11 Kamilla Marchewka Funkcje Pieniądza a Funkcje Kapitałów 193-206

RUCH PRAWNICZY, EKONOMICZNY I SOCJOLOGICZNY Rok LXIII zeszyt 4 2001

KAMILLA MARCHEWKA

FUNKCJE PIENIDZA A FUNKCJE KAPITAW (OSZCZDNOCI) PIENINYCH

Pojciem, ktre wrd kontrowersyjnych interpretacji w teoriach ekonomii znalazoby si na czoowej pozycji, jest pienidz. Uksztatowane definicje, okrelajce pienidz w dawnych i wspczesnych systemach, sprowadzay si przede wszystkim do okrelenia iloci i zakresu funkcji, jakie spenia. Funkcje te okrelay za cechy pienidza, zagadnienia jego emisji i kontroli, moliwoci i chci jego posiadania oraz wykorzystywania, czynniki wpywajce na jego wystpowanie w gospodarce lub te jego brak oraz sam wpyw pienidza na inne wskaniki ekonomiczne.

Te funkcje stay si rwnie przyczyn wyrnienia pojcia kapitaw pieninych, ktre w zasadniczy sposb powinno by podkrelone i odrnione od definicji pienidza, majc za podstaw jedn z kontrowersyjnych, obecnie rnie interpretowanych funkcji pienidza.

Powstae teorie pienidza w wieloraki sposb okrelaj, dziel, cz i eliminuj zdefiniowane wczeniej jego funkcje. W artykule tym autorka postara si ukaza miejsce kapitaw pieninych w teoretycznym wyodrbnieniu ich od pojcia pienidza przy zastosowaniu kryterium funkcjonalnego. Do klasycznych funkcji pienidza, wybranych z poszczeglnych teorii mona zaliczy:

Tabela 1Klasyczne funkcje pienidza - okrelenia wystpujce w literaturze

rodek przecho- rodek wywania

wymiany wartoci(obrotowy) (rodek

tezauryzacyjny)

rdo: Opracowanie wasne.

Na wstpie analizy naley podkreli, i w rozwaaniach przyjmuje si, e pienidz to prawny rodek patniczy, bdcy rwnie jednostk ewidencyjn, ktrego podstawow cech jest pynno natomiast kapitay pienine definiuje si jako zasb o charakterze dochodowym, niepynnym.

miernikwartoci(rodek

wyraania,uosobienia

wartoci)

jednostkaobrachunkowa(ewidencyjna)

prawny rodek patniczy (rodek

przenoszenia wartoci)

194 Kamilla Marchewka

1. FUNKCJA MIERNIKA WARTOCI (RODEK UOSOBIENIA WARTOCI)

Wspczesna interpretacja powyszej funkcji pienidza w postaci miernika wartoci czsto przedstawiana jest jako funkcja wyraziciela cen czy te jako miernik oglnej siy nabywczej. Jednake ju samo pojcie wartoci wydaje si do kontrowersyjne i pojmowane w wieloraki sposb.

W przeszoci powstao wiele teorii wartoci pienidza, ktre dominoway przede wszystkim w okresie pienidza towarowego. Wwczas to pienidz mia rzeczywicie warto wyraon w iloci zawartego w nim kruszcu, czyli materiau wysoko cenionego (np. zota). Pozostaje oczywicie pytanie dlaczego taki, a nie inny kruszec stanowi podstaw obliczania wasnej wartoci kadej jednostki pienidza, wanym jest jednak, i materia z ktrego by wykonany porcza jego warto , a wyraa si okrelonym parytetem2.

Samo sformuowanie warto pienidza doczekao si kilku wyjanie. Ju M. Kopernik w latach 1519 - 1526 przedstawi teori o dobrym pienidzu, ktrego cena, inaczej warto nominalna odpowiada cile wartoci kruszcowej, substancjonalnej3 (czyli krtko mwic zaleaa od wagi kruszcu). N. W. Senior wychodzi z zaoenia, i powysza warto powinna zalee przede wszystkim od kosztw produkcji kruszcu, wpywajcych na poda pienidza. J. St. Mill odrnia warto naturaln, czyli dugookresow, interpretowan podobnie jak Senior, oraz warto biec, o ktrej decyduje popyt i poda. F. von Wieser wprowadzi podmiotow, czyli osobist warto pienidza utosamian z jego uytecznoci graniczn, tj. subiektywnym znaczeniem przypisywanym ostatniej jednostce pieninej w swoim gospodarstwie w zalenoci od dochodu i zapotrzebowania. Oprcz tego mwi rwnie o wartoci obiektywnej, czyli gospodarczej4. G. Cassel wyjania, i warto jednostki monetarnej okrela si iloci rodkw patniczych, jakimi rozporzdza dany kraj5. J. M. Keynes z kolei zwrci uwag na uyteczno pienidza pochodzc z jego wartoci wymiennej, a czon z pynnoci pienidza . Podobnie Z. Grabowski okrela, i istot pienidza jest to, e stanowi samodzielny byt wartoci wymiennej wszystkich towarw7. E. Taylor8 definiowa warto pienidza jako si nabywcz.

Mona si rwnie spotka z przypisywaniem pienidzu nie tyle wartoci transakcyjnej (wymiennej), co dochodowej (H. Robertson). Trudno m

1 Stosowanie danego dobra jako surowca monetarnego miao rwnie wpyw na jego warto pozamonetam. Np. uywanie zota jako pienidza miao wpyw na rynkow pozamonetam jego warto.

2 Np. w Anglii 1 funt szterling zawiera 7,322 g czystego zota. Z. Fedorowicz, Teorie pienidza, Poltext, Warszawa 1994, s. 5.

3 J. Dmochowski, Nowe teore monetarne, Administracja Ekonomisty, Warszawa, nr 19/1927, s. 6 - 7.4 E. Taylor, Historia rozwoju ekonomiki, cz. 2, PWN, Pozna 1957, s. 74.5 J. Dmochowski, Nowe teorie..., op. cit., s. 8 - 13.6 J. M. Keynes, Oglna teoria zatrudnienia, procentu i pienidza, PWN, Warszawa 1956, s. 50 - 52.7 Z. Grabowski, Wstp do nauki o pienidzu.8 Z. Knakiewicz, Teoria pienidza w dorobku Edwarda Taylora, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjo

logiczny , z. 2/1985, s. 312.

Funkcje pienidza a funkcje kapitaw (oszczdnoci) 195

wi zatem o jednolitym pojmowaniu samej wartoci pienidza, okrelanej midzy innymi przez dostpno lub warto kruszcu, uyteczno, indywidualne preferencje, przyjmowane funkcje, poda pienidza, czy si nabywcz, czyli odwrotno oglnego poziomu cen.

W systemie waluty zotej wystpowa tzw. pienidz symboliczny - papierowy, czyli znaki pienine. Ich wasna warto bya w zasadzie adna (koszty produkcji papieru i wydruku), ich kwota emisji bya jednak nadal uzaleniona od pokrycia w zocie. Zerwanie z pienidzem towarowym i opartym na kruszcu nastpio ju w latach 30-tych XX wieku9 i od tego czasu waciwie nie wystpuje pienidz posiadajcy wasn warto. Obecne odnoszenie si do wartoci pienidza bardzo charakterystycznie przedstawi M. Friedman sowami, i kady akceptuje pienidz dlatego, e ma pewno, i inni postpuj tak samo. Owe zielone kawaki papieru posiadaj warto, poniewa wszyscy sdz, e posiadaj warto, a wszyscy sdz dlatego, e dowiadczenie ich nauczyo, e zawsze miay warto1 . Stosunek do wartoci pienidza okreli rwnie J. S. Mili, piszc: Krtko rzecz ujmujc, nie istnieje immanentnie bardziej baha rzecz w ekonomii spoeczestwa ni pienidza, chyba e uwzgldnimy jego rol, jako rodka oszczdzajcego czas i nakad pracy. Jest to narzdzie szybkiego i wygodnego robienia wszystkiego, co bez niego te byoby zrobione, lecz nie tak szybko i wygodnie...11.

Wprowadzona wic wspczenie funkcja miernika wartoci odzwierciedlajca poziom cen, czy siy nabywczej12 ma za zadanie jedynie umoliwienie porwnywania okrelonych dbr i wyraania ich w tej samej jednostce. W zasadzie przejmuje tutaj jedynie rol jednostki ewidencyjnej - rozrachunkowej. To ile jednostek pienidza naley przekaza na zakup danego dobra zaley od jego ceny, ksztatujcej si przede wszystkim pod wpywem popytu i poday tego dobra1 . Nie zaley za od wartociowania dobra przez pienidz, a odzwierciedla si tylko w wyraeniu jego ceny za pomoc danego pienidza.

2. FUNKCJA ROZRACHUNKOWA PIENIDZA

Funkcja ta, ju czciowo wyej zinterpretowana, okrela pienidz jako jednostk obrachunkow, czyli jako jego miar. Jej zadaniem jest skalowanie, czy ewidencjonowanie w jednostkach pieninych cen dbr, usug, kosztw, zyskw, dochodw itp., ale rwnie kapitaw pieninych. Pienidz jest wic uniwersaln jednostk miary rachunku ekonomicznego14.

9 Ostateczna demonetyzacja nastpia w 1978 roku.10 M. i R. Friedman, Wolny wybr. Wydawnictwo Panta, Sosnowiec 1994, s. 239.11 Ibidem za: J. S. Mill, Principals o f political Economy, tom II, Ksiga III, s. 9.12 Sia nabywcza jest pojciem makroekonomicznym, w zasadzie mierzalnym w stosunku odwrotnie

proporcjonalnym do oglnego poziomu cen, okrelajc ilo realnie wykorzystanego pienidza (jednostek pieninych) w danym okresie przy danym oglnym poziomie cen.

13 Ceny mog by rwnie okrelane odgrnie, przez rzd.14 J. Wolniak, Pienidz i jego funkcjonalna poyteczno, materiay niepublikowane.


Przykadem pienidza speniajcego tylko powysz funkcj jest wprowadzona w 1975 roku European Unit of Account (EUA)15.

3. FUNKCJA WYMIANY (OBIEGOWA)

Powysza funkcja czsto charakteryzowana jest jako synonim funkcji patniczej. Jednake niektrzy teoretycy wydzielaj t funkcj, wykorzystujc do tego midzy innymi kryterium czasu, ktre wystpuje pomidzy aktem wymiany i dokonaniem zapaty. W tej wanie roli czsto podkrela si moliwo wykorzystania innych form aktyww.

J. Melitz16 argumentuje, i funkcje te nie zawsze s sobie rwne. Jako do prymitywny i skrajny przykad podaje posag jako form patnoci rodziny narzeczonej. Pienidzem jest tutaj bydo, ktre stanowi form zapaty dla modego ma, jednake nie musi by dalej odsprzedawane. W tym sensie funkcja dalszej wymiany nie wystpi, gdy maonek pozostawi zapat w oborze.

Ten przykad trudno odnie bezporednio do wspczesnego pienidza, jako jedynego powszechnie akceptowego rodka regulowania zobowiza, ma on jednak wicej wsplnego z obiegowoci danej jednostki pieninej, ni z rzeczywist wymian.

W obecnie przeprowadzanych aktach kupna i sprzeday dominuje funkcja typowo patnicza. rodek wymiany wykorzystywany jest wwczas, gdy sprzedawca otrzyma go w momencie przekazywania towaru. Nastpi wic wymiana towaru za pienidze.

Niektrzy autorzy podkrelaj, i funkcja patnicza czy si z dokonywaniem sprzeday na kredyt, czyli sytuacj, gdy towar zostaje dostarczony wczeniej ni zapata za niego. Stwierdzaj rwnie, i rola pienidza w tej wanie funkcji bdzie wzrastaa, gdy zwiksza si ilo transakcji kredytowych. Niestety dokonanie patnoci w terminie pniejszym najczciej wie si z kosztami, ktre s wynikiem niepewnoci co do zapaty1 . Tak wic funkcja wymiany moe by korzystniejsza ze wzgldu na brak kosztw.

1 ftZ drugiej strony wystpuje pogld , i sprzeda gotwkowa, czyli natychmiastowa ma tylko pozornie charakter wymiany, poniewa zgodnie z powszechnie obowizujcymi normami prawa cywilnego kady akt sprzeday jest umow rodzc zobowizania - sprzedawcy do wydania towaru z kupujcego do zapaty okrelonej sumy pienidzy. Dopiero w rozwiniciu tych ustale mowa jest o terminach uregulowania zobowizania (zaraz lub pniej), co moe dotyczy zarwno dostawy towaru, jak i pienidzy. Tak wic, pacc natychmiast gotwk, reguluje si tylko okrelone zobowiza

15 Z. Knakiewicz, Problemy kreacji pienidza i regulacji obiegu pieninego, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, z. 3, 4/1998, s. 163.

16 J. Melitz, Primitive and modern money, Addison-Wasley, Massachusetts 1974, s. 15 - 16.17 L. S. Shade, Discussion on Theoretical foundations o f monetary policy by Robert Clover, w: Monetary

theory and monetary policy in the 1970s, Proceeding of the 1970 Sheffield Money Seminar,Oxford 1971, s. 32 - 33.18 W. Fajfer, Wspczesne funkcje pienidza, Bank i Kredyt, nr 3/1995, s. 53.


nia, czyli wykorzystuje si pienidz w roli rodka patniczego, tak samo jak przy sprzeday kredytowej.

Aby wyrni powysze funkcje dowodzi si, i funkcja patnicza jest szerszym pojciem ni funkcja wymiany, gdy obejmuje dodatkowo patnoci podatkowe, operacje czysto finansowe19. W. Fajfer okrela jednak, i mona by z kolei powiza funkcj wymiany tylko z wymian towarow, czyli aktem sprzeday towarw i usug, natomiast funkcj patnicz tylko z przekazywaniem pienidzy i regulowaniem zobowiza pieninych z innych tytuw ni sprzeda2 . Trudno jednak mwi o praktycznym zastosowaniu tych poj.

Reasumujc wydaje si, i bardziej poprawne jest operowanie funkcj patnicz pienidza, ktra zawiera w sobie funkcj wymienn. Wynika to chociaby z dwch faktw: coraz szerszego wykorzystania pienidza bezgotwkowego w transakcjach zakupu, ktry nie gwarantuje bezporedniej wymiany oraz logicznie rzecz biorc dokonywania zapaty w operacjach czysto pieninych, a nie przykadowo dokonywania wymiany z tytuu regulowania podatkw, czy wymiany z tytuu ubezpieczenia.

4. FUNKCJA PRAWNEGO RODKA PATNICZEGO

Czsto uywany zwrot rodek patniczy dobitnie zosta okrelony przez M. Friedmana. Wedug niego oznacza, i rzd bdzie akceptowa uywanie kawakw papieru dla uiszczenia nalenych dugw i zobowiza podatkowych i innych nalenoci, na przykad sdowych. Osoby prywatne natomiast akceptuj je, gdy inni je akceptuj. Nasz system monetarny zawdzicza sw egzystencj temu, e zaakceptowana zostaa pewna fikcja. T fikcj zaakceptowa rzd i ludno21. Fikcja ta nadaje pienidzu jego waciwe i podstawowe cechy, czyli ustawowo, odgrnie okrelone przez rzd prawo do bezwarunkowego zwalniania ze zobowiza. Wspczesny pienidz jest wic fiducjarnym pienidzem niesubstancjonalnym, gdzie fi- ducjarno dotyczy zaufania spoeczestwa do prawnie im narzuconego rodka patniczego. To zaufanie wydaje si szczeglnie wane w chwili, gdy pienidz straci swoj wasn, realn warto, czyli jak okreli Friedman spoeczestwo musi ufa fikcji lub wedug G. Cassela - abstrakcyjnej formie miary22. Prawne okrelenie jednostki pieninej nadaje jej funkcj jedynego oglnie przyjtego rodka patniczego na danym obszarze. I tak wedug J. Hicksa niemal zawsze i wszdzie w dziejach pienidz by instytucj krajow. Pienidz jest wic rodkiem sucym do spacania dugw uznawanych w ramach danego systemu prawnego, a wic z systemu czerpicego moc z organizacji pastwowej23.

19 D. Duwendag, Teoria pienidza i polityka pienina, Poltext, Warszawa 1996, s. 39 - 42.20 W. Fajfer, Wspczesne funkcje..., art. cit., s. 53.21 M. Friedman, Intrygujcy pienidz - z historii systemw monetarnych, Wyd. dzkie, d 1992, s.22 J. Dmochowski, Nowe teorie..., op. cit., s. 12.23 J. Hicks, Perspektywy ekonomii, Szkice z teorii pienidza i teorii wzrostu, PWN, Warszawa 1988,

s. 89 - 90.


Omawiana funkcja szczeglnie podkrelana bya przez twrcw teorii nominalistycznej. G. F. Knapp twierdzi, i pienidz jest zawsze ustawowym rodkiem patniczym, czyli to pastwo podejmuje decyzj, jaka jednostka bdzie penia funkcj pienidza (funkcj pienin). Przepisy prawne nadaj rwnie tzw. waluty, czyli zdolno ostatecznego zwalniania z zobowiza (pienidz ostateczny) 4. Podobne pogldy na temat pienidza wyraali miedzy innymi L. Walras, J. M. Keynes, E. Taylor.

Funkcja rodka patniczego zostaa wspczenie rozszerzona poprzez wprowadzenie tzw. pienidza bezgotwkowego. Pocigno to jednak za sob wiele nieporozumie zwizanych przede wszystkim ze statystyczn klasyfikacj wkadw (depozytw) przyjmowanych przez banki komercyjne, a majcych spenia funkcj patnicz w transakcjach bezgotwkowych, jako tzw. pienidz elektroniczny.

Jak przedstawi to C. A. E. Goodhart, okrelajc podejcie pragmatyczne do definicji pienidza: dla celw statystycznych zasb pienidza czsto jest definiowany w celu jasnego rozrnienia midzy aktywami pieninymi i niepieninymi. Przykadowo pienidz moe by definiowany wedug pynnoci aktyww finansowych, ktre jednak musz by skorelowane z rozwojem ekonomicznym i kontrolowane przez wadze 5. Podobne zastrzeenia przedstawia D. Laidler, mwic, i podstaw wyodrbnienia zasobu pienidza w aspekcie makroekonomicznym jest warunek stabilnoci i moliwoci kontroli przez wadze. Tak samo funkcja popytu na ten zasb musi by dostatecznie staa, natomiast moliwoci jej zmiany winny by przewidywalne26.

Najwiksze kontrowersje w USA rozgorzay przy formuowaniu statystycznej definicji pienidza, czyli tzw. agregatw pieninych przez System Rezerwy Federalnej, najwikszym za punktem spornym stay si depozyty na danie (ang. demand deposit) oraz wkady terminowe (ang. time deposit). Przeprowadzono wiele bada empirycznych, bazujc na danych ex post z rnych okresw. I tak przykadowo H. Melzer2 (analiza popytu na pienidz jako funkcji bogactwa w latach 1892 - 1916 oraz 1919 - 1960), na podstawie dokonanej analizy dochodzi do wniosku, i pienidz (agregat M l) powinien obejmowa gotwk i demand deposits. Pogld ten popiera take C. A. E. Goodhart, B. P. Pasek oraz T. R. Saving. Dwaj ostatni na podstawie swoich bada28 argumentuj, i depozyty na danie trzymane s dla przepyww patniczych, natomiast depozyty terminowe i pozostae aktywa trzymane s dla dochodu. Oprcz tego stwierdzaj, i tylko gotwka i demand deposits wchodz w skad bogactwa spoecznego.

24 Z. Knakiewicz, Teorie pienidza i kursw G. F. Knappa i ich wykorzystanie w Polsce, w: Problemy organizacji i funkcjonowania systemu pieninego, Zeszyt naukowy nr 142, Pozna 1987, s. 9 - 13.

25 C. A. E. Goodhart, The role, functions and definitions o f money, The Microeconomic Foundation of Macroeconomics, The Macmillan Press LTD, 1977, s. 23.

26 D. Laider, The definition o f money, w: Money and Finance. Readings in theory policy and institutions, John Wiley, USA 1972, s. 7 - 13.

27 A. H. Meltzer, The demand for money: the evidence from the time series, Journal of Political Economy , June 1963, s. 219 - 246.

28 B. P. Pasek, T. R. Saving, Money wealth and economic theory, Macmillan, New York 1964.


Najwikszym zwolennikiem koncepcji wliczania time deposits do definicji pienidza by M. Friedman29, ktry midzy innymi opar si na zalenoci elastycznoci popytu na pienidz w stosunku do dochodu3 . Dodatkowo okreli, i do definicji pienidza wcza wkady terminowe, jednake tylko te w bankach komercyjnych, omija za depozyty terminowe i oszczdnociowe w innych instytucjach finansowych, (czyli tzw. mutual savings bank deposits, postal deposits, shares in savings and loan associations). Teorie Friedmana poparo kilku innych ekonomistw amerykaskich, badajc rne okresy z wykorzystaniem jego kryterium31.

Natomiast wyran krytyk powyszych bada zaprezentowa J. Tobin32, ktry stwierdzi nawet, i czasami Friedman i jego zwolennicy wydaj si mwi, i: nie wiemy co to jest pienidz, ale cokolwiek to jest jego zasb powinien wzrasta stopniowo od 3 do 4 procent rocznie.

Podstawowe jego pytanie jednak brzmi: dlaczego wliczajc wkady terminowe bankw komercyjnych Friedman wykluczy te same depozyty w innych instytucjach depozytowych oraz jeeli poczy zobowizania bankw komercyjnych w agregat M, dlaczego zatem nie mona by wlicza zobowiza pastwa, chociaby z tytuu sprzeday bonw skarbowych?

Szczeglnie niejasne jest okrelenie definicji pienidza przez Friedmana, jako tymczasowego ucielenienia siy nabywczej pozwalajcym na odrnienie aktu zakupu od aktu sprzeday33, gdy z jednej strony moe obejmowa wszystkie formy bogactwa zdeponowane w rnych instytucjach, z drugiej strony z kolei, jak podkrela Z. Knakiewicz, cecha tymczasowoci stanowi zaprzeczenie istoty pienidza34. Stwierdzenie to jednak podkrela, i szczeglnie monetaryci rozwaali pienidz w swojej funkcji patnoci (wymiany). Friedman zreszt pienidz traktowa bardzo instrumentalnie, gdy okrela, i nie jest wana definicja pienidza, ale praktyczne wykorzystanie agregatw pieninych do jego mierzenia35.

System Rezerwy Federalnej przyj ostatecznie koncepcj bazujc na agregacie Ml, w skad ktrego wchodzi gwnie gotwka i depozyty na danie (nieoprocentowane, take czekowe) w bankach komercyjnych, M2 = Ml + fundusze rynku pieninego i depozyty terminowe poniej 100 tys. dolarw. Agregat M3 i tzw. agregat L (liquidity) w wikszoci zawieraj odpowiednio pozostae depozyty terminowe oraz krtkoterminowe papiery wartociowe (w tym bony skarbowe) i obligacje oszczdnociowe36. Naley jednak pamita, i sformuowanie agregatw byo i jest zabiegiem ua

29 M. Friedman, D. Meiselman, The relative stability o f monetary velocity and the investment multiplier in the USA - 1897 - 1958, Prentice - Hall 1963, s. 165 - 268.

30 Elastyczno powysz okreli na poziomie okoo 1,8. M. Friedman, A. Schwartz, Monetary Statistics o f the United States, Natinal Bureu of Economic Research, Columbia University Press 1970, s. 89 - 197.

31 G. S. Laumas, Savings deposits in the definition o f money, Journal o f Political Economy , November/December 1969, s. 892 - 897, ktry analizowa agregaty pienine w relacji do dochodu w okresie 1947 - 1966.

32 J. Tbbin, What is money, w: Monetary economics - controversies in the theory and policy, Random House, New York 19, s. 9 - 12.

33 Ibidem, s. 9.34 Z. Knakiewicz, Problemy kreacji..., art. cit. s. 164.35 G. Dolaster, Keynes and Friedman on money, w: Money, financial institutions and macroeconomics,

Kluwer Academic Publishers, London 1995, s. 89.36 Board o f Governors o f the Federal Reserve System, Federal Reserve Bulletin i Federal Reserve Stati

stical Realese 1996, tab. 79.


twiajcym weryfikacj statystyczn oddziaywania polityki pieninej na poda pienidza. Bdzie wic zaleaa rwnie od zasad funkcjonujcych w systemie bankowym w danym pastwie. I tak przykadem poczenia wkadw na danie z wkadami terminowymi w agregacie poda pienidza jest Polska, gdzie Prawo bankowe umoliwia zerwanie lokaty terminowej w banku w kadej chwili, czyli daje moliwo prawie natychmiastowego przeksztacenia kapitaw pieninych w pienidz w swojej funkcji rodka patniczego, jako gotwka (wypata w kasie) lub przelew na rachunek biecy - rozliczeniowy (pienidz bezgotwkowy).

Omawiana funkcja rodka patniczego moe dotyczy take innych instrumentw, jak chociaby weksla, czy karty patniczej, jednake nie bd one pienidzem, gdy nie speniaj wyej ju omwionych jego cech.

Naley zatem podkreli, i w podejciu funkcjonalnym jedynie suszne pojcie pienidza to prawny rodek patniczy (wymiany), bdcy rwnie jednostk ewidencyjn.

5. FUNKCJA TEZAURYZACYJNA

Przytaczana na wstpie definicja pienidza nie obejmuje cechy, czsto przypisywanej pienidzu, jako odrbna funkcja tzw. tezauryzacyjna, czy przechowywania wartoci. W teorii pienidza czsto widoczne s rozrnienia pojciowe w samych rodzajach pienidza speniajcych t funkcj, chociaby poprzez przyjmowanie okrele - pienidz w spoczynku, pienidz bierny, uasi-pienidz, niepienidz, pienidz dochodowy czy nawet rodki pienine, ktre oderway si czy wyszy czasowo z obiegu transakcyjnego37, bd te poprzez sformuowania typu kapitay oszczdnociowe, fundusze lokacyjne, inwestycyjne, czy te same oszczdnoci.

Wszystkie te okrelenia w ujciu statycznym dotycz jednego rodzaju zasobw, wynikajcych z nadwyki spowodowanej niewykorzystaniem pienidza, a ktrych podstawow funkcj jest przynoszenie dochodu najczciej w postaci procentu, dziki moliwoci ich ulokowania (zainwestowania), wykorzystywanych najczciej w relacjach poy- czkowo-lokacyjnych. Biorc wic pod uwag wczeniejsze wyrnienie tego typu zasobu w teorii kapitau 8 oraz fakt ewidencjonowania tego typu kapitau w jednostkach pieninych, wydaje si waciwe nadanie mu pojcia kapitaw pieninych.

Jednym z podstawowych argumentw przemawiajcych za unikaniem wymieniania tej funkcji pienidza jest jej ewidentna sprzeczno z funkcj patnoci (wymiany), gdy wykonujc jedn z nich traci moliwo wykorzystania drugiej. Pienidz w roli rodka patniczego nie moe jednoczenie przynosi procentu, i odwrotnie pienidz ulokowany chociaby w papierach wartociowych nie moe by wykorzystywany do zapaty. Teoretyczne wprowadzenie pojcia kapitaw pieninych jest wic niezbdne,

37 Ibidem, s. 54 - 55.38 K Marchewka, Gwne nurty w teorii kapitau, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, z. 3/2000,

s. 105 - 120.


podobnie jak wyrnienie definicji oszczdnoci, dochodu, kosztu, zysku itp. Wszystkie te pojcia mierzone s z wykorzystaniem funkcji ewidencyjnej pienidza, jednak speniaj zasadniczo inne role.

Samo sformuowanie funkcja przechowywania wartoci, czy tezauryzacji rwnie budzi zastrzeenia. Po pierwsze, tezauryzacja (ac. tezaurus - skarb), czyli skarbienie jest pojciem, ktre byo wykorzystywane w okresie funkcjonowania pienidza opartego na danym kruszcu i rzeczywicie wizaa si z przechowywaniem zota w skarbcu, ktre stanowio pokrycie dla krcych znakw pieninych (oraz odzwierciedlao ich rzeczywist warto). Obecne zatem kojarzenie tego sowa ze wspczesnym pienidzem wydaje si co najmniej nietrafne. Keynes natomiast wyjani, i pojcie tezauryzacji mona uwaa za pierwsze przyblienie pojcia preferencji pynnoci39.

Natomiast tzw. przechowywanie wartoci interpretowane jest najczciej albo jako zachowanie tego samego nominau, np. banknot 1000-mar- kowy, gdy zmienia waciciela to nie zmienia si warto banknotu40, albo jako przechowywanie siy nabywczej, czy te wanie odoenie nadwyek w celu uzyskania dochodu. Sformuowane za przy interpretacji funkcji miernika wartoci moliwe interpretacje pojcia wartoci pienidza nie wyjaniaj w zasadzie, co waciwie wspczesny pienidz moe przechowywa, czy waciwie co symbolizuje. Co ciekawe zwraca si rwnie uwag na fizyczne zalety pienidza przechowujcego warto. Przykadowo, mona si spotka z pogldem, i atwo przechowywania wynika z faktu, e pienidz jest bez masy, z niewielk wag, atwo wymienia si mniejsze jednostki, nie psuje si, koszt przechowywania jest niski41.

Kapitay pienine czsto w teorii charakteryzowane byy jako bogactwo czy te oszczdnoci. Keynes przykadowo okrela, i powysza funkcja (interpretowana tutaj jako funkcja kapitaw pieninych) odzwierciedla utrzymywanie bogactwa, jako barometru poziomu braku zaufania do naszej wasnej kalkulacji oraz niepewnoci co do przyszoci42. M. Friedman z kolei stwierdza, i ,jako podstawowa jednostka posiadanego bogactwa w gospodarce, pienidz jest jednym z rodzajw aktyww, jednym ze sposobw trzymania bogactwa4 . Wyrnia on oprcz pienidza inne formy bogactwa, jak obligacje, akcje, dobra fizyczne, kapita ludzki. Dodatkowo jednak mwi, i pienidz dostarcza dochodu w formie pienidza, np. odsetek od depozytw44.

Niewtpliwie rwnie koncepcja kapitaw pieninych odnosi si do spekulacyjnego motywu utrzymywania pienidza zdefiniowanego w teorii preferencji pynnoci Keynesa45, czy portfelowej teorii rozwinitej przez

39 J. M. Keynes, Oglna teoria..., op. cit., Ksiga 6, rozdzia 13.40 R. Diedrigkeit, Rynek pienidza i papierw wartociowych, Biblioteka Merflldera i Bankowca, War

szawa 1993, s. 12.41 W. R. Hosek, Monetary theory, policy and financial market McGraw-Hill, New York 1977, s. 3 - 6.42 G. Dolaster, Keynes and Friedman on money..., op. cit., s. 88.43 M. Friedman, Studies in the Quantity Theory o f Money, The University of Chicago press, Chicago

1956, s. 4 - 21.44 Ibidem.45 J. M. Keynes, Oglna teoria..., op. cit., Ksiga 6, rozdzia 13. Motyw spekulacyjny - dno do

osignicia zysku na podstawie lepszej wiedzy o przyszoci ni ta, ktr daje rynek.


Tobina, Hicksa i Markowitza. W zwizku z tym pojcie pynnocijest adekwatne przy ocenie form, czy rodzajw lokat kapitaw pieninych. Zdaniem Hicksa, Keynes pojcie pynnoci odnosi do Jakoci danego aktywu ocenian przez jego posiadacza lub osob zainteresowan oraz, i dotyczy ono aktyww trzymanych jako rezerwa, czyli nie s to zasoby kasowe trzymane dla celw transakcyjnych46.

Kapitay pienine s wic pojciem, ktre wystpowao we wczeniejszych teoriach, jednake pod wieloma czsto mylnymi okreleniami. Wydaje si wic konieczne jego wprowadzenie, co zapewni wiksz przejrzysto rozrnienia kilku istotnych zagadnie, midzy innymi podstawowych cech i pojcia pienidza.

6. OSZCZDNOCI A KAPITAY PIENINE

Analizujc zagadnienia funkcji pienidza i kapitaw pieninych, naley take zwrci uwag na relacje wynikajce z przyjtego pojcia kapitaw pieninych w stosunku do pojcia oszczdnoci. Nie jest bowiem oczywiste, czy mona je traktowa jako synonimy. Rnice wystpujce pomidzy powyszymi pojciami dotycz gwnie motyww i form lokowania kapitaw pieninych oraz oszczdzania.

Wedug encyklopedycznej definicji, oszczdnoci to proces utrzymywania biecego dochodu dla wykorzystania go w przyszoci oraz jako rdo inwestycji w aktywa rzeczowe i finansowe47. Cay biecy dochd zatem jest podzielony midzy konsumpcj i oszczdnoci. Wyrnia si take pojcie disoszczdnoci, jako rezultat nadmiernych wydatkw w stosunku do biecego dochodu. Tak wic w kadym okresie gwne sektory gospodarki - gospodarstwa domowe (najwikszy udzia), przedsibiorstwa oraz rzd - mog wykazywa si oszczdnociami lub dysoszczdnociami.

Podstawowymi teoriami rozpatrujcymi zagadnienia oszczdnoci i konsumpcji s: teoria cyklu ycia i teoria permanentnych dochodw48.

Duy wpyw na powysze teorie miay wczeniejsze interpretacje i wyjanienia zagadnie dochodu, pienidza, konsumpcji, inwestycji, oszczdnoci itp. przez teoretykw klasycznych. Najbardziej znan zalenoci, do ktrej czsto si odnosili byo twierdzenie makroekonomiczne o rwnoci oszczdnoci i inwestycji, ktre ostatecznie w sposb kracowy sformuowa Walras, czc t rwno z dziaaniem stopy procentowej.

46 Z. Knakiewicz, Problemy kreacji..., art. cit. s. 167.47 The McGraw-Hill Encyclopedia o f Economics, Second edition, McGrew-Hill, Inc., USA 1997, s. 886.48 Teorie te reasumuj, i gospodarstwa domowe, podejmujc decyzje o oszczdzaniu, bior pod uwag

zarwno dochody biece, jak i oczekiwane w przyszoci. Wanym aspektem oszczdnoci indywidualnych jest rwnie warto aktyww, w jakich s trzymane. Jak wynika z przeprowadzonych analiz, oszczdnoci indywidualne powinny by wiksze, kiedy dochody s czasowo wysze, niskie za gdy dochd wykazuje tendencj znikow w krtkim okresie, gdy konsumpcja pozostaje na tym samym poziomie. Nastpne wnioski, wynikajce z tych teorii mwi, i oszczdnoci osb bardzo modych i w bardzo podeszym wieku bd bardzo niskie, podczas gdy grupy w wieku rednim odznaczaj si najwyszymi oszczdnociami oraz e zwikszenie bogactwa wywiera odwrotny kierunek na oszczdnoci. Szerzej na ten temat midzy innymi w: A. Ando, F. Mogiliani, The Life cycle Hypothesis o f Savings: Aggregate Implications and Tests, American Economic Review, vol. 53/1963, s. 55 - 84; M. Friedman, A theory o f the consumption function, Princeton University Press for National Bureau of Economic Research, Princeton, New York 1957.


Naley tutaj zaznaczy, i o oszczdnociach mwi si zarwno w odniesieniu do skali makro-, jako oszczdnoci spoecznych, jak rwnie mikroekonomicznej, czyli oszczdnoci indywidualnych (prywatnych)49. Podobnie rnice w podejciach do tego zagadnienia mona dostrzec przy wyrnianiu oszczdnoci pieninych i rzeczowych. I te rozbienoci powodoway czsto pomyki interpretacyjne. Jak twierdzi Taylor - wyjaniajc powysz rwno interpretowan przez Keynesa50 (ktry okreli, i z punktu widzenia spoecznego oszczdnoci indywidualne wyraaj si rzeczowo w dobrach oszczdzonych, a dobra nie zuyte stanowi przyrost kapitau rzeczowego, co jest rwnoznaczne z inwestycjami), - spotykana czsto trudno zrozumienia tego zagadnienia powodowana jest przez nieszczliwe uycie przez Keynesa terminu oszczdnoci, ktre tradycyjnie zwizane jest z oszczdnociami indywidualnymi. Chodzi tu wic nie o rwno zamierzonych pieninych oszczdnoci indywidualnych, lecz o rwno zrealizowanych zamierzonych i nie zamierzonych rzeczowych oszczdnoci z zamierzonymi i nie zamierzonymi inwestycjami, z istoty swej rzeczowymi, czyli o stron spoeczn caego procesu i jego skutki rzeczowe. Uywajc terminologii szkoy szwedzkiej, chodzi tu o proces przeobraenia si nierwnoci oszczdnoci i inwestycji ex ante w rwno ich ex post51.

Odmienne pogldy do powyszej teorii przedstawia Wicksell, a za nim H. Robertson, dla ktrych z kolei nierwno inwestycji i oszczdnoci zwizana bya z tzw. teori falowania ycia gospodarczego, ktra przyczynia si do rozwoju teorii koniunktur. Oni rwnie nie zgadzali si z rwnoci oszczdnoci spoecznych jako sumy pieninych oszczdnoci indywidualnych.

Z tego wanie powodu Robertson zaj si tym zagadnieniem rozrniajc w nim trzy zasadnicze pojcia: oszczdzanie (saving) - czyli wydanie na konsumpcj mniej od rozpo-

rzdzalnego dochodu, niezuywanie (lacking) - jest stwierdzeniem rzeczowego zmniejszenia

konsumpcji, skarbienie (hoarding) - jest podniesieniem stosunku rezerwy kasowej

do rozporzdzalnego dochodu.Oszczdzanie i skarbienie stanowi kategorie indywidualne i pienine,

przy czym jednak te pojcia midzy sob rni si tak, e moe istnie oszczdzanie nie poczone ze skarbieniem oraz skarbienie nie poczone z oszczdzaniem, chocia moe by i oszczdzanie poczone ze skarbie

49 W Rachunkowoci narodowej w Polsce oszczdnoci (liczone metod dochodow) - oszczdnociom indywidualnym netto (pochodzcych z rozporzdzalnych dochodw ludnoci) + oszczdnoci spek akcyjnych brutto (deprecjacja + dochody zatrzymane w przedsibiorstwie + oszczdnoci rzdowe netto (jako rnica midzy wpywami rzdu z podatkw a jego wydatkami na dobra i usugi oraz transfery) za: P. A. Samuelson, W. D. Nordhaus, Ekonomia 1, PWN, Warszawa 1996, s. 210 - 214. Podobne rozrnienie wystpuj w jednej z metod (dochodowej) obliczania oszczdnoci w USA - National Income and Product Accounts (NIPA): gross saving private saving (personal + undistributed corporate profits + depreciation allowances) + government saving (federal + state and local) za: US Department of Commerce, Bureau o f Economic Analysis, Survey of Current Business, Washington D.C., July 1996, s. 78.

50 J. M. Keynes, Oglna teoria zatrudnienia, procentu i pienidza, rozdzia 6, s. 79 - 92; dla caej gospodarki nadwyka dochodu nad konsumpcj, czyli oszczdnoci nie moe si rni od przyrostu aparatu wytwrczego, czyli od inwestycji.

51 E. Taylor, Historia rozwoju ekonomiki, cz. 2, s. 286 - 302.


niem. Niezuycie natomiast stanowi kategorie nie tyle indywidualn ile przede wszystkim spoeczn, a przy tym rzeczow. Ona reprezentuje oszczdnoci spoeczne. Moe by ono dobrowolne poczone z oszczdnoci. Moe by rwnie niedobrowolne, automatyczne, poczone lub nie z oszczdnociami. Jeli jednostka nie oszczdza, ale rwnoczenie ceny poszy w gr, to moe kupi mniej, a wic nie zuywa, jeeli znw oszczdza ona, lecz ceny spadaj to moe nie spoy mniej i mimo oszczdzania nie popeni niezuycia. To rozrnienie uatwia znacznie analiz procesw spoecznych, poczonych z oszczdnociami i inwestycjami52.

Wydaje si, i powysze pojcia mog uatwi dalsz interpretacj. Obecnie zatem uwaga zostanie skupiona na pojciach oszczdzania i skarbienia w powyszej interpretacji. Oszczdzanie poczy wic mona z czasowym niewykorzystaniem pienidza53.

Skarbienie za w tym wypadku bdzie rwne lokacie, ktra moe przyj form papierw wartociowych, nieruchomoci itp. W tym wanie znaczeniu oglnie przyjmowane pojcie oszczdnoci moe by rwne kapitaom pieninym.

7. MOTYWY I FORMY UTRZYMYWANIA OSZCZDNOCI

Istotnym zagadnieniem zwizanym z charakterystyk oszczdnoci s motywy i formy ich gromadzenia. Badania, dotyczce zarwno oszczdnoci indywidualnych, jak i spoecznych zwracaj uwag na wiele zrnicowanych, zarwno mierzalnych, jak i niemierzalnych czynnikw wpywajcych na decyzje podmiotw oszczdzajcych. Analizy te s o tyle wane, i wpywaj na studia wielu innych zagadnie, jak chociaby wzrost gospodarczy, system podatkowy, czy rozwj ekonomiczny.

Jedn z kompleksowych analiz powyszego tematu dokona J. M. Keynes. Wyrni on midzy innymi osiem czynnikw subiektywnych powstrzymania podmiotw indywidualnych od wydawania dochodu, czyli konsumpcji, a tym samym oszczdzania 4. Tym motywom mona nada odpowiednie nazwy: ostrono, przezorno, wyrachowanie, poprawa bytu, niezaleno, przedsibiorczo, duma i skpstwo.

Podobnie przedstawi rwnie motywy oszczdzania rzdw, samorzdw, instytucji spoecznych i korporacji, jako:1) motyw ekspansji - ch zapewnienia sobie rodkw na wykonanie dal

szych inwestycji kapitaowych bez zacigania dugw lub do odwoywania si do rynku kapitaowego,

2) motyw pynnoci - ch zapewnienia sobie pynnych rodkw na wypadek zdarze nieprzewidzianych, trudnoci lub kryzysw,

3) motyw poprawy - ch zapewnienia sobie stopniowego wzrostu dochodu, co jednoczenie uchroni kierownictwo przed krytyk, rzadko bowiem

52 Ibidem, s. 275 - 276.53 Pojcie to nie jest synonimem funkcji pienidza. Odnosi si przykadowo do sytuacji trzymania ban-

knotw w portfelu.54 J. M. Keynes, Oglna teora..., op. cit., s. 131 - 156.


rozrnia si midzy zwikszeniem dochodu dziki akumulacji kapitau a jego zwikszeniem dziki sprawnoci kierownictwa,

4) motyw ostronoci finansowej i denie do oparcia przedsibiorstwa na pewnych podstawach przez nagromadzenie rezerw ponad koszt uytkowania i koszt stay55.Zwrci on uwag rwnie na fakt, i zmiany stopy procentowej maj

ogromny wpyw na faktyczne rozmiary oszczdnoci (wpyw odwrotnie proporcjonalny).

Doniose badania nad omawianym zagadnieniem przeprowadzi rwnie R. W. Goldsmith, badajc oszczdnoci w Stanach Zjednoczonych w latach 1897 - 1949. Wrd czynnikw, majcych najwikszy wpyw na decyzje oszczdzajcych, wyrni: wiek oszczdzajcego, dochodowo dostpnych form oszczdzania, poziom dochodu, rnice w kosztach utrzymania, moliwo ubezpieczenia przeciwko nagym wypadkom, koszty edukacji i opieki spoecznej, minimalny udzia potrzebny do zaoenia firmy56.

Jednak za podstawowy wyznacznik oszczdnoci okreli zmiany w biecym dochodzie.

We wspczesnych badaniach na temat oszczdnoci wyrnia si take takie czynniki, jak: indywidualne ubezpieczenie emerytalne, obowizkowy system ubezpiecze spoecznych, niepewno, co do dochodu, czynnikw oglnogospodarczych (awersja do ryzyka), przyzwyczajenia (zwyczaje)57, stan majtkowy, czynniki spoeczne, przewidywania dotyczce przyszoci58, kombinacja czynnikw spoecznych, demograficznych i dochodowych59.

Powyszy zbir determinantw oszczdnoci odzwierciedla si bezporednio w formach ich utrzymywania. I tak R. W. Golsmith zalicza do nich: nieruchomoci, rodki trwae, polisy ubezpieczenia na ycie, fundusze emerytalne, wkady oszczdnociowe, obligacje, akcje. Dokonuje on rwnie klasyfikacji wedug ich pynnoci, gdzie jako najbardziej pynne formy wyrnia: walut obc, depozyty bankowe oraz papiery rzdowe. Wyodrbnia on rwnie tzw. oszczdnoci przymusowe, wynikajce z ubezpieczenia na ycie (wymuszone prawnie), ubezpieczenia emerytalnego oraz z tytuu spaty zaduenia.

Kompleksowe badania przeprowadzone z kolei w Polsce pokazuj, i najczstszymi formami oszczdzania gospodarstw domowych s: lokaty zlotowe i walutowe w bankach, lokaty w obligacjach, lokaty w funduszach powierniczych, lokaty w akcjach, lokaty w nieruchomociach, dobrach materialnych, utrzymywanie w gotwce, skadki na ubezpieczenia60.

55 Ibidem.56 R. W. Goldsmith, A study o f saving in the United States, Priceton University Press, Princeton 1955,

s. 16 -18.57 B. Kauflmann, Microeconomic Aspects o f Saving, w: Word savings, Blackwell, Oxford UK and Cam

bridge USA 1993, s. 31 - 61.58 P. A. Samuelson, W. D. Nordhaus, Ekonomia..., op. cit., s. 211 - 213.59 Determinanty oszczdnoci w Polsce, pod. red. B. Liberty, CASE, Warszawa 1999, s. 84 - 85.60 Ibidem, s. 51 - 69.


Reasumujc, na podstawie powyszego mona przyj, i oszczdzanie moe przyjmowa form rzeczow, instrumentw lokacyjnych oraz pienidza. Jeeli wic przyj, i utrzymywanie czci oszczdnoci ma na celu osignicie dodatkowych dochodw w przyszoci (np. papiery wartociowe, lokaty bankowe), to w tej wanie czci oszczdnoci rwnaj si kapitaom pieninym.

8. PODSUMOWANIE

Podsumowujc zatem powysze rozwaania, naley podkreli istnienie dwch odrbnych zasobw: pynnego i dochodowego, ktre zostay zaprezentowane powyej poprzez penione przez nie funkcje.

Pienidz zatem to prawnie ustanowiony przez wadze pastwa rodek regulowania zobowiza i ewidencji w danym kraju, charakteryzujcy si najwysz pynnoci, dajc moliwo jego natychmiastowego wykorzystania w celach patniczych.

Kapitay pienine definiowane s z kolei, jako zasoby przynoszce odpowiedni dochd, ktre nie zostay wykorzystane jako pienidz w swojej funkcji patniczej, i ktre utrzymywane s w formie oszczdnoci pieninych. W zwizku z tym wykorzystane s najczciej w relacjach lokacyjno- poyczkowych w odpowiednim segmencie rynku kapitaw pieninych.

THE FUNCTIONS OF MONEY AND FINANCIAL CAPITAL (=SAVINGS)

S u m m a r y

The article analyses the functions played by money and financial capitals. The theoretical distinction of the above mentioned resources and their functional definition creates a number of controversies on the theoretical level concerning the manner of characterizing the above mentioned resources and the further application o f these conclusions among other things for the formulation of a statistical form of money.

The Author draws attention to the macroeconomic view of financial capitals which can be considered synonymous with money savings. In this context they are the income-based resources occurring in the economy, being the unused part of money devoted to consumption.

11 Kamilla Marchewka Funkcje Pieniądza a Funkcje Kapitałów 193-206

Documents

Transcript of 11 Kamilla Marchewka Funkcje Pieniądza a Funkcje Kapitałów 193-206