1تردق ٕ شناد ،اضف :وكوف...

فضا و دیالکتیک

1 www.dialecticalspace.com

1ميشل فوكو: فضا، دانش و قدرت آندری ژلنیتس

: آیدین ترکمهبرگردان

از «ی انضباطیجامعه» پیدایش از او. با این حال طرحِ معروف نپرداختفضا یا قدرت عامی نظریهبه طرح یک فوكومیشل از مفهومِ قدرت/دانش و استفادهنوزدهم فرصتی را برای كاوش در یسدهدر همبستههای بطن تعدادی از حِرفَ و فعالیت

كیدِ خاصی بر آن خواهد شدأو ت یدهجا كاوچه اینآورد. آناو از روابط اجتماعی فراهم می فهمنیز اهمیتِ بعُدِ فضایی در بخشِ کهفضا را هایِ شکلهای در بازنمایی ذاتیِ و جاریی قدرتِ پراكنده هایپرکتیسهستند كه «انضباطی یهایگفتمان»

ی مدرنِ ی جامعههای تاریخی و توسعهخاستگاه فهمها به . این گفتمانبخشندوضوح می است فوكو ی اجتماعیِ نظریه اصلیِ لقا و ترویجِ پرورش، ا برایدانش/قدرت کاربستاز طریقِ «فضاهای انضباطی»كه در آن، ایمربوطند، جامعهشهری عمدتا فضایی ـاجتماعی هایِ شکل ازفوكو مهمِ تحلیل اجزاییكی از هااین گفتمانشوند. می آفریده «متمدنانه»های بورژوایی ارزش

«ضانخستین متخصصانِ ف» سانی پزشكی بههانقشِ حرفه بر فوكو پافشاری. روندبه شمار میقدرت مدرن و روابط اجتماعیِ

ی شهری جامعه گیریشکلتولید، بازنمایی و استفاده از فضا در های انضباطی در توان برای بررسی قدرتِ گفتمانمیرا با پیوندتوان در میرا فضایی هایِ شکل ، نقشِ فضا وراستا. در این کرد، تحلیل 2زیر کنترل و شدهمدیریت ،شدهریزیبرنامهبدنِ »بخشی به انتظام/، كنترل«های رامبدن» آفرینشِ : کردنامد بررسی می «قدرتـزیست»چه او دو بعُدِ از آن فوكو فهم ویی توصیهپیروی از بیانگرِ ،در ادامه فوكوهای ی مفاهیم و نوشتهگزینشی از مجموعه لزوما ی . استفاده«3/نوعیتیپ است: «اصیل» اندیشمندان برخورد با یشیوه یبارهدر

؛ هادقیقا استفاده از آن اندیشه های نیچه،هایی مانندِ اندیشهاندیشه نسبت به شایستهتنها ستایش خائن به افکار. و چنانچه مفسران بگویند كه من است هاآن اب کردنمخالفت وها آناز نالیدنشان، انداختنشكلاز

ای ]زیرا چنین خیانتی/نقدی دقیقن همان کاری است که باید با هر اندیشه ندارد برای من اهمیتی، مطلقا هستمنیچه .(Foucault, 1980: 53-4) کرد[

فوكوتحلیلِ بخشیدن به فضامندیِ در راستای وضوح کهاو مخالفت با یا فوکواز نالیدن راستایدر نه من کوشش اما در ادامه فهمنقش و اهمیتِ فضا در از فوكو فهم، خواهد شدچه در ادامه بررسی آنپس . است ی انضباطی مدرنجامعه از

.است ی مدرنجامعه هایپرکتیستاریخی فضاها و گیری/شکلپرورش

قدرت، دانش و فضا

متصل و پیوسته ی پویابخشیدن به رابطهبرای تجسم كوششی ماین مفهو است. فوكو کار، مفهومی بنیادی در «دانشـقدرت»خاص و هایعرصهدانش، در کاربستساخت و یبه واسطهدر و فوكو دیدقدرت از .است فرایند سانبهبینِ قدرت و دانش

فوكوطور كه شود. همانمی فرض مسلم، حفظ و برقراری دانش وسیلهبه همزمان. قدرت شودمیموضعی توزیع /محلی :گویدمی

:(دست انتشار است کل کتاب در) کتابی با مشخصات زیر پنجم این متن برگردانی است از فصل. 1

Zieleniec Andrzej (2007): Space and Social Theory, Sage. 2 policed 3 species body



كند را تولید می ،آن مخالف چهمفید برای قدرت ، چه دانشای از دانشی دانش نیست كه پیكرهسوژه گریکنشاین ها از آن دانش[ـ]قدرت و البته خودِ نوردندرا درمیكه آن هاییکشمکشدانش و نیز فرایندها و ـبلكه این قدرت

. (Foucault, 1977: 28) كنندمی انش را تعیینو قلمروهای ممكنِ د هاشکلشود است كه ساخته می

كند:میبازگو فوكوكننده در تحلیلِ عنوانِ موضوعی تعیینبه آرمسترانگای است كه نكتههمان این

آفرینند و تداوم آن ]=قدرت[ را میگیرد كه فرض می دانش هایحوزه مبتنی بر برخی ازرا ای قدرت، رابطهكند كه در آن، دانشِ معینی مجاز سیس میأ از حقیقت را ت خاصی، قدرت رژیمِ است برعكساما در واقع ؛ بخشندمی

.(Armstrong, 1983: 10) شودممكن می یا

طرزی ا فراگیری دانش و اعِمال قدرت بههوجود دارند كه در آن هاپرکتیسها و ، طیفِ كاملی از كوششفوكو دیداز بنیادی در اعِمال عنوانِ دگرگونی تاریخیِ د كه بهکناو آن چیزی را شناسایی می. خورندمی گرهو نزدیك، به هم ناپذیرتفکیکهای فهم مربوط و بر تشخیصِ لوژیدانش و تكنو هایشکلبه عمیقا ای كه ، دگرگونی تاریخیشودنگریسته میقدرت

ترین و ، از شخصیروابطی متنوع بهاش نسبت و دانشی نفوذ . قدرت به واسطهبودقدرت مبتنی موضعیِ «هایزمینهـردخُ » یشیوهها و قدرتـردخُ گیری این ثر است. چگونگی شكلؤ م ،شانترینایترین و حرفهگرفته تا عمومی روابط ترینخصوصی

، بزرگو عملكردِ تمركزهای واقعی هستیِ فهممتعدد، برای موضعی/محلی قلمروهای ها یا حوزهها، شان در زمینهثیرگذاریأ ت است. ضروریشده، های نهادینهقدرت و آرایش یا جهانیِ متمرکز

)مفهومی 2حوزهمالی و نظامی(، ،اداری ی)مفهوم 1منطقهبر حسبِ رادانش که بتوانبه محض اینكند ارتش، اسكادران یا جمعیت است(، و جا میهچه خود را جاب)آن جاییهجاب، 3گیرکردن/جایسیاسی(، القاءـحقوقیقدرت آثارعنوانِ شكلی از قدرت عمل و ی آن بهواسطهكه دانش به فتفرایندی را دریا توانمی، کردتحلیل 4انتقال

ی دانش روابطِ قدرت وجود دارند كه به وسیلهو دانش، سیاستِ دانش، 5مدیریتِ قیمومیت/كند. نوعی را منتشر مید كه با یابای سوق میسلطه هایشکل، به بررسی برداری کندنسخهها از آن بکوشدچه فرد گیرند، و چنانمیشكل

7قلمرو)مفهومی مالی، اداری، نظامی( و منطقهحقوقی(، ـ)مفهومی اقتصادی 6/میدانمفاهیمی مانندِ زمینهشوند. و اصطلاحِ تعیین میمشخص/( از قدرت ینوعِ مشخصی کنترل شدهای ناحیهسیاسی، ـ)مفهومی حقوقی

هایِ شکل ونزمینِ مادی و در بررا شانچگونه در عمل، خود حکومتو که ارتشدهد استراتژیك نشان میـسیاسی (Foucault, 1980: 69كنند. )گفتمانی حك می

ها ، نواحی، حوزههااعِمالِ قدرت در دوره معطوف به فهمِ چگونگیرا فوكوتحلیلِ قدرتِ ی اول ممکن است در وهله بنابراینی عملكردِ قدرت در فضا و به واسطه فهمارتباطِ مشخصی با به این ترتیب تحلیل اوو بدانیم متفاوت تاریخیِ و سپهرهای

وها در ی نیر رابطه قرار دارد فوكوچه در كانونِ بررسی قدرت، صاحبان و منابع آن، آن فضا دارد. به جای پرسش از چیستیِ در داند که میها ها و تكنیكای ناهمگن از استراتژیچون مجموعهقدرت را هم فوكوعملكرد و اعِمال قدرت است.

در نتیجه قدرت 8كه در اعِمال قدرت وجود دارند. «روابطی نامحدودی خوشه»شده است، /منتشرسرتاسر جِامعه پراكنده

ها است( هیچ گروه، طبقه یا نهادِ خاصی و قانون مقرراتمالكیتِ مشروع در روابط حقوقی قراردادها، منظور، )مایملک

1 region 2 domain 3 implantation 4 transposition 5 administration 6 field 7 territory

كند كه:تاكید می مَتلسِ. 8ساختار و نه است، نه نهاد است، نه جاحاضرای و همهرابطهشود، ، اعِمال میتملک شودكه اختیاردهنده است، به جای آن/افزاتوان فوكو دیدقدرت از

جایی است. هدر حالِ جاب /محلیطورِ موضعی( كه دائما و بهFoucault, 1981: 92است ) ایموقعیتِ استراتژیكِ پیچیده»توان، بلكه در واقع (Matless, 1992: 46)



یا تولید گردش سپهرهایاز ناشی صرفا آن را توانشود نمی تلقیبسیار هایشکلای با نیست. تا زمانی كه قدرت پدیدهبه «هاقدرتـردخُ »در عوض بر چگونگی هجوم فوكو. تمركزِ کرد شبه نهادهای كلیدی مانندِ دولت محدود فقط، و یا دانست

ها چگونه شرایط و وسایل موردِ نیاز قدرت را نه تنها برای قدرتردكه این خُ ما است و اینی روزمره و روابط هادرونِ زندگیتوان آن را به بهترین شکل بر نمیكه لزوما آورندبه وجود میبیشماری هایشکلها و در دولت و دستگاهش بلكه به شیوه

:گویدمیطور كه او . همانسلطه داردی دیگر طبقه برآن یك طبقه دركه فهمید طبقاتی ماركس تضاد دوگانگیمبنای

چیزِ كاملا چه باید رخ دهد امای بورژوا استنباط كرد. آنطبقه یسلطهی عامِ توان از پدیدهمعتقدم كه هر چیزی را می

سازوكارهای قدرت به پژوهش در این زمینه پرداخت که ترین سطحای تاریخی و در پایینمتفاوتی است. باید به گونهبپرهیزیم و در عوض یدولتحقوقی و نهادهای اقتداری محدودِ ... باید از زمینه اندشدن را یافتهچگونه امکانِ عملی

اعتبار خود را شود قدرت چه باعث میبنا كنیم ... آن سلطههای ها و تكنیكی تاكتیكعهتحلیلِ خود را از قدرت، بر مطالبر افزون، بلكه کندسنگینی نمیكننده بر ما چون نیرویی نهیهماست كه قدرت فقط واقعیتاین حفظ کند ... صرف

كندها را تولید مید، و گفتماندهمیشكل را ، دانش شودمیلذت باعث كند، نوردد و تولید میرا درمی چیزهااین، (Foucault, 1980: 100, 102, 119).

كید كرده است:أدیگر بر آن ت یدر جای فوكوای است كه این نكته

؛ قدرت، کندتولید می ،برداریم، قدرت /منفیما باید یك بار برای همیشه دست از توصیفِ آثارِ قدرت با واژگانِ سلبیكند. فرد و دانشی كه ممكن می تولیدهای حقیقت را ها و آییناز ابژه هاییحوزهند؛ قدرت، كواقعیت را تولید می

.(Foucault, 1977: 194) حاصل شود به این تولید وابسته است آناست از

ها و زمانها در ، به دست بسیاری از افراد، نهادها و سازمانهایی متنوعمکاندر فوكو دیدت از بنابراین، اعِمالِ قدر

اهمیت از فضا ظاهرا متعارف كه در تحلیلِ اجتماعیِ دهد. در نتیجه با اینرخ می هایی بسیارشکلو در هایی متفاوتمكانو ،در عملكرد و سازماندهی اجتماعی، اقتصادی کنندهتعییناما فضا عاملی به زمان برخوردار شده استنسبت کمتری

: نویسدمیبه خوبی فوكوطور كه سیاسی جامعه است. همان

... بود و دیالكتیك زندگی، پرباری، گیزمان، پرمای ،شد. برعكسمیحركت تلقی فضا مرده، ثابت، غیردیالكتیكی و بی، بنیادی شرایطچون امری معلوم، همیعنی ــ «طبیعت» سان چیزی متعلق بهبه یا[ ... دادی میهستآن ]كه به

سایتی مسكونی سانبه یا؛ شدمی، كنار گذاشته «پیشاتاریخی»ی نوعی لایه سانبه دیگر بیان، به «جغرافیای فیزیكی» .(Foucault, 1980: 70, 149) شدمی انگاشتهفرهنگ، زبان یا دولت گسترش، افرادگسترشِ یپهنهیا

بنیادی است؛ فضا ،کامیونیتی زندگیِ هایشکلفضا در تمامی »آن صریح است: یبارهدر فوكواست كه موضوعیاین همان كه به ی«تام» هایتبییننسبت به فوكودیگر بیانبه 1(.Foucault, 1986: 252) است بنیادیدر تمامِ انواعِ اعِمال قدرت،

منفرد، نظریه یا ایدئولوژی هستند مشكوك است. او ی«اصل»یا «روح» پیچیدگی جهانِ اجتماعی به ی/فروکاستنتجزیهدنبالِ : نویسدكند. او میقدرت رد می یسازانهتمامیتعام یا هایهنظری یبارهدر ای راهر ایده

ی این چیز به اندازهچهی به همین خاطرهیچ چیز بنیادی نیست. این چیزی است كه در تحلیلِ جامعه جالب است. یک جامعه یا خودبنیادیِ جامعه یا ،قدرت هایبنیان کهاینی درباره ــاند متافیزیكی تعریفبه بنا كه ــها پرسش

، و روابطی متقابل فقطهایی بنیادی نیستند. ها پدیدهسازد. اینمرا خشمگین نمی این دست هستندمواردی از .(Foucault, 1982: 18) وجود دارند نسبت به همدیگرمقاصد نیات/بینِ همیشگیهایی كافش

انسانی مورد یِ جغرافیای در تحلیل طور خاصقدرت به تحلیل انتقادیِ روابط اجتماعی و انتقادیِ ی اهمیتِ فضا برای تحلیلدرباره فوكواین جنبه از تحلیلِ 1. : گیردمیكید قرار أت

چنین فضاهایی است كه ون. در شوندتنیده میی فضاهای مادی جهان واسطهو گریزناپذیر از خلال و به کنندهنحوی تعیینروابط قدرت واقعا به. آیندمیهم گردشوند و دوباره ، جمع می آیندبه گردش درمیآیند، ها و رویاها همه گرد میها، نهادها، ایدهها، تكنولوژی، فعالیتافراداز هاییتجمع

(Sharp et al., 2000: 24)



،بخشندمی قدرتبه 1ثانویهوضعیتی که قدرت، از ماركسیستی هایبرداشتچون هایی است هممنتقد نظریه فوكودر نتیجه ،به بیان دیگر. تعلق دارد وارهتنگیرند كه به یك گروه یا طبقه، نهاد یا را یكپارچه، مطلق یا متمركز در نظر می قدرت

فرایندهای فهمماركس را در کوشش فوكودانند. در هر حال نظریاتی كه قدرت را تنها در روابط طبقاتی ساری و جاری می كه: كندمی بیانبه روشنی فوكو در واقع گیرد.نادیده نمی یکسرهعملكردِ قدرت در جوامعِ مدرن تاریخیِ

ی طور مستقیم یا غیرمستقیم در پیوند با اندیشهكه به از طیفِ كاملی از مفاهیمبدون استفاده در زمانِ كنونی غیرممكن کرده است،تعریف و توصیف آن را كه ماركس ایخود در افق اندیشهو بدون قراردادن ماركس قرار دارند

2.(Foucault, 1980: 53) به نگارشِ تاریخ پرداختبتوان است

ی مسلط اقتصادی ارائه ی منافعِ طبقهواسطهقدرت در سرتاسرِ جامعه بهانتشار و گسترشی درباره فوكوكه فهمیدر نتیجه ، دریافتی است در راستای منافع خود این طبقه. یعنی:کردهتحلیل آن را ماركس گونه کهآنكند، می

كفایت نخواهد كرد؛ این طبقه دریافت اشهژمونی تضمینآگاه بود كه قانون یا قانونگذار جدید برای کاملا بورژوازی ی اجتماعی به پیكره کلخُردكردنِ آثارِ قدرتِ از طریقرا آبیاریرا ابداع كند تا نوینیكه مجبور است تكنولوژی

سیسِ أ در تبه کامیابی ای صورت گرفت كه نه تنها به انقلاب بلكه همچنین . و این به شیوهتضمین کندریزترین ذرات .(Foucault, 1980: 156) نشدنظر از آن صرفتماعی انجامید كه هرگز هژمونی اج

نظامبخشی از هیجدهم به عنوانِ یسدهای از علومِ فضایی است كه در اروپای پراكندهمتفرق/ نظام طرحی از فوكوطرحِ را در اختیار هژمونیبرقراری و حفظ این هایی شیوه ی ازتبیین پدیدار شد که 3دانشِ مبتنی بر ضرورتِ پزشكی و اداری کلیِ عبارت بود از فوكو یگفتهسیس شد، بنا به أ چه ت. آنگذاردمی

شدیدا ی ای گسسته ... این نوع قدرت شبكهد، نه به شیوهو شاعِمال می /پایشقدرت كه پیوسته از طریقِ نظارت نوعی

:Foucault, 1980) ی بورژواییجامعه مهم هاینوآورییكی از گیرد ...می مسلمی از اجبارهای مادی را ابافتهدرهم

105) .

را هاجمعیتدهد كه افراد و قرار می هاییپرکتیسها و این تحلیلی است كه دانشِ فضا و حكمرانی بر آن را در كانونِ تكنیكدهند. تحلیلی است كه به دنبال و بازی آموزش می آسایشدر كار، ،ترهای نهادی و در ترتیباتِ اجتماعی گستردهدر موقعیت

ها ساخته و ی آنكنترل فیزیكی و فرمانبرداری، به وسیله هایروشاخلاقی و نیز رضایتو بازنمایی فرایندهایی است كه فهمهای ییخاص و بازنما هایشکلد كه کنمهمی را در این خصوص فراهم می فهمشوند. در نتیجه رویكردی است كه حفظ می

شوند.دفی ساخته و ترویج میی چه كسی ]یا چه كسانی[ و با چه هفضا چگونه، به وسیله

و اعِمالِ بندیمفصلچگونگی بیانگرهیجدهم، یسدهفضایی در هایشکل فهمو در آگاهی این پیشرفت، فوكو دیداز نویسدقدرت بود. برای مثال او می

... شد /اوربانشهر یمسئلهو سلامتجمعیت، [تمركز]مسائلِ کم درگیرکم]هیجدهم[، معماری یسدهاواخرِ . (Foucault, 1980: 148) سیاسی تبدیل شدـدافِ اقتصادیفضا برای اه 4آرایشاستفاده از موضوع]معماری[ به

سیتیو پیرامونِ معماری و محیطِ داخل افرادها و فعالیت توزیع و آرایش شان،در توزیع و چیدمانهایی، در چنین تجمعی دربارههای جایی است كه دیسكورس فوكو از دیدد. فضا شو می ملموس/انضمامیقدرت عملکرداست كه بعُدِ فضایی

1 epiphenomenal

كه: کندبه این نکته اشاره میبه طور اجمالی درایور 2.ی توسعه یهایی دربارهتبیین نوین، بدوناین شكلِ پیدایش. «اقتصادِ قدرت»از نوینیشكلِ پیدایشی كتابی است درباره مراقبت و تنبیه، به بیان ساده

(Driver, 1985: 436. )است ناپذیرداری كاملا تصور اجتماعی، اقتصادی و تكنیكی سرمایه3 administrative 4 disposition



شوند. قدرت تبدیل می بالفعلهایی انتزاعی ساكن شوند به روابط در مفاهیم و ایدئولوژی صرفا كه قدرت و دانش، به جای آن :گویدمی فوكو

ی های ادارهاهداف و تكنیك کارکردی ازمعماری به عنوانِ یرهدربا ملتأ را در پیشرفتی توانمی هیجدهم یسدهدر چگونه سیتینظمِ جامعه چه باید باشد، کهكه به این شدشكلی از ادبیات سیاسی آغاز فهمدر این زمان دید.جوامع

گیر دور باشد، از های همهكه فرد باید از بیماری با درنظرگرفتن این ،از نظم حفاظتالزاماتِ با درنظرگرفتن ،باید باشدهیجدهم بود كه یسدهاز ... پرداختمی و مواردی از این دست میسر سازدشورش بپرهیزد، زندگی پاك و اخلاقی را

اوربانیسم، یرهها درباایی از فصلهنرِ حكمرانی بر افراد، لزوما فصل یا مجموعه سانسیاست به یرههر بحثی دربا سانبه ،برتری مکانِ ساندیگر به /شهرسیتی... گیرددربرمیتسهیلاتِ عمومی، بهداشت و معماری خصوصی را

دیگر جزایری فراسوی هاسیتیشد. نمی تلقی هاراهها و های كشاورزی، جنگلزمین ی استحفاظیحوزهاستثنایی در هایی را گرفتند نقشِ مدلخاصی كه به خود هایشکلدر عوض با مسائلی كه پدید آوردند و با هاسیتیعرف نبودند.

.(Foucault, 1986: 239, 240, 241) شدبه کار بسته ی زیر نفوذكلِ قلمرو دركردند كه برای عقلانیتِ حكومتی ایفا

هجومِ متمدنِ ی جامعهای در خصوصِ پیامدهای پیش آمده برای در پسِ این مداخلات، دغدغه ویدگمی فوكوهنگامی كه .کردرا بازگو میشهری تاریك زندگیِ وجه پژوهشگران بسیار قدیمیِ است، در واقع سخنانِ شدن خوابیدهو صنعتی شدنشهری

ای از تیرگی كه مانع ترس از پرده: ترس از فضاهای تاریك، سایه افکندهیجدهم یسدهی دومِ نیمه بر شبح ترسكه راه را بر روشنایی راهایی از تاریكی تكهتا سعی بر این بودشود. ها و حقایق می، انسانچیزهاكامل شدننمایانهای کنشكه ندرا ویران كن یتاریك تالارهاید، نجامعه را بزدای دارِ سایه/گونشبح، و نواحی ند از بین ببرندابسته

مآبانه، خودكامانه و كشیش هایدسیسهمذهبی، هایخرافه، سلطنتی رانی، هوسمستبدانهدلبخواهی/ سیاسیِ

ریشه برکنده نشد از هاییچنین مكان ی که... تا زمان خاستها برمیاز آن، نادانیگیر و توهماتِ همههای بیماری .(Foucault, 1980: 153) وجود نداشت نوین نظمِ سیاسیِ سیس امکان تأ

فزاینده بر طوری آن به تبدیل شد كه دانش و قدرت به واسطه بنیادی ایوسیلهدر نتیجه، كنترل و تقسیمِ فضا و زمان به شد.میاعِمال تمامِ سپهرهای جامعه

توانمی، کردتحلیل ها، و انتقالجاییه، جابسازیگیر/جای، القاهاحوزهبر حسبِ مناطق، را دانش همین که بتواناستفاده باتوان[ ... گفتمان را ... ]می دنكشكلی از قدرت عمل می سانآن به یبه واسطهكه دانش دریافت فرایندی راپی ببریم نقاطی به دقیقا تا دهندبه ما امکان میهایی كه[ د، ]استعارهر های راهبردی فضایی رمزگشایی كاز استعاره .(Foucault, 1980: 69, 70) شوندط قدرت دگرگون میو بر مبنای رواب یبه واسطه، درها كه گفتمان

و به وندر ] شدند؛ یعنی عملی تنیدهدرهممتنوع و «هایدیسیپلین»برخی یبه واسطه در وبنابراین، دانش و قدرت پراكندگی برخوردار عظیم پخش/زیركانه كه از قدرتِ هایکنشخرد » ـپركتیس ـ هایشکلبه عنوانِ فوكوچه آن ی[واسطه .کردساختارهای نهادی تعریف سان بهو نه ـ( ـFoucault, 1977: 139) «بودند

ی مجموعه پیدایش، شودمیازی پردچه مفهومنتیجه، آن قدرت مرتبط باشد؛ در دیِ کر با الزاماتِ كار بایدفضا فوكو دیداز نامد می «1یندمحكومت»چه او و آن سیتی پرورشبه شدیدا فضایی است كه طورِ خاصبههای و رویه هاپرکتیساز نوینی

یسدهی ی عملِ حكومت است كه از میانهآورِ گسترهساده بیانگرِ بسطِ شگفت بیانی به ندمخورد. حكومتپیوند میانسانی، گریکنشها و سپهرهای تمام آن فعالیت ،بسطامروز به رشد خود ادامه داده است. این به هیجدهم آغاز شد و تا

كه چنان. همشوندساختاریابی، دستكاری یا كنترل بایدگیرد كه را دربرمی یجمع طوره به عنوان اشخاصِ منفرد و چه بهچ نویسد:می فوكوخود

1 governmentality



صرفا به «حكومت». دربرگیرداست، داشتهشانزدهم یسدهای را كه در بسیار گسترده معنایاین واژه ]حكومت[ باید را تعیین ها اشخاصِ منفرد یا دولت رفتار هدایت یكند؛ بلكه شیوهها اشاره نمیساختارهای سیاسی یا مدیریتِ دولت

های قانونا شکل. مفهومِ حكومت، صرفا انها یا بیمار ، خانوادههاكامیونیتیها، : حكومت بر كودكان، بر نفسکندمیكنش هایشیوهها، شاملِ بر این افزون، بلكه گیرددربرنمیسیاسی یا اقتصادی را برداری انقیاد/فرمانی فتهیاساخت

در این كردن. حكومتندهای كنشِ دیگران طراحی شدامكان بر شتنثیرگذاأ تكه برای شودای میشدهبررسیبیش اكم .(Foucault, 1982: 221) ممكنِ كنشِ دیگران است ی/میدانگستره تنظیمساختاربخشی و به معنای تعبیر،

هایی برای سایت سانخاص )برای مثال به کارکردهای، مدیریت، سازماندهی و كنترلِ فضا برای کردن، تعریفآفریدننیاز به وظایفِ نظامی و دیگر كامل های، یا برای آموزشِ كودكان، یا برای حفظِ صلح و نظم( از مجموعههاینظارتِ پزشكی بر بیمار

، صریح «پلیس»او از یعنی برداشت ، کندتعریف می فوكوچه ی آندربارهشد. لازم است تا ناپذیرجدایی «پاسبانی/پلیسی» :باشیم

كرد، اما در آن زمان می مینتأ را /شهرسیتیكه آرامشِ شدمی مقرراتی مجموعه شاملدر آغاز، مفهومِ پلیس فقط بر «پلیس»های هفدهم و هیجدهم، ... در سده تبدیل شدكلِ قلمرو )سرزمین( در حكومت صرفی پلیس به گونه

از قواعدِ نظامی آفرینشای برای پروژه سانتوان بهمی راكرد. این عقلانیتِ حكومت دلالت می پروگرامِ نوعی كه ، بی آنکردكنترل 2گهداریخودن تا حدِ توانرا می آن همه چیز موجبكه به کردافراد توصیف 1ی/ادارههدایت

. 3(Foucault, 1986: 241) نیازی به مداخله باشد

ها و دستكاری آن افِراز/تقسیمو بازنمایی فضاها و نیز آفرینش، فوكو دیدیافت از تحولچه آن توان فهمید کهمیدر نتیجه شد.مطلوب به كار بسته اربردی ومحصولِ دانشی خاص بود كه به منظورِ دستیابی به اهدافی ك سانبه

چنین ارتباطاتِ پرخطر تعریف شدند، بلكه هم بردنازبینبه منظورِ یا ،به خاطرِ نیاز به نظارت فقطهای خاص نه مكان... به تدریج فضای از همین رو بود فضا دقیق تفکیکبودند ... نیاز به توزیع و مفید یفضای خلقبرآمده از نیاز به

ها، ها، بیماریتفردبخشی بدن/متمایزسازیشد؛ كه به بندی میمفصل شناختیفضای درمان سیاسی بر فرازِ اجرایی و اداری/قرارگرفته و دقیقا مجزا را همهای كنارِ واقعی از تكینگی فهرستیها گرایش داشت؛ كه ها و مرگهای بیماری، زندگینشانه

.(Foucault, 1977: 143–4) متولد شد پزشکی دیسیپلینِ از بیرون، بود مفید لحاظِ پزشكی به کهداد. فضایی شكل می

به کار بسته شدندمدرنیته پرورشفضای در حال برای كه «های انضباطیدیسكورس»چنین پرورشپیوند با در فوكوبنابراین شود.هایی شناخته و در نتیجه، برای قدرت سودمند واقع میفضا چگونه و به چه شیوه دهد کهنشان می

فضا ی انضباطیِ هادیسكورس

نوین وسایلیها و شیوه پرورششدن به دست آمد، آگاهی از نیاز به شدن و شهریی پیامدهای صنعتیی اولیهچه از تجربهآن فوكوهایی بود كه در این فضا ساكن بودند. نتیجه كنترل و سازماندهی فضا و ملازم با آن، افراد و گروه و در فهمبرای

از سازماندهی افراد در بخشی. نخست این كه انضباطهایی متفاوت حاصل شدکه این اتفاق چگونه به شیوهكند توصیف می. نامدمی «هاهنرِ تمایزگذاری» راآن فوكوهایی كه ند، تكنیكدشهای چندی در آن به كار بسته میشد كه تكنیك آغازفضایی

برای مثال در شود، /دیوارکشیاست محصور خاص یك دیسیپلین مكانِ یک مکان، گاهی لازم بود تا فضا برای تصریحِ این كه هر طوری كه به شدتفكیك می آنو استفاده از تسلطبه منظورِ شناخت، باید گاهی فضا ها، مدرسه، زندان یا كارخانه. پادگان

1 conduct 2 self-sustenance

اشاره دارد به نظام (ancien regime)] رژیمِ كهننویسد: تا پایانِ های دیگر میدر زمان ‘پاسبانی /پلیس’ معنایدر جایی دیگر به همین شكل از فوكو. 3 کل؛ پلیس، کم نه منحصرندستكرد، بر نهادِ پلیس در معنای مدرنِ آن دلالت نمی مطلقن‘ پلیس’ی واژه [9781اجتماعی و سیاسی در فرانسه پیش از انقلاب

(Foucault, 1980: 170‘. )عامبه طورِ ’سلامتی حفظثروت و شرایطِ یشدههدایتسازوكارهایی است كه در راستای تامینِ نظم اند، رشدِ به درستی



فوكوطور كه . همانآگاهی یابددرون نظم محصور نهاد یا سپهرِ انضباطی مكانشاز و اختصاص یابدبه مكانی فردی بتواند :گویدمی

. شود، تقسیم ها وجود داردمولفهها یا توزیع بدن برایهایی كه به تعدادِ بخش تابه آن دارد گرایشفضای انضباطی و ناپذیراستفاده لختیِ ها، و ی آنافراد، گردشِ پراكنده یشدهنكنترل ها، ناپیداییِ توزیع غیردقیق پیامدهای/باید آثار، رویه این هدفتمركز بود. ولگردی و ضدِ فرار از كار، ضدِ برای مقابله با رویهنوعی شان را از بین برُد؛ این خطرناك

و سودمندارتباطاتِ ایجاد اند، كه افراد كجا و چگونه ]در فضا[ مستقر شدههی از اینحضور و غیاب بود، آگاریزی پایه

، قضاوت رفتارهادر هر لحظه، ارزیابی کردن امکان نظارت بر رفتار هر یک از افراد فراهمارتباطات، ممانعت از سایر شدن و ، مسلطنای بود كه به دنبال شناخترویه. در نتیجه، این شانمزایایها و ویژگیسنجش ، و ی این رفتارهادرباره .(Foucault, 1977: 143) را به وجود آوردبود. انضباط، فضایی تحلیلی کردناستفاده

دستگاهِ انضباطی »طوری كه دهی و اجرا شد، بهصحیح به كارآمدترین شیوه، سازمان تربیتنظارت بر یوسیلهكه شداستدلال ، طرحِ به این ترتیب(. Foucault, 1977: 173) «بپایدچیز را همهوقفه بیمنفرد یكه نگاه دادامکان را این عیار، تمام

با این همه . تلقی شدفضای انضباطی دستگاهِ آرمانی كارآمدترین سازماندهیِ ،برای معماری زندان جرمی بنتهامپانپتیكونِ ی اهای انضباطی در جامعهانتشارِ تكنولوژیپخش/ كلیِ نمودار، «1/سراسربینیاپتیسیسمپان» دهدشرح می فوكوطور كه همان

و سپهرها باشد می به کار بستهبرای زندان باید، بنتهام توانست، و از دیدمی كه /سراسربینپانپُتیك است. طرح ترگسترده . و مورد استفاده قرار گرفت ی دیگر وفق یافتفضاها

هایش را از دست ویژگیکه هیچ یک از بدون آنیا شودكه به معنای دقیقِ كلمه ناپدید آن بیپانپتیك، طرح قرار بود. تبدیل شودعام کارکردیبه ی این طرح/مدل،كارویژه قرار بود؛ پخش شوداجتماعی یهبدهد، در سرتاسرِ پیكر

؛ به خاطر آمیزخشونتا مطلقا ، امعیارمدلی تمامرا فراهم ساخت: مدل انضباطی استثنایییک زده طاعون /شهرتاون، برخلافِ قدرت مرگ، اعِمالِ مدل ؛ اینفروکاسته شد نمودشترین به ابتدایی آنهای كشنده، زندگی در بیماری

سامانقدرت را اگرچهنقش داشت، افزایی قدرتدامنهحق شمشیر بود. از سوی دیگر، پانپتیكون در یموشکافانهبه منظورِ یا، به خودیِ خود برای قدرتاین کار را ، اما تر و كارآمدترساختنِ قدرت بوداقتصادی به دنبالو بخشیدمی

ـ افزایشِ ـ بودنیروهای اجتماعی ، تقویتپانپتیكونهدف : دادانجام نمی ی در معرضِ تهدیداجامعه نجات عاجل ,Foucault) تولید مثلو به طور کلی یشافزاآموزش، ارتقای سطح اخلاق عمومی، گسترش ی اقتصاد، تولید، توسعه

8–1977: 207)2.

ضروری و بنیادیبود، و در نتیجه به بخش «چشمِ قدرت»، «پایشنظامِ »انضباطی، یخیره نگاهِ مظهر پانپتیكونمعماری در حال چون تقسیمِ كارِ پیشرفته در اقتصادهای صنعتی ِتشكیلاتِ تولید تبدیل شد؛ سازوكاری ویژه برای اعِمالِ قدرت هم

ها تمامِ فضاهای خصوصی و عمومی، رفتارها و فعالیت کنترلو نظارت نیز بوروكراتیك مقاماتای و توسعه. متخصصان حرفهبه نه قدرت، فوكویی اما بر مبنای مفهومِ استعملكردِ دولت و اقتصاد غالب یشیوه ،بستند. بوروكراسیفتند و به كار را پذیر

های عملی رویه کاربست یشیوهكارآمدترین چونهمتواند قدرتِ دولت. بوروكراسی می نهو استخودی خود یك طبقه اییا برنامه طرح، دهیسازمان هراند به تلقی شده مفیدیا نشدهبینیپیشكه سودمند، اهداف و مقاصدی دستیابی به برای

شد: یافتنیدستفیزیكی یسلطهبه توسلبدونِ تعلیمو نظارت/تنظیم 3.یاری رساند

1 panopticism

: برجسته کندرا /سراسربینیاپُتیسیسمپان جهان شمولپذیری ستكند تا كاربنقل می بنتهاماز فوكو. در واقع 2استحکام یافت اقتصاد ــ کاهش یافتهای عمومی فشار ـیافت ـ اشاعهآموزش ــ ای یافتجان تازهصنعت ــ شدسلامت حفظ ــ شداخلاقیات اصلاح صرف در ی اها با ایدهی اینشد ـ همه آزاددستان كامل باز نشد اما كمی قانونِ حمایت از تهی کورگرهِ ــ جای گرفتبر فرازِ یك صخره چنان که گویی

(Bentham, ‘Works’, 1843: 39, in Foucault, 1977: 207. )عملی شد معماریی فضاهای انضباطی زندان، بیمارستان یا مدرسه چگونه با ارائه یبارهدر فوكو اتدهد كه مطالعارائه می زمینه( شرحِ جالبی را در این O’Neill) اونیل .3

ها در ی آنه به واسطهی جامعهای بوروكراتیكِ سازماندهی و ادارهفرایندهایی كه تكنیك ازرا وبرتحلیلِ ، عقلانی بدن، سوبژكتیویته و رفتار شرحتحلیلی از نویسد:. او میکندشوند تکمیل میبرقرار میو پخشسرتاسرِ جامعه



، کنندهوارسییك نگاه كافی است. نگاهی فقطمادی نیست. اجبارهایهیچ نیازی به بازوان، خشونتِ فیزیكی و هر فرد این ترتیب به، دشو یمكه خود ناظر خویش کندمی درونی چنان آن رااش زیرِ سنگینی فردی هرنگاهی كه

.(Foucault, 1980: 155) كندبر خود و ضدِ خود اعِمال میرا پایشاین

منعطفِ كنترل است كه هایروشبه عظیمهای فشرده و ی انضباطتجزیه»چگونگی توصیف ،از قدرت/دانش فوكوتحلیلِ های دانش و تكنیكشد میصنعتی عصردر نتیجه، در «(.Foucault, 1977: 211) شان وجود داردامکان تبدیل و تعدیل

:گویدمی فوكوطور كه ها، مردم و شرایط به كار بست. همانطیفی از فعالیت بر راانضباطی

ترگذرد و مبهممی تربسیار ظریفهایی رود، از كانالمی بسیار فراتر چه هست[]از آندر واقع قدرت در اعِمالش، انتقالحاملی برای سانتواند بهمی به همین دلیل و دقیقا است،از قدرتِ معینی برخوردار یهر فردزیرا د، شو می... فرد، با کندخدمت مینیست كه قدرت به آن کارکردی. بازتولیدِ روابط تولید، تنها کندتر عمل گسترده یقدرت

، امیال و نیروها اعِمال هاتها، حركگانگیها، بسقدرتی است كه بر بدن یرابطهمحصولِ هایشمختصههویت و . (Foucault, 1980: 72, 74) دشو می

زمانیِ جدولِ الگوبرداری از. برای نمونه، ندبودنیز در زمان فردبر كنترلِ فضا مستلزمِ كنترلِ افزونهای انضباطی، تكنیكمنتقل و از و كارخانه خانهنوانمدرسه، زندان، به توانست می ،و ارتش نهادهای مذهبی مانند دیر و صومعههای پركتیس

كه: بر آن است فوكو. درنتیجه شوند سازگار و برگرفته سوی این نهادها

نظمها زندگی و نداشتند؛ مدارس و نوانخانه کهن هایشکلدر گرفتنجایهیچ مشكلی برای نوینهای انضباط یوهوایصنعتی، حال اندور مشقاتبودند. پیوستكه اغلب به آن گستراندندرهبانی را به آن چیزی هایکامیونیتی

.(Foucault, 1977: 149) كردمذهبی را حفظ

تحتبندی زمان در فضای و مفصل مانیتورینگ، دالان توسطهمگی ،تخلفی جریمهدرنتیجه كاركردن، آموختن و پرداختنِ ی قدرت، به عنوان سوژه را «بدنِ رام»در این خصوص مفهوم فوكوخوردند. پیوند می هاآن شدند و بهنظارت تنظیم میبرای شناخت و در روشیرا به عنوانِ «1ی بدنسكالبدشناسیاست»كه نوعی کاویدها انضباط های شماری ازاقتدار و پركتیس

.بنا کردها در فضا نتیجه برای كنترلِ بدن

و هامهارترشد به دنبالمتولد شد كه نه تنها یبدن انسان هنرِ یک ای بود كه ها لحظهانضباط ی تاریخیِ لحظهبردارتر را فرمان سازوكار، بدنخودش بر مبنای یک ای بود كه رابطه تکوین چنین به دنبالهمتشدید انقیاد بدن، كه

یعنی ؛ کندمید را تولی کارآزمودههای مطیع و بدن ،انضباطرو از این .، و برعكسکندرا سودمندتر ساخت تا آنمیو دهدمیسودمندی( افزایش یعنی از نظر اقتصادی، به لحاظقوای بدن را )نیروهای/ دیب،/تأ انضباط .«رام»های بدن

نیرو و محصول كار را از هم جدا ،كشی اقتصادیبهره اگرد ... کاهمیبرداری( فرمان به منظورهمین نیروها را )یافته و افزایش قابلیتیرا بینِ 2پیوندی محدودكننده ،در بدن دیبی،/تأ اجبارِ انضباطیتوان گفت كه د، پس مینكمی

3(Foucault, 1980: 137–8یافته برقرار ساخت. )افزایش یسلطه

برداشت درآمدچون پیشاو را همکار كند، و در نتیجه عمال میشناسِ قدرتی در نظر بگیریم كه انسان بر خود اِ را به عنوان دیرینه وبر اگرنیست اغراق. واقعیگرفتن خرد و آزادی به قیمت نادیده اما سازدمند میو قدرت عالم، مندثروتی مدرن خود را ... جامعه بدانیمی انضباطی جامعهاز فوكو(O’Neill, 1986: 43)

1 anatomopolitics of the body 2 constricting

:رام همچنین نگاه كنید به هایبدن آفرینش یباره. برای بحثی در 3Bale and Philo (1998).



، این است كه هدفِ تكنولوژی انضباطی، در هر جا و 1تاریخی هایپیشینهكند، با وجودِ تصدیق كید میأبر آن ت فوكوچه آنبه انقیاد در ممکن است در راستای رسیدن به هدفی مطلوب،بدنِ رامی است كه »دادن به شكل ،كند عملبه هر شكلی كه

تنوعی از یواسطهبه و وندر قدرت به بیان دیگر،(. Foucault, 1980: 198) «ابدو بهبود ی شود ، دگرگونشود استفادهبیاید، برای آنآن هستند. این تاكید پراکنشدانش، انباشت و پیامدِ شود كه خود اجرا و به كار بسته می ،های انضباطیتكنولوژی

که تا تضمین کنداست

خودِ های گری بازنماییكه حتا بر میانجیند، بدون آنندر بدن نفوذ كطور مادی به ا د عمیقنتوانروابط قدرت اساسا می

رخ افرادشدن در آگاهی ی درونیبه واسطه پیش از همه، این کندرخنه میبدن هد. اگر قدرت بنسوژه مبتنی باش 2(Foucault, 1980: 186دهد ... )نمی

بیند، و تعلیم میشود، آموزش داده می و به کار گرفتهی فضا در زمان و به واسطه ، با استفاده از قدرت انضباطی،بنابراین بدن بندی دقیقیزمان با دادندمیهایی كه روزِ كاری را شكل فعالیتهایی/گریکنشها و شود. حركات، ژستدستكاری می

شناس، ، وقتضبطنمبه لحاظِ اجتماعی، اقتصادی و سیاسی سودمند، رام، هایبه دنبالِ آفرینشِ بدن شدند کهمیهمبسته جغرافیای » چه شكل گرفتآن 3.بودجو ، پرهیزگار مولد و صرفهآرامدیده، سالم، آموزشقبراق، بردار، توانا، مسئول، فرمان

ساختنِ كه برای بیشینه هاییعادتو مزایاخوب بود، هایتو عاد «سازتمدن» هایمزیت تمامِ آکنده از نوینی «اخلاقی رود به این معنی کهاز این هم فراتر می فوكوشد. تحلیلِ اقتصادی و برای دفاع از دولت مناسب انگاشته می ظرفیتو سپهرهاتمامِ بهو مواردی از این دست ارتشنهادی كار، تنبیه، تعلیم، هایقرارگاههای انضباطی، از انتشارِ دیسكورسپخش/ كنترل هایروشاخلاقی و نیز ی آن رضایتتا به واسطه کوشید مونی بورژوازیهژ است که روشی ، بیانگرهای اجتماعیعرصه

به «چشم قدرت»، تحمیلِ فوكو دید. از کاری/کنترل کندش بسازد و دستخودخاص برای مقاصدِ را فیزیكی برداریو فرمان

نضباطی فضاست. های اعملكرد دیسكورس هاینمونهترین صریحو اولین، یكی از اوربانموجودیتِ فضایی

فضا ـ دیسكورسِ پزشكی متخصصاننخستین

تحلیل و درگیر طور بنیادی بههیجدهم یسدهاز پایانِ هاگوید آنصریح است و میبر نقشِ پزشكان در تاکید فوكو های فضا بازنمایی آفرینشدانش و قدرت را در کارگیریبههای انضباطی پزشكی، عملكردِ دیسكورس شدند.دهی فضا سازمان

كند كه پزشكان چگونه توصیف می فوكوكند. كید میأو بر آن تدهد شرح می مفید یچنین فضایهم و

داده ، شكل شودمیبدنی كه دستكاری ـمبنی بر توجه به بدن ـ یهاییافتنِ نشانهبنابراین، و آماجِ قدرت كشف شد. ابُژه ساندر عصرِ كلاسیك بدن به. 1 (Foucault, 1978: 136بسیار ساده است. ) ـد ـیابافزایش می نیروهایشو شودماهر می، بدنی كه فرمانبردار است، پاسخگوست، شودتربیت می، شودمی ترین و كارآمدترین استفاده را از زمان ببرد:اش بهترین، بیشو حركت ، ژستكنش هردر بایدكند كه بدن چگونه توصیف می مراقبت و تنبیهدر فوكو. 2

د؛ و شمینسبت داده یدیرشاستمراری/د؛ به هر حركتی جهت، قابلیت و و شمیتعریف طرز بیان و دست و پا،؛ جایگاهِ بدن، شودمیكنش به عناصرش تجزیه ی درست از بدن ... در استفادهشود بر بدن اعِمال میهای بسیار دقیقِ قدرت كنترل ،و همراه با آن، كندد. زمان در بدن رخنه میو شمیشان تجویز نظمِ توالیچیز را به کار همهكنشِ موردِنیاز باید پشتیبانی از برایاستفاده باقی بماند؛ چیز نباید بیهوده یا بیهیچ سازد،پذیر میاز زمان را امكان درستی كه استفاده

بیهودگی بود؛ ـنا ، اصلبود: این اصل /منفیسلبی اساسناش جدولِ زمانی در شكلِ سنتی یشرط یك ژستِ كارآمد است ... اصل زیربنای... بدنِ منضبط پیش گرفتگناهی ـ کهزمان بود ـ اتلافخطر حذفپرداختند؛ جدولِ زمانی به دنبال را می شتاوانها و انسان کردمنظور می خدازمان، ممنوع بود، زمانی كه هدردادنِ

ی به لحاظِ نظری استفادهد؛ انضباط در واقع اصلِ دامی را سامان ایجابی/مثبتنوعی اقتصادِ ،. انضباط از سوی دیگررفتبه شمار می اخلاقی و تقلبی اقتصادیو ، زمان از قابل استفادههر چه بیشتر هایهلحظ کشیدنِ بیرونی است درباره ایمسئلهكند: اتلاف به جای استفاده؛ این از زمان مطرح می را همواره رو به رشد

از های نوینیشکلشدن به آماجِ سازوكارهای قدرت تبدیل جریان در ،... بدن هاهلحظاین نیروهای هر چه بیشتر سودمند از هر یك از کشیدن/استخراج بیرونکه از روحی حیوانی؛ بدنی آکندهو نه کندمیدستكاری که قدرت آن را فیزیكِ نظری؛ بدنی بدنِ و نهاست گیری/بهرهاعِمال . این بدن، بدنِ آفریندرا میدانش

كاركردی در الزاماتطبیعی و مقتضیاتشماری از ،واقعیت همینبه موجبِ اماعقلانی، یمكانیكبدنی دارای سازوکار و نه شودتربیت می به نحوی سودمند ( Foucault, 1977: 152, 154–5. )شوندمیآن پدیدار

شناسایی و روابط تولید ی تولیدشیوهدر نوینی كارگرِ شهری های طبقهزمان و فعالیت تنظیم/کنترلهای مشابهی را در راستای كوشش تامپسون. پی. ای. 3 كند. می

ــ ورزشو بازی؛ موعظه و تحصیلات؛ سركوب یپول هایمشوقها؛ ها و ساعتها، زنگتقسیمِ كار؛ نظارت بر كار؛ جریمه ــ هاشیوهتمامِ این با استفاده از (Thompson, 1978: 90). شدو انضباطِ زمانی جدیدی تحمیل گرفتشكل نوینیكاری هایعادت



یمسئلهها چهار بودند. آننیز هایی كه بر عهده داشتند نخستین متخصصانِ فضا سایر نقش برو علاوه در آن زمان عنوانِ ذیلها ای، خاك، رطوبت و خشكی(: آنمنطقه هایقلیمشرایطِ محلی )ا یمسئلهبنیادی را مطرح كردند.

معین، زمانیفصلی پرداختند كه در هایدگرگونیی محلی و كنندهعواملِ تعیین هایی تركیببه مطالعه «1اساسنامه»تراكم و مجاورت، یا بینِ مسائل ،هاانسانها )هم بینِ همزیستیی مسئله؛ کردرا میسر مینوعِ خاصی از بیماری

ها، یا بین ها و كشتارگاهاصطبل یمسئلهها و حیوانات: آب، فاضلاب، تهویه، یا بینِ انسان یمسئله: چیزهاها و انسانها جاییهجاب یمسئلهشهری(؛ مسائل)محیط، هاگاهسکونت یمسئلهها(؛ گورستان یمسئلهها و مردگان: انسان

بودند. اما نظامیان یكنندگانِ فضای جمع، اولین ادارهنظامیانها.( پزشكان همراه با بیماری انتشارها، )مهاجرتِ انسان درگیردر حالی كه پزشكان ندبودو دژها ( هاگذرگاه )و در نتیجه فضای «نبردها»فضای پیش از هر چیز دلمشغول

. (oucault, 1980: 150F–1) ندبود /شهرهاهاو تاون 2/سکونتمنازلفضای

طورِ كه به هاییسیتی اقدام درضرورتِ با ملاحظه وهیجدهم به این سو پزشكی و سیاست، یسدهاست كه از بر آن فوكوها و مداخلاتی یك انضباط در فرایندها، تكنیك سان. پزشكی بهخورندبه هم گره میشد، می شان افزودهبر جمعیتفزاینده

نویسد:می فوكوطور كه . همانندداشت قرارسیاسی و مقاصد تحولات، اهداف در پیوند با دیدا شدرگیر شد كه

رو به پیشرفتكه استقرارِ این کوتاهدهد، فرایندی دووجهی است ... هیجدهم نشان می یسدهچه آن ،هر حال بهنوعی ملازمجدای از سازماندهی ستتوانبود نمی نوزدهم سدهبه عمارتِ عظیمِ پزشكی شدنچه در حالِ تبدیلآن

به بایدها كه آن ایباشد، مسئله 3های اجتماعیجمع سیاسی و اقتصادیِ یمسئله سانبیماری به تلقیسیاستِ سلامت، (Foucault, 1980: 166) باشند. کلیسیاست در قالب اشساختندنبال برطرف

پایش برای های نوینروشی صنعتی بودند. جامعه مسائلتشخیص و درمان دارطلایهاین است كه پزشكان فوكو حرف

گیتاز به های ها و سیتیهای تاوننیاز به تولید، فهم و كنترلِ فضاها و جمعیت یبه واسطهگردآوری اطلاعاتِ جمعیتی های جدیدِ محاسبه و و شیوه، «4چشمِ قدرت»، دیدن نوینِ های شیوه پرورشبه روند . اینپرورش یافتشده صنعتی و شهری

:به بیان دیگراجتماعی، اقتصادی و سیاسی جامعه شد. وجودِ بخشی سامان

این ادغامو کردنهیجدهم، ضرورتِ هماهنگ یسدهجمعیت در اروپای غربی و چشمگیرافزایشِ ناگهانی ، «جمعیت»تر، باعث شد تا بسندهتر و و فوریتِ كنترل آن با سازوكارهای قدرتِ ظریف ،جمعیت در دستگاهِ تولید

سانچنین بهكه همعنوانِ یك مشكل ی، طولِ عمر و سلامت، نه تنها بهشمار فضا و گاه متغیرهای عددیِ با همراه مردمـ بدنِ افراد و بدنِ «بدن»این سری مشكلات، میانپدیدار شود ... در ...و اصلاحی پایش، تحلیل، مداخله، ابژه، دارا و سرکشو بردارفرمانچیزی بینِ كمیابی و فراوانی، سانیرهای جدید ظاهر شد، نه صرفا بهمتغ حاملِ سانـ به

گذاری سرمایه تابعِ تقریبا ، کاربستنیبه کمابیشچنین به عنوانِ چیزی ندار، سالم و بیمار، قوی و ضعیف، بلكه همبه شدنتربیتبیشتر یا كمتر برای یو با قابلیت و بیماری،، مرگ كمتر یا بیشتر امید به زندگیهایی با سودآور، بدن

. (Foucault, 1980: 171, 172) ای سودمندگونه

ها و های جمعیتها و پركتیستكنیك ،پردازند كه دانشپزشكی به این می یِ های انضباطممكن است گفته شود كه دیسكورسمراجعِ سیاسی )دولت ،شكلِ مدرنی از حكومت درگیر كرد كه در آن پرورشافراد، چگونه كاركنان و نهادهای پزشكی را در

به این ی پزشكی كنند. حرفهشده عمل میمشاهده مسائلتنوعی از مدیریتبه منظورِ متخصصان،با اتحادمحلی و ملی( در برآمده از رشدِ شهرها، مسائلاز فهم نوینی پرورش کانتکستدر سیاسی هاینوآوریدر عملكرد قدرت و اعِمالِ ترتیب

شدن مشكلات و شدن و صنعتیشهری به بیان دیگر،درگیر شد. ،هاجایی و رفتارِ جمعیتههای جدید و جابتكنولوژی های نوینروشها و تكنیك پرورشمستلزمِ همچنین كه ،پیامدهایی را با خود همراه داشت كه نه تنها نیازمندِ توجهِ دولت

1 constitution 2 habitations 3 social collectivities 4 Eye of Power



. این به کار بسته شدندبندی و های عمومی خیریه فرمولسازمانها و پیکرهای و های حرفهسیپلینبود كه با دی یتحلیل، هدف. کندصدق می شانییافتهـهای خودها و فعالیتهای پزشكی و در نقشانضباط پرورش یبارهدر ویژهموضوع به

/شناخت كه دانش تلقی شدای همچون وسیلهو اجتماعی ندر قلمرویی بود كه ذات خصوصی رفاهبهبودِ سلامت عمومی و تر تر و رامبردارفرمانو تواناتر، كارآمدتر، ترقبراقتر، جمعیتی سالم نِ توانست برای ساختجمعیت به موجبِ آن می یدرباره

د:گویمی فوكوطور كه به كار گرفته شود. همان

کم بود کم شهایادتعو مسکن، ، شرایطِ زندگیاشمتی و بیماریجامعه، سلا که دلمشغول «اجراییـپزشكی»دانشِ

. کندمینوزدهم عمل یسدهشناسی و جامعه «اقتصادِ اجتماعی»اصلیِ ی هسته ساندانشی که به، یابدپرورش میوجود تجویزهاای كلی از از سوی مجموعهدر راستای محصورکردنش جمعیت برپزشكی ـسیاسی نفوذیچنین هم

، و رفتارها )غذا و نوشیدنی /هستیعامِ وجود هایشکلچنین به ها بلكه همكه نه فقط به بیماری تجویزهاییدارد؛ .(Foucault, 1980: 176) اندو باروری، پوشاك و آرایش فضای زیستی( مربوط سکسوالیته

ی اداره ـدهد ـسلامتی را تشخیص می یهای پزشكی، پنج دستگاه عمدهدیسكورس یرهدربا فوكوهای گوناگونِ در تحلیل رُزكه در ـرنج ـ مؤثر جمعیت، و كاهش مراقبت پزشکیِ خانگی، كلینیكِ درمانی، زندگیِ بهداشتیِ کنترلفضای عمومی، پزشكیِ ی فضای عمومی در پیوند با مداخله 1زیسا. پزشكیشوندمیشان درگیر مداخله هایسوژهبین متخصصان و متفاوت روابط

ی اجتماعی به واسطه یهدف، بازسازی پیکرهیافت. به تدریج پرورشخصوصی و فضای خانواده كادرِ پزشكی در زندگیِ و بندوباریبیهای بیماری، بدترین نمونه سانها بهكه برای مدت بردهجوم اینواحیكه به بود 2ریزی شهریی برنامهمداخله

رُزطور كه )هم اخلاقی و هم بهداشتی(. همان نور، هوا و آموزش یاشاعه یتطهیرگرانه ، با هدفِ شدندتصور میماری بی فضای عمومی بود. یمسئله برهماهنگِ دانش کاربستِ اینكند، تاكید می

ی بهداشت و كنترلِ حوزه پزشكی سلامت، مصلحانِ شامل مسئولانِ اجرایی فضای عمومی صرفا ـپزشكی مدیریتاین از روابط نوینیی های فضایی سلامت در شكل مجموعهتكنولوژی پرورش مستلزمها نبود، بلكه غذاها و نوشیدنی

ـو سطحِ خردِ طراحی بناها ـ هاتاونریزی، در سطح كلانِ های فضای برنامهوارهبینِ پزشكی و معماری بود. در طرح. معماران و توان دیدرا می فضا سازیسالمبه میل ـها ـها، آشپزخانهها، حمامارس، خانهها، مدها، تیمارستانزندانها ها و فعالیتراه، اشیاء، آبکارکردهااشخاص، بینبودند كه روابطِ گونهی پزشكا حرفهریزان به دنبالِ وضعبرنامه

توانست چه را كه میكمینه و تمام آن را رواج دهندچه را كه ممكن بود بیماری ی آنهمه تا دهی کندرا سازماناز تربیشبسیار چیزی ـی سالم ـشهرِ سالم، خانه ـسطحِ سلامتی را بالا ببرد بیشینه سازد. شاید رویای بدنِ سالم ـ

كنیم انجام می مدیریتهای فردی خود را ها زندگیقلمروهایی كه ما در آن درونپزشكی آرمانیبخشی به تجسم .(Rose, 1994: 64) است ادهد

هاییدر پركتیسدقیقا در ساختِ مدلی اجتماعی از جامعه و علومِ اجتماعی اثباتی «پلیسِ پزشكی»بنیادین نقشِ بر فوكواین فوكو دیداز .و به كار بسته شدند پرورش یافتندنوزدهم یسدهی پزشكی در ی حرفهكه به واسطه گذاردانگشت می

شناسی داشت.علوم اجتماعی و به ویژه جامعه پرورشمستقیمی با پیوندرویداد

... در واقع اگر گیردمیهای پزشكان شكل هایی مانندِ پركتیستا حدی در پركتیس انهشناسجامعه (savoirدانشِ )

سیاسی و مسائلاز نوینی کامل وبود كه طیفِ از آن رو، داشت ی بنیادیناهمیت در این دورهی پزشكان مداخله ,Foucault. )کندبرجسته میرا /سکنههای جمعیتكه اهمیتِ واقعیت مسائلی، کردچنین ایجاب میاقتصادی

1980: 151 )

وجود استکرده كه كادرِ پزشكی در گردآوری اطلاعاتِ جمعیتی بازی بنیادی یی نقششواهدِ تاریخی بسیاری درباره تردیدبیهای ، شرایط و تجربه«مسائل»ساختنِ برطرف برایاجتماعی و راهبردهای سیاسی سیاست تجویزدارد؛ اطلاعاتی كه در

1 medicalisation 2 town planning



مشاهده، هنر در کمدست، حکمرانیپزشكان، اگر نگوییم در هنر »، گویدمی فوكوطور كه همان 1.سودمند بوداوربان /شهریتبدیل اصلی یآن در حالت سلامتی پایدار، به مشاوران و متخصصان شتناجتماعی و نگهدا «بدنِ پیکر/»اصلاح و بهبودِ

(. Foucault, 1980: 177) «شوندمی

برای و نیز ،پردازانِ اجتماعیبرای نظریه یجذاب یزمینه (،انههای آناتومیك )كالبدشناسمدل ،نوزدهم یسدهدر این دوره از و متداول شناسیپردازان[ نوعی شناختكه ]این نظریه به این معنی، بود نویناجتماعی محیطِ شهری سیاستبندی صورت

چون . جامعه، در ادبیاتِ پزشكی همدر اختیار گذاشتندی تجربی و شواهدِ آماری را در آن ]محیط شهری جدید[ شیوه نیز

بیماری و نیازمندِ لا بهمبتچون بدنی اجتماعی هم به بیان دیگر،: دشیمدر چارچوب واژگان پزشکی تصور و ی ارگانیگشكلشان، شدند كه دغدغه روابطیداوطلب درگیر افرادسلامتِ خود. در نتیجه كادرِ پزشكی با دیگر مراجع، مانندِ دولت و بازیابیاین 2بود. دیبسازی/تأ منضبطهای پایش، جداسازی و تكنیك پرورشو ها افراد و جمعیت بیماری و سلامتمربوط به مسائلِ

رواج داشتند، یعنی بسیار هیجدهم و نوزدهم هایسدهكه در همراه بود، گیرهای همهبیماری در خصوص مخرب برداشتیبا این تصور بر این بود که بود. مربوط هاشدنِ بیماریفضامند به عمدتا آورد و آن هوای راكدی كه بیماری به بار می

و هاعادت، هاویژگیو شوندها منتشر میدهند و در آنمیاجتماعی رخ از فضاهای انواع معینی درگیر های همهبیماریكه نوعی آرایشِ جغرافیایی بیماری فراهم شدرو امکان كه این فضاها را پر كرده بودند. از این کنندثر میرا متأ رفتارهایی

شد بر مبنای را نیز می و سطحِ سرایتشود و نرخ و تحلیل با جغرافیای تاون یا سیتی به كار بسته ارتباطتوانست در میبدنِ همانندانگاریی نواحی و طبقاتی معین بود[. دهنده]نرخ و سطحِ آلودگی نشان .نواحی و طبقاتی معین تشخیص داد

ها و تاون ی که درشرایطِ جدیدبا شدند تا و پذیرفته تعدیلمنظور به این ،نوزدهم یسدهانسانی و سازمانِ اجتماعی در محیط شهری عینیِ ظاهرا و بررسی موشكافانه درپزشكی علمی . نقشِ گیری بود سازگار شونددر حال شکلهای صنعتی تیسی

داد. بررسی جمعیتِ شهری به بخشِ شدن نسبت میفضامند بهی پزشكی حرفه دلمشغولیكه فوكو به است تمِی در برابرِ بازنمایی ، دفاعی بود«بدن اجتماعی» یاستعاره 3شدند.اجتماعی تبدیل سیاستهای انضباطی ناپذیرِ پروگرامجداییها و ی گروهو دربرگیرنده یکپارچه یكل سان، جامعه را بهانههای كالبدشناسكه مانند دیگر مدل ،ماشین سانها بهانسان

. اما سلامتِ عمومی صرفا به بهداشتِ بود تخصصی هایكاركرد شان، برخورداری ازیمشخصهكرد كه افرادی بازنمایی می

كه به طورِ فزاینده در حالِ گسترش ـبازبینی و پایشِ جمعیتِ شهری ـ چنین فرایندیک تند كه دقیقا در پزشكی وجود داش ركاد چندین گلاسكو. برای نمونه در 1

های بعدی بر مبنای كار در دههکه شهر سلامتِ پزشكی مسئولِ ، راسل. بی. جِینوزدهم و پروتستانِ انجیلی، یسدهدر اوایلِ كللِاند: دكتر نددرگیر بود ـبود ـ ریزی شد. پی كللِاند

. Chalmers (1930), Cleland (1836), Russell (1886, 1895, 1905) نگاه كنید به: د:گویمی رُزطور كه . همان2

یبه واسطه، کرد یکدستاجتماعی یپیكر سانفضای جغرافیایی را به کنندگانسکونتهایی كه ی عقلانیتبه واسطه ،پزشكی گریِ کنشو ی پزشکیاندیشهن با همدیگر، نقشی شاها و و روابطهای اجتماعی و اخلاقی بدنتوپوگرافی ترسیم نمودار یواسطه به آمار تولد، مرگ، نرخ و نوعِ بیمارگونگی، گردآوری

پزشكی بیان دیگر،بدنِ فردی، بازی كرد. به ثیرگذار برروابطِ تأ متراكم یگسترهبا این ارتباطافراد در استقراراجتماعی و یپیکره «به وجود آوردن»كلیدی در یسدهكه در شودترین مجموعه مسائلی درگیر بازی كرده است. پزشكی به دنبال آن بود تا در یكی از بنیادی ابداعِ امرِ اجتماعینقشی سازنده را در

. این مجموعه مسائل شدمدرنیته /اجرایی اصلیهای اداریدانش و تكنیك بخش ابداعالهامو را برانگیختآن شد،ی حكومتی اندیشهاسباب زحمت نوزدهم ها بر حسبِ سلامتی در تاونرا ها نوزدهم زندگی جمعیت یسدهی نخستِ ها مربوط بود. نقشِ پلیسِ پزشكی در طولِ نیمهر تاونزندگی د /کنترلبه تنظیم

های طرحاز ایگستردهطیفِ ی برگزیده،ها. گوناگونی تاكتیكبپروراندها را برای بهبود آن و به دنبال آن بود تا تنوعِ كاملی از طرح تبدیل کرد پروبلمتیکبه و بهداشتِ اجتماعی، اصلاحاتِ بهداشتی ترِ پاافتادههای پیشِ از پروژه انبوهیگرفته تا فرهنگسلامت و به نامِ فضای عمومی یانهباشكوهِ نوسازی معمار

(Rose, 1994: 55–6بر تدفینِ مردگان. ) شدههای اعمالها و كنترلفرشِ خیابانو هوای پاك، سنگ پاکآبِ ،فاضلاب سیساتتأ كارگر اتشرایطِ اخلاقی و فیزیكی طبقدهند. نسبت می( J. P. Kay) كیِ. پی. جِینقشی پیشگامانه را به بریتانیادر پیشرفتدر این درایورو پووی .3

نیز راهبردهایی برای و شهری جمعیتی راهبردهایی برای فهمِ شاهدانِ عینی و جداولِ آماری را به منظورِ ارائه هایفضای شهری بود كه گزارش تفصیلیبررسی از افرادِ فقیر و هاییانباشتگی ـ یعنیدار ـمسئلهبیمار/های بدنِ اجتماعی بیشتر از آنكه صراحتا بر پهنهپیکر/از كیِ. تحلیلِ درآمیخت های درمانشیوهپیشنهاد

د.کنتاكید می ‘/سالمخوب’نواحی بر اهمیت تمركز كند، ـبودند ـ شدهفضامند ترنوا كه پیشبیها آن و ثروتمندان اشرافهای سكونتِ ها محلخیابان گوییكه فقرا، هایگاهاقامتهای متراكم توده ی دومبسیار بزرگ درجهدر شهرهای و شهر در كلان

ناپذیرِ های درمانها بیماریند كه در آنشدمینگریسته از ساختمان ی/برهوت عظیمیگسترهپیش از این به عنوانِ کنندمیمحصور و گیرندتنگ دربرمی را (Kay, 1832/1969: 11) .بودندی عذاب بخش مایهی بهبودیجامعه ورای دسترسی به مداخله



اخلاقی و فیزیكی فضاهای عمومی و رفتارهای خصوصی را نیز /تنظیممندسازیقاعده ،بر آن افزون، بلكه محدود نبودعمومی 1گرفت.دربرمی

تر كوچك شهر به اجزای مناطقی تقسیمِ فزاینده یبه واسطهاز طریق جراحی رنجورهای بخش حذفبرخی راه حل را در پذیرترساختنِ دانشی كه به ، و در نتیجه مدیریتدادرا می مبنای خیابان و خانهتر بر ی دقیقمشاهده که امکاندانستند می

ی تولد، مرگ، ازدواج و غیره، بخشی آمار رسمی درباره گردآوریبرای نمونه .دشمیمندسازی فرا گرفته منظورِ كنترل و قاعدهی پایش، تحلیل و مداخله تبدیل شد. راهبردها گوناگون و وابسته به گروه ی آن به سوژهاز فرایندی بود كه جمعیت به وسیله

نیز و شد دف انتخاب میبودند که به عنوان هها، بزرگسالان، والدین، كارگران، بیماران، تبهكاران و غیره( )بچه ییا جمعیتای باشد؛ چه ملی، محلی یا منطقه تیی مطالعه و نگرانی جمعیچه ابُژه به بیان دیگر،. وابسته به مقاصد خاص مورد نظر

پرورشچه وجود داشت ها آندر تمامِ این ،كارگر به طور كلی اتزندان یا مدرسه؛ طبقاتِ پرخطر یا طبق ی/سکنهجمعیتِ درآوردنِ و به انضباط 2پاسبانیها را در راستای بررسی دقیق، پرسنلِ پزشكی آنکادر/ی انضباطی بود كه های اجتماعپركتیس

هایی كه دقیقا چنین پركتیس بر آن است( 2000) دِیمِركرد و به كار بست. ریزیطرحخود منفعتجمعیتِ شهری در راستای سازی شهری از سوی مراجعِ خانه گرانهای كنشبه گونه جنگِ جهانی دومنوزدهم تا آغازِ یسدههای اواخرِ ی سالدر فاصله

«3اجتماعی ورزانشتابهد» سانبهوقفه، بی زنیگشتبه كار گرفته شد. مقاماتِ سلامتِ عمومی از طریقِ پایش و گلاسكودر این مورد صریح است كه: در دِیمِر نظر داشتند. را زیر نظراخلاقی و فیزیكی فقرا «پاكیزگی» كردند كه دائما عمل می

، نوعی فوكوییی طبقاتی، یا به بیانِ قدرتِ هژمونیك در مبارزه وکمالکارگیری تمامبه، سلامتِ عمومیدیسكورسِ و كنترل بود؛ /نظارتی پایش. در واقع این دیسكورس تماما دربارهبود «4سازوكاری برای انقیاد»یا «تكنولوژی كنترل»

( Damer, 2000: 18ای دیگر. )طبقه بر ضدو یك طبقه، به سودپایش و كنترل اما

قدرت و فضازیست

ساخته حكومتِ فضا 5اداریـضرورتِ پزشكی حول چگونههای قدرت تكنیك آن است که گرنبیا فوكو «قدرتِ زیست»مفهومِ بیان دیگر، پردازد. به می انبوههو چه به عنوانِ افرادها، چه به عنوانِ روابط قدرت بر انسان ثیرتأ و به اعِمال و شوندمی

مقاصد یبرا را شانهایها و ظرفیتتواناییو مردم را مدیریت و كنترل كرد توان چگونه می دهد کهقدرت نشان میزیست بنابراین، بالا برد. خاص

اشاره شكلِ مدرنِ قدرت ما به، روشن است كه زندحرف می، سلامت و شهرها هاجمعیت مسائل از فوكوهنگامی كه در سطحِ « قدرتـزیست»های ی سیاسی زیرِ لوای رژیمخلهنامد ... مدامی «قدرتـزیست»چه او ، آنکندمی

همتافت یواسطهبه كاری این دست د.دهیرخ م دو كنترل شو شناخته بایدطبیعی كه تیجمعی سانبه نوع/گونهد: و شاعِمال می یساختمانهای گونهی فزایندهدر شمار و در نتیجه، ،نهادهای اجتماعی ییابندهگسترشهمواره

کند:آن را روشن می كیِای است كه این نكته. 1

توانست پیكر کلیِ جامعه را به فساد بكشاند، و در دهد، میبندوباری وجود دارد كه همچون یک بیماری پنهان، كه تن به مشاهده/معاینه نمیبینوعی وند ــ اما شبندی كرد ــ قربانیانِ قانون مشخص میتوان از لحاظِ آماری دستهعین حال، آثارش نیز به همین میزان مهلك است. اعمالِ مجرمانه را می

تواند توان با دقت ریاضی نمایش داد. ... بدنِ اجتماعی نمیبتلا بودند نمی( مmoral leprosy of viceی اخلاقی فساد )هایی را كه به خورهشمارِ آنروابطِ متقابلِ گیرد. ثروت دربرمیشان را در تولید همانندِ یك ماشین، بر مبنای اصولی انتزاعی ساخته شود كه صرفا حركاتِ فیزیكی، و پیامدهای عددی

بردن به ای مطلقن ریاضی کرد. اقتصادِ سیاسی، هر چند به دنبال پیشان را تابع محاسبهتوان تركیبِ نیروهایو نه می ها نه صرفا پویا استانسانپرورشِ دین و اخلاقیات را به عنوان بزرگترین عنصرِ ها را، و نیز چنانچه همزمان شادکامی/سعادت این ملتاما ها است، ی افزایش ثروتِ ملتشیوه (Kay, 1832/1969: 62, 63–4تواند به هدفش دست یابد. )اش در نظر نگیرد، نمیسازنده

2 police 3 social hygienists 4 subjection 5 medico-administrative



,Wright and Rabinowها. )سازی و مانندِ این، خانهها، مدارس، طرح خیابانهای کارمحلها، ها، زندانبیمارستان

1982: 14)

: داشتكه هدفی ویژه تاباندرا بازمی 1هاافراد و جمعیت [ی]درباره میل به انباشتِ دانش ،قدرتـمفهومِ زیست ساختنِ كمینهوری، ها به منظورِ تضمینِ بیشترین كارآمدی و بهرهسلامتِ )اخلاقی و فیزیكی( افراد و جمعیت ساختنِ بیشینه

بی برآمده از شرایطِ بالقوه انقلا تهدید کردنو محدود ،ددر اقتصا نوینهای صنعتی تكنیك پرورشپیامدهای منفی ناشی از ها و نیز دانش نسبت به افراد و جمعیتشناخت فردی و گروهی. بنابراین هایگریکنشپایش، مدیریت و كنترلِ توسط

کاربست یكنندهتعیین یمولفهند، نكمیسکونت ها ها را اشغال و در آنها آنفضاهایی كه این افراد و جمعیت . بودی مدرن های انضباطی در توسعه و ساختاربخشی به جامعهدیسكورس

پرورشطورِ مستقیم در های پزشكی به. حرفهه استمورد اشاره قرار گرفت تلویحا ، پیش از این «بدنِ رام»وجهِ نخست، یدرباره دانشدر آن، بود كه های انضباطیمعماری درگیر شدند. از همین رو معماری یكی از دیسكورس های نوینشکلگاه . برای نمونه آسایشکردعمل میروابط قدرت ساختنِ انضمامی/ملموس راستایكرد كه در را تولید فضایی هاییشکلفضا

ی كنندههایی كه از آثارِ ناتوانبخشِ هوای تازه و نورِ خورشید برای آنو سلامتی رسانهای سودنهادی بود كه ویژگیشد. در ویژه بیشینه می طراحیهایی با ساختمانبرپایی ی به واسطه و بردند، در آنهای تنفسی مانندِ سل رنج میبیماری

طبقاتی وجود داشت. اییزناپذیر، مولفهطور گربههایی تقریبا چنین ساختمان /دکوراسیونشكل، طراحی و آرایش

ها آن زیراكننده هم بود فایده، كه برای بیماران گیجنه تنها بی باشکوههای ی كارگر در كاخدرمانِ بیمارانِ طبقه شدندمند میها بهرهاز آنكه در این نهادها نگریستندمی تجملاتیشان را به نحوی در پیوند با تسهیلات و بهبودی

را بایدمعماری این بنابراین. خوب بمانندكردند غیرممكن است گشتند احساس میو هنگامی كه به خانه برمی

... از همین «سرمشق قرار دادطبقاتِ صنعتی متوسط یدر تمامِ ابعادِ اساسی در خانه شیوهترین ساده به بتوان» ها و محیطِ ای معكوس، با شكوهِ ساختماندرمانِ آسایشگاهی )برای طبقاتِ كارگر( به گونه محتملرو موفقیتِ

(Kelynack, ‘The Tuberculosis Yearbook’, 1913–14: 227 in Bryder, 1988: 52. )بودمتناسب پیرامونی

بدن به منظورِ های فردیکنشها و و مدرسه، حركات، ژست بیمارستان، نوانخانهدر فضاهای دیگری مانند زندان، كارخانه، گرفتند. از این رو مورد مطالعه و كنترل قرار «بهتر»و تربیماران كارآمدتر و مطیع و آموزان،تولیدِ كارگران، زندانیان، دانش

«یی انضباطجامعه» پیدایشی بنیادی تز فضا كه به منظورِ تلقین و آموزش طراحی شدند، مشخصه یهای آفرینندهشکلسیساتِ أ ی شهری، از جمله ازدحام، تبا زندگ همبستهفیزیكی /كالبدی مسائل به صرفا دغدغه ،فوكو است. در هر حال

نشینهای شهری فقیر اخلاقی بر طبقاتِ كارگرِ محیط ثیرتأ چنین به بلكه هم شدمحدود نمی، آلودگی و بیماری اندکبهداشتی شهر/سیتی و ها را نماد شد آنرفتند و میفیزیكی و اخلاقی به شمار می تربیت اهداف. كودكان، یكی از بهترین مربوط بود

هایینگرشی اخلاقی به واسطه تربیتبرای ایوسیلهچون هماصلِ انضباطِ بدنی 2آینده در نظر گرفت.تر ی متمدنجامعهو آموزشِ عقلانی ساختاریافته، اهمیت یافته تفریح/بازآفرینی مزایای سانبهنوزدهم، یسدهكه در اواخرِ نمایان شد رسمی

های بخشی و تلقینِ پركتیسانضباطدیب/تأ ، تربیتای اساسی برای گیری و عملكردِ مدارس به عرصهبودند. در نتیجه شكل

1 populations

ی[ های محلی، كه همچنین ]به سوژهو نهادهای دولت ن/مامورانی عاملا كودكان نه تنها به سوژهدهد كه چگونه به تفصیل شرح می( Maver) مِیوِر .2 های خیریه تبدیل شدند:طلبانِ مذهبی و سازماناصلاح

را برای محرومیتِ ایی بالقوهتوانستند چنان استعارهها میآن زیراتبدیل شدند، جنجالی ابزاریبه ترمنزهمحیطی آفرینش برایكودكان در مبارزه روستایی در تضاد از بنیادی آرمانی و گیری با یكپارچگی این جامعهشدن به طورِ چشمشدن و صنعتیكنند ... در حالی كه شهری بازنماییشهری خصوص که متقاعدسازی در ایندر ]پیروی از عقاید کلیسای پروتستان[ (evangelical Presbyterianismانجیلی ) نیسمپرسبیتریبود، . موفق بودكاملا ، ضرر و سالم ترسیم كندمراكزِ شهری را در قالبی بی ناخوشایندترینتوانست می و اینکه، تواند این یکپارچگی را دوباره احیا کندمی

كرد كه برای بازنمایی میا ر سازی فیزیكی فرایندِ پاكیزهو نیز امرِ روحانی زیراتر یافت، معنایی ژرف /یکپارچگیوجو برای خلوصبنابراین جست (Maver, 1997: 802–3شد. )می تصورهای مخربِ زندگی شهری بسیار حیاتی ساختنِ گرایشوارونه



دستورالعملِ پركتیكال و ترکیب بركید أت 1سلامتِ فیزیكی و اخلاقی كودكان تبدیل شد. بهبودبرای مقتضی/مناسببدنی بودی هاینهادهای مذهبی و خیریه در دعوت به كیشی خاص در طرحتبلیغی های شده با كوششهای نهادینهآموزشِ تكنیك

بود بخشد. آینده را نیز به هاینسل اصول اخلاقیها، رفتارها و عادتچنین ، که هممحیطِ كالبدی شهرتوانست نه تنها میكه كیدأر مدارس تاز این رو، د

ـ احساساتِ لطیف به بازی گرفته ـ گیردكه قلب نیز همانندِ ذهن مخاطب قرار به نحویكاملا مذهبی باشد، دبای ...پرورانده برداری و فرمان ،عاداتِ نظافت ــ بیرونیو درونیشده درفضاهای فراهم هوای مناسب و فعالیتِ ـشدند ـ

بر آن امكانِ تنفسِ افزون، بلكه «داشتدور نگاه» ، و از آثار فاسدکننده«از خطر»خیابان را تنهانه این و، شدند . (Stow, 1833: 17) ی ساعاتی چند در روز فراهم ساختاتمسفری اخلاقی را برا

سانبهها جمعیت فوكو از دید ، كهاستمربوط «2نوعیبدنِ »درت به مطالعه، كنترل و دستكاری قدومِ زیست وجهاز سوی را اجتماعی گریکنشزندگی و و سپهرهای هاحوزه یفزاینده تسخیر. این مداخله، استاز افراد 3هاییانبوههتجمع/را در عمده، نقشی 4ملتدر مدیریتِ سلامتِ شانیهای پزشكی و نقشِ برجسته. گسترشِ دیسیپلینبازنمایی کرد قدرت

و در نتیجه اهداف و اعطا کرد ها یك كل به آن سانبهی صنعتی هدهی كارِ صنعتی و جامعكوشش برای فهم و سازمان كند:بیان می فوكوطور كه . هماندادثیر قرار أ حكومت را تحت ت سیاستگیری جهت

، و 9771تا حدودِ 9781های بین سال اروپاگیری وبا در خود را داشت: بیماری، مانندِ همه خاصفضای شهری خطراتِ فضایی، مسائلها به لرزه انداخت. این را در همان سال اروپاهای شهری كه تمامِ ای از شورشانقلاب، مانندِ سلسله

در واقعاین سو، نوزدهم به یسدهاز ،ی فضاای یافتند ... مشكلاتِ عمدهاما اهمیتِ تازه ،جدید نبودندشاید چه اگر . (Foucault, 1982: 17) نیست انهمعمار ی با ماهیتمشكلات فراموشیبه معنای که. داشتند متفاوتسرشت

، به بررسی این موضوع پرداختند كه فوکویی، حتا اگر خود به آن اذعان نکنند در تحلیلی صراحتا ( 1998) كوترو استرودیو اشاعههای پزشكی و ابداع، ی گسترشِ دیسیپلینحرفه، چگونه به واسطه ساننهادی و هم به یپزشكی، هم به عنوانِ سازمان

خدماتِ یادارهرو به افزایش در 5ایهای علمی دگرگون شد. نوعی دانشِ حرفهها و مهارتها، تكنیكرویه یفزاینده اهمیتِ ورودِ از طریقنگریست که ضوعی میهمچون مو و انهدوستنوعكمتر را ها مدیریتِ بیمارستانکه بیمارستانی وجود داشت

بحث . این شدمی سازماندهیبه منظورِ ارتقای مدیریتِ كارآمدِ منابعِ بیمارستان مالیصنعت و های بخشمدیرانِ جدید به اهدافِ رسیدندر حالِ ایفزایندهدورانِ معاصر است كه به نحوِ 6خدماتِ سلامتِ ملی مشخص پژواک طوربه

است. «موفقیت»كارایی و نیز پارامترهای دیگرِ شده در خصوصِ بینیپیش

معنای چنین به و هم مربوط بودنوزدهم پیش از هر چیز به دیسیپلین و كارآیی اجرایی یسدهسلامتِ عمومی با این همه،ها در مقابلِ افراد، مرتبط تِ سلامتِ جمعیتی حكومتِ محلی و ملی در پایش و مدیریرشدِ مداخله با در پیوند دقیق کلمه

ها، جمعیت یدربارههای ملی و محلی از طریقِ مشاهده و گردآوری اطلاعات و آمار اجرایی جمعیتـبود. دانشِ پزشكی

شان از فضاها و نهادهایی انجامید كه هایی تبدیل شدند كه به جداسازی و حذفها و پركتیسدهد كه كودكان چگونه به كانونِ تكنیكنیز نشان می درایور. 1

پرورش منطبق با آنچه های كودكان در فضا به منظورِ تدارک آموزش ومندسازی شدید بدن. در واقع آنچه مورد تاكید است كنترل و قاعدهبودنددارای آثارِ منفی شدند:اعمال و رفتارهای سودمند تلقی می محققا

ها رفتند. هدف، نجات آنآمیزی و سرایت. كودكان آماج اصلی تربیت به شمار میهایی برای جداسازی و نه درهمها بودند، تكنیكاین خودِ انضباطها ها و نوانخانهدیگر از جمله زندان‘نامناسب’هکاری و فقر، كه همچنین از نهادهای های آزمایشِ تبهای شهر، آن بوتهنه تنها از ]خطراتِ[ خیابان

قرار داشتند. ثبت رفتارها، ‘ غیراِخلاقی’ناپذیر سالان و شرایطی به طرز علاجها به نحوی گریزناپذیر در تماس با بزرگبود، فضاهایی كه کودکان در آنتوانست انجام ها و فضاها تمامِ آن چیزی را به انجام رساندند، و البته فراتر از آن را، که تحدید شدید میدهی، تخصیصِ دقیقِ زمانهای پاداشنظام

(Driver, 1985: 434( بود. )self-regulationدهد. هدفِ نهایی كنترلِ خود و نظارت بر خود )2 species body 3 aggregates 4 nation 5 professionalism 6 National Health Service



اسایی مواردی نیازمندِ اقداماتِ درمانی شن سانبه خطرناک هایلوکیشنو خطرناک شد. طبقات ایجاد ...نواحی، خانوارها و نحوی ی كارگرِ سالم به طبقهکه یک اینبرای تضمینِ ییهانهادها و پركتیس رشدبا نوین،های ها و پركتیس. تكنیكشدند پرورش ،اقتصادی )صنعتی( برآورده سازد هایضرورت افزون بر ملی را یانههای خدماتِ مسلحنیازمندیتواند می بسندههای خیریه و داوطلبانه بود . این مستلزمِ شماری از مداخلاتِ دولتِ محلی و ملی، و نیز سازمانبه کار بسته شدند یافتند و

و كنترلِ آن به كارآمدترین و سودمندترین شیوه بود. بخشیانتظام جهتِ جمعیت شناختدستیابی به كه به دنبالِ

ملی و قدرتِ سیاسی با رفتارها و سیاستئلِ ای پیچیده است كه در آن مساوظیفه 1هاحكومت بر كلِ جمعیت وجهِ این

در ارتقا و دستیابی ی سلامتمقاماتِ پزشكی حوزه. نقشِ ندتنمیهای فردی جنسی، تناسلی، فیزیكی و اخلاقی درهمنگرش ترتیبین ها به همثر بود. آنؤ طورِ خاص مگیری از بیماری و درمان به، پیشبه شماری از تغییراتِ عمده در سازمانِ بهداشتی

بهبودِ سرزندگی و سلامتِ محیطِ در راستایخدمات نقشی حیاتی بازی كردند؛ خدماتی كه انبوهی از مینتأ در سازماندهی و . پركتیس و سازماندهی پزشكی و نهادهایی كه به آن پیوند خورده بود، حولِ هدفِ عمل کردندشهری و جمعیتِ ساكن در آن

2شدند. متمرکز، سالم و كارآمد قبراقجمعیتِ صنعتی حفظ، مدیریت و آفرینش

ی انضباطی هاو تکنیک هاكارگیری دیسكورس، انتشار و بهپرورشدانش، قدرت و فضا شرحی است از چگونگی از فوكوتحلیلِ ردِ قدرتعملك تبیین دلمشغول فوكوشده. شده و صنعتیشهری به طور فزایندهو گسترشِ جوامعِ هاخاستگاه کانتکستدر توانند از های انضباطی میگرانه. تكنیكگر، سلبی، بازدارنده یا عموما سلطهنه صرفا به عنوانِ چیزی ذاتا سركوب اما ،است

دادن یا ، شكلآفرینشدر سازندهنیرویی همچونخاصی از فضا هایشکلبخشی به ، سازماندهی و انتظامآفرینشطریقِ آفرینش، بلكه به خاطرِ نفسِ تنبیه تنبیهنه ها عمل كنند. آنچه مشخص است این است كه هدفِ آشكار، ساختنِ سوژه

ی بورژوایی را درونی سازد؛ ]دانش، هنجارها و های جامعهبود كه دانش، هنجارها و ارزش 3بازتابی/درخودنگرای سوژه

رواج تر و متمدن ترمنضبطهای مولدِ سودمندتر، خلقِ افراد و جمعیت به منظورو تربیت آموزش یهایی[ كه به واسطهارزشترین بود كه ]فضا[ از طریقِ آن و در راستای دستیابی به بیش بنیادیو عمدهای آن، وسیله راندن برفرمان. دانشِ فضا و یافت

ثروت را در اقتصادِ یشدهتنظیمجایی و انباشتِ هشد تا جاب گرفت، طراحی و به كار بستهموردِ تحلیل قرار یكارایی عملكردنوزدهم تضمین كند. از همین رو معماری و طراحی در یسدهی انهدار سرمایه یشهری و صنعتی در حالِ شكوفایی جامعه

روان كاران و كجنه تنها در خلاف« زهنجارسابهای ارزش»ساختنِ ، و درونی4انضباط فردیكوششی برای القای حسِ ی چنین در جمعیتِ عادی، و به ویژه در طبقهكاران و مواردی از این دست(، بلكه همبزهناشایست، كاران، فقرای )جنایت دهماننرا دیسكورسِ پزشكی پرورشفوكو ایدئولوژی، سانریزی بهبرنامه از لوفِورگرفته شدند. همانندِ تحلیلِ کاركارگر به

، دهدقرار میاولویت در ای برای مطالعه ابُژه سانبه هابدنِ فردی و بدنِ جمعیتبرای تعیین/تشخیص تحلیلی ذاتا فضایی از طریقِ . انضباطِ اجتماعیدهدشرح می را در سرتاسرِ جامعه /نفوذشو هم انتشار را كه هم قدرتِ دانشِ انضباطی تحلیلیجامعه تبدیل شد. در سپهرهایبه تكنیكی برای كنترلِ فضا و زمان در تمامِ ،همبسته های/دیسیپلینهای از انضباطاشبكه

و ی مسکنتهیههای الكلی، سازمان مشروباتمنعِ حامیان وهای مذهبی های اصلاحی، جنبشها، سازماننتیجه خیریه

. این بودنددرگیر شدند و فعال 5انتشارِ انضباطی محلی و ملی همگی در موجِ حكومت و نیزسلامت، ی حوزههای سازمانكردند. تسخیرو آن را هجوم بردندعمومی سپهرخصوصی درست همانندِ به سپهرشان هایها و دیسكورسانضباطاستفاده از زمان و فضای «سودمندترین» به بیان دیگر،در راستای كنترل، مدیریت و ارتقای كارآمدترین؛ یا ییهاكوشش

كارگیری هدفمندِ و به سرگرمی، آسودن، و نیز زمان و فضای كار، زندان، مدرسه و ... شكل گرفت. /بازآفرینیفراغت و تفریح

1 populations

را نباید «كارآمدی»ی واژه»كه بر آن بودشكل گرفت، كه ی پژوهش خستگیِ صنعتیکمیته در گزارشی از سوی 9199. در واقع این هدف مشخصا در سالِ 2واژه شود. اینتفسیر كرد كه از شرایطِ مطلوبِ كار ناشی میچون كیفیتی فیزیولوژیك بر آن باید آن را هم افزون، بلكه دانست وری تولیدیبهره معادل با صرفا

Industrial Fatigue Research Board’, Annual Report, II, 1921, p. 17, cited in Sturdy and‘) «است« درستیتن»در واقع تقریبا برابر با

Cooter, 1998: 448) 3 reflective 4 self-discipline 5 disciplinary diffusion



، کنندو حفظ می بخشندتداوم می را كاركرد كه كارگر و واحدِ خانواده كه بازتولیدِ نسلِ بعدی نیروی ذهن و بدن، تضمین میی درباره فوكو شرحسر بگیرد. شان را ازاقتصادی و اجتماعیهای ، مشتاق و قادر است تا وظایفِ و مسئولیتقبراق

مردم، در بردر و های مسلطِ قدرت/دانش، ها و پركتیساز قدرتِ ذاتی در بازنمایی است های انضباطی، تحلیلیدیسكورس ی مدرن.ی فضا در جامعهتولیدشده هایشکل

گیرینتیجه

های انضباطی و ی دیسكورسبه واسطهچگونه كید دارد كه فضاهای خاص أفضای عصرِ مدرن بر این ت از فوكوتحلیلِ هدفِ کهای داشتند ویژه کارکردیها غایاتِ شوند. آنهای قدرت/دانش تولید، طراحی، ساخته، كنترل و تنظیم میتكنولوژی

ها جمعیت در قالب، /افراداز مردم هاییتوده سانرام، چه به عنوان افراد و چه به هایو دستكاری بدن آفرینششان عامی انضباطی مدرن، تحلیلی است كه در آن قدرت، دانش و فضا در راستای جامعه پیدایشاز فوكواست. در نتیجه، تحلیل /بوداست. روابطبه دهی برای ساختار یمهم یوسیلهدر آن نیز و معماری آمیزندمیهم دراندازهای فیزیكی چشم گیریشکل

ی كاركردی و كارآمد از فضا كنند كه به دنبال تحدید و ترسیمِ استفادههایی را حك میهای مسلط معانی و ارزشدیسكورس اند. های معینها و فعالیتبرای جمعیتبرای مقاصدِ خاص و نیز

فضای »ها، هنجارها و معانی این ارزشدر تضاد با تواند ها، میگروه یاافراد یهای روزمرهفعالیتها/گریکنش، با وجودِ ایناجتماعی و یآفرینندهكنشِ های برهمعرصهاین فضاها به این خاطر كه ها را به چالش بکشند دقیقا د و آنقرار گیرن «هزیست

برای معنای این فضاهاشود، می نگریستهخاص ی های مناسب در فضاهای تولیدشدهفعالیت سانچه بهفرهنگی هستند. آنبازنمایی را های فرهنگ و جامعه آرمان از این معانیكه چگونه برخی های متفاوت و اینهای متفاوت در زمانافراد و گروه

و منضبط را تحلیل ببرند. این بسامانتوانند اقتدارِ فضای است كه می تخطیو تعارض، پیامدِ فرایندهای ستیز، کنندمیهای سرآمدان، و بینِ پسند و بازنماییامههای عفرهنگی و مادی، بین معانی و ارزش ایفراورده سانپویا بینِ فضا به یرابطه

از خلاقانه و هی زیسترا مبنی بر نیازِ به درنظرگرفتنِ استفاده لوفور کیدتأ، شدهریزیبرنامه هایاستفادههای روزمره و پركتیس كند.ی مدرن تقویت میانهدار ی سرمایهدر دانشِ نقشِ فضا در جامعه ای بنیادیمولفه همانندفضا

یزِ بین ریزان یا متخصصان پزشكی، ستبرنامه یشدهطراحیدهند و مقاصدِ مردم واقعا انجام میافراد/چه تمایزِ بینِ آن بر ضد استفاده از فضاهای عمومی بر شانثیرِ ایدئولوژیك و هژمونیكِ مسلطأ ت با را همراه سرآمدانِ فرهنگی و سیاسی

انضباطی را ایهای انضباطی و جامعهو تحمیلِ پركتیس آفرینش فوكود. تابانمیباز پسندعامههای های بومی و فرهنگسنتعملكردشان ذاتیِ ،كه كنترل و دستكاری هایی؛ پرکتیسكندمی دنبال جایگیر/تثبیت شدندهای فضایی كه در پركتیس گونهآن

كهنامند می 1ی مراقبتیچیزی اهمیت دارد كه برخی آن را جامعهآن پرورش. در نتیجه فضا، دانش و قدرت برای فهمِ است تحدیدو تجویز. بنابراین دارند در آن نقشی بنیادیو پاسبانی فضا مونیتورینگبه منظورِ های نوینو شیوه ایلوسبرخی نسبت بههای اجتماعی برخی گروه تجویز و تحدیدهای مشخصِ سیاسی، اجتماعی، فراغتی و تفریحی، و نیز سپركتی

یبه واسطه بهنجارسازهای ای كه در آن ارزشكند، عرصهتبدیل می ستیزبرای ای بالقوهدیگر، فضا را به عرصه هایمشغلهها و بسیاری از پركتیس سرزندگی/شور بر ضدمندسازی فضا قاعدهتنظیم/بخشی و ، نظمسازیدیب/منضبطتأ

شود. شكل، ساختار و كاركرد عمیقا در آن اجتماعی تبدیل می یمبارزهجدید برای رومیو فشود و به دنبال می پسندعامهها تولیدِ فضا آنكنند كه در های روزمره و عامی را بازنمایی میكه عرصه خورندپیوند میفضاهای )عمومی( اجتماعی به هم

ها، معانی و ارزش در معرضد اما شونحك می اندازچشمبر طور مادیبهكه روابط قدرتی را؛ گیردرا دربرمیروابط قدرت که دارای مناسبتِ تاریخی و در عین گذارددر اختیار میرا بنیادینهایی بینش فوكواند. به این ترتیب متضاد هایاستفادهبه فضا گیری، طراحی، تنظیم/کنترل و پاسبانی ریزی، شکلقالب چگونگی تولید،برای تحلیلِ رایط کنونیبا ش انطباقحال

1 surveillance society



، از طریق و بر دررا های فضا عملكردِ قدرت بازنمایی هاكه در آن هاییاست؛ دیسکورس های انضباطیی دیسكورسواسطه .تاباننددهند بازمیهایی كه در آن رخ میو فعالیت فضا

1تردق ٕ شناد ،اضف :وكوف...

Documents

Transcript of 1تردق ٕ شناد ،اضف :وكوف...