie maceracja 24 godzinna.

4. Właściwa perkolacja. Perkolat zbiera się w porcjach, w ilości odpowiadającej 80–85% masy surowca. Pierwsza porcja wycieku jest najbardziej bogata w substancje czynne i nazywana jest „głową perkolatu”. Wytrawianie przerywa się w momencie zebrania


określonej ilości lub gdy wypierająca ciecz jest prawie bezbarwna i pozbawiona swoistego zapachu surowca. Reperkolacja – jest modyfikacją perkolacji i polega na tym, że surowiec dzieli się na 3

części i każdą część wytrawia osobno, stosując zwykłą perkolację. Jako część gotowego wyciągu płynnego, z każdej porcji surowca zbiera się tylko „głowę perkolatu”. Natomiast następna porcja wycieku, częściowo jeszcze z zawartością substancji wyciągowej, zebrana np. z pierwszej porcji surowca, wykorzystywana jest jako rozpuszczalnik do wytrawienia kolejnej części surowca itd. W porównaniu z perkolacją zwykłą, reperkolacja pozwala na ograniczenie zużycia rozpuszczalnika oraz eliminuje konieczną do uzyskania wymaganego stosunku wyciągu do surowca (1:1), potrzebę zagęszczania zebranego perkolatu.

Metoda ta stosowana jest głównie do sporządzania wyciągów płynnych, zawierających związki lotne i wrażliwe na działanie temperatury.

Diakolacja – jest inną modyfikacją perkolacji, przystosowaną do przyspieszonego wytrawienia niewielkich ilości surowca. W metodzie tej jako perkolatory służą rury szklane o długości około 1 m i średnicy kilku centymetrów. Rozpuszczalnik tłoczony jest pod ciśnieniem przez słup surowca, a otrzymane wyciągi płynne nie wymagają zagęszczenia.

Ewakolacja – jest procesem podobnym do diakolacji z tą różnicą, że w metodzie ewakolacji stosuje się podciśnienie (czyli zasysanie) rozpuszczalnika, przez rury wypełnione surowcem.

Szersze wykorzystanie tych metod ogranicza dość pracochłonne ładowanie i wyładowywanie surowca roślinnego z wąskich rur oraz utrzymanie właściwego ciśnienia, zaletą natomiast minimalne (2–3%) straty rozpuszczalnika.

Wytrawianie za pomocą baterii perkolatorów – na skalę przemysłową do ekstrakcji surowców zielarskich wykorzystuje się zespół perkolatorów, połączonych ze sobą systemem rur, którymi doprowadzany jest rozpuszczalnik lub wyciągi z poszczególnych członów baterii. Metoda ta polega na tym, że świeży rozpuszczalnik jest kierowany do członu baterii wypełnionego surowcem najbardziej wyczerpanym, a najbardziej wzbogacony w substancje czynne płyn wyciągowy kierowany jest na świeży surowiec, uwzględniając oczywiście wszystkie pośrednie człony baterii.

W czasie tej ekstrakcji zachowana jest zasada przeciwprądu, ponieważ rozpuszczalnik przechodzi od surowca najbardziej wyczerpanego do świeżego. Zastosowanie baterii perkolatorów skraca czas ekstrakcji.

Wytrawianie w aparacie Soxhleta – polega na tym, że rozpuszczalnik spływa kroplami z chłodnicy na surowiec, wytrawia go, a następnie przez urządzenie lewarujące, w postaci ekstraktu wraca do kolby, w której ogrzewa się do wrzenia, a opary skraplają się. Obieg rozpuszczalnika powtarza się wielokrotnie, pozostawiając nielotną część wyciągu w kolbie.

Klasyfikacja leków zawierających surowce roślinne Preparaty z roślin świeżych

Do preparatów należących do tej grupy zalicza się alkoholatury, soki i soki stabilizowane. Alkoholatury (Alcoholaturae), są to preparaty otrzymywane przez wytrawianie świeżych

surowców zielarskich alkoholem etylowym o stężeniu 80-95º. Obecnie otrzymuje się alkoholatury stabilizowane tzw. intrakty (Intracta). Ich trwałość związana jest z inaktywacją enzymów. Stabilizację surowców przeprowadza się parami wrzącego etanolu, które powodują denaturację części białkowej enzymu. W skali laboratoryjnej alkoholatury otrzymuje się metodą Bourquelota, natomiast w warunkach przemysłowych świeży surowiec rozdrabnia się, a proces stabilizacji i wytrawiania prowadzi się w autoklawie. Stabilizację przeprowadza się 95º etanolem przez 3-5 minut pod zwiększonym ciśnieniem (100-200 kPa).


Przemysł zielarski produkuje między innymi alkoholatury stabilizowane takie jak: − Intrakt z ziela melisy (Melissae intractum) – działa uspokajająco, w trudnościach

w zasypianiu i nerwicach wegetatywnych, − Intrakt z ziela dziurawca (Hyperici intractum) – stosowany w chorobach wątroby i dróg

żółciowych, − Intrakt z korzeni kozłka (Valerianae intractum) – o działaniu uspokajającym, − Intrakt z kwiatostanu głogu (Crataegi intractum) – zalecany w przewlekłej niewydolności

serca, − Intrakt z niedojrzałych nasion kasztanowca (Hippocastani intractum) – działa

uszczelniająco na ściany naczyń krwionośnych. Soki (Succi) – otrzymywane są ze świeżych roślin leczniczych. Wykorzystuje się ich

zielone części nadziemne, owoce i części podziemne typu cebula, kłącza, korzenie, przez wyciśnięcie w prasie ich soku komórkowego. W celu uzyskania soku stosuje się najczęściej wysokociśnieniową prasę hydraulityczną. Soki zawierają rozpuszczalne składniki, występujące w świeżych roślinach, są z reguły mętne wskutek obecności w nich związków wielkocząsteczkowych o charakterze koloidów. Soki po przesączeniu i odwirowaniu zanieczyszczeń mechanicznych, poddawane są procesowi klarowania. Soki zawierające duże ilości pektyn np. soki owocowe, klaruje się przy użyciu enzymów hydrolizujących esterazy i glikozydazy.

Soki termolabilne po wyciśnięciu pozostawia się w chłodnym miejscu w celu odbalastowania, a p sedymentacji powtórnie sączy. Soki odporne na ogrzewanie, klaruje się ogrzewając do temperatury 80ºC przez krótki czas, a ciała balastowe oddziela przez sączenie. W procesie tym następuje częściowe unieczynnienie enzymów.

Nowymi technikami klarowania lub odbalastowania soków jest ultrafiltracja i odwrócona osmoza, która jest jednocześnie metodą zagęszczania soków. Tak sporządzane soki stanowią gotową postać leku lub mogą być wykorzystywane do produkcji innych preparatów np. syropów. Zagęszczone soki, szczególnie zawierające surowce witaminowe, przerabiane są na proszki metodą suszenia rozpyłowego. Produkty te są trwałe i służą jako środki poprawiające zapach, smak i barwę wielu postaci leków.

Trwałość prawidłowo otrzymanych i przechowywanych soków wynosi 6-12 miesięcy, a po otwarciu opakowania 7 dni.

Soki stabilizowane (Succi stabilisatae) – otrzymywane są ze świeżych surowców roślinnych, w odróżnieniu od soków zwykłych, po wstępnym unieczynnieniu enzymów. Najczęściej stosowanym stabilizatorem jest alkohol etylowy. Uprzednio oczyszczony i rozdrobniony świeży surowiec poddaje się stabilizacji parami etanolu 95º, w autoklawie pod ciśnieniem 200 kPa przez 2–4 godzin, a następnie maceruje rozpuszczalnikiem przygotowanym z alkoholowego płynu wyciągowego, uzyskanego po stabilizacji. Po zakończeniu maceracji płyn wyciągowy zbiera się przez oddzielanie, a surowiec poddaje prasowaniu. Otrzymane płyny wyciągowe łączy się i pozostawia do odbalastowania. Po przesączeniu sok jest dozowany do butelek.

Przemysł zielarski dostarcza do lecznictwa następujące soki: Sok z korzenia mniszka (Taraxaci succus) – pobudzający czynność wątroby i wydzielanie

soku żołądkowego, − Sok z ziela krwawnika (Millefolii succus) – stosowany w stanach zapalnych przewodu

pokarmowego z krwawieniem, − Sok z liści brzozy (Betulae succus) – stosowany w przewlekłych chorobach nerek, − Sok z ziela jeżówki purpurowej (Echinaceae succus) – o działaniu immunostymulującym,

poza tym, sok z ziela pokrzywy (Urticae succus), sok z ziela babki lancetowatej (Plantagini succus) itp.


Preparaty z roślin suchych Do preparatów należących do tej grupy zalicza się zioła, napary, odwary, maceraty,

nalewki, i wyciągi. Zioła – (Species), są postacią leku, w skład której wchodzi jeden lub kilka wysuszonych

i odpowiednio rozdrobnionych surowców roślinnych. Przeznaczone są do stosowania po ich wytrawieniu lub innym przygotowaniu. Zioła występują w formie dozowanej i niedozowanej. Służą głównie do sporządzania wyciągów wodnych do użytku zewnętrznego, do kąpieli, płukań, rzadziej do okładów zmiękczających i rozgrzewających. Zioła do użytku wewnętrznego mogą zawierać dodatek innych substancji z wyjątkiem substancji silnie działających.

Rozdrobnione surowce przesiewa się przez sito 5,6 mm a następnie odsiewa rozkrusz przez sito 0,315 mm. Z zasady nie rozdrabnia się kwiatów, koszyczków kwiatowych, nasion i owoców, chyba, że monografie szczegółowe podają inaczej (FP VI). Zioła do form dozowanych przygotowuje się z surowców miałko rozdrobnionych lub sproszkowanych (sito 1,6 mm). Mieszanie surowców rozpoczyna się od składnika występującego w największej ilości, na końcu dodaje się owoce i nasiona oraz inne substancje krystaliczne. W recepturze mieszanie ziółek odbywa się ręcznie na arkuszu papieru lub bibuły.

Mieszanki ziołowe najczęściej pakowane są do papierowych torebek, jednak wygodniejsze w użyciu są ziółka sprasowane i zapakowane szczelnie w celofan. Na skalę przemysłową, kilkugramowe porcje ziółek pakuje się w porowate torebki z masy celulozowej, która podczas zaparzania służy jako materiał filtracyjny (są to tzw. fixy).

Dogodną formą zastępującą mieszanki ziołowe są instanty czyli preparaty ziołowe służące do rozpuszczania i sporządzania herbatek ziołowych ex tempore. Instanty mogą być przygotowywane w postaci proszków lub mikrogranulatu pakowanego w opakowania jednorazowe. Odwary (Decocta), napary (Infusa), maceraty (Macerationes) – są to płynne, świeżo przyrządzone wodne wyciągi z suchych surowców roślinnych.

Surowce roślinne powinny być rozdrobnione i przesiane przez następujące sita: − liście, kwiaty, zioła i korzeń prawoślazu – przez sito o wielkości oczek 3,15 mm, − korzenie, kłącza, kory – przez sito o wielkości oczek 1,6 mm, − owoce, nasiona surowce alkaloidowe oraz zawierające glikozydy kardenolidowe – przez sito o wielkości oczek 0,5 mm − nasion lnu się nie rozdrabnia.

Jeżeli lekarz nie przepisze inaczej, z 1 cz. surowca przyrządza się 10 cz. odwaru lub naparu i 20 cz. maceracji. Dla surowców silnie działających powinna być podana masa surowca i wody, jeżeli nie podano inaczej, z 1cz. surowca wykonuje się 100 cz. naparu lub odwaru. Jednak ze względu na brak możliwości standaryzacji tych postaci leku, nie powinno stosować się surowców bardzo silnie działających do sporządzania naparów, odwarów i maceratów.

Odwary – odpowiednio rozdrobniony surowiec zalewa się w infuzorce przepisaną ilością wody o temperaturze pokojowej, starannie miesza, przykrywa i umieszcza na łaźni wodnej. Ogrzewa się 30 minut w temperaturze wyższej niż 90ºC (jeżeli w infuzorce jest od 100 do 200g wody, ogrzewa się 45 minut bez kontroli temperatury). Następnie zawartość infuzorki cedzi się przez gazę z watą lub inny materiał filtracyjny, surowiec przemywa wrzącą wodą i po ochłodzeniu uzupełnia nią odwar cedząc, do przepisanej masy.

W przypadku surowców zawierających alkaloidy lub saponiny kwaśne należy zapewnić im odpowiednie środowisko w celu lepszego wytrawienia substancji czynnych.

Ipecacuanhae decoctum – surowiec alkaloidowy, należy zalać go w infuzorce przepisaną ilością wody, do której dodaje się kwas cytrynowy w ilości 0,5g na każde 100g wody. Po


wytrawieniu gorący odwar należy zobojętnić 10% roztworem amoniaku w ilości 25 kropli na każde 100,0g użytej wody. Zobojętnienie odwaru ma na celu poprawę jego trwałości oraz uniknięcie niezgodności.

Wytrawianie surowców zawierających saponiny kwaśne jest najkorzystniejsze w środowisku o pH ok.7, dlatego zaleca się dodatek wodorowęglanu sodu do wody w ilości 0,1g na 1,0g użytego surowca. Nie należy alkalizować środowiska jedynie w przypadku wykonywania odwarów z korzenia mydlnicy (Saponaria radix), ponieważ saponiny są mniej trwałe w środowisku zasadowym, natomiast lepiej rozpuszczalne w środowisku lekko kwaśnym.

Przykłady surowców z których sporządza się odwary: Absynthii herba, Hyperici herba, Quercus cortex, Salicis cortex, Sambuci flos, Tormentillae rhizoma, Urticae folium i inne.

Napary – odpowiednio rozdrobniony i przesiany surowiec umieszcza się w ogrzanej na łaźni wodnej infuzorce, zalewa przepisaną ilością gorącej wody, przykrywa i ogrzewa 15 minut. Po tym czasie infuzorkę zdejmuje się z łaźni i pozostawia na 15 minut w celu dalszego wytrawiania, od czasu do czasu mieszając. Następnie zawartość infuzorki cedzi się przez gazę z watą, surowiec przemywa się wrzącą wodą i po ochłodzeniu uzupełnia napar do przepisanej masy. Przykłady surowców z których sporządza się napary: Arnice anthodium, Anisi fructus, Auranti amari pericarpium, Carvi fructus, Foeniculi fructus, Lavandulae flos, Melissae folium, Thymi herba, Menthae piperitae folium i inne surowce zawierające glikozydy nasercowe.

Maceracje – według farmakopei maceracje wykonuje się z surowców śluzowych (Althaeae radix, Lini semen). Surowiec zalewa się przepisaną ilością wody o temperaturze pokojowej i pozostawia na 30 minut, często mieszając. Po tym czasie cedzi się przez gazę z watą lub inny materiał filtracyjny i przemywa taką ilością wody aby uzyskać przepisaną masę maceracji.

Ze względu na ograniczoną trwałość w środowisku wodnym wytrawianych substancji czynnych oraz możliwość rozwoju drobnoustrojów, powyższe preparaty sporządza się ex tempore.

Odwary, napary, maceracje mogą być stosowane najwyżej przez 7 dni po sporządzeniu, przy przechowywaniu w temperaturze nie wyższej niż 15ºC. FP VI dopuszcza konserwowanie ich przez dodatek 0,15% mieszaniny (10:1) hygroksybenzoesanu metylu i hydroksybenzoesanu propylu.

Nalewki (Tincturae) – są płynnymi, niezagęszczonymi preparatami, otrzymanymi przez wytrawianie rozdrobnionych, suchych surowców roślinnych mieszaniną etanolu z wodą, etanolu z wodą i eterem etylowym, względnie przez rozpuszczenie wyciągów gęstych lub suchych.

Nalewki powinny być przezroczyste o właściwym dla siebie smaku, zapachu i barwie. Po dodaniu wody nalewki zwykle mętnieją lub wydzielają osad.

Do wytrawiania, o ile nie podano inaczej stosuje się surowce rozdrobnione i przesiane przez następujące sita: − liście, zioła, kwiaty – sito o średnicy oczek 5,6 mm, − korzenie, kora – sito o średnicy oczek 3,15 mm, − owoce, nasiona i surowce twarde – sito o średnicy oczek 1,6 mm.

O ile monografia szczegółowa nie podaje inaczej nalewki przygotowuje się metodą maceracji, w proporcji 1+5, natomiast nalewki z surowców silnie działających przygotowuje się metodą perkolacji, w proporcji 1+10, czyli 1cz. masy surowca na 10 cz. masy rozpuszczalnika i doprowadza do wymaganej zawartości związków czynnych. (Metody maceracji i perkolacji opisano powyżej).

Trwałość nalewek jest ograniczona ponieważ rozpuszczone w nich koloidalne związki wielkocząsteczkowe ulegają koagulacji i w czasie dłuższego przechowywania wydzielają się w


postaci osadu. Może to doprowadzić do adsorpcji związków czynnych na powierzchni wytrąconego osadu, a tym samym, do zmniejszenia ich zawartości w nalewce. Innym niepożądanym czynnikiem wpływającym na trwałość nalewek jest światło, katalizujące reakcje utleniania i hydrolizy oraz zmniejszenie zawartości etanolu, spowodowane jego wyparowaniem w czasie przechowywania. Dlatego też wymagane jest przechowywanie nalewek w szczelnych, ciemnych naczyniach, w temperaturze pokojowej.

Przykłady nalewek: Nalewka kozłkowa (Valerianae tinctura) – FP VI, syn. krople walerianowe. Sporządzana

jest przez 7-dniową macerację grubo sproszkowanego surowca alkoholem etylowym 70º w stosunku 1+5. Jest lekiem o działaniu uspokajającym.

Nalewka gorzka (Tinctura amara) – FP VI, jest to nalewka złożona, otrzymywana przez 7-dniową macerację 70º etanolem. Jest to preparat zwiększający łaknienie i poprawiający trawienie.

Nalewka z korzenia wymiotnicy (Ipecacuanhae tinctura) – FP VI. Nalewkę sporządza się przez perkolację mianowanego korzenia wymiotnicy etanolem 70º. Nalewka z korzenia wymiotnicy, dzięki zawartym w niej alkaloidom, stosowana w małych dawkach działa wykrztuśnie, natomiast w większych dawkach działa wymiotnie. Należy do wykazu B. Wyciągi (Extracta) – są to preparaty o określonej zawartości substancji czynnych, otrzymywanymi przez wytrawianie suchych, rozdrobnionych surowców roślinnych etanolem 95º, wodą, ich mieszaninami lub innymi rozpuszczalnikami, metodą perkolacji lub innymi metodami, które pozwolą na otrzymanie preparatu odpowiadającego wymaganiom farmakopealnym.

Do wytrawiania, o ile nie podano inaczej stosuje się surowce rozdrobnione i przesiane przez następujące sita: − liście, zioła, kwiaty – sito o średnicy oczek 5,6mm, − korzenie, kora – sito o średnicy oczek 3,15mm, − owoce, nasiona i surowce twarde – sito o średnicy oczek 1,6mm.

W zależności od stopnia zagęszczenia wyróżnia się następujące rodzaje wyciągów: − wyciągi płynne (Extracta fluida) – otrzymywane są przez wytrawianie surowca mieszaniną etanolu 95º i wody, tak aby z 1cz. surowca uzyskać 1 cz. wyciągu. Wytrawianie surowca przeprowadza się przez perkolację w dwóch etapach. W pierwszym etapie zbiera się płyn wyciągowy w ilości 85% masy wytrawionego surowca i odstawia, w drugim etapie surowiec wytrawia się do wyekstrahowania związków czynnych. Płyn otrzymany w drugim etapie zagęszcza się do ilości, które po połączeniu z pierwszą częścią perkolatu dadzą masę równą z masą surowca (1:1) lub przewidzianą dla wyciągu zawartość związków czynnych. Płyn pozostawia się na 3 dni w temperaturze nie wyższej niż 15ºC i sączy. Przykłady wyciągów płynnych:

Wyciąg z korzenia pokrzyku płynny (Belladonnae extractum fluidum) FP IV, sporządza się go przez perkolację grubo sproszkowanego surowca etanolem 80º.

Wyciąg tymiankowy płynny (Thymi extractum fluidum) – FP VI, wyciąg tymiankowy płynny sporządza się metodą perkolacji w sposób zmodyfikowany, stosując dwa rozpuszczalniki. Jeden z nich służy do zwilżania surowca, drugi do przeprowadzenia perkolacji. Wyciągi olejowe – otrzymywane są przez wytrawianie suchego surowca roślinnego olejem roślinnym. Wytrawieniu ulegają substancje o charakterze lipofilowym, z reguły jako metodę ekstrakcji stosuje się macerację dynamiczną. − wyciągi gęste (Extracta spissa) – są to wyciągi, w których rozpuszczalnik został odparowany do uzyskania masy o konsystencji plastycznej. Duża zawartość wody, do 30%,


powoduje, że wyciągi te są nietrwałe, podatne na rozwój flory bakteryjnej oraz zmiany charakteru substancji czynnych spowodowane działalnością enzymów. Otrzymuje się je metodą ekstrakcji bateryjnej, z zastosowaniem zróżnicowanych technik, a jako rozpuszczalnika używa się etanolu w mieszaninie z wodą lub wody. − wyciągi suche ( Extracta sicca) – są to sypkie proszki, które otrzymuje się po całkowitym odparowaniu rozpuszczalnika użytego do wytrawienia surowca. Rozpuszczalnik usuwany jest przez destylację próżniową lub suszenie rozpyłowe. O ile w monografii nie podano inaczej wyciągi suche nie powinny zawierać więcej niż 5% wody. Spośród preparatów otrzymywanych przez ekstrakcję surowców roślinnych, wyciągi suche są najtrwalszą postacią leku pod warunkiem odpowiedniego przechowywania. Wyciągi te ze względu na ich higroskopijność przechowuje się w szczelnie zamkniętych naczyniach, czasami nad środkiem osuszającym np. żelem krzemionkowym ze wskaźnikiem wilgoci. Wyciągi suche stosuje się do sporządzania proszków lub otrzymywania mniej stężonych preparatów z surowców zielarskich jak: nalewki, wyciągi płynne, syropy. Przykłady wyciągów suchych: Wyciąg z pokrzyku suchy (Belladonnae extractum siccum) – FP VI, otrzymywany metodą perkolacji za pomocą etanolu 70º. Posiada działanie rozkurczające, należy do wykazu B. Wyciąg lukrecjowy suchy (Glycyrrhizae extractum siccum) – FP VI, otrzymywany przez dwukrotną macerację korzeni lukrecji wodą z dodatkiem amoniaku. Wykazuje działanie przeciwzapalne w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy.

Ze względu na niezbyt dobrą trwałość wyciągi przechowuje się szczelnie zamkniętych, ciemnych pojemnikach, w temperaturze nie wyższej niż 25ºC.

Inne leki galenowe

Mydła (Sapones) są to sole wyższych kwasów tłuszczowych np. palmitynowego, stearynowego, oleinowego, linolowego itp. Są związkami powierzchniowo czynnymi, zmniejszającymi napięcie powierzchniowe na granicy faz.

Możemy wyróżnić mydła alkaliczne, mydła metaliczne i mydła trietanoloamoniowe. Mydła alkaliczne ze względu na ich dużą alkaliczność mają ograniczone zastosowanie

w farmacji, stosowane są przede wszystkim w lekach do użytku zewnętrznego (maści i mazideł). Do grupy tej należą mydła sodowe, potasowe i amonowe. Przykłady mydeł: mydło lecznicze (Sapo medicatus) FP VI, mydło potasowe (Sapo kalinus) FP VI, spirytus mydlany (Saponis kalini spirytus) FP VI, mydło krezolowe ciekłe (Sapo Cresoli, Lizol) FP IV.

Mydła metaliczne stosowane są jako substancje pomocnicze (praktyczne znaczenie mają sole wapnia, magnezu i glinu) w tabletkach, pudrach, kremach, maściach, emulsjach itp. Wykazują także pewne działanie ściągające i przeciwgrzybiczne.

Mydła trietanoloamoniowe otrzymywane są przez zobojętnienie wolnych kwasów tłuszczowych trietanoloaminą. Są dobrymi emulgatorami emulsji typu o/w. Wchodzą w skład niektórych preparatów kosmetycznych.

Plastry lecznicze są to preparaty przeznaczone do stosowania zewnętrznego, w temperaturze pokojowej występują w formie stałej, natomiast po nałożeniu na skórę miękną. Do plastrów leczniczych zaliczamy: − plaster pieprzowcowy (Collemplastrum Capsici) – stosowany w miejscowym leczeniu mięśniobólów i nerwobólów. − plaster przeciw odciskom (Collemplastrum salicylicum) – jego składnikiem leczniczym dodanym do masy kauczukowej jest kwas salicylowy, działający keratolitycznie na skórę. − Plastry woskowo-żywiczne – otrzymywane przez stapianie żywic z woskami i olejami, np. plaster nostrzykowy (Meliloti emplastrum, FP VI) o działaniu przeciwzapalnym.


4.1.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie wymagania stawiane są wyjściowym surowcom służącym do sporządzania leków galenowych?

2. W jaki sposób stabilizowane są surowce zielarskie? 3. Co to jest ekstrakcja ? 4. W jaki sposób oblicza się ilość wytrawionej substancji? 5. Jakie są metody ekstrakcji? 6. Co to jest maceracja? 7. Jakie są modyfikacje maceracji? 8. Na czym polega maceracja prosta, dynamiczna, ultradźwiękowa, turboekstrakcja

i dygestia? 9. Na czym polega perkolacja i jakie są jej modyfikacje? 10. Jakie są etapy perkolacji? 11. Na czym polega reperkolacja, diakolacja i ewakolacja? 12. W jaki sposób można sklasyfikować preparaty roślinne? 13. Co to są alkoholatury, soki i soki stabilizowane? 14. Jakie są przykłady intraktów i soków stabilizowanych? 15. Jak brzmi definicja ziółek i w jaki sposób je sporządzamy? 16. Co to są odwary, napary i maceracje recepturowe i jakie są różnice w ich sporządzaniu? 17. Jak brzmi definicja nalewek i wyciągów i czym różnią się te preparaty? 18. Jakie są przykłady nalewek i wyciągów? 19. Jaka jest charakterystyka wyciągów płynnych? 20. W jakich warunkach należy przechowywać preparaty roślinne? 21. Co to są mydła i jak je można scharakteryzować? 22. Co to są plastry i jakie są ich przykłady?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1 Wykorzystywanie Farmakopei Polskiej oraz innej literatury fachowej do

charakteryzowania i opisywania preparatów galenowych. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dobrać i przygotować literaturę niezbędną do charakteryzowania i opisywania preparatów galenowych,

2) odszukać w farmakopei lub innej literaturze uzupełniającej preparaty wskazane przez nauczyciela do indywidualnego opracowania,

3) scharakteryzować i opisać w zeszycie ćwiczeniowym wybrane preparaty, 4) zaprezentować na forum grupy zebrane wiadomości, 5) brać czynny udział w dyskusji na temat przedstawionych preparatów galenowych.

Wyposażenie stanowiska pracy: − literatura fachowa, − poradnik dla ucznia, − zeszyt i przybory do pisania.


Ćwiczenie 2 Sporządzanie nalewek przez macerację i perkolację. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący sporządzania nalewek metodą maceracji i perkolacji oraz poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) zaplanować tok postępowania, 3) przygotować w odpowiedni sposób surowce roślinne, które użyte będą do sporządzenia

maceracji i perkolacji (rozdrobnić i przesiać surowce przez zalecane sita), 4) przygotować rozpuszczalniki potrzebne do wytrawiania surowca, 5) dobrać i przygotować potrzebny sprzęt, macerator i perkolator oraz opakowanie dla

gotowego preparatu, 6) odszukać w FP monografię szczegółową surowców roślinnych zwracając uwagę na

właściwości substancji czynnych zawartych w surowcu, działanie i zastosowanie, 7) scharakteryzować i opisać wykonywane preparaty galenowe wykorzystując FP oraz inną

literaturę, 8) wykonać nalewki metodą maceracji i perkolacji, 9) zapakować gotowe preparaty do odpowiednich opakowań, 10) dołączyć etykietkę z nazwą preparatu, datą sporządzenia oraz warunkami

przechowywania leku, 11) ćwiczenie opisać w zeszycie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− loża (stół), taboret, szafki i półki na leki, − sprzęt: moździerze, pistle różnych rozmiarów, łopatki i łyżeczki plastikowe lub metalowe,

naczynia do przechowywania surowców i substancji leczniczych, bagietki, zlewki, lejki, butelki, sita, parownice, perkolator, wagi apteczne, odważniki,

− surowce roślinne, rozpuszczalniki, − opakowania do leków: butelki i słoiki szklane – różnych rozmiarów, − etykiety i sygnatury do leków, − literatura uzupełniająca, − poradnik dla ucznia, − zeszyt i przybory do pisania. Ćwiczenie 3

Wykonywanie wyciągu płynnego. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący sporządzania wyciągów płynnych metodą perkolacji oraz poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) zaplanować tok postępowania, 3) przygotować w odpowiedni sposób surowce roślinne, które użyte będą do sporządzenia

perkolacji (rozdrobnić i przesiać surowce przez zalecane sita), 4) przygotować rozpuszczalniki potrzebne do wytrawiania surowca,


5) dobrać i przygotować potrzebny sprzęt, perkolator oraz opakowanie dla gotowego preparatu,

6) odszukać w FP monografię szczegółową surowców roślinnych zwracając uwagę na właściwości substancji czynnych zawartych w surowcu, sposoby wytrawiania, działanie i zastosowanie,

7) scharakteryzować i opisać wykonywany preparat galenowy wykorzystując FP oraz inną literaturę,

8) wykonać wyciąg płynny metodą perkolacji, 9) zapakować gotowy preparat, 10) dołączyć etykietkę z nazwą preparatu, datą sporządzenia oraz warunkami



− loża (stół), taboret, szafki i półki na leki, − sprzęt: moździerze, pistle różnych rozmiarów, łopatki i łyżeczki plastikowe lub metalowe,

naczynia do przechowywania surowców i substancji leczniczych, bagietki, zlewki, lejki, butelki, sita, parownice, perkolator, wagi apteczne, odważniki,

− surowce roślinne, rozpuszczalniki, − opakowania do leków: butelki i słoiki szklane - nakrętki, − etykiety i sygnatury do leków, − literatura uzupełniająca, − poradnik dla ucznia, − zeszyt i przybory do pisania. Ćwiczenie 4

Sporządzanie odwarów, naparów, maceracji recepturowych.

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący sporządzania odwarów,

naparów, maceracji recepturowych oraz poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej, 2) zaplanować tok postępowania, 3) przygotować w odpowiedni sposób surowce roślinne, które użyte będą do sporządzenia

odwarów, naparów, maceracji recepturowych (rozdrobnić i przesiać surowce przez zalecane sita),

4) przygotować rozpuszczalniki potrzebne do wytrawiania surowca, 5) dobrać i przygotować potrzebny sprzęt, utensylia oraz opakowania dla gotowych

preparatów, 6) odszukać w FP monografię szczegółową surowców roślinnych zwracając uwagę na


literaturę, 8) wykonać odwar, napar, macerację recepturową, 9) zapakować gotowe preparaty do odpowiednich opakowań, 10) dołączyć etykietkę z nazwą preparatu, datą sporządzenia oraz warunkami



Wyposażenie stanowiska pracy: − loża (stół), taboret, szafki i półki na leki, − sprzęt: moździerze, pistle różnych rozmiarów, łopatki i łyżeczki plastikowe lub metalowe,

naczynia do przechowywania surowców i substancji leczniczych, bagietki, zlewki, lejki, butelki, sita, parownice, infuzorki, wagi apteczne, odważniki, palniki,

− surowce roślinne, rozpuszczalniki, − opakowania do leków: butelki i słoiki szklane – różnych rozmiarów, nakrętki, − etykiety i sygnatury do leków, − literatura uzupełniająca, − poradnik dla ucznia, − zeszyt i przybory do pisania. Ćwiczenie 5

Sporządzanie wybranych mieszanek ziołowych.

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący sporządzania mieszanek

ziołowych oraz poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej, 2) zaplanować tok postępowania, 3) odszukać w FP monografię szczegółową surowców roślinnych zwracając uwagę na


literaturę, 5) dobrać i przygotować potrzebny sprzęt, utensylia oraz opakowanie dla gotowych

preparatów, 6) przygotować w odpowiedni sposób surowce roślinne, które użyte będą do sporządzenia

mieszanek ziołowych (rozdrobnić i przesiać surowce przez zalecane sita), 7) wykonać mieszanki ziołowe, 8) zapakować gotowe preparaty do odpowiednich opakowań, 9) dołączyć etykietkę z nazwą preparatu, datą sporządzenia oraz warunkami

przechowywania leku, 10) ćwiczenie opisać w zeszycie. Wyposażenie stanowiska pracy: − loża (stół), taboret, szafki i półki na leki, − sprzęt: moździerze, pistle różnych rozmiarów, łopatki i łyżeczki plastikowe lub metalowe,

naczynia do przechowywania surowców i substancji leczniczych, bagietki, sita, parownice, wagi apteczne, odważniki, arkusze bibuły, kliszki celuloidowe,

− surowce roślinne, substancje lecznicze, − opakowania do leków: torebki papierowe i słoiki szklane - różnych rozmiarów, − etykiety i sygnatury do leków, − literatura uzupełniająca, − poradnik dla ucznia, − zeszyt i przybory do pisania.


4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) zdefiniować pojęcia odwarów, naparów, maceracji i dokonać ich charakterystyki?

2) zdefiniować pojęcia nalewek i wyciągów? 3) scharakteryzować nalewki i wyciągi? 4) omówić różne metody ekstrakcji surowców roślinnych? 5) omówić modyfikacje maceracji i perkolacji? 6) sporządzić odwary, napary, maceracje? 7) wykonać nalewki i wyciągi metodą maceracji i perkolacji? 8) zapakować i opisać gotowe preparaty? 9) określić warunki przechowywania preparatów roślinnych? 10) podać przykłady różnych preparatów galenowych? 11) skorzystać z farmakopei i innej literatury w celu charakteryzowania

i opisywania preparatów galenowych?

12) sporządzić i zapakować mieszanki ziołowe?


4.2. Płynne leki galenowe 4.2.1. Materiał nauczania

Wody aromatyczne (Aquae aromaticae) – są to bezbarwne, przezroczyste lub lekko opalizujące, rozcieńczone, wodne roztwory olejków eterycznych. Otrzymuje się je przez poddanie olejkowych surowców zielarskich destylacji z parą wodną lub przez rozpuszczenie olejku w wodzie.

W metodzie otrzymywania wody aromatycznej przez rozpuszczanie olejku eterycznego bez korzystania z substancji pomocniczych, olejek eteryczny miesza się ze świeżo przegotowaną i ostudzoną to temperatury 40-50°C wodą oczyszczoną w stosunku 1:1000, wytrząsa kilkakrotnie w ciągu godziny i pozostawia na 24 godziny a otrzymany roztwór sączy przez bibułę. W ten sposób można sporządzać wodę różaną.

Druga metoda, rozpuszczania olejku eterycznego po roztarciu z talkiem, polega na tym, że olejek eteryczny rozciera się w moździerzu z 10-krotną ilością talku i miesza z wodą przygotowaną jak poprzednio. Mieszaninę wytrząsa w zamkniętym naczyniu i sączy przez bibułę.

Ucieranie z talkiem ma na celu rozwinięcie powierzchni olejku, co ułatwia rozpuszczanie składników hydrofilnych. W ten sposób otrzymuje się wodę koprową (Foeniculi aqua), stosowaną do leków regulujących trawienie oraz wodę miętową (Menthae piperitae aqua), służącą jako corrigens do leków stosowanych w zaburzeniach przewodu pokarmowego. Inną metodą otrzymywania wody aromatycznej jest metoda rozpuszczania olejków eterycznych za pomocą solubilizatorów. W procesie solubilizacji micelarnej znaczna część olejku eterycznego wnika do niepolarnego wnętrza miceli tenzydu, co pozwala na uzyskanie wody o stężeniu 10- krotnie większym. Tak otrzymaną wodę aromatyczną należy przed użyciem odpowiednio rozcieńczyć. Tym sposobem otrzymuje się koncentrat wody miętowej (Menthae piperitae aqua concentrata). Roztwory wodne (Solutiones aquosae) – otrzymuje się je przez rozpuszczenie jednego lub kilku składników w wodzie oczyszczonej (Aqua purificata). Roztwór zasadowego octanu glinu (Aluminii subacetatis solutio, Płyn Burowa), FP VI. Roztwór ten zawiera 8,5% zasadowego octanu glinu, otrzymuje się go na drodze reakcji wymiany . Roztwór octanu glinu miesza się z zawiesiną węglanu wapnia w wodzie, po czym dodaje 30% kwas octowy i pozostawia na 72 godziny aż do zaniku wydzielania się dwutlenku węgla. Ciecz zlewa się znad osadu, sączy i doprowadza do wymaganego stężenia 8,5%. Preparat stosowany jest zewnętrznie, na stłuczenia, działa antyseptycznie i ściągająco. Roztwór wodny jodu (Iodi solutio aquosae, Płyn Lugola), FP VI. – zawiera 1% jodu oraz 2% jodku potasu. Jodek potasu rozpuszcza się w niewielkiej ilości wody i w tym roztworze rozpuszcza się jod, po całkowitym rozpuszczeniu uzupełnia się wodą do 100cz. Preparat ma zastosowanie w terapii jodowej i w postaci rozcieńczonej jako antyseptyk do płukania gardła.

Wodoru nadtlenek 3% (Hydrogenii peroxydum 3%, woda utleniona), FP VI – jest to 3% roztwór nadtlenku wodoru w wodzie, sporządzony przez rozcieńczenie 30% nadtlenku wodoru (perhydrolu). Działa przeciwbakteryjnie.

Woda wapienna (Aqua Calcis), FP VI – jest to nasycony roztwór wodorotlenku wapnia, zawierający 0,15-0,17% Ca(OH)2. Ponieważ jest to roztwór nasycony, przechowuje się go nad osadem i zlewa sącząc na krótko przed użyciem. Woda wapienna stosowana jest jako środek alkalizujący i przeciwzapalny.


Wykonywanie rozcieńczeń z wykorzystaniem roztworów stężonych Rozcieńczenia (dilutiones) – są to roztwory o stężeniu mniejszym od stężenia

wyjściowego, wyrażonego w g/l lub procentach. Przykładem są rozcieńczenia kwasu solnego, kwasu mlekowego, perhydrolu czy formaldehydu.

Przykład: Ile należy użyć perhydrolu i wody, aby otrzymać 150,0g wody utlenionej 3%? 3% · 150,0g = 30% · x x = 15g tzn. że, aby otrzymać 150g 3% wody utlenionej, należy zmieszać

15g perhydrolu (wody utlenionej 30%) i 135g wody oczyszczonej. Roztwory etanolowe (Solutiones spirituosae) – są to roztwory sporządzone z etanolem

o stężeniu poniżej 40°. FP VI wyróżnia także spirytusy lecznicze (Spirituosa medicata) i definiuje je jako roztwory przyrządzone z etanolem o stężeniu powyżej 40°.

Wśród roztworów spirytusowych wyróżnia się spirytusy aromatyczne (Spirituosa aromatica), które są roztworami olejków eterycznych. Stosowane są jako środki poprawiające zapach i smak lub zewnętrznie do nacierań.

Spirytus kamforowy (Camphorae spiritus), FP VI – Jest to preparat zawierający 10% kamfory w 70° etanolu. Kamforę rozpuszcza się w etanolu 95° i uzupełnia do 100 cz. wodą. Stosowany jest do nacierań, jako środek powodujący przekrwienie skóry, ma też działanie antyseptyczne.

Spirytus mrówczany (Spiritus formicicus), FP VI – Do przygotowania 100cz. preparatu należy użyć 5 cz. 25% kwasu mrówkowego. Ostateczne stężenie kwasu mrówkowego w preparacie wynosi 1,2%. Spirytus mrówczany należy przygotowywać ex tempore. Stosowany jest do nacierań w chorobie reumatycznej.

Krople anyżowe (Ammonii spiritus anisatus), FP VI – aby otrzymać krople anyżowe należy 2 cz. olejku anyżowego rozpuścić w 40cz. etanolu 95°, a następnie zmieszać z roztworem 3 cz.chlorku amonu w 55cz. wody. Olejek anyżowy nie rozpuszcza się całkowicie przy zmniejszonym stężeniu etanolu, dlatego też cała mieszanina lekko opalizuje. Preparat ma działanie wykrztuśne i jest składnikiem mieszanki wykrztuśnej Mixtura pectoralis.

Spirytusowy roztwór jodu (Iodi solutio spirituosa, Jodyna), FP VI – jest to 3% roztwór jodu w etanolu około 90°. Otrzymywany jest przez rozpuszczenie 1cz. jodku potasu w 6 cz. wody, dodanie 3cz. jodu i stopniowe dodawanie 90cz. etanolu 95°. Jest to lek stosowany do odkażania skóry. Obliczanie rozcieńczeń etanolu:

Według FP VI podstawowym roztworem używanym do sporządzania rozcieńczeń jest farmakopealny alkohol etylowy 96% (Ethanolum 760g/l, synonim Spiritus Vini rectificatus). W preparatyce farmaceutycznej stosuje się także mieszaniny etanolu z wodą, jako etanol 70° i 90° oraz etanol o innym stężeniu, podanym w recepcie.

W celu sporządzenia rozcieńczenia etanolu, należy posłużyć się tabelą zamieszczoną w FP VI (str. 1101), uwzględniającą różnice gęstości alkoholu etylowego.

% objętościowy, wyrażony w stopniach jest to ilość mililitrów bezwodnego etanolu w 100 ml roztworu alkoholowego.

% wagowy, jest to moc wagowa etanolu wyrażona liczbą gramów etanolu absolutnego w 100 g roztworu.

Przykład na obliczenie rozcieńczenia etanolu z uwzględnieniem procentów objętościowych i procentów wagowych:

Jaką ilość etanolu 95° należy odważyć i zmieszać z wodą, aby otrzymać 150,0g etanolu o stężeniu 50°?


W tabeli zawartej w FP VI (str. 1101) w rubryce % objętościowy należy odszukać najbliższą wartość odpowiadającą etanolowi 95,0° oraz 50,0° i odczytać odpowiadający im, umieszczony w rubryce obok, % wagowy.

95,02° = 92,45 % wag. 50,02° = 42,44 % wag. Oznacza to, że 92,45cz. wagowych „etanolu 100%” znajduje się w 100cz. etanolu 95°

i 42,44 cz. wagowych „etanolu 100%” w 100cz. etanolu 50°. jeżeli 92,45g – 100g to 42,44g – x g x = 45,9g na 100,0g etanolu 50°, to aby otrzymać 150,0 g etanolu 50° należy

zmieszać 68,85g etanolu 95° z 81,15g wody. Roztwory olejowe (Solutiones oleosae) – są to roztwory otrzymywane przez

rozpuszczanie substancji leczniczych w olejach ciekłych pochodzenia roślinnego np. oleju lnianym, rzepakowym, arachidowym, bawełnianym, sojowym lub zwierzęcego np. tran. Do grupy tej zaliczyć możemy również roztwory w olejach mineralnych takich jak parafina płynna.

Olej kamforowy (Oleum camphoratum), FP VI – jest to 10% roztwór kamfory w oleju rzepakowym. Aby ułatwić rozpuszczanie kamfory, należy ogrzewać ją w oleju na łaźni wodnej o temperaturze 40°, w szczelnie zamkniętym naczyniu. Preparat ma działanie rozgrzewające, powodujące miejscowe przekrwienie.

Ze względu na zawartość substancji czynnych za oleje lecznicze uważa się olej rycynowy (Ricini oleum), w którym działanie przeczyszczające wykazują glicerydy kwasu rycynolowego oraz olej wątłuszowy, czyli tran, bogaty w witaminy A i D.

Roztwory olejowe są mało trwałe i łatwo ulegają jełczeniu, należy przechowywać je zatem w naczyniach szczelnie zamkniętych, w chłodnym miejscu i chronić od światła.

Syropy (Sirupi) – są płynną postacią leku przeznaczone do podawania doustnego, charakteryzujące się słodkim smakiem oraz zwiększoną lepkością i gęstością. Są stężonymi roztworami sacharozy (nie mniej niż 45%), innych cukrów lub alkoholi wielowodorotlenowych w wodzie, wyciągach roślinnych, sokach owocowych lub ich mieszaninach. Mogą zawierać substancje lecznicze w postaci rozpuszczonej lub zawieszonej.

Syropy sporządza się przez rozpuszczenie cukru w gorącym płynie, a po doprowadzeniu do wrzenia syrop jest filtrowany i uzupełniony do przepisanej masy świeżo przegotowaną wodą. Po ochłodzeniu syrop rozlewa się do jałowych opakowań.

Na zimno syropy otrzymuje się przez zmieszanie z syropem, najczęściej prostym, składników płynnych np.. syrop z owocni pomarańczy gorzkiej lub przez rozpuszczenie stałej substancji leczniczej w odpowiednim syropie np. syrop z sulfogwajakolem.

Syropy przeznaczone do dłuższego przechowywania mogą zawierać roztwory substancji konserwujących np. kwas benzoesowy lub benzoesan sodu w stężeniu 0,1-0,2 %, FP V zaleca stosowanie mieszaniny 1,25g/l pirosiarczanu sodu z 50g/l etanolu 96° lub 1,0g/l p-hydroksybenzoesanu etylu z 2,0g/l benzoesanu sodu i 50,0g/l etanolu. Trwałość wykazują nasycone roztwory cukru ze względu na wysokie ciśnienie osmotyczne, dzięki któremu drobnoustroje wegetujące w syropach tracą wodę, co pozbawia je możliwości rozwoju. Nie giną jednak i w momencie rozcieńczenia preparatu następuje ich wzmożony wzrost. Dlatego też bardzo ważny jest nie tylko ich sposób sporządzania ale i warunki przechowywania. Syropy należy przechowywać w zamkniętych, najlepiej jałowych pojemnikach, w temperaturze nie wyższej niż 25°C. Przykłady syropów prostych i złożonych


Syrop zwykły (Sirupus simplex), FP VI – jest to 64% roztwór sacharozy w wodzie. Prawidłowy skład sprawdza się przez pomiar gęstości (1,310 – 1,320 g/ml), w przypadku zbyt dużej gęstości syrop można rozcieńczyć, natomiast w przypadku zbyt małej gęstości, dodać stężony roztwór cukru i doprowadzić nim gęstość syropu do odpowiedniej wartości. Syrop prosty jest preparatem wyjściowym do otrzymywania innych syropów, stosowany jest również jako corrigens do leków płynnych lub jako środek wiążący w tabletkach, granulatach itp. Syrop z owocni pomarańczy gorzkiej (Aurantii pericarpii amari sirupus), syrop pomarańczowy, FP VI – otrzymuje się go przez zmieszanie syropu zwykłego 90,0 cz. z 5,0 cz. nalewki pomarańczowej i 5,0 cz. płynnego wyciągu z owocni pomarańczy. Jest lepką cieczą o zapachu pomarańczy i gęstości 1,260-1,285 g/ml. Zawiera gorycze i olejki eteryczne. Zawartość sacharozy w syropie wynosi jedynie 58%, jednak obecność etanolu i olejków eterycznych zapewnia mu trwałość. Służy jako corrigens smaku i zapachu oraz jako nośnik substancji leczniczych. Syrop z sulfogwajakolem (Sirupus Kalii guajacolosulfonici), FP VI – otrzymywany jest przez rozpuszczenie 6,0 cz. sulfogwajakolu w 94,0 cz. podgrzanego syropu z owocni pomarańczy. Działa wykrztuśnie, wykazuje słabe działanie odkażające. Syrop tymiankowy złożony (Thymi sirupus compositus), FP VI – otrzymywany jest przez zmieszanie płynnego wyciągu z ziela tymianku z syropem prostym z dodatkiem bromku amonu i tymolu, jest ciemnobrunatną cieczą o zapachu tymianku o gęstości 1,255-1,275 g/ml. Syrop wykazuje działanie wykrztuśne. W postaci syropów stosuje się również substancje lecznicze o działaniu przeciwhistaminowym, przeciwalergicznym, przeczyszczającym, a stężone roztwory sacharozy są nośnikami związków wapnia np. Calcium-syrop. Miód – jest syropowatą cieczą, składaną przez pszczoły w komórkach plastrów woskowych. Obecnie miodami leczniczymi zaleca się nazywać preparaty zawierające powyżej 60% miodu. Natomiast preparaty, które zawierają wyciągi roślinne i substancje lecznicze a stężenie miodu waha się od 25-60% nazywane są syropami miodowo-ziołowymi. W preparatyce farmaceutycznej stosowany jest miód oczyszczony (Mel depuratum), otrzymywany z miodu naturalnego, posiada działanie wzmacniające, tonizujące, w większych dawkach działa przeczyszczająco. Miód prawoślazowy (Mel Althaeae) – do otrzymywania tego preparatu stosuje się korzenie prawoślazu i lukrecji, wodę i benzoesan sodu, sacharozę i miód oczyszczony. Stosowany jest jako lek osłaniający, wykrztuśny i łagodzący kaszel. 4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co to są wody aromatyczne i jakie jest ich zastosowanie? 2. W jaki sposób wykonuje się rozcieńczenia ? 3. Jaki jest skład, otrzymywanie i zastosowanie płynu Lugola, wody wapiennej, płynu

Burowa? 4. Jaka jest różnica między roztworami etanolowymi a spirytusami leczniczymi? 5. Jaki jest skład i zastosowanie spirytusu kamforowego, kropli anyżowych, jodyny? 6. W jaki sposób oblicza się i wykonuje rozcieńczenia etanolu? 7. Co to jest procent wagowy i objętościowy? 8. Co to są roztwory olejowe? 9. Jaki jest skład i zastosowanie oleju kamforowego? 10. Co to są syropy? 11. Jaka jest rola cukru w syropie?


12. W jaki sposób otrzymuje się syropy? 13. Jakie są przykłady i zastosowanie syropów prostych i złożonych? 14. Co to są miody? 15. W jakich warunkach przechowuje się płynne leki galenowe? 4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Wykonywanie farmakopealnych i lekospisowych galenowych roztworów wodnych.

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący wykonywania

farmakopealnych i lekospisowych galenowych roztworów wodnych oraz poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) zaplanować tok postępowania, 3) przygotować substancje lecznicze i rozpuszczalniki, 4) dobrać i przygotować potrzebny sprzęt, utensylia oraz opakowania dla gotowych

preparatów, 5) odszukać w FP monografię szczegółową substancji leczniczych oraz monografię wodnych

roztworów galenowych zwracając uwagę na właściwości, skład, otrzymywanie, działanie i zastosowanie,

6) scharakteryzować i opisać wykonywane preparaty galenowe wykorzystując FP oraz inną literaturę,

7) wykonać wodne roztwory galenowe, 8) zapakować gotowe preparaty do odpowiednich opakowań, 9) dołączyć etykietkę z nazwą preparatu, datą sporządzenia oraz warunkami

przechowywania leku, 10) ćwiczenie opisać w zeszycie. Wyposażenie stanowiska pracy: − loża (stół), taboret, szafki i półki na leki, − sprzęt: moździerze, pistle różnych rozmiarów, łopatki i łyżeczki plastikowe lub metalowe,

naczynia do przechowywania surowców i substancji leczniczych, bagietki, zlewki, lejki, parownice, wagi apteczne, odważniki,

− substancje lecznicze, rozpuszczalniki, − opakowania do leków: butelki i stoliki szklane – różnych rozmiarów, nakrętki, − etykiety i sygnatury do leków, − literatura uzupełniająca, − poradnik dla ucznia, − zeszyt i przybory do pisania.


Ćwiczenie 2 Wykonywanie rozcieńczeń z wykorzystaniem roztworów stężonych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący wykonywania rozcieńczeń

oraz poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej, 2) zaplanować tok postępowania, 3) dokonać niezbędnych przeliczeń do sporządzenia rozcieńczeń, 4) przygotować stężone roztwory i rozpuszczalniki, 5) dobrać i przygotować potrzebny sprzęt, utensylia oraz opakowania dla gotowych

preparatów, 6) odszukać w FP monografię szczegółową substancji leczniczych zwracając uwagę na

właściwości, działanie i zastosowanie, 7) scharakteryzować opisać wykonane rozcieńczenia wykorzystując FP oraz inną literaturę, 8) wykonać rozcieńczenia z wykorzystaniem roztworów stężonych, 9) zapakować gotowe preparaty do odpowiednich opakowań, 10) dołączyć etykietkę z nazwą preparatu, datą sporządzenia oraz warunkami

przechowywania leku, 11) uporządkować miejsce pracy. Wyposażenie stanowiska pracy: − loża (stół), taboret, szafki i półki na leki, − sprzęt: moździerze, pistle różnych rozmiarów, łopatki i łyżeczki plastikowe lub metalowe,

naczynia do przechowywania surowców i substancji leczniczych, bagietki, zlewki, cylindry, lejki, butelki, parownice, wagi apteczne, odważniki,

− substancje lecznicze, rozpuszczalniki, − opakowania do leków: butelki i stoliki szklane – różnych rozmiarów, nakrętki, − etykiety i sygnatury do leków, − literatura uzupełniająca, − poradnik dla ucznia, − zeszyt i przybory do pisania, kalkulator.

Ćwiczenie 3

Obliczanie rozcieńczeń etanolu oraz sporządzanie etanolu o różnych stężeniach. Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący obliczania rozcieńczeń

etanolu i sporządzania etanolu o różnych stężeniach oraz poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) zaplanować tok postępowania, 3) odszukać w FP monografię szczegółową alkoholu etylowego i zapoznać się z nią, 4) wykorzystać tablice gęstości mieszanin etanolu z wodą, zawarte w farmakopei, 5) dokonać niezbędnych obliczeń do wykonania etanolu o różnych stężeniach, 6) pobrać odpowiednią ilość etanolu, wpisując dane do książki spirytusowej, 7) dobrać i przygotować potrzebny sprzęt, utensylia oraz opakowania dla gotowych


preparatów, 8) wykonać etanol o różnych stężeniach, 9) zapakować gotowe preparaty do odpowiednich opakowań, 10) dołączyć etykietkę z nazwą preparatu, datą sporządzenia oraz warunkami

przechowywania leku, 11) sprzątnąć miejsce pracy, 12) opisać wykonanie ćwiczenia z uwzględnieniem niezbędnych obliczeń w zeszycie

ćwiczeniowym. Wyposażenie stanowiska pracy: − loża (stół), taboret, szafki i półki na leki, − sprzęt: bagietki, zlewki, lejki, butelki, cylindry , wagi apteczne, odważniki, − etanol, rozpuszczalnik (woda oczyszczona), − opakowania do leków: butelki z nakrętkami – różnych rozmiarów, − etykiety i sygnatury do leków, − literatura uzupełniająca, − poradnik dla ucznia, − zeszyt i przybory do pisania, kalkulator. Ćwiczenie 4

Rozwiązywanie zadań na przeliczanie procentów objętościowych i procentów wagowych. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący przeliczania procentów objętościowych i procentów wagowych oraz poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) przeanalizować zadania wydane przez nauczyciela, 3) odszukać w tabelach wartości procentów objętościowych i odpowiadające im wartości

procentów wagowych, 4) wykonać obliczenia, 5) opisać zadania w zeszycie ćwiczeniowym.


− literatura uzupełniająca, − poradnik dla ucznia, − zeszyt i przybory do pisania, kalkulator. Ćwiczenie 5

Wykonywanie roztworów spirytusowych i spirytusów leczniczych. Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący roztworów spirytusowych

oraz poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej, 2) przygotować substancje lecznicze i rozpuszczalniki, 3) dobrać i przygotować potrzebny sprzęt, utensylia oraz opakowania dla gotowych


preparatów, 4) odszukać w FP monografię szczegółową substancji leczniczych oraz monografię

roztworów spirytusowych i spirytusów leczniczych zwracając uwagę na właściwości, skład, otrzymywanie, działanie i zastosowanie,

5) scharakteryzować i opisać wykonywane preparaty, wykorzystując farmakopeę oraz inną literaturę,

6) sporządzić wybrane roztwory etanolowe i spirytusy lecznicze, 7) zapakować gotowe preparaty do odpowiednich opakowań, 8) dołączyć etykietkę z nazwą preparatu, datą sporządzenia oraz warunkami

przechowywania leku, 9) sprzątnąć miejsce pracy, 10) opisać wykonanie ćwiczenia z uwzględnieniem niezbędnych obliczeń w zeszycie

ćwiczeniowym. Wyposażenie stanowiska pracy: − loża (stół), taboret, szafki i półki na leki, − sprzęt: bagietki, zlewki, lejki, butelki, cylindry, wagi apteczne, odważniki, − substancje lecznicze, rozpuszczalniki, − opakowania do leków: butelki z nakrętkami – różnych rozmiarów, − etykiety i sygnatury do leków, − literatura uzupełniająca, − poradnik dla ucznia, − zeszyt i przybory do pisania, kalkulator. Ćwiczenie 6

Wykonywanie roztworów olejowych. Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący roztworów olejowych

oraz poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej, 2) przygotować substancje lecznicze i rozpuszczalniki, 3) dobrać i przygotować potrzebny sprzęt, utensylia oraz opakowania dla gotowych

preparatów, 4) odszukać w FP monografię szczegółową substancji leczniczych oraz monografię

roztworów olejowych zwracając uwagę na właściwości, skład, otrzymywanie, działanie i zastosowanie,

5) scharakteryzować i opisać wykonywane preparaty wykorzystując FP oraz inną literaturę, 6) sporządzić wybrane roztwory olejowe, 7) zapakować gotowe preparaty do odpowiednich opakowań, 8) dołączyć etykietkę z nazwą preparatu, datą sporządzenia oraz warunkami

przechowywania leku, 9) sprzątnąć miejsce pracy, 10) opisać wykonane ćwiczenie w zeszycie ćwiczeniowym.


Wyposażenie stanowiska pracy: − loża (stół), taboret, szafki i półki na leki, − sprzęt: bagietki, zlewki, lejki, butelki, cylindry, wagi apteczne, odważniki, − substancje lecznicze, rozpuszczalniki, − opakowania do leków: butelki z nakrętkami – różnych rozmiarów, − etykiety i sygnatury do leków, − literatura uzupełniająca, − poradnik dla ucznia, − zeszyt i przybory do pisania. Ćwiczenie 7

Sporządzanie syropów prostych i złożonych. Mierzenie gęstości surowców oraz sposoby jej korygowania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący syropów oraz poszerzyć

wiadomości z literatury uzupełniającej, 2) przygotować substancje lecznicze, rozpuszczalniki i surowce roślinne, 3) dobrać i przygotować potrzebny sprzęt, utensylia oraz opakowania dla gotowych

preparatów, 4) odszukać w FP monografię syropów oraz monografię szczegółową substancji leczniczych

wchodzących w skład syropów, uwzględniając właściwości, skład, otrzymywanie, działanie i zastosowanie,

5) scharakteryzować i opisać wykonywane preparaty wykorzystując FP oraz inną literaturę, 6) sporządzić wybrane syropy proste i złożone, 7) zmierzyć i ewentualnie skorygować gęstość sporządzonych syropów, 8) zapakować gotowe preparaty do odpowiednich opakowań, 9) dołączyć etykietkę z nazwą preparatu, datą sporządzenia oraz warunkami

przechowywania leku, 10) sprzątnąć miejsce pracy. Wyposażenie stanowiska pracy: − loża (stół), taboret, szafki i półki na leki, − sprzęt: bagietki, zlewki, lejki, butelki, cylindry, areometr, wagi apteczne, odważniki, − substancje lecznicze, rozpuszczalniki, − opakowania do leków: butelki z nakrętkami – różnych rozmiarów, − etykiety i sygnatury do leków, − literatura uzupełniająca, − poradnik dla ucznia, − zeszyt i przybory do pisania.


4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) podać przykłady płynnych leków galenowych? 2) zdefiniować wody aromatyczne i dokonać ich charakterystyki? 3) zdefiniować, scharakteryzować i sporządzić galenowe roztwory

wodne?

4) wykonać rozcieńczenia z wykorzystaniem roztworów stężonych? 5) obliczyć rozcieńczenia etanolu? 6) sporządzić etanol o różnych stężeniach? 7) rozwiązać zadania na przeliczanie procentów objętościowych

i wagowych?

8) wykonać roztwory spirytusowe i spirytusy lecznicze? 9) wykonać roztwory olejowe? 10) określić warunki przechowywania płynnych preparatów roślinnych? 11) sporządzić i zapakować syropy proste i złożone? 12) zmierzyć i skorygować gęstość syropów? 13) skorzystać z farmakopei i innej literatury w celu scharakteryzowania

i opisania płynnych preparatów galenowych?


4.3. Stałe leki galenowe 4.3.1. Materiał nauczania

Granulaty (Granulata) są postacią leku, którą stanowią agregaty sproszkowanych substancji charakteryzujące się jednolitym składem, podobną wielkością i odpowiednią odpornością mechaniczną. Granulaty zawierają jedną lub kilka substancji leczniczych, mogą zawierać substancje pomocnicze np. substancje wiążące (zwilżające, lepiszcza: woda etanol, żelatyna, guma arabska itp.), substancje rozsadzające (np. skrobia, pochodne celulozy, pektyny itp.), substancje hydrofilizujące –zwiększające zwilżalność hydrofobowych substancji leczniczych (np. alkohol cetylowy, monostearynian glicerolu), substancje utrzymujące wilgoć (np. glicerol, glikol propylenowy itp.), substancje wypełniające (np. cukry, skrobia i jej pochodne, chlorek sodu itp.). Granulaty przeznaczone są do podawania doustnego, mogą być połykane, rozgryzane i żute, mogą być też rozpraszane lub rozpuszczane w wodzie lub innym rozpuszczalniku. Granulaty do stosowania zewnętrznego służą do sporządzania roztworów lub zawiesin. Wielkość ziaren granulatów, jako postaci leku wynosi 1,6 – 3,2 mm, natomiast granulatów do tabletkowania z reguły 0,5 – 1,6 mm.

W zależności od obecności powłoczki lub jej braku granulaty dzieli się na: − granulaty niepowlekane (Granulata), − granulaty powlekane (Granulata obducta) – powlekane najczęściej powłoczką cukrową lub substancjami wielkocząsteczkowymi.

W zależności od przeznaczenia wyróżnia się następujące rodzaje granulatów: a) granulaty uwalniające substancję leczniczą w jamie ustnej

− do rozgryzania − do ssania

b) granulaty do połykania − uwalniające substancję leczniczą w żołądku − uwalniające substancję leczniczą w jelicie – dojelitowe − o modyfikowanej szybkości uwalniania substancji leczniczej

c) granulaty do sporządzania płynów − do sporządzania roztworów − do sporządzania zawiesin − granulaty musujące (Granulata effervescens)

d) granulaty ziołowe (Granulata herbacea), otrzymywane ze sproszkowanych surowców roślinnych

e) granulaty do stosowania zewnętrznego − do sporządzania roztworów, − do sporządzania zawiesin. Granulaty otrzymywane są:

− klasyczną metodą granulowania na mokro, − metodą fluidyzacyjną, − za pomocą rozpryskiwania, − przez aglomerację w urządzeniach z mieszadłami szybkoobrotowymi − metodą na sucho.

Granulaty powinny być wytrzymałe mechanicznie tak, aby w prawidłowych warunkach przechowywania i transportu nie uległy kruszeniu ścieraniu. W procesie produkcji, pakowania, przechowywania i dystrybucji należy zachować warunki zapewniające odpowiednią czystość


mikrobiologiczną. Jeżeli granulaty zawierają składniki lotne, lub jeżeli składniki muszą być chronione należy go przechowywać w hermetycznym pojemniku.

Przykłady granulatów: Granulatum simplex ad tablettas: I Solani amylum 70cz. Lactosum 30cz. II Glycerolum 86% 2cz. Gelatinae mucilago 4% 98cz. Mieszaninę proszków I należy zwilżyć roztworem II, wilgotną masę zgranulować przez

sito 0,5 mm i suszyć w temperaturze pokojowej lub suszarce do 35°C. Calcii et Natrii phosphatis granulatum (Granulofosfat): Calcii phosphas 5,0 Natrii phosphas 1,0

Saccharum album 94,0 cz. Auranti tinct. V gtt. Aqua q.s.

Fosforan trójwapniowy i sodu dwuwodorofosforan miesza się w moździerzu z cukrem sproszkowanym i zarabia odpowiednią ilością wody do powstania plastycznej masy. Następnie granuluje w granulatorze przy zastosowaniu tarczy o średnicy oczek 2,5 mm. Granulat suszy się w temperaturze około 40°C.

Proszki (Pulveres) – są stałą postacią leku, którą tworzą sypkie, homogenne cząstki o odpowiednim stopniu rozdrobnienia.

Wykonanie proszków galenowych – polega na doborze odpowiedniej wielkości moździerza i tłuczka porcelanowego oraz kolejnym odważaniu, rozdrabnianiu i proszkowaniu przepisanych składników. Kolejność odważania i ucierania składników jest następująca: po przeczytaniu recepty i przeanalizowaniu jej pod względem poprawności zapisu, wybiera się proszek najbardziej obojętny lub przepisany w największej ilości i o strukturze najbardziej ziarnistej. Część proszku przenosi się do moździerza, dokładnie rozciera, w tym czasie następuje zatarcie porów moździerza, co zapobiega stratom dodawanych substancji silniej działających. W następnej kolejności odważa się i uciera, przy ciągłym zgarnianiu kliszką proszku ze ścianek moździerza, proszki silniej działające, po roztarciu których kolejno dodajemy i ucieramy pozostałe składniki, aż do uzyskania jednorodnej, miałko sproszkowanej mieszaniny.

Proszki galenowe stosowane w recepturze i lecznictwie: 1) Aluminium hydroxydatum cum Extr. Belladonnae – glinowy wodorotlenek z wyciągiem z

liści pokrzyku, syn. Allusal cum Extr. Belladonnae: Aluminium hydroxydatum 99 cz. Extractum Belladonnae 1 cz.

2) Aminophenazonum cum Allobarbitalo – aminofenazon z allobarbitalem, syn. Pabialgin: Aminophenazonum 88 cz. Allobarbitalum 12 cz.

3) Aminophenazonum cum Noraminophenazonomethanosulfonico Natrii syn. Gardan: Aminophenazonum 39,7 cz. Noraminophenazonomethanosulfonicum Natrium 60,3 cz.

4) Pulvis od Gargarisma – proszek do płukania, syn. Gargarin: Natrii tetraboras 35 cz.


Natrii bicarbonas 35 cz. Natrii chloridum 15 cz. Natrii benzoes 15 cz. Mentholum 0,5 cz.

5) Pulvis pro irigatione

Zinci sulfas 33,3 cz. Acidum boricum 33,3 cz. Alumen 33,3 cz.

6) Asprocol: Acidum acetylosalicylicum 50,0 cz. Glycocolum 20,0 cz.

7) Pyrenol: Natrii salicylas 49,4 Natrii benzoes 49,4 Acidum benzoicum 0,9 Thymolum 0,3

8) Veramid: Aminophenazonum 71,8 Acidum diaethylbarbituricum 28,2

9) Sal. Erlenmeyeri: Ammonii bromidi 1 cz. Natrii bromidi 2 cz. Kalii bromidi 2 cz.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jaka jest definicja granulatów? 2. Co wchodzi w skład granulatów? 3. Jaką rolę spełniają substancje pomocnicze w granulatach? 4. Jakie są przykłady substancji pomocniczych? 5. Jaki jest podział i zastosowanie granulatów? 6. Jakie są metody otrzymywania granulatów? 7. W jaki sposób przygotowuje się proszki galenowe? 8. Jakie są przykłady proszków galenowych? 9. Co wchodzi w skład soli Erlenmeyera?


4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Wykonywanie proszków galenowych.

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący proszków galenowych i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) wykorzystać podane recepty lub zestawy przepisów przygotowane przez nauczyciela, 3) przeczytać poprawnie receptę, 4) przeanalizować skład proszków galenowych, 5) odszukać w FP monografię szczegółową poszczególnych składników recepty, (zwracając

uwagę na postać i właściwości substancji leczniczej, dawkę, działanie i zastosowanie, sposób przechowywania oraz przynależność do wykazu leków),

6) zaplanować tok postępowania (kolejność odważania, mieszania oraz sposób rozdrabniania proszków),

7) przygotować odpowiedni sprzęt, substancje, opakowanie i sygnaturę leku, 8) wykonać pracę zgodnie z zasadami dobrej praktyki wytwarzania, 9) zapakować proszki, dołączyć odpowiednią sygnaturę i etykietę, 10) sprzątnąć miejsce pracy, 11) opisać wykonanie recepty w zeszycie ćwiczeniowym.

Wyposażenie stanowiska pracy: − poradnik dla ucznia, − loża (stół), taboret, szafki i półki na leki, − sprzęt: moździerze, pistle różnych rozmiarów, kliszki celuloidowe, łopatki i łyżeczki

plastikowe lub metalowe, naczynia do przechowywania substancji leczniczych, wagi apteczne: techniczne i elektroniczne, odważniki,

− surowce farmaceutyczne, substancje lecznicze i substancje pomocnicze, − opakowania do leków: pudełka tekturowe i winidurowe, torebki papierowe

i pergaminowe, − etykiety i sygnatury do leków, − zestaw oryginalnych recept i przepisów na proszki galenowe, − obowiązująca literatura fachowa, − zeszyt i przybory do pisania. Ćwiczenie 2

Sporządzanie granulatów.

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący granulatów i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) wykorzystać podane recepty i przepisy na granulaty przygotowane przez nauczyciela, 3) przeczytać i zanalizować skład,


4) odszukać w FP monografię szczegółową poszczególnych składników recepty, (zwracając uwagę na postać i właściwości substancji leczniczej, działanie i zastosowanie, sposób przechowywania),

5) zaplanować tok postępowania (kolejność odważania, mieszania oraz sposób rozdrabniania substancji),

6) przygotować odpowiedni sprzęt, sita, substancje, opakowanie i sygnaturę leku, 7) wykonać pracę zgodnie z zasadami dobrej praktyki wytwarzania i przepisami BHP, 8) zapakować, dołączyć odpowiednią sygnaturę i etykietę, 9) sprzątnąć miejsce pracy, 10) opisać wykonanie ćwiczenia w zeszycie.

Wyposażenie stanowiska pracy: − poradnik dla ucznia, − loża (stół), taboret, szafki i półki na leki, − sprzęt: moździerze, pistle różnych rozmiarów, kliszki celuloidowe, łopatki i łyżeczki

plastikowe lub metalowe, naczynia do przechowywania substancji leczniczych, granulator, − sita, wagi apteczne: techniczne i elektroniczne, odważniki, − surowce farmaceutyczne, substancje lecznicze i substancje pomocnicze, − opakowania do leków: stoliki szklane, pudełka tekturowe i winidurowe, torebki

papierowe i pergaminowe, − etykiety i sygnatury do leków, − zestaw przepisów na granulaty, − obowiązująca literatura fachowa, − zeszyt i przybory do pisania. 4.3.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz:

Tak Nie

1) podać przykłady stałych leków galenowych? 2) zdefiniować proszki galenowe? 3) wymienić i podać skład wybranych proszków galenowych? 4) wykonać proszki galenowe? 5) zdefiniować i podzielić granulaty? 6) wymienić substancje pomocnicze? 7) wymienić metody otrzymywania granulatów? 8) sporządzić granulaty? 9) określić warunki przechowywania stałych preparatów roślinnych? 10) skorzystać z farmakopei i innej literatury w celu scharakteryzowania i

opisania stałych preparatów galenowych?


5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uważnie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 4. Test zawiera 22 zadań dotyczących „ Wykonywania leków recepturowych i aptecznych

z surowców roślinnych”. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi i tylko jedna odpowiedź jest prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Kolejność rozwiązywania zadań jest dowolna. 7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie sprawiało Ci trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. 8. Po zakończeniu rozwiązywania zadań, sprawdź w KARCIE ODPOWIEDZI, czy dla

wszystkich zadań zaznaczyłeś odpowiedzi. 9. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. 10. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia ! Materiały dla ucznia: − instrukcja, − zestaw zadań testowych, − karta odpowiedzi.


ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Podstawową metodą stabilizacji surowców roślinnych jest proces a) rozdrabniania. b) przesiewania. c) sączenia. d) suszenia.

2. Diakolacja jest modyfikacją a) perkolacji. b) maceracji. c) dygestii. d) turboekstracji.

3. Surowce alkaloidowe i glikozydy nasercowe do sporządzania odwarów i naparów powinny być przesiane przez sito a) 0,16. b) 0,5. c) 3,15. d) 1,6.

4. Aby otrzymać 20g 3% wody utlenionej należy odważyć a) 6g perhydrolu. b) 3g nadtlenku wodoru. c) 30g nadtlenku wodoru 30%. d) 2g perhydrolu.

5. Miodami leczniczymi zaleca się nazywać preparaty zawierające powyżej a) 50% miodu. b) 30% miodu. c) 60% miodu. d) 34 % cukru.

6. Olej kamforowy jest to a) 5% roztwór kamfory w oleju rzepakowym. b) 1% roztwór kamfory w oleju lnianym. c) 5% roztwór kamfory w oleju rycynowym. d) 10% roztwór kamfory w oleju rzepakowym.

7. Wyciąg suchy z liści pokrzyku otrzymuje się metodą a) maceracji. b) podwójnej maceracji. c) perkolacji. d) reperkolacji.

8. Syrop zwykły według FP VI jest roztworem sacharozy w wodzie o stężeniu a) 34%. b) 64%. c) 36%. d) 66%.


9. Synonim nalewki kozłkowej to a) nalewka gorzka. b) krople żołądkowe. c) nalewka emetynowa. d) krople walerianowe.

10. Intrakt jest to a) wodny roztwór olejków eterycznych. b) wodnoetanolowy roztwór substancji leczniczej zawierający cukier. c) wodny wyciąg z surowców roślinnych z dodatkiem rozpuszczalnych substancji

leczniczych. d) alkoholatura stabilizowana.

11. Wielkość ziaren granulatów, jako postaci leku wynosi a) 1,6 – 3,2 µm. b) 0,5 – 1,6 mm. c) 1,6 – 3,2 mm. d) 0,5 – 1,6 µm.

12. Sok z kwiatów i liści podbiału stosowany jest jako środek

a) o działaniu odtruwającym, zalecany w zaburzeniach przemiany materii. b) do stosowania w przewlekłych chorobach nerek. c) o działaniu wykrztuśnym, w przewlekłych nieżytach dróg oddechowych. d) pobudzający czynność wątroby i wydzielanie soku żołądkowego.

13. Jeżeli lekarz nie przepisze inaczej, odwary sporządza się w stosunku a) 1:20. b) 1:50. c) 1:2. d) 1:10.

14. Surowce służące do przyrządzania mieszanek ziołowych należy przesiać przez sito a) 3,2 mm, a rozkrusz przez sito 0,16 mm. b) 3,15 mm, a rozkrusz przez sito 0,5 mm. c) 5,6 mm, a rozkrusz przez sito 0,315 mm. d) 0,5 mm, a rozkrusz przez sito 0,315 mm.

15. Płynnymi, niezagęszczonymi preparatami otrzymanymi w wyniku wytrawiania suchych surowców roślinnych lub przez rozpuszczenie wyciągów suchych lub gęstych są a) nalewki. b) alkoholatury. c) ziółka. d) wyciągi płynne.

16. Plaster nostrzykowy oprócz wosku i olejowego wyciągu z nostrzyku w swym składzie zawiera a) kwas salicylowy. b) masę kauczukową. c) kalafonię. d) lanolinę.


17. Substancje hydrofilizujące, stosowane w procesie granulowania mają za zadanie a) łączenie cząstek proszku w większe agregaty. b) spowodować jak najszybszy rozpad granulatu. c) zwiększenie zwilżalności hydrofobowych substancji leczniczych. d) zabezpieczyć granulat przed nadmiernym wysychaniem.

18. Z wymiotnicy lekarskiej wykonuje się a) odwar. b) napar. c) macerację. d) napar i macerację.

19. Spirytusy lecznicze definiuje się jako roztwory przyrządzane z etanolem o stężeniu powyżej a) 40º. b) 25º. c) 95º. d) 70º.

20. Jodyna według FP VI jest to a) 1% roztwór jodu w wodzie. b) 3% roztwór jodu w etanolu 90º. c) 3% roztwór jodu w wodzie. d) 1% roztwór jodu w etanolu 90º.

21. Dogodną formą zastępującą mieszanki ziołowe są tzw. a) intrakty. b) inserty. c) inwerty. d) instanty.

22. Krople anyżowe mają działanie a) wykrztuśne. b) rozgrzewające. c) przeciwbólowe. d) antyseptyczne.


KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Wykonywanie leków recepturowych i aptecznych z surowców roślinnych Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania Odpowiedź Punkty

1 a b c d 2 a b c d 3 a b c d 4 a b c d 5 a b c d 6 a b c d 7 a b c d 8 a b c d 9 a b c d 10 a b c d 11 a b c d 12 a b c d 13 a b c d 14 a b c d 15 a b c d 16 a b c d 17 a b c d 18 a b c d 19 a b c d 20 a b c d 21 a b c d 22 a b c d

Razem:


6. LITERATURA 1. Farmakopea Polska IV. PZWL, Warszawa 1970 2. Farmakopea Polska V. PTFarm., Warszawa 1995–1999 3. Farmakopea Polska VI. PTFarm., Warszawa 2002 4. Farmakopea Polska VII. PTFarm., Warszawa 2006 5. Jachowicz R.: Receptura apteczna. PZWL, Warszawa 2005 6. Janicki S., Sznitowska M., Zieliński W.: Dostępność farmaceutyczna i dostępność

biologiczna leków. Polfa OIN, Warszawa 2001 7. Janicki S., Szulc J., Woyczikowski B.: Zbiór recept. Gdańsk 2003 8. Janicki S., Fiebig A., Sznitowska M.: Farmacja stosowana. PZWL Warszawa 2006 9. Krówczyński L.: Ćwiczenia z receptury. PZWL, Warszawa1996 10. Krówczyński L.: Technologia postaci leku. PZWL, Warszawa 1969 11. Krówczyński L.: Zarys technologii postaci leku. PZWL, Warszawa 1994 12. Krówczyński L., Jachowicz R. (red.): „Ćwiczenia z receptury”. Wydawnictwo UJ,

Kraków 1998 13. Mueller R.H., Hildebrand G.E. (red.): Technologia nowoczesnych postaci leku. PZWL,

Warszawa 1998 14. Modrzejewski F.: Farmacja stosowana. PZWL, Warszawa 1997

12. Wykonywanie leków recepturowych i aptecznych z surowców roślinnych

Science

Transcript of 12. Wykonywanie leków recepturowych i aptecznych z surowców roślinnych