Prokopiusz z Cezarei

Historia

sekretna

2

Opisujc wojenne losy narodu rzymskiego staraem si, o ile to byo moliwe, porzdkowa

wypadki wedug ich czasu i miejsca. Odtd jednak ukad opowieci nie bdzie ju taki, poniewa

mwi bd o sprawach, ktre zdarzyy si w rnych stronach Cesarstwa Rzymskiego (i ktre

przedtem pominem) a to dlatego, e o wypadkach tych nie mona byo pisa tak, jak na to

zasugiway, dopki chodzili jeszcze po wiecie ich uczestnicy. Nie sposb byo bowiem skry si

przed niezliczonymi szpiegami, a w razie schwytania na gorcym uczynku uj okrutnej mierci. Ba,

nie mogem nawet ufa tym pord moich krewnych, z ktrymi czya mnie najwiksza zayo.

Trzeba wic bdzie teraz opowiedzie o sprawach, ktre zostay przemilczane, a take wyjawi

przyczyny zdarze, o ktrych ju pisaem.

Co prawda, kiedy tak si sposobi do nowego boju a jest on trudny i bardzo niewdziczny, bo

mwi mam o yciu Justyniana i Teodory oblatuje mnie strach i jak najdalej od tego uciekam na

myl, e pisa mam teraz o rzeczach, ktre potomnym nie wydadz si ani wiarygodne, ani

prawdopodobne. Boj si nawet, e kiedy po dugim czasie wspomnienia te nieco si zestarzej,

zaczn uchodzi za bajkopisarza lub

23

zaliczony bd w poczet poetw tragicznych. A jednak nie ulkn si ogromu zadania, bo ufam, e

opowie moja nie jest nie poparta dowodami. Istotnie ci, ktrzy dzi s najlepiej poinformowanymi

wiadkami wydarze, bd mogli ich wierne odbicie godnie przekaza przyszym pokoleniom.

Chocia byo co jeszcze, co mnie czsto i na duszy czas powstrzymywao, kiedy chciaem

zabra si do dziea. Przyszo mi mianowicie na myl, e bdzie to z poytkiem dla tych, co po nas

przyjd, bo zawsze lepiej jest, by najciemniejsze sprawki pozostay nie znane pniejszym epokom,

ni gdyby miay doj do uszu przyszych tyranw i sta si dla nich wzorem do naladowania;

wiadomo przecie, e wikszo tych, ktrzy dzier wadz, skonna jest w swej niewiadomoci

naladowa ze postpki poprzednikw,z atwoci i bez adnego trudu zwracajc si ku bdom

przeszoci. Potem wszake do opisania tych rzeczy skonia mnie myl, e owi przyszli wadcy jasno

zrozumiej, jak trudno im bdzie unikn kary za grzechy podobnie jak cierpie przyszo tym

wanie ludziom; a po drugie, e skoro ich czyny i obyczaje zostan spisane i uwiecznione, bd moe

mniej skorzy do amania prawa. Kt bowiem

24

z potomnych wiedziaby co o wyuzdanym yciu Semiramidy czy o szalestwie Sardanapala i Nerona,

3

gdyby historycy owych dni nie dali temu wiadectwa? Wreszcie take i dla tych, ktrzy mog w przy-

szoci pa ofiar podobnych przeladowa ze strony tyranw, historia ta nie bdzie bez poytku, w

niedoli bowiem ludzie zwykli pociesza si myl, e nie na nich jednych spady klski. Tak wic za-

czn od niegodziwych postpkw Belizariusza i Antoniny, potem za bd pisa o nieprawociach Ju-

styniana i Teodory.

I. Belizariusz mia on1 (wspomniaem ju o niej poprzednio), ktrej ojciec i dziadek byli wonicami

popisujcymi si sw sztuk w Bizancjum i Tessaloni-ce, matka za jedn z prostytutek w okolicach

teatru. Kobieta ta prowadzia z pocztku bardzo rozwize i wyuzdane ycie, przebywajc czsto

wrd sztukmistrzw z otoczenia ojca i uczc si od nich wszystkiego, co jej byo potrzebne, potem

za, ju jako matka licznego potomstwa, zostaa lubn on Belizariusza. Natychmiast te zacza go

zdradza, chocia staraa si utrzyma to w tajemnicy nie dlatego bynajmniej, e wstydzia si

swoich czynw lub e odczuwaa strach przed maonkiem, bo obce jej byo uczucie wstydu bez

wzgldu na to,

25

co robia, a ma cakowicie ujarzmia rnymi czarnoksiskimi sztuczkami, lecz poniewa lkaa si

kary z rk cesarzowej, ktra na jej widok wprost zgrzytaa zbami ze zoci.2 Potem jednak, kiedy

przysuywszy si jej w bardzo wanych sprawach jako j uagodzia przede wszystkim przez

usunicie Sylweriusza3 (a jak to zrobia, opowiem pniej), nastpnie za niszczc Jana z Kapadocji, o

czym pisaem uprzednio4 ju bez najmniejszej obawy i nic nie ukrywajc dopuszczaa si

wszelkiego rodzaju wystpkw.

W domu Belizariusza by pewien mody czowiek z Tracji imieniem Teodo-zjusz, ktrego przodkowie

wyznawali wiar tak zwanych eunomianw. Jego to Belizariusz, kiedy mia odpyn z Libii, zanurzy

w wodzie wiconej i wasnymi rkami z niej wy d o by czynic go, zgodnie z chrzecijaskim

obyczajem adopcji, przybranym synem swoim i swojej ony. Antonina kochaa go wic, bo tak si

godzio, jako tego, ktry moc sowa Boego sta si jej synem, i dokadaa wszelkich stara, aby go

zawsze mie przy sobie. Zaraz jednak w czasie tej podry zapaaa do niego szalecz mioci i tak

bardzo daa si temu uczuciu opta, e bez adnego ju strachu czy wstydu przed Bogiem i ludmi,

26

z pocztku ukradkiem, potem nawet przy niewolnikach i pokojwkach, kada si z nim do ka. Tak

4

bardzo owadna ni namitno i tsknota miosna, e nie istniay dla niej adne przeszkody. Pewne-

go dnia (byo to w Kartaginie) Belizariusz przyapa ich nawet na gorcym uczynku, ale bez trudu da

si onie okama. Zasta ich bowiem oboje w jakiej piwnicy i wpad w furi ale ona bez cienia l-

ku czy zmieszania, powiedziaa: Przyszlimy tu z maym ukry najcenniejsze upy, eby si o nich

cesarz nie dowiedzia." By to zwyky wykrt i Belizariusz da im spokj, chocia widzia, e Teodo-

zjusz ma rozwizany rzemie podtrzymujcy cz bielizny, ktra zakrywaa przyrodzenie. Pod

wpywem mioci do tej kobiety nie wierzy wiadectwu wasnych oczu!

Chocia rozpusta ta wzmagaa si z dnia na dzie i przeradzaa si w straszliwe zo, ludzie, ktrzy wi-

dzieli, co si dzieje, zachowywali milczenie. Ale kiedy Beizariusz zdoby Sycyli, pewna niewolnica

imieniem Macedonia, zobowizawszy swego pana najbardziej uroczyst przysig, e nigdy jej przed

pani nie zdradzi, opowiedziaa mu wszystko i jako wiadkw przedstawia dwch chopcw, ktrzy

usugiwali w sypialni. Po tej wiadomoci Belizariusz kaza ki-

27

ku ludziom ze swej wity zgadzi Teo-dozjusza; ten jednak w por si o wszystkim dowiedzia i

uciek do Efezu. Wikszo bowiem najbliszych towarzyszy Belizariusza, zdajc sobie spraw z nie-

staoci jego charakteru, staraa si raczej przypodoba onie ni udawa, e sprzyja mowi; dlatego

wyjawili Teo-dozjuszowi rozkazy, jakie w zwizku z nim otrzymali. Konstantyn za, zauwaywszy e

Belizariusz bardzo si gnbi tym, co zaszo, wyrazi mu co prawda wspczucie, ale doda: ,,Ja to bym

raczej bab ukatrupi ni chopca." Dotaro to do Antoniny, ktra odtd w skrytoci ducha nienawidzi-

a go i czekaa sposobnej chwili, by mu to da odczu. Miaa w sobie bowiem co ze skorpiona i umia-

a tai gniew.

Wkrtce potem czy to czarami, czy pochlebstwem, udao jej si wmwi mowi, e cae oskarenie

nie byo na niczym oparte, on za niezwocznie posa po Teodozjusza i zgodzi si wyda onie Ma-

cedoni i obu chopcw, l powiadaj, e Antonina ucia im najprzd jzyki, potem ich powiartowa-

a, zaszya w worki i wrzucia do morza. Pomaga jej w tym haniebnym czynie niewolnik imieniem

Eugeniusz, ten sam, ktry dopuci si zbrodni na osobie Sylwerjusza. Po niedugim czasie Beli-

28

5

zariusz za namow ony zgadzi take Konstantyna. Wtedy to bowiem wydarzya si sprawa Prezy-

diusza i jego sztyletw, o ktrej ju pisaem.5 l chocia czowiek ten mia by uniewinniony, Antonina

nie spocza, dopki nie ukaraa go za sowa, ktre przed chwil przytoczyem. Od tej pory Beliza-

riusz by znienawidzony zarwno przez cesarza, jak i wszystkich znakomitych Rzymian.

Taki wic by rozwj tych wypadkw. Ale Teodozjusz owiadczy, e nie moe przyjecha do Italii,

gdzie wanie przebywali Beizariusz i Antonina, dopki nie pozbd si stamtd Focjusza. Ten bo-

wiem by z natury skonny do zgryzoty, kiedy widzia, e kto inny jest bardziej ni on ceniony przez

ludzi. Zreszt w wypadku Teodozjusza mia pene prawo do zoci, bo on sam, chocia syn, by zupe-

nie lekcewaony, podczas gdy tamten mia ogromne wpywy i mnstwo pienidzy. Mwiono nawet,

e z paacw w Kartaginie i Rawennie zagrabi 10 000 funtw6 w zocie, poniewa znalaz si tam sam

i mg rozporzdza tymi pienidzmi wedug wasnego uznania. Antonina za, dowiedziawszy si o

postanowieniu Teodozjusza, tak dugo zastawiaa na syna puapki i przeladowaa go rnymi morder-

czy-

29

mi spiskami, a doprowadzia do tego, e nie mogc ju znie tych wszystkich knowa uciek do Bi-

zancjum, a Teodo-zjusz przyjecha do niej do Italii. Tam moga si do woli nacieszy zarwno towa-

rzystwem kochanka, jak i dobro-dusznoci ma, a w jaki czas potem z jednym i drugim przybya

do Bizancjum. Wtedy Teodozjusza zacz drczy strach i wyrzuty sumienia; lka si, e nie zdoa w

aden sposb unikn zdemaskowania, bo widzia, e kobieta nie potrafi ju ani ukry swej namitno-

ci, ani przynajmniej folgowa jej w ukryciu, lecz nie ma nic przeciw temu, aby zarwno cudzooy,

jak i uchodzi za cudzoonic. Dlatego raz jeszcze pojecha do Efezu i tam, golc wedug zwyczaju

gow, przysta do tak zwanych mnichw. Wtedy Antonina zgoa oszalaa; woya aob, zmienia

cakowicie obyczaje i nieustannie krya po domu paczc i zawodzc, jakby nie miaa ma, i lamen-

tujc, e stracia co bardzo dobrego: taki by wierny, czarujcy, uprzejmy i peen ycia! Na koniec

nawet ma zmusia do udziau w tych spazmach, tak i nieborak opakiwa nieodaowanego Teodo-

zjusza. Wreszcie poszed do cesarza i pokornymi probami skoni jego i cesarzow, aby sprowadzili

Teodozjusza, poniewa jest i bdzie potrzebny

30

6

w jego domu. Ten jednak owiadczy, e krokiem si stamtd nie ruszy, gdy zamierza jak najcilej

przestrzega regu zakonnego ycia. Ale byo to zwyke kamstwo, bo chodzio mu o to, aby zaraz po

wyjedzie Belizariusza mc poczy si z Antonin, l tak si stao.

2. Wkrtce potem Belizariusz wyruszy wraz z Focjuszem na wypraw przeciw Chosroesowi, a Anto-

nina pozostaa w Bizancjum. Nie byo to dawniej w jej zwyczaju, bo nie chcc, aby m w samotnoci

opamita si i wzgardziwszy jej czarnoksiskimi sztuczkami postpi z ni, jak powinien, staraa si

jedzi z nim po caym wiecie. Ponadto, aby Teodozjusz mia znowu do niej dostp, postaraa si

usun z drogi Focjusza. Namwia wic kilku ludzi ze wity Belizariusza, eby modego czowieka

stale, bez chwili wytchnienia, obraali i wykpiwali, sama za w codziennych prawie listach szkalowaa

syna i buntowaa wszystkich przeciw niemu. Nie mogc ju tego wytrzyma chopiec zdecydowa si

sam oskary matk i kiedy pewien przyjezdny z Bizancjum donis, e Teodozjusz w tajemnicy

przebywa u Antoniny, zaprowadzi go natychmiast do Belizariusza i kaza opowiedzie o wszystkim.

Kiedy Belizariusz to usysza, rozgniewa si straszliwie,

31

pad na twarz przed Focjuszem i prosi, by go pomci jego, ktry tak bardzo zosta skrzywdzony

przez ludzi majcych jak najmniejsze do tego prawo. ,,Synku najmilszy powiedzia nie wiesz,

kim by twj ojciec, bo przecie zostawi ci, kiedy jeszcze bye przy piersi, i wkrtce potem dokona

ywota, l nie skorzystae nic z jego majtku, jako e nie za wiele mia szczcia w tych sprawach. To

ja ci wychowaem, chocia tylko ojczym, a dzi doszede do lat, kiedy twoim obowizkiem jest bro-

ni mnie, poniewa dzieje mi si straszna krzywda. Osigne godno konsula, szlachetny chopcze,

i zdobye znaczn fortun; zaiste rzec by mona i byaby to prawdae jestem twoim ojcem, mat-

k, rodzin. Albowiem nie wizy krwi, lecz czyny s zazwyczaj dla ludzi miar ich wzajemnej mio-

ci. Czas ju zatem, aby nie przyglda si bezczynnie, jak mnie, ktremu zniszczono dom, na domiar

zego pozbawiaj tak wielkiego majtku i jak twoja matka okrywa si straszliw hab w oczach

wszystkich. Pamitaj, e winy niewiast nie spadaj jedynie na ich mw, lecz bardziej jeszcze szko-

dz synom; na nich bowiem najczciej zaciy kiedy za sawa, e s podobni do swoich rodzicielek.

A o mnie wiedz, e bardzo kocham moj

32

7

on, i nie uczyni jej niezego, bylebym tylko mg wywrze zemst na tym, ktry zniszczy mi dom.

Ale dopki yje Teodozjusz, nie potrafibym puci w niepami tego oskarenia"

Syszc to Focjusz zgodzi si mu we wszystkim dopomc, chocia ba si, e moe z tego wynikn

co zego, bo bynajmniej nie dowierza zmiennym uczuciom Belizariusza do ony, a drczya go myl

o strasznym losie Macedonii. Obaj zatem zwizali si najbardziej uroczyst wrd chrzecijan przy-

sig, lubujc, e nawet w obliczu miertelnego niebezpieczestwa pozostan sobie wierni. Na razie

zreszt uznali, e nie jest wskazane zabiera si do dziea; dopiero gdy Antonina przyjedzie z Bizan-

cjum, a Teodozjusz wrci do Efezu, Focjusz uda si tam za nim i bez trudu dostanie w rce i jego, i

pienidze.

Wtedy to wanie wtargnli z ca armi na terytorium perskie, a w Bizancjum wynika sprawa Jana z

Kapadocji, o ktrej pisaem w poprzednich ksigach. Tam jednak ze strachu przemilczaem jeden

szczeg: e mianowicie nie przypadkiem Jan z Kapadocji i jego crka dali si zwie Antoninie, ta

bowiem porczya im mnstwem przysig, nad ktre nic straszliwszego chrzecijanie nie znaj, e nie

ywi wobec nich ad-

33

nych podstpnych zamiarw. Po tej sprawie, coraz bardziej ufajc przyjani cesarzowej, wysaa Teo-

dozjusza do Efezu, sama za, nie podejrzewajc nic zego, wyruszya na wschd. Belizariusz, ktry

wanie zdoby twierdz Sisaura-num, dowiedzia si od kogo, e ona jest w drodze, i zapominajc o

caym wiecie, poprowadzi wojsko z powrotem. Co prawda, jak ju pisaem, zdarzyy si wtedy w je-

go armii i inne wypadki, ktre skoniy go do odwrotu, ale ta sprawa znacznie przypieszya jego de-

cyzj. Jak jednak wspomniaem na pocztku tej opowieci, nie wydawao mi si wwczas, abym mg

bezpiecznie ujawni wszystkie spryny wypadkw. Wskutek tego kroku powszechnie zaczto Beliza-

riusza oskara, e mniej sobie ceni najywotniejsze interesy pastwa ni sprawy prywatne. Bo te od

pierwszej chwili, powodowany namitnoci, adn miar nie chcia si oddali na wiksz odlego

od granic rzymskich, tak aby na wiadomo, e ona przybywa z Bizancjum, zawrci natychmiast z

drogi, schwyta j i ukara. Dlatego te rozkaza Aretasowi i jego onierzom przeprawi si przez

Tygrys, a ci nie zdziaali nic godnego uwagi i wrcili do domu. On sam za pilnie baczy, by nawet o

dzie marszu nie

34

8

oddali si od rzymskiej granicy, bo twierdza Sisauranum ley, drog na Nisibis, o przeszo dzie

marszu nieob-cionego piechura. Ale jest te i inna droga, o poow krtsza. A przecie gdyby od ra-

zu zdecydowa si ca armi przeprawi na drugi brzeg Tygrysu, mgby, jak sdz, spustoszy Asy-

ri, nie napotykajc oporu dotarby a do Ktezyfonu i ocaliwszy jecw z Antio-chii i Rzymian, kt-

rzy tam byli, wrci w ojczyste strony. Z jego te winy Chosroes mg bezpiecznie wrci do siebie z

Kolchidy. A byo to tak. Kiedy Chosroes, syn Kabadesa, wtargn do Kolchidy, zaj Petr i dokona

tych wszystkich czynw, o ktrych ju opowiadaem, wielu onierzy zgino w walkach i pado ofiar

trudnego terenu; Lazyka, jak wspomniaem, to kraj bezdroy i stromych rozpadlin. Na domiar zego,

wojsko zdziesitkowaa zaraza, a liczne ofiary spowodowa ponadto brak ywnoci. Wtedy to jacy

ludzie przejedajcy tamtdy z Persji donieli, e Belizariusz, pokonawszy Nabedesa w bitwie pod

Nisibis, posuwa si naprzd, e po obleniu i zdobyciu twierdzy Sisauranum wzi do niewoli Bles-

chamesa i omiuset perskich kawale-rzystw oraz e wysa inny rzymski oddzia pod komend Areta-

sa, wodza

35

Saracenw, ktry przeprawi si przez Tygrys i pustoszy tamtejsz okolic, nigdy jeszcze przedtem nie

niszczon. Jednoczenie Chosroes rzuci armi Hu-nw przeciw Armenii, ktra pozostaje pod

zwierzchnictwem Rzymu, tak aby niepokojeni przez nich tamtejsi Rzymianie nie zwracali uwagi na to,

co si dzieje w Lazyce. Inni znw ludzie przywieli wiadomo, e barbarzycy ci natknli si na

Rzymian pod dowdztwem Waleriana i nawizali z nimi walk; w bitwie tej ponieli dotkliw klsk i

wikszo z nich polega.

Usyszeli o tym Persowie, ktrym bardzo ju day si we znaki trudnoci pobytu w kraju Lazw; po-

nadto obawiali si, e w czasie odwrotu mog natrafi na jakie wrogie siy i ndznie zgin w gsz-

czach i wwozach, a take niepokoili si bardzo o los swych on, dzieci i ojczyzny. Wreszcie co

uczciwsi spord medyjskich onierzy zaczli sarka na Chosroesa zarzucajc mu, e zama przysi-

g i powszechnie uznane zasady, poniewa w czasie rozejmu wtargn na terytorium rzymskie, do kt-

rego nie ma adnych praw; w ten sposb wyrzdza krzywd staremu i niezmiernie czcigodnemu kra-

jowi, ktrego nie zdoaby pokona na drodze wojennej, l byli ju bliscy buntu. Zaniepokojony

9

36

t sytuacj Chosroes znalaz jednak na ni lekarstwo; odczyta mianowicie list, ktry cesarzowa na

krtko przedtem napisaa do Zaberganesa, a ktry brzmia: Jak bardzo ci ceni, Zaberganesie, po-

niewa wierz, e popierasz nasze interesy, o tym wiesz dobrze, odkd przed niedawnym czasem

przybye do nas jako pose. Postpiby zatem zgodnie z moj o tobie opini, gdyby nakoni krla

Chosroesa do zachowania pokojowych stosunkw z naszym pastwem. W tym przypadku przyrzekam

ci wielkie korzyci ze strony mego ma, ktry nie podejmuje adnych krokw bez zasignicia mojej

rady." Chosroes przeczyta to w obecnoci perskich dostojnikowi skarciwszy ich za to, i mniemali, e

moe istnie prawdziwe pastwo, ktrym rzdzi kobieta, zdoa powstrzyma ich gniew. Ale i tak od-

chodzi stamtd w wielkim strachu, sdzc, e oddziay Belizariusza zagrodz mu drog. Nikt jednak z

nieprzyjaci nie wyszed mu na spotkanie, a on zadowolony wyruszy do domu.

3. Stanwszy znowu na rzymskiej ziemi Belizariusz spotka si z on, ktra przybya z Bizancjum, l

trzyma j pod stra, w wielkim ponieniu, kilkakrotnie chcia j nawet zgadzi, ale za kadym ra-

zem mik pod wpywem

37

(jak mnie si przynajmniej zdaje) jakiej pomiennej wprost mioci. Mwi co prawda, e uleg jej

czarnoksiskiej mocy i straci wszelk wadz nad sob. Tymczasem Focjusz popiesznie wyruszy do

Efezu, wiozc ze sob w wizach jednego z eunuchw Antoniny, Kalli-gonosa, ktry suy swej pani

za rajfu-ra i w czasie tej podry wypiewa mu na torturach wszystkie jej tajemnice. Ale Teodozjusz,

w por uprzedzony, schroni si do wityni Jana Apostoa, ktra jest tam najwitszym i powszechnie

czczonym przybytkiem. Jednake biskup Andrzej z Efezu da si przekupi i wyda go Focjuszowi.

Wtedy to Teodora, niepokojc si o Antonin (bo syszaa ju o jej losie), wezwaa Beli-zariusza wraz

z ni do Bizancjum. Dowiedziawszy si o tym Focjusz wysa Teodozjusza do Cylicji, gdzie wanie

jego ucznicy i cikozbrojni byli na leach zimowych, kac stray odstawi go tam w najwikszej

10

tajemnicy, a po przybyciu na miejsce trzyma w ukryciu i nikomu nie mwi, gdzie si znajduje. Sam

za, zabrawszy Kalligonosa i znaczne sumy nalece do Teodozjusza, przyby do Bizancjum. Tutaj

cesarzowa pokazaa caemu wiatu, e potrafi za zbrodnicze przysugi odwdziczy si jeszcze wik-

szymi i bardziej

38

morderczymi darami. Antonina na krtko przedtem dostarczya jej podstpem zwabionego jednego

tylko wroga, Jana z Kapadocji, natomiast ona wydaa tamtej na zagad bardzo wielu niewinnych, l tak

wzia na tortury kilku zaufanych ludzi Belizariusza i Focjusza, to tylko majc im za ze, e sprzyjali

tym dwm, a nastpnie tak z nimi postpia, e do dzi nie wiadomo, jaki waciwie spotka ich los.

Innych ukaraa wygnaniem na podstawie tych samych zarzutw. Niejakiego za Teodozjusza, jednego

z tych, ktrzy pojechali za Focjuszem do Efezu, czowieka, ktry osign godno senatora, pozbawi-

a majtku, zamkna w ciemnej piwnicy i uwizaa za szyj do jakiego obu na sznurze tak krtkim,

e by stale naprony i ani na chwil nie dao si go obluni. Stojc tak bez przerwy przy tym obie

nieszcznik w jad, spa i zaatwia wszystkie potrzeby naturalne, i brakowao tylko, eby rycza, a

byby zupenie podobny do osa. W ten sposb spdzi nie mniej ni cztery miesice, a dosta pomie-

szania zmysw i mia czste napady szau; wreszcie uwolniono go z tego wizienia i wkrtce potem

umar. Belizariusza za, wbrew jego woli, Teodora zmusia do pojednania z on, Focjusza natomiast

poddaa przernym,

39

zgoa niewolniczym udrkom i okrutnie smagaa po grzbiecie i ramionach kac mu wyzna, gdzie

przebywaj Teodo-zjusz i rajfur Kalligonos. Ale on, chocia umczony torturami, pozosta wierny

przysidze i nie wyjawi adnej z tajemnic Belizariusza, bo mimo e by dawniej chorowity i prowa-

dzi bardzo swobodne ycie, to jednak zawsze dba o ciao i nigdy nie zazna zego traktowania czy

ndzy. Ale po pewnym czasie wszystkie tajemnice i tak wyszy na wiato dzienne. Odszukaa take

11

Kalligonosa i wydaa go Antoninie, po czym wezwaa do Bizancjum Teodozjusza i natychmiast po

przyjedzie ukrya go u siebie w Paacu. Nazajutrz kae przyj Antoninie i rzecze: Patrycjuszko

najmilsza, wczoraj wpada mi do rki pera, jakiej nie oglday dotd ludzkie oczy. Jeli chcesz, nie

poauj ci tego widoku i poka ci j." Ta, nic nie rozumiejc, zacza gorco prosi, by moga zoba-

czy per, a wtedy Teodora pokazaa jej Teodo-

40

zjusza, ktrego wyprowadzia z pokoju jednego z eunuchw. Antonin tak bardzo oszoomia rado,

e w pierwszej chwili po prostu oniemiaa; potem dopiero zacza wylewnie dzikowa Teodorze za

tak wielk ask, nazywajc j swoj wybawicielk, dobrodziejk, prawdziw wadczyni. A cesarzo-

wa zatrzymaa Teodozjusza w Paacu, otaczajc go zbytkiem i obsypujc askami, i odgraaa si na-

wet, e wkrtce uczyni go wodzem Rzymian. Ale uprzedzia j sprawiedliwo losu, poniewa mo-

dzieniec zachorowa na dyzenteri i odszed z tego wiata.

Teodora miaa dobrze ukryte i nikomu nie znane pokoje, zupenie niedostpne i tak ciemne, e nocy

nie mona byo odrni od dnia. Tam wanie zamkna Focjusza i przez duszy czas trzymaa go

pod stra. Ale Focjusz, nie raz, lecz nawet dwukrotnie, zdoa si jakim dziwnym przypadkiem

stamtd

41

Bogurodzicy, ktry wrd Bizantyczykw uchodzi za Przenajwitszy" (l tak go nazywaj), l usiad

jako baga ni k przy witym otarzu. Stamtd zabraa go si i znowu uwizia. Za drugim razem do-

tar do wityni Mdroci Boej i tam niespodziewanie usiad przy witej chrzcielnicy, ktr chrze-

cijanie czcz ponad wszystko inne. Ale nawet stamtd zdoaa go wywlec ta kobieta, dla ktrej, za-

iste, nawet najwitsze miejsca nie byy nietykalne; przeciwnie, uwaaa za drobiazg gwacenie wi-

toci. A kapani chrzecijascy przygldali si temu wraz z caym ludem, jakby poraeni strachem, we

wszystkim jej ustpujc.

Tak przey Focjusz trzy lata, potem za, powiadaj, zjawi mu si we nie prorok Zachariasz i zakli-

na go, aby uciek, przyrzekajc, e mu w tym dopomoe. Uwierzywszy temu widzeniu wydosta si

stamtd i potajemnie dotar do Jerozolimy; a chocia mnstwo ludzi go poszukiwao, nikt nie widzia

12

Focjusza, nawet jeli si na niego natkn. Tam zgoli gow, przywdzia ubir noszony przez mni-

chw i tak zdoa uj kary z rk Teodory. Ale Belizariusz zlekceway przysig i bynajmniej nie sta-

ra si mu dopomc, chocia Focjusz

42

pad ofiar tak nieludzkich przeladowa; odtd te, jak na to zasuy, we wszystkich sprawach Bg

by przeciw niemu. Bo zaraz potem wysany przeciw Medom i Chosroesowi, ktrzy po raz trzeci

wtargnli na terytorium rzymskie, splami si tchrzostwem cho z drugiej strony, wydaje si, e

czego godnego uwagi jednak dokona, poniewa uwolni tamte okolice od wojny. Kiedy jednak Cho-

sroes przeprawi si przez Eufrat, zdoby bardzo ludne i zupenie nie bronione miasto Kallinikus i

wzi do niewoli tysice obywateli rzymskich, Belizariusz nie raczy nawet puci si w pogo za nie-

przyjacielem; wwczas zyska miano czowieka, ktry pozosta na miejscu albo ze zej woli, albo z

tchrzostwa.

4. W tym samym mniej wicej czasie przydarzya mu si inna przygoda.

Pisaem ju o zarazie, ktra dziesitkowaa ludno Bizancjum. Ot zachorowa rwnie bardzo po-

wanie cesarz Justynian i mwiono nawet, e umar. Pogoska ta, podawana z ust do ust, dotara do

armii rzymskiej, gdzie jacy oficerowie zaczli mwi, e jeli Rzymianie i Bizancjum obior kogo

innego cesarzem, oni nigdy si na to nie zgodz. Ale po jakim czasie cesarz wyzdrowia, a dowdcy

armii rzymskiej

43

zaczli si nawzajem oczernia. Tak wic strateg Piotr i Jan przezwiskiem arok mieli sysze, jak

Belizariusz i Buzes mwili to, o czym przed chwil wspomniaem. Cesarzowa Teodora uznaa, e

sowa te byy skierowane przeciwko niej, i stracia cierpliwo. Wezwaa ich wszystkich niezwocznie

do Bizancjum i przeprowadzia ledztwo, potem za kazaa Buzesowi przyj do gineceum, majc mu

rzekomo do zakomunikowania co niecierpicego zwoki.

W Paacu byo podziemne pomieszczenie dobrze zabezpieczone, pene krtych korytarzy, istne pod-

ziemia piekie. Tam czsto wizia tych, ktrzy si jej narazili, i tam take wtrcia Buzesa. l oto czo-

13

wiek, ktry by potomkiem konsulw, siedzia tam niewiadom upywu czasu, gdy ani sam nie mg

w tych ciemnociach zorientowa si, czy jest dzie, czy noc, ani nie mg si z nikim porozumie, bo

stranik, ktry mu codziennie wrzuca do celi ywno, zachowywa si wobec niego tak, jakby byli

niemymi zwierztami, l wszyscy uwaali go ju za zmarego, ale nikt nie mia sowa o nim wspo-

mnie. Wreszcie, po dwch latach i czterech miesicach, Teodora ulitowaa si nad nieszcznikiem i

uwolnia go, a wszyscy powitali go, jakby powsta z grobu.

44

Mia odtd saby wzrok i w ogle sta si bardzo chorowity.

Tak wygldaa sprawa Buzesa. Beli-zariusza natomiast, chocia nie udowodniono mu adnej winy, ce-

sarz pod naciskiem ony pozbawi piastowanej godnoci i na jego miejsce mianowa gwnodowodz-

cym Wschodu Martin usa. Jego wcz n i k w i cikozbrojnych, a take dzielniejszych onierzy

spord jego domownikw, kaza rozda paacowym oficerom i eunuchom, a ci rzucali o nich losy i

wraz z broni rozdzielili wszystkich midzy sob, jak wypado z losowania. Ponadto wielu przyjacio-

om Belizariusza i tym, ktrzy mu dawniej pomagali, zabroniono go odwiedza, l oto Belizariusz

przykry i niewiarygodny widokchodzi po Bizancjum jak zwyky obywatel, niemal cakiem samot-

ny, zawsze pogrony w mylach, ponury, lkajcy si skrytobjczej mierci. Na domiar zego cesa-

rzowa dowiedziawszy si, e zostawi na Wschodzie znaczny majtek, wysaa jednego z paacowych

eunuchw, ktry wszystko przywiz do Bizancjum.

Co do Antoniny to chocia, jak mwiem, bya skcona z mem, cieszya si przyjani i zaufaniem

cesarzowej jako ta, ktra przed niedawnym czasem doprowadzia do zguby Jana z Kapadocji.

45

Pragnc jej okaza swe wzgldy Teodora robia wszystko, aby wygldao na to, e Antonina wstawia-

a si za mem i uratowaa go z tak strasznych opaw, a w ten sposb nieszcznik nie tylko bdzie

14

musia pojedna si z on, lecz take zostanie przez ni niejako wzity do niewoli, niby jeniec wo-

jenny, ktremu ocalia ycie. A oto jak si ta sprawa potoczya.

Pewnego ranka Belizariusz przyby jak zwykle do Paacu z aosn, nieliczn eskort. S potkawszy si

z niezbyt yczliwym przyjciem ze strony pary cesarskiej, a do tego zmuszony do wysuchania obe-

lywych sw z ust rnych nicponiw i prostakw, pnym popoudniem poszed do domu, po dro-

dze czsto odwracajc si i rozgldajc na wszystkie strony, jakby wypatrywa, skd wypadn mor-

dercy. W tym stanie miertelnej trwogi poszed do swej komnaty i tam samotny siedzia na posaniu;

nie byo w nim ani jednej szlachetniej-

46

szej myli, nie pamita, e jest mczyzn, lecz oblewa si potem, krcio mu si w gowie i dra na

caym ciele w bezradnej rozpaczy miotany strachem i niepewnoci o swoj osob, jak najndz-

niejszy niewolnik, a nie prawdziwy mczyzna. A Antonina, jak gdyby nie rozumiaa, co si dzieje, i

nie wiedziaa, co ma nastpi, bezustannie przechodzia tamtdy udajc, e cierpi na nie-strawno; bo

cigle jeszcze podejrzliwie na siebie patrzyli. Tymczasem, ju po zachodzie soca, przyby z Paacu

niejaki Kwadratus, przeszed przez dziedziniec i zjawi si niespodziewanie u wejcia do mskiej cz-

ci domu mwic, e przysaa go cesarzowa. Kiedy to Belizariusz usysza, pooy si na wznak na

posaniu, rozkrzyowa rce i nogi i czeka na mier. Tak cakowicie opucia go odwaga.

Wtedy Kwadratus wszed do wntrza i odda mu list cesarzowej, ktry brzmia: ,,Wiesz dobrze, szla-

chetny panie, jak

47

wobec nas postpie, ja jednak, poniewa zawdziczam wiele twej maonce, postanowiam przeba-

czy ci wszystkie winy, jej w darze skadajc twe ycie. Moesz wic odtd z ufnoci myle o swym

bezpieczestwie i majtku. A z twoich przyszych postpkw dowiemy si, jaki dla niej jeste." Prze-

czyta to Belizariusz i uniesiony radoci, jednoczenie za pragnc natychmiast da wyraz swym

uczuciom, zerwa si z oa i pad onie do stp.I ciska j oburcz za kolana, i liza jej stopy wy-

krzykujc, e przywraca mu ycie, nazywajc j swoj zbawczyni i przysigajc, e odtd bdzie ju

nie mem, lecz najwierniejszym z niewolnikw. Z pienidzy za Belizariusza cesarzowa przekazaa

15

3000 funtw w zocie cesarzowi, a reszt oddaa jemu.

Takie byy dzieje tego wodza, ktremu na krtko przedtem los da w rce jako jecw Gelimera i Wi-

tigisa.8 Co prawda od dawna ju jego bogactwo byo sol w oku Justyniana i Teodory, ktrzy uwaali,

e jest nadmierne i godne raczej krlewskiego dworu. Mwili nawet, e ukry gdzie wiksz cz

publicznych funduszw Gelimera i Witigisa, a cesarzowi odda jedynie ma, nic nie znaczc czstk.

Liczc si jednak z jego zasugami i z moliwymi atakami

48

osb postronnych, a take z braku dogodnego pretekstu, zachowywali spokj, l dopiero stwierdziwszy,

e Belizariusz trzsie si ze strachu i tchrzostwa, cesarzowa jednym pocigniciem zawadna ca

jego fortun. Poczya si z nim mianowicie wzami rodzinnymi, przez maestwo jego jedynej

crki Joann i ny z Anastazjuszem, swoim wnukiem. Belizariusz zada wtedy, aby mu przywrcono

jego waciw godno: jako gwnodowodzcy Wschodu mgby znowu poprowadzi armi rzymsk

przeciw Chosroesowi i jego Medom. Ale Antonina nie chciaa o tym sysze; twierdzia, e w tych

wanie stronach zostaa przez niego zniewaona i nie zamierza ich wicej oglda, l dlatego Beliza-

riusz, mianowany dowdc jazdy cesarskiej, po raz drugi wysany zosta do Italii; przedtem, jak m-

wi, przyrzek cesarzowi, e nie bdzie w czasie tej wojny prosi go o pienidze, lecz wasnym sump-

tem zdobdzie wszystko, co konieczne do jej prowadzenia. Ludzie wtedy podejrzewali, i Belizariusz

dlatego tylko zaatwi swe sprawy domowe tak, jak to opisywaem, i zoy ow obietnic cesarzowi,

e chcia si wydosta z Bizancjum i po opuszczeniu murw miasta natychmiast chwyci za bro i

zdoby si na

49

jaki odwany, godny mczyzny czyn wobec ony i tych, ktrzy go przeladowali. On jednak zapo-

mnia o wszystkim, co zaszo. Zlekceway przysigi skadane kiedy Focjuszowi i innym przyjacio-

om, i pody za on, cigle szaleczo w niej zakochany i to mimo jej szedziesiciu lat.

16

W Italii jednak Bg mu nie sprzyja i sytuacja jego pogarszaa si z dnia na dzie.

Z pocztku, co prawda, jego plany wojenne przeciwko Teodatowi i Witi-gisowi, chocia wydaway si

w tych okolicznociach niewaciwe, prowadziy na og do szczliwego zakoczenia. Pniej jed-

nak, mimo opinii, e dziki zdobytemu w tej wojnie dowiadczeniu potrafi wszystko dobrze obmyle,

wikszo jego niepowodze przypisywano gupocie. Tak to sprawy ludzkie zale nie od zamierze

czowieka, lecz rzdzi nimi rka Boga. Ludzie zwykli nazywa to losem, poniewa nie znaj przy-

czyn, dla ktrych zdarzenia maj taki przebieg, jaki si ukazuje ich oczom. Albowiem to, co niewy-

tumaczalne, chtnie bywa nazywane losem. Ale o tych sprawach kady niech mniema, jak mu si po-

doba.

5. Drugi pobyt Belizariusza w Italii zakoczy si bardzo niechlubnie; w ci-

50

gu piciu lat, jak ju pisaem, nie zdoa nigdzie zej na ld chyba e w miejscach umocnionych

i przez cay czas eglowa od portu do po rt u. Totila9 wyazi ze skry chcc go przyapa gdzie w

polu, z dala od murw, ale nie mg go dopa, bo i sam Belizariusz, i caa rzymska armia trzli si

ze strachu. Dlatego nie tylko nie odzyska poprzednio utraconych miast, lecz straci nawet Rzym i

waciwie wszystko inne. W tym te okresie sta si bardzo chciwy i jak nikt inny dny hanieb-

nych zyskw, zwaszcza e nic z sob od cesarza nie przywiz. Wszystkich wic niemal Italczykw

w Rawennie i na Sycylii, jak zreszt kadego, kogo zdoa dopa, upi bez umiaru, kac im niby, jak

mawia, spaca dugi caego ywota. Tak przeladowa rwnie Herodiana, dajc od niego pieni-

dzy i usiujc go zastraszy; ten wreszcie, majc do grb, opuci wojsko Rzymian i natychmiast

odda si wraz ze swymi zwolennikami i miastem Spolitium w rce Totili i Gotw. Jak za doszo do

tego, e Beizariusz porni si z siostrzecem Witaliana Janem10 (co bardzo zaszkodzio interesom

Rzymu), o tym za chwil.

Cesarzowa tak bardzo znienawidzia Germanusa11 i tak wyranie dawaa to

51

17

wszystkim do poznania, e chocia by on przecie bratankiem cesarza, nikt nie mia odwagi spowi-

nowaci si z nim przez maestwo i synowie jego pozostali nieonaci do redniego wieku, a crka

Justyna bya jeszcze niezamna jako dorosa, osiemnastoletnia dziewczyna. Kiedy wic Jan, wysany

przez Belizariusza, przyjecha do Bizancjum, Germanus by zmuszony rozpocz z nim rozmowy na

temat maestwa, chocia Jan znacznie mu ustpowa godnoci. Myl ta bardzo si obu podobaa i

postanowili zwiza si najstraszliwszymi zaklciami, przysigajc, e ze wszystkich si dy bd

do poczenia swych rodw wizami maeskimi. aden bowiem nie mia ani odrobiny zaufania do

drugiego: jeden zdawa sobie spraw, e siga za wysoko, drugiemu bardzo zaleao na ziciu. A Teo-

dora nie posiadaa si ze zoci i nie cofaa si przed niczym, przeladowaa ich na wszelkie sposoby,

aby tylko sprawie przeszkodzi. Poniewa jednak nie potrafia ich przekona, mimo e bardzo si jej

bali, zagrozia wyranie, e zgubi Jana. l dlatego wanie po powrocie do Italii Jan, bojc si zemsty

Antoniny, a do jej wyjazdu do Bizancjum nie mia odwagi spotka si z Belizariuszem. Bo mg nie

bez susznoci podejrzewa,

e cesarzowa polecia jej go zgadzi, a kiedy zastanawia si nad jej charakterem i zrozumia, e Beli-

zariusz we wszystkim onie ustpuje, straszliwie si przerazi. Wszystko to bez wtpienia byo klsk

dla Rzymian, ktrych sytuacja i przedtem wisiaa na wosku. Tak to wiodo si Belizariuszowi w woj-

nie z Gotami, a zrozpaczony poprosi cesarza, by mu pozwoli jak najszybciej stamtd odjecha. Kie-

dy usysza, e cesarz przychyli si do proby, niezwocznie ruszy w drog, bez alu egnajc wojsko

rzymskie i Italczy-kw. Wiksz cz kraju zostawi w rku wroga, a Peruzj nkan cikim obl-

eniem; istotnie, jeszcze kiedy by w podry, miasto to, jak ju pisaem, zostao wzite szturmem i

przeyo straszliwe chwile. A tak si zoyo, e rwnie na dom jego spado nieszczcie.

Cesarzowa Teodora, pragnc jak najszybciej doprowadzi do koca spraw zarczyn swego wnuka z

crk Beliza-riusza, drczya rodzicw dziewczyny cigymi listami. Ci za, starajc si unikn tego

zwizku, odwlekali maestwo do chwili swego przyjazdu, a kiedy cesarzowa wezwaa ich do Bizan-

cjum, udawali, e nie mog na razie opuci Italii. Teodorze zaleao jednak

54

bardzo, eby jej wnuk sta si panem fortuny Belizariusza, a wiedziaa, e dziewczyna odziedziczy

wszystko, bo Belizariusz nie ma innego potomstwa; z drugiej strony nie miaa zaufania do planw An-

toniny i baa si, e kiedy umrze, nie okae ona wiernoci jej domowi i nie dotrzyma umowymimo

e w chwilach wielkiej potrzeby zawsze doznawaa od niej, Teodory, tak gbokiej yczliwoci. Zrobi-

a wic rzecz haniebn: kazaa mianowicie dziewczynie zupenie nieprawnie zamieszka razem z mo-

18

dziecem, a powiadaj nawet, e j potajemnie zmuszaa, aby z nim spaa. Tak pohabionej wyprawi-

a weselei to w ten sposb, aby cesarz nie mg temu przeszkodzi. Kiedy jednak byo ju po

wszystkim, Anastazjusz i moda kobieta zapaali do siebie gorc mioci i przeyli tak nie mniej ni

osiem miesicy. Lecz kiedy Antonina po mierci cesarzowej przybya do Bizancjum, zapominajc z

atwoci o wszystkich dobrodziejstwach, jakich od niej doznaa, i nie liczc si z tym, e jeli dziew-

czyna polubi tu kogo innego, bdzie uwaana za dawn nierzdnic, wzgardzia potomkiem Teodory

i wbrew woli crki rozdzielia j z ukochanym mem. Tym postpkiem zyskaa sobie powszechn

saw okrut-

55

nicy, a mimo to po przyjedzie ma zdoaa go bez trudu nakoni do udziau w owym bezecestwie.

Wtedy dopiero zupenie jasno okazao si, co to za czowiek. A przecie, mimo e wczeniej ju da

by sowo Focjuszowi i kilku swoim bliskim, i bynajmniej tych przysig nie dotrzyma, wszyscy mu

przebaczyli, podejrzewajc, e przyczyn jego wiaroomstwa nie bya wadza ony, tylko strach przed

cesarzow. Lecz kiedy, jak mwiem, po mierci Teodory nie byo mowy ani o Focjuszu, ani o innych

krewnych i kiedy okazao si, e pani jego jest ona, a panem strczyciel Kaligonos, wtedy zupenie

nim wzgardzili, wyszydzajc go i lc jako szaleca. Tak wyglday sprawki Belizariusza, jeeli je

przedstawi bez obsonek. O wystpkach, ktrych Sergiusz, syn Bakchusa, dopuci si w Libii, pisa-

em na waciwym miejscu. On to najbardziej przyczyni si do klski Rzymian na tym terenie, gdy

zlekceway przysig na Ewangeli zoon Lewatom i bez adnego powodu wyda na mier osiem-

dziesiciu posw. Tu dodam tylko, e ludzie ci przybyli do Sergiusza bez adnych podstpnych za-

miarw, ani on te nie mia najmniejszego powodu do podejrze, przeciwnie, po zoeniu przysigi

zaprosi ich na uczt i haniebnie

56

zgadzi, l to byo przyczyn klski Salomona, armii rzymskiej i wszystkich Libijczykw, bo przez

niego zwaszcza po mierci Salomona, o ktrej opowiadaem nikt ju, oficer czy onierz, nie

19

chcia naraa si na wojenne niebezpieczestwa. Najbardziej za nienawidzi go Jan, syn Sisinniolu-

sa, ktry, dopki do Libii nie przyby Areobindos, w ogle unika walki. Sergiusz bowiem by mikki,

niewojowniczy, z wieku i usposobienia bardzo jeszcze dziecinny, a jednoczenie zawistny i pyszako-

waty, zniewieciay w obyczajach i nadty od dumy. Ale poniewa stara si o wnuczk Antoniny, o-

ny Belizariusza, cesarzowa nie chciaa go ukara ani pozbawi urzdu, chocia widziaa, e Libia chy-

li si ku upadkowi. Nawet Salomona, brata Sergiusza, ona i cesarz pucili wolno, nie wymierzajc mu

kary za zabjstwo Pegazjusza. Zaraz wyjani, o jak spraw chodzi.

Kiedy Pegazjusz wykupi Salomona z rk Lewatw i barbarzycy odeszli do swych siedzib, Salomon

wraz z Pegazju-szem, ktry zoy za niego okup, i z garstk onierzy wyruszy do Kartaginy. W dro-

dze Pegazjusz przyapa Salomona na jakim wykroczeniu i zwrci mu uwag, i powinien pamita,

e Bg wybawi go niedawno z rk nie-

57

przyjaci. Ten wpad w zo uwaajc, e Pegazjusz wypomina mu jego niewol, i zabi go na miej-

scu, w ten sposb odwdziczajc si za ocalenie ycia. Lecz gdy Salomon przyby do Bizancjum, ce-

sarz oczyci go z zarzutu morderstwa, uznajc, e zabi zdrajc Cesarstwa Rzymskiego. Da mu nawet

list elazny jako rkojmi bezpieczestwa. Uniknwszy w ten sposb kary Salomon z radoci wyru-

szy na Wschd aby odwiedzi ojczyzn, krewnych i dom rodzinny. Ale rka Boa dosiga go w po-

dry i zabraa z tego wiata. Tak wygldaa sprawa Salomona i Pe-gazjusza.

58

6. Zamierzam teraz pomwi o Ju-stynianie i Teodorze: jacy waciwie byli i jak doprowadzili pa-

stwo rzymskie do upadku.

Za panowania cesarza Leona trzej modzi wieniacy z Ilirii, Zimarchus, Ditybistus i Justyn z Bederia-

ny, ktrzy u siebie na wsi borykali si stale z niedostatkiem i pragnli si od niego uwolni, postano-

wili zacign si do wojska. Szli wic piechot do Bizancjum w zgrzebnych paszczach na grzbiecie,

20

do ktrych wychodzc z domu woyli tylko kilka sucharw, a kiedy przybyli na miejsce, cesarz przy-

j ich do suby i wcieli do gwardii paacowej, bo wszyscy trzej odznaczali si wyjtkow urod.

W jaki czas potem na tron wstpi Anastazjusz,12 ktry wda si w wojn z ludem Izaurw, kiedy ci

zbrojnie powstali, i wysa przeciw nim znaczne siy pod dowdztwem Jana zwanego Garbusem. Ten

to Jan wtrci Justyna za jakie przewinienie do lochu, a byby go nazajutrz wyprawi na tamten wiat,

gdyby mu w tym nie przeszkodzi pewien sen. Opowiada mianowicie w wdz, e zjawi si mu we

nie kto ogromny i pod kadym wzgldem potniejszy od czowieka i rozkaza mu uwolni tego,

ktrego wanie uwizi. On jednak po przebudzeniu nic sobie

59

ze swego snu nie robi. Kiedy nadesza druga noc, wydao mu si, e znowu syszy we nie te same

sowa; ale i wtedy jeszcze nie myla o wykonaniu rozkazu. Po raz trzeci wreszcie stana nad nim

owa zjawa i zagrozia, e spotka go straszliwy los, jeli nie zrobi tego, co mu przykazano; dodaa tak-

e, e kiedy w przyszoci wpadnie w gniew, w czowiek i jego rodzina bd mu bardzo potrzebni. W

ten sposb Justyn uszed wtedy mierci.

Z biegiem lat mia doj do najwyszych godnoci, bo najprzd zosta mianowany przez cesarza do-

wdc gwardii paacowej, potem za, kiedy Anastazjusz rozsta si z yciem, dziki potdze swego

urzdu sam wstpi na tron.13 -By to ju wtedy starzec nad grobem, nie znajcy nawet liter, zwyky,

jak mwi, analfabeta co pierwszy raz si wrd Rzymian zdarzyo. A poniewa byo w zwyczaju,

e cesarz na wszystkich dokumentach zawierajcych jego zarzdzenia wasnorcznie stawia swoje li-

terki, sam nie mg nic zarzdzi ani nie orientowa si, co si dzieje. Niejaki Proklos, ktremu przy-

pado w udziale by jego doradc i ktry piastowa urzd tak zwanego kwestora, sam wszystko zaa-

twia wedug wasnego uznania. Aby jednak mie jaki lad

60

cesarskiej rki, ci, ktrzy si tymi sprawami zajmowali, wymylili nastpujcy sposb: w niewielkim

21

wygadzonym drewienku wycili ksztaty czterech liter, ktre po acinie daj sowo przeczytaem", i

wkadali Justynowi do rki piro, zanurzone w atramencie, ktrym zwykli posugiwa si cesarze; na-

stpnie przykadali tabliczk do dokumentu, chwytali jego do i wodzili ni wraz z pirem po owym

wykroju, l kiedy przeprowadzili j przez wszystkie wycite w drzewie linie, odchodzili, zabierajc ze

sob takie wanie cesarskie pismo".

Oto jakiego cesarza mieli wtedy Rzymianie. ona za jego, Lupicyna, pochodzia z barbarzycw i

jako niewolnica bya naonic czowieka, ktry j przedtem kupi, l ona wraz z Justy-nem u schyku

ycia zasiada na tronie.

Justyn zreszt nie by w stanie ani zaszkodzi swym poddanym, ani uczyni dla nich nic dobrego; by

to czowiek bardzo tpy, cakowicie pozbawiony daru wymowy, zupeny prostak. A jego siostrzeniec,

ktry ju jako bardzo mody czowiek zarzdza caym pastwem, cign na Rzymian tyle tak gro-

nych klsk, e od pocztku wiata nikt o niczym podobnym nie sysza. By niezmiernie skory do

mordowania

61

ludzi i grabiey cudzych pienidzy i uwaa za drobiazg, e tysice ywych istot musi rozsta si z y-

ciem, chocia w niczym mu nie zawiniy, l bynajmniej nie stara si zachowa dawnego stanu rzeczy,

lecz bezustannie pragn czego nowego, krtko mwic, by najwikszym burzycielem ustalonych

porzdkw. Nawet przed zaraz, o ktrej pisaem, uchronio si co najmniej tylu, ilu pado jej ofiar,

chocia nawiedzia cay wiat; bo albo w ogle nie chorowali, albo wyzdrowieli. Ale przed tym czo-

wiekiem nie zdoa umkn nikt z Rzymian, bo na podobiestwo jakiej "przez niebiosa zesanej kl-

ski, ktra spada na cay rodzaj ludzki, nikogo nie oszczdzi. Jednych bowiem zgadzi bez najmniej-

szego powodu, innych za bardziej jeszcze unieszczliwia, doprowadzajc ich do takiej ndzy, e

modlili si o najgorsz choby mier jak o wybawienie. Jeszcze innym odbiera wszystkoi majtek,

i ycie. Poniewa nie wystarczaa mu ruina samego tylko Cesarstwa Rzymskiego, zdoa owadn Li-

bi i lt?lii to po to jedynie, aby oprcz dawnych poddanych zniszczy take ludno tamtych kra-

jw. Ba, nie mino i dziesi dni jego panowania, a ju umierci przeoonego eunuchw paaco-

wych, Aman-

62

22

cjusza, a wraz z nim kilku innych ludzi, chocia mia mu jedynie to do zarzucenia, e uy zbyt

ostrych sw mwic o biskupie Janie. Odtd bano si go jak nikogo na wiecie. Zaraz te wezwa do

przyjazdu dawnego buntownika Wita iana, ktremu poprzednio da rkojmi bezpieczestwa, przez

wsplne uczestnictwo w chrzecijaskich obrzdach. Lecz wkrtce potem na skutek jakiego podej-

rzenia zgadzi go haniebnie w Paacu, a wraz z nim wszystkich jego zwolennikw. Nie ba si zama

tak witych zobowiza.

7. Ludno, jak ju pisaem, dzielia si na dwie fakcje14 i Justynian, przyczywszy si do Wenetw,

czyli Bkitnych, ktrych zreszt i przedtem popiera, zdoa wszystko doprowadzi do stanu zamtu i

zamieszania; rzec by mona, i zwali z ng cae pastwo rzymskie. Nie wszyscy zreszt Bkitni dali

si powodowa jego zachciankom, lecz tylko ci, ktrzy mieli bardziej wojownicze usposobienie. Ale

w miar jak pienio si zo, nawet i oni wydawali si niezmiernie umiarkowani, bo nie broili tyle, ile

im byo wolno. A co wiksi awanturnicy wrd Zielonych rwnie, rzecz jasna, nie siedzieli cicho,

lecz popeniali niezliczone przestpstwa, chocia jednego po drugim spotykay ci-

63

kie kary. To zreszt zachcao ich do jeszcze wikszego zuchwalstwa, bo ludzi, ktrym si dzieje

krzywda, atwo doprowadzi do ostatecznoci, l kiedy Justynian tak bezustannie podjudza i rozjusza

Bkitnych, cae Cesarstwo Rzymskie drao w posadach, jak gdyby nawiedzone trzsieniem ziemi

czy potopem, lub jakby jego miasta jedno po drugim wpaday w rce wroga. Wszdzie zapanowa za-

mt, nic nie pozostao takie jak dawniej, lecz w powszechnym chaosie giny prawa i ad publiczny.

Fakcjonici hodowali nowej modzie uczesania i strzygli wosy nie tak jak inni Rzymianie. Wsw i

brody nie tykali, zapuszczali je jak Persowie, natomiast golili przd gowy a do skroni, a z tyu nosili

wosy bezsensownie dugie, niby Masageci. Mwili te, e czesz si na mod Hunw.

Wszyscy ponadto pragnli nosi si bardzo strojnie, a odzie kadego z nich bya o wiele wykwint-

niejsza, ni pozwala na to jego stan, bo mogli j zdobywa w nielegalny sposb. Rkawy koszuli

cigali ciasno tu nad doni, natomiast powyej rozszerzay si one do niesychanych rozmiarw, l

kiedy tylko wymachiwali rkami, na przykad wydajc jakie okrzyki w teatrze lub przyjtym zwycza-

23

jem dodajc otuchy zawodnikom

64

w hipodromie, owa cz stroju unosia si wysoko do gry, dziki czemu rnym durniom wydawao

si, e maj oni pikne i obfite ksztaty, skoro musz je okrywa a takimi szatami. Zapominali przy

tym, e w luno tkanej i zbyt obszernej szacie wida byo raczej, jak s chuderlawi. Paszcze za,

spodnie i obuwie nosili na wzr Hunw i taka te do nich przylgna nazwa.

Pocztkowo niemal wszyscy zupenie jawnie chodzili w nocy z broni, w dzie za mieli obosieczne

sztylety przytroczone do uda i ukryte pod paszczem. Kiedy zapada zmrok, czyli si w grupy i cza-

towali na zamoniejszych obywateli w okolicy rynku i w ciemnych zaukach; zabierali przechodniom

ubrania, zote pasy i sprzczki, i co tam jeszcze wpado im w rce. Niektrych nie tylko upili, lecz i

zabijali, eby napadnity nie donis, co mu si przytrafio.

Wszystko to stao si udrk caego miasta, zwaszcza tych Bkitnych, ktrzy byli bardziej spokojne-

go ducha, gdy nawet oni nie byli bezpieczni. W kocu ludzie zaczli nosi pasy i sprzczki z brzu, i

ubierali si znacznie poniej swego stanu, nie chcc, aby zamiowanie do piknych przedmiotw byo

przyczyn ich zguby, a przed zachodem soca chowali si po domach. Zo jednak

65

nie ustpowao, wadze miejskie nie zwracay na przestpcw uwagi i zuchwalstwo tych ludzi stale si

wzmagao. Albowiem wystpek, ktremu zostawia si swobod, naturaln rzeczy kolej przekracza

wszelk miar, skoro nawet zbrodnia ukarana nie zawsze ginie doszcztnie. Ludzie w wikszoci s z

natury skonni do grzechu.

24

Tak wyglday sprawy Bkitnych. Co do ich przeciwnikw, to niektrzy powodowani chci bezkar-

nego udziau w zbrodniach przechodzili do ich stronnictwa, podczas gdy inni ratowali si ucieczk w

obce kraje. Wielu z nich zreszt apano, po czym albo ginli z rk przeciwnikw, albo wadze skazy-

way ich na kar mierci. Do stronnictwa napywali te licznie modzi ludzie, ktrych dawniej te spra-

wy nie pocigay, ale teraz dali si skusi moliwociom gwatu i bezprawia. Nie ma bowiem takiej

zbrodni, ktrej by wwczas bezkarnie nie popeniano.

Z pocztku Bkitni umiercali tylko czonkw wrogiej fakcji, ale z czasem zaczli zabija take tych,

ktrzy im w niczym nie zawinili. Czsto zdarzao si\e kto ich przekupi i wymieni nazwiska swych

osobistych wrogw, ktrych ci natychmiast umiercali; nadawali im przy tym miano Zielonych,

66

chocia ich w ogle nie znali. Wszystko to nie dziao si ju pod oson ciemnoci czy te w ukryciu,

lecz o kadej porze dnia i we wszystkich stronach miasta, nieraz na oczach bardzo czcigodnych oby-

wateli, ktrzy si tam przypadkiem znaleli. Nie musieli przecie ukrywa swych zbrodni, bo nie bali

si kary; przeciwnie, przejawiali nawet pewn dz sawy i popisywali si si i odwag, pokazujc

na przykad, e jednym ciosem potrafi umierci nieuzbrojonego przechodnia, l nikt ju nie mg li-

czy, e w tych niepewnych czasach dugo poyje, trwoga kazaa wszystkim oczekiwa bliskiej mier-

ci, adne schronienie nie wydawao si bezpieczne i ani na chwil nie witaa nadzieja ocalenia, gdy

nawet w najwitszych przybytkach i podczas wielkich uroczystoci ludzie ginli bez powodu i ani

krewnym, ani przyjacioom nie mona byo zaufa. Wielu bowiem tracio ycie z przyczyny zdrady

najbliszych.

W sprawach tych nie wszczynano jednak adnego ledztwa, nieszczcie spadao nagle, ofiar nikt nie

bra w obron, l adne prawo, adne zobowizanie nie miao ju tej mocy, jak niegdy czerpano z

ustalonego adu, lecz zapanowaa przemoc i powszechny zamt,

67

25

a rzdy upodobniy si do tyranii, i to nie ustabilizowanej, lecz takiej, w ktrej wszystko wci si

zmieniao i zaczynao od nowa. Urzdnicy yli w miertelnej trwodze, umysy ich byy jakby porao-

ne obaw przed jednym czowiekiem, sdziowie za, rozpatrujc sporne sprawy, wyrokowali nie tak,

jak nakazyway im suszno i prawo, lecz zgodnie z przychylnoci lub niechci fakcjo-nistw do

jednej czy drugiej strony. Sdziego bowiem, ktry by zlekceway ich polecenia, czekaa mier.

Wierzycieli niejednokrotnie si zmuszano do zwrotu skryptw dunych, chocia nie otrzymali nic na

poczet dugw, a wiele osb wbrew woli musiao wyzwoli swoich niewolnikw. Mwi te, e nie-

ktre kobiety zmuszane byy do powolnoci przez wasnych niewolnikw, l nawet synowie znacznych

rodzin, ktrzy zadawali si z t modzie, kazali ojcom wbrew ich woli robi rne rzeczy, zwaszcza

oddawa sobie pienidze, a niejeden chopiec by przymuszany, i to za wiedz ojca, do utrzymywania

bezbonych stosunkw z fakcjonistami; podobnie zreszt cierpiay zamne niewiasty. Mwi, e ja-

ka bardzo piknie ubrana kobieta pyna odzi wraz z mem w stron ktrego z przedmie na

drugim brze-

68

gu. W czasie przeprawy natknli si na fakcjonistw, ktrzy wrd grb oderwali j od ma i umie-

cili w swojej odzi. A kiedy wchodzia z modymi mczyznami do ich odzi, daa ukradkiem znak

mowi, dodajc mu otuchy i proszc, eby by o ni spokojny, bo nie spotka jej adna haba, l kiedy

m jeszcze na ni z blem spoglda, rzucia si do morza i natychmiast utona.

Na takie to wybryki pozwalali sobie wwczas w Bizancjum ci awanturnicy. A jednak bardziej ni to

wszystko drczya ich ofiary myl o szkodach, jakie Justynian wyrzdza pastwu; albowiem dla tych,

ktrzy bardzo ucierpieli z rk zoczycw, znaczn ulg w rozpaczy spowodowanej zymi rzdami jest

oczekiwanie, e krzywdzicieli spotka kara ze strony prawa i wadzy. Wierzc w lepsz przyszo lu-

dzie pogodniej i atwiej znosz chwil obecn, natomiast kiedy padaj ofiar przemocy ze strony rz-

dzcych, tym bardziej bolej nad swoim nieszczciem i skonni s do rozpaczy, poniewa widz, e

26

nie ma kary na zbrodniarzy.

Justynian za zawini nie tylko dlatego, e nie chcia dopomc pokrzywdzonym, lecz poniewa otwar-

cie wystpowa jako obroca awanturnikw; dawa bowiem

69

tym modzikom duo pienidzy, wielu z nich trzyma przy sobie, a niektrych uzna nawet za godnych

urzdu i innych zaszczytw.

8. Tego rodzaju rzeczy dziay si nie tylko w Bizancjum, lecz rwnie we wszystkich innych mia-

stach, bo jak kada choroba, tak i ta zaraza rozprzestrzenia si stamtd po caym pastwie rzymskim.

Ale cesarz nie dba o to ani troch, waciwie w ogle niczego nie dostrzega, nawet tego, co na jego

oczach dziao si w hipodromie. By doprawdy wyjtkowo niemdry, przypomina ociaego osioka,

ktry potulnie daje si kademu cign za uzd i tylko czsto strzye uszami.

justynian zreszt wprowadza zamt do wszelkich innych spraw. Ledwie przej ster rzdw z rk wu-

ja, natychmiast zacz bez adnego umiaru trwoni fundusze publiczne, uwaajc, e sta si ich pa-

nem. Tak wic Hunom, ktrzy bezustannie si do niego zwracali, dawa due sumy za usugi dla pa-

stwa, przez co od tej pory terytorium rzymskie byo naraone na czste najazdy. Raz bowiem zakosz-

towawszy bogactwa Rzymian, barbarzycy ci nie dali si ju zawrci z tej drogi.

Uwaa rwnie za stosowne wydawa duo pienidzy na jakie budowle nad-

70

morskie, usiujc powstrzyma nieustanny napr fal; pitrzy kamienie i posuwa si od brzegu w mo-

rze, jak gdyby chcia wspzawodniczy z jego przypywami i si bogactwa zmierzy si z potg

ywiou. Za to prywatne majtki obywateli rzymskich zagarnia, gdzie mg, przy czym jednych

oskara o przestpstwa, ktrych nie popenili, innym za wmawia, e mu te majtki darowali. A cz-

stokro ci, ktrym udowodniono morderstwo czy inn podobn zbrodni, oddawali mu cay dobytek i

w ten sposb unikali kary. Tacy znowu, ktrzy zgaszali nieuzasadnione pretensje do ziemi ssiada i

nie mogli zwyciy w sporze, poniewa mieli prawo przeciw sobie, oddawali sporn ziemi cesarzo-

27

wi i pozbywali si kopotu; z tej przysugi, ktra ich zreszt nic nie kosztowaa, mieli t korzy, e

dawali mu si pozna, jednoczenie za w jak najniesprawiedliw-szy sposb triumfowali nad przeciw-

nikami.

Nie od rzeczy chyba bdzie opisa rwnie wygld tego czowieka. Nie by on ani wysoki, ani zbyt ni-

ski, raczej redniego wzrostu, nie chudy, lecz do tgi. Twarz mia krg i nie pozbawion wdziku,

a cer rumian nawet po dwudniowym pocie. Najzwilej go opisz, jeli powiem, e by bardzo po-

71

dobny do syna Wespazjana, Domicjana, ktrego otrostwa Rzymianie tak bardzo na wasnej skrze

odczuli, e nawet pokrajawszy go na kawaki nie zaspokoili jeszcze swego gniewu. Senat wwczas

uchwali, e imi tego wadcy ma znikn z wszystkich dokumentw i e nie wolno przechowywa

adnej jego podobizny. Istotnie, imi to zostao wymazane z wszystkich napisw w samym Rzymie i

wszdzie, gdzie figurowao, a w caym pastwie rzymskim nie mona znale jego wizerunku, z wy-

jtkiem jednego posgu z brzu. Ten

72

za zachowa si z nastpujcych powodw.

Domicjan mia on szlachetnego rodu i umysu, ktra ani sama nikogo nie skrzywdzia, ani nie po-

chwalaa postpkw ma. Poniewa bya powszechnie kochana, Senat wezwa j i kaza poprosi o

to, co zechce. Wtedy zacza baga tylko o jedno: aby jej pozwolono zabra i pogrzeba ciao Domi-

cjana, oraz aby moga postawi w miejscu przez siebie obranym jeden pomnik z brzu. Senat zgodzi

si, a ona pragnc pozostawi przyszym pokoleniom pamitk bes-

73

28

tialstwa tych, ktrzy powiartowali jej ma, wymylia taki sposb: zebrawszy szcztki Domicjana

dokadnie zoya i dopasowaa wszystkie czci, zeszya cae ciao i pokazaa rzebiarzom, polecajc

im, aby w brzie ukazali ca mk jej ma. Ci za natychmiast wykonali posg. Wtedy wdowa usta-

wia go w uliczce wiodcej na Kapitol, po prawej stronie idc na Forum, gdzie do dzi ukazuje on rysy

i cierpienia Domicjana.is l rzec by mona, e w tym posgu ujawnia si posta Justyniana, jego ogl-

ny wygld i wszystkie rysy twarzy.

Tyle o jego powierzchownoci natomiast nie potrafibym chyba dokadnie opisa jego charakteru.

Chtnie czyni zo, atwo ulega wpywom, by typem czowieka, o ktrym mwi ,,dure i ajdak".

Sam nigdy nie mwi ludziom prawdy, w sowach i czynach powodowa si podstpnymi intencjami,

a jednoczenie atwo pada ofiar tych, co go chcieli oszuka. Bya w nim jaka dziwaczna mieszanina

za i gupoty, by moe zgodnie z pogldem jednego z dawnych perypatetykw, ktry mwi, e w na-

turze ludzkiej stykaj si rne cechy, jak w mieszaninie kolorw. Pisz tu zreszt tylko o sprawach,

do ktrych mogem dotrze. By wic w cesarz czowiekiem nieszczerym, pod-

74

stpnym, obudnym; umia skrywa gniew, prowadzi podwjn gr i znakomicie udawa wiar w

swoje sowa. Nawet zy roni nie z radoci czy alu, lecz w zalenoci od potrzeby zmusza si w od-

powiednich chwilach do paczu. ga za bezustannie, ale bynajmniej nieprzypadkowo, przeciwnie,

obietnice swe wzmacnia dokumentami i najwitszymi przysigami, i to nawet w stosunku do wa-

snych poddanych. Natychmiast zreszt ama wszystkie przysigi i obietnice, jak najpodlejszy niewol-

nik, ktry ze strachu przed torturami popenia krzywoprzysistwo i przyznaje si do winy. W przyja-

ni zawodny, nieprzejednany w nienawici, zagorzay mionik mordu i grabiey, ktnik i nowin-karz,

atwo dawa namwi si do zego, ale aden doradca nie potrafi nakoni go, by czyni dobro; istot-

nie, chocia z zamiowaniem planowa i wykonywa wszelkie otrostwa, nawet myl o zrobieniu cze-

29

go dobrego uwaa za przykr.

Kt zreszt zdoa naleycie opisa charakter Justyniana? Wszystkie te ze cechy i wiele innych jesz-

cze gorszych posiada w stopniu niemal nadludzkim; wydawao si, e natura odebraa miertelnym

ca podo i przelaa j w dusz tego jednego czowieka. Na domiar

75

zego chtnie dawa posuch oszczerstwu i bardzo by skory do karania, nigdy bowiem nie bada ad-

nej sprawy dokadnie, lecz po wysuchaniu oszczercy natychmiast ogasza wyrok, l nie wahajc si

ani przez chwil nakazy wa zajmowa due obszary ziemi, pali miasta i bez najmniejszego powodu

zaprzedawa ca ludno w niewol. Doprawdy, gdyby kto spisa wszystkie klski narodu rzymskie-

go od najdawniejszych czasw i zestawi je z tymi nieszczciami, stwierdzi by musia, e z rki tego

jednego czowieka zgino wicej istot ni we wszystkich minionych stuleciach. Rwnie bez naj-

mniejszych skrupuw dobiera si do cudzych pienidzy, nigdy nie usiujc znale adnego pretekstu

czy choby pozoru prawa dla zagarnicia tego, co do niego nie naleao; kiedy za mia ju pienidze

w rku, skonny by je lekceway i z niezmiern rozrzutnoci, bez adnego powodu, rozdawa bar-

barzycom. Krtko mwic ani sam nie mia pienidzy, ani nie mg ich cierpie u nikogo innego,

jak gdyby nie powodowa si chciwoci, lecz tylko zazdroci majtku innym. Tak oto bez trudu zdo-

a wygna z kraju Rzymian

77

bogactwo i sta s je twrc powszechnej ndzy.

30

9. Oto jak przedstawia si charakter Justynianana ile oczywicie potrafilimy go opisa. Polubi

za kobiet, o ktrej teraz zamierzam opowiedzie: jak si urodzia i wychowaa i jak, zczywszy si

z tym czowiekiem wzem maeskim, zdoaa wstrzsn pastwem rzymskim do samych funda-

mentw.

By w Bizancjum niejaki Akakios, czonek fakcji Zielonych, ktry opiekowa si zwierztami w cyrku

tak zwany niedwiednik". Jeszcze za panowania Anastazjusza umar na jak chorob zostawiajc

trzy creczki Komito, Teodor i Anastazj z ktrych najstarsza nie miaa nawet siedmiu lat. o-

na jego, pozbawiona rodkw do ycia, poczya si z innym mczyzn, ktry mia wraz z ni opie-

kowa si domem i sprawowa po jej zmarym mu urzd. Jednak ,,tancmistrz" Zielonych, imieniem

Asterios, wzi od kogo apwk, pozbawi ich tej godnoci i bez trudu powierzy j czowiekowi, od

ktrego dosta pienidze. Tanc-mistrze" bowiem mogli tymi sprawami zawiadywa wedug wasnego

uznania. Ale wwczas niewiasta owina wstkami gowy i donie crek i kiedy cay

78

lud zgromadzi si w cyrku, wprowadzia je tam jako baganice. Zielonym ani w gowie byo przychy-

li si do proby, Bkitni natomiast powierzyli im ten urzd, poniewa rwnie ich nied-wiednik"

niedawno zmar.

Kiedy dziewczynki dorosy, matka wprowadzia je na scen, gdy odznaczay si wdziczn posta-

ciale nie wszystkie naraz, lecz jedn po drugiej, w miar jak kada wydawaa si dojrzaa do tego

zajcia. Najstarsza, Komito, ju zdya zabysn wrd kurtyzan w jej wieku; nastpna za z kolei,

Teodora, odziana jak maa niewolnica w sukienk z rkawami, chodzia za ni wszdzie, usugiwaa

jej we wszystkim i nosia na ramionach krzeseko, na ktrym tamta zwyka zasiada w czasie rnych

spotka.

Do pewnego czasu, zanim dojrzaa, Teodora nie moga spa z mczyzn jak dorosa kobieta, ale ju

wtedy uprawiaa niejako mskie stosunki z rnymi ajdakamii to niewolnikami, ktrzy towarzy-

szc swym panom do teatru wykorzystywali okazj na tego rodzaju bezecestwa; i duo czasu spdza-

a w burdelu wystawiajc swe ciao na te sprzeczne z natur praktyki. Kiedy za wyrosa i bya ju zu-

penie dojrzaa, przyczya si do kobiet na scenie i na-

79

31

tych miast staa si jedn z tych kurtyzan, o ktrych dawniej mwiono, e s w piechocie"; nie graa

na flecie ani na lirze, nie uprawiaa nawet sztuki tanecznej, po prostu sprzedawaa swe wdziki pierw-

szemu lepszemu, cae niemal ciao wystawiajc na sprzeda. Pniej wraz z aktorkami braa udzia we

wszystkim, co si dziao w teatrze, i pomagaa im w rnych komicznych bazestwach, bo bya wy-

jtkowo bystra i zabawna; wkrtce te zacza przyciga wszystkie spojrzenia. Bya to dziewczyna

pozbawiona wstydu i nikt nigdy nie widzia w niej nawet odrobiny zmieszaniaprzeciwnie, bez naj-

mniejszego wahania zgadzaa si wywiadcza najbardziej bezwstydne usugi; naleaa do ludzi, kt-

rych mona siec rzgami i bi po gowie, a oni dowcipkuj i pkaj ze miechu. Lubia take rozbiera

si i pokazywa wszem wobec zarwno przd, jak i ty ciaa, chocia czci tych nie godzi si widzie

adnemu mczynie.

Swoich kochankw traktowaa wyniole i szyderczo, ale coraz to nowymi miosnymi sztuczkami zaw-

sze potrafia zjedna sobie serca rozpustnikw. Nie oczekiwaa nawet zaczepek z ich strony, lecz nie-

przyzwoitymi artami i bazeskimi gestami kusia przechodniw,

80

zwaszcza goowsych modzieniaszkw. Doprawdy nigdy chyba nie byo istoty rwnie zamiowanej

we wszelkiego rodzaju rozkoszach! Nieraz zjawiaa si na skadkowych biesiadach w towarzystwie

dziesiciu czy kilkunastu doskonale zbudowanych modziecw, ktrych jedynym zajciem bya roz-

pusta, i ca noc spdzaa ze wspbiesiadnikami w ku, a kiedy ju wszyscy mieli tego dosy, sza

do ich niewolnikw a byo ich ze trzydziestu i parzya si z kadym z osobna, l tak zreszt nie

bya syta tego bezecestwa.

Przysza kiedy do domu pewnego dostojnika w czasie jakiej pijatyki i, jak powiadaj, na oczach

wszystkich biesiadnikw stana w nogach oa, bezwstydnie zadara do gry suknie i bez wahania da-

a pokaz caej swej rozwizoci, l chocia robia uytek a z trzech otworw, utyskiwaa na przyrod,

skarc si, e nie daa jej szerszych otworw take w piersiach, aby moga t drog wyprbowa

jeszcze jeden sposb spkowania. Czsto zachodzia w ci, ale prawie zawsze potrafia natychmiast

32

spdzi pd.

Nieraz obnaaa si nawet w teatrze, na oczach wszystkich widzw, za cay ubir majc przepask na

biodrach, nie dlatego bynajmniej, e krpowaa si

81

take i to ludziom pokaza, lecz poniewa nikomu nie wolno tam byo wej zupenie nago, bez cho-

ciaby takiej osony. W tym stroju rzucaa si na ziemi i leaa na wznak, a przeznaczeni do tego su-

cy sypali jej na srom jczmie, ktry ziarenko po ziarenku wy-dziobyway stamtd gsi, specjalnie

do tego celu trzymane. Ona za podnosia si z ziemi nie tylko nie zawstydzona, lecz przeciwnie, jak

gdyby pysznic si swym czynem. Bo nie tylko bya pozbawiona wszelkiej skromnoci, lecz celowaa

w wyszukiwaniu najbardziej bezwstydnych rozrywek. Nieraz stawaa naga wrd aktorw na scenie,

lubienie wyginajc ciao i poruszajc poladkami, jakby chciaa popisa si sw zwyk gimnastyk

zarwno przed ludmi, ktrzy ju mieli z ni do czynienia, jak i tymi, z ktrymi jeszcze nie spaa. Z

ciaem swym obchodzia si w tak wyuzdany sposb, e wydawao si wprost, i srom niewieci ma

nie w tym miejscu, w ktrym przyroda daa go innym kobietom, lecz na twarzy! O tych, ktrzy z ni

spali, od razu byo wiadomo, e uprawiaj mio wbrew prawom natury; co przyzwoitsi natomiast,

spotkawszy j przypadkiem na rynku, odwracali si i wycofywali w popiechu, byle tylko nie otrze

si o ni i w ten sposb nie

82

Uchodzi za splamionych uczestnictwem w jej wystpkach. Dla tych, ktrzy j spotykali, zwaszcza

rano, bya ptakiem zej wrby, a wobec towarzyszek z teatru zachowywaa si bardzo gwatownie, bo

bya niezwykle zawistna.

Nieco pniej pojechaa za Hekebo-losem z Tyru, ktry zosta zarzdc Pentapois, i oddawaa mu

33

najhaniebniej-sze usugi, ale czym mu si narazia i bardzo szybko j wygna. Zostaa wtedy bez

rodkw do ycia, zdobywaa je wic nadal, tak jak do tego przywyka, haniebnie kupczc ciaem. Z

pocztku bya w Aleksandrii, potem za objechawszy cay Wschd wrcia do Bizancjum, l w kadym

miecie po drodze uprawiaa swj proceder (ktrego nikt, jak sdz, nie powinien nazywa po imieniu,

jeeli nie chce narazi si na gniew Boy), jak gdyby niebiosa nie chciay dopuci, by rozpusta Teo-

dory pozostaa nie znana jakiemukolwiek zaktkowi ziemi.

Oto jak przysza na wiat i jak wyrosa kobieta, ktra staa si zaka rodu niewieciego i caej ludzko-

ci. Kiedy za ponownie znalaza si w Bizancjum, Justynian zapaa do niej szalecz wprost mio-

ci i najpierw y z ni jak z kochank, chocia od razu awansowa j do godnoci patrycjuszki. Teo-

dora na-

83

tych miast zdobya ogromne wpywy, a take spor fortun, bo dla Justyniana, jak czsto bywa z za-

kochanymi, nie byo wikszej rozkoszy ni obsypywa j pienidzmi i wszelkimi innymi faworami;

zreszt podsycao t mio wyrachowanie polityczne. Z jej wic pomoc bardziej jeszcze ni przed-

tem da si we znaki narodowi, i to zarwno w Bizancjum, jak i w caym pastwie rzymskim. Oboje

bowiem naleeli od dawna do stronnictwa Bkitnych i dawali jego czonkom ogromn swobod we

wszystkim, co dotyczyo pastwa. Dopiero po pewnym czasie ta tragiczna sytuacja ulega znacznej

poprawie. A byo to tak.

Justynian by przez duszy czas chory, a choroba wygldaa tak gronie, e rozeszy si pogoski o

jego mierci. Tymczasem fakcjonici, ktrzy nadal dopuszczali si tych wszystkich przestpstw, o kt-

rych bya mowa, w biay dzie zamordowali w kociele Mdroci Boej niejakiego Hypatiosa, czo-

wieka do znanego. Powstaa wielka wrzawa, odgosy zbrodni dotary do cesarza, a dworzanie, ko-

rzystajc z tego, e nie by tam obecny, wyolbrzymiali groz zdarzenia, na wycigi opowiadajc mu

wszystko od pocztku. Wtedy cesarz poleci prefektowi miasta ukara win-

84

34

nych, ten za (a by to Teodot zwany powszechnie Dyni") przeprowadzi dokadne ledztwo i wik-

szo zoczycw schwyta i ukara mierci, chocia wielu ukryo si i ocalio ycie. Byo im zreszt

sdzone wkrtce uzyska wielkie wpywy w pastwie, bo cesarz nagle i wbrew wszelkim oczekiwa-

niom wyzdrowia i natychmiast zacz przeladowa Teodota jako truciciela i czarownika". Nie mia

jednak adnego pretekstu, eby go skaza na mier, wzi wic na tortury kilku jego najbliszych i

zmusi ich do zoenia przeciw niemu cakowicie faszywych zezna. Wszyscy wwczas odsunli si

od nieszcznika i w milczeniu boleli nad tym zdradzieckim spiskiem na jego ycie, a jeden tylko Pro-

klos, sprawujcy godno tak zwanego kwestora, owiadczy, e Teodot jest niewinny i bynajmniej

nie zasuguje na mier. Wtedy na rozkaz Justyniana odesano go do Jerozolimy; tam za, dowie-

dziawszy si, e przyjechali za nim pewni ludzie, ktrzy maj go zabi, ukry si w kociele i tak do-

y koca swych dni.

Tak przedstawiaj si dzieje Teodota. Ale fakcjonici byli odtd najwikszymi poczciwcami na wie-

cie, gdy nie odwaali si ju na tego rodzaju wybryki, mimo e z wiksz jeszcze ni dawniej

85

bezkarnoci mogliby nurza si w bezprawiu. wiadczy o tym chociaby fakt, e kiedy nieco pniej

kilku z nich popisywao si podobnym zuchwalstwem, nie spotkaa ich adna kara. Ci bowiem, ktrzy

mieli prawo karania, dawali przestpcom mono ucieczki, tym cichym przyzwoleniem jeszcze bar-

dziej ich zachcajc do amania prawa.

Dopki ya cesarzowa, Justynian adn miar nie mg uczyni z Teodory swej lubnej maonki; w

tej jednej sprawie cesarzowa wystpowaa przeciw niemu, chocia nie sprzeciwiaa mu si w niczym

innym. Bya to osoba jak najdalsza od wszelkiej zoliwoci, ale zupenie prosta i, jak ju wspomnia-

em, barbarzyskiego pochodzenia. Nie braa udziau w rzdach, nie znaa si na sprawach pastwo-

wych, ba, nawet w Paacu wystpowaa nie pod wasnym imieniem, ktre uwaaa za mieszne,16 lecz

35

jako Eufemia". W jaki czas pniej umara, a zdziecinniay ze staroci cesarz sta si pomiewiskiem

wszystkich poddanych, ktrzy pogardzali nim, jako czowiekiem nie rozumiejcym, co si wok nie-

go dzieje, l nikt nie zwraca na niego uwagi, natomiast wszyscy dreli przed Justynianem, ktry

wprowadza chaos i zamieszanie we wszystkie sprawy.

86

Wtedy te wreszcie zacz przygotowania do lubu z Teodora. Poniewa jednak aden mczyzna,

ktry osign godno senatorsk, nie mg polubi kurtyzany, bo zabraniay tego odwieczne prawa,

zmusi cesarza do zastpienia tych ustaw nowymi i uczyni z Teodory sw prawowit maonk; odtd

te wszyscy mogli eni si z kurtyzanami. A kiedy sta si rzeczywistym wadc kraju, natychmiast

sign po wadz cesarsk, pod faszywymi pozorami ukrywajc bezprawno tego czynu. Najlepsi

bowiem obywatele obwoali go cesarzem Rzymian wesp z Justynem, ale jedynie strach skoni ich

do takiego gosowania.

Tak wic Justynian i Teodora wstpili na tron cesarski; stao si to na trzy dni przed Wielkanoc, kie-

dy nie godzi si pozdrawia przyjaci i yczy im pokoju. W kilka dni pniej Justyn zmar na jak

chorob, przeywszy dziewi lat na tronie, a Justynian i Teodora sami objli rzdy.

10. Tak to Teodora, zrodzona, wychowana i wyksztacona w sposb, ktry opisaem, bez najmniej-

szych przeszkd osigna godno cesarzowej. Czowiekowi, ktry j polubi, przez myl nawet nie

przeszo, e robi rzecz wstrtn; a przecie mg wybiera wrd

87

36

wszystkich kobiet Cesarstwa i znale niewiast dobrze urodzon, wychowan z dala od wiata, wie-

dzc, co to wstyd, i nawyk do skromnoci, nie tylko niezrwnanie pikn, lecz i dziewic, tak, o

ktrej mwi, e ma ,,strome piersi". A on, nie zraony tym wszystkim, o czym ju pisaem, nie zawa-

ha si wzi sobie kobiety powszechnie znienawidzonej i spa z osob, ktra nie tylko splamia si

rnymi wystpkami, lecz przez liczne poronienia staa si winna dzieciobjstwa, l doprawdy wydaje

mi si, e nie musz wicej pisa o obyczajach tego czowieka, gdy samo to maestwo mwi dosta-

tecznie duo o jego chorej duszy i jest jakby wyjanieniem, wiadectwem i kronik jego charakteru.

Albowiem kto za nic ma hab dawnych czynw i nie waha si nadal ukazywa ludziom caej ohydy

swego charakteru, ten nie cofnie si przed adnym bezprawiem i z bezwstydnym obliczem, ochoczo i

bez najmniejszego trudu zmierza ku najpodlejszym zbrodniom. A jednak aden z czonkw Senatu,

chocia widzieli, jak nisko upad kraj, nie uzna za stosowne sprzeciwi si i nie dopuci do tego

maestwa, mimo e wszyscy oni mieli w przyszoci pada przed t kobiet na twarz, jak gdyby bya

bogini; i ani jeden kapan nie odway si

88

da wyrazu swemu oburzeniu a i oni mieli przecie pniej mwi do niej: wadczyni". Lud za,

ktry nie tak dawno jeszcze oglda Teodor w teatrze, natychmiast i bez cienia wstydu zacz si ze

wzniesionymi domi domaga, by wolno mu byo niewolniczo jej suy. Ani jeden onierz nie po-

mstowa, e w imi interesw Teodory naraa si bdzie na trudy wojaczki, i nikt w ogle nie mia

przeciw niej wystpi, lecz wszyscy, sdzc widocznie, e tak im byo pisane, z pokor poddawali si

nieszczciu, upatrujc w tym przejaw mocy przeznaczenia. Zaiste bowiem fortuna, kiedy kieruje lo-

sami miertelnych, nie dba ani troch o to, aby wszystko odbywao si, jak przystoi, ani te aby ludzie

mniemali, e wszystkim rzdzi rozum. Przeto niekiedy niepojtym jakim zrzdzeniem wynosi na wy-

yny czowieka, ktrego, zdaoby si, spotykay liczne przeciwnoci, f nie przeszkadza mu w adnych

37

jego wysikach; ten daje si prowadzi wszdzie, gdzie tylko ona zapragnie, ludzie za trzymaj si z

dala i bez protestu ustpuj jej z drogi. Ale o tych sprawach mniema i mwi naley to, co podoba si

Bogu.

Teodora miaa adn twarz i wdziczn posta, cho bya niewysoka i nieco

90

blada, tak i cera jej sprawiaa wraenie tawej; spojrzenie za miaa grone, brwi cignite. ycia

by nie starczyo, aby dokadnie opowiedzie o wszystkich jej przygodach w teatrze, ale wydaje si, e

kilka szczegw, ktre przytoczyem powyej, da moe przyszym pokoleniom do wierny obraz

jej charakteru. Teraz za trzeba nam pokrtce wspomnie o tym, czego dokonaa wsplnie ze swym

mem, poniewa adne z nich nigdy nic nie robio bez drugiego. Co prawda przez dugi czas po-

wszechnie przypuszczano, e zarwno w pogldach, jak i w obyczajach nigdy si ze sob nie zgadza-

j, potem jednak stao si jasne, e pozory te stwarzaj oni sami, aby poddani nie sprzymierzyli si

przeciwko nim i nie zbuntowali, lecz aby kady mia o nich inne mniemanie.

Z pocztku starali si porni chrzecijan i udajc, e w spornych kwestiach maj sprzeczne pogl-

dy,17 doprowadzi midzy nimi do rozamu, o ktrym wkrtce opowiem. Pniej skcili midzy sob

fakcjonistw. Teodora bowiem wszelkimi sposobami stwarzaa pozory, e sprzyja stronnictwu Bkit-

nych, i nie ogldajc si na nic, zostawiaa im pen swobod w walce z przeciwnikami, pozwalajc

popenia wszelkie najgorsze

91

38

przestpstwa. Justynian natomiast robi wraenie czowieka, ktry tai gniew i oburzenie, nie moe

jednak wprost sprzeciwi si onie; czsto zamieniali si jakby rolami i jawnie wystpowali przeciw

sobie, bo Justynian domaga si ukarania Bkitnych jako przestpcw, ona za udawaa gniew i skar-

ya si, e wbrew woli ulega mowi.

Jednak stronnicy Bkitnych wydawali si, jak mwiem, niezmiernie powcigliwi, gdy niejuwaali

ju za suszne napada na okolicznych mieszkacw; natomiast w sprawach sdowych kada ze stron

udawaa, e broni jednego z przeciwnikw, a poniewa zwyciy musia ten, ktry broni gorszej

sprawy, zagrabiali wiksz cz majtku przeciwnikw. Cesarz natomiast zezwala wielu ludziom,

ktrych zalicza do swoich najbliszych, na rne naduycia wadzy i przestpstwa przeciwko pa-

stwu, ale kiedy wychodzio na jaw, e zdobyli znaczn fortun, okazywao si natychmiast, e narazili

si czym jego onie i e s u niej w nieasce. W takim wypadku cesarz nie waha si pocztkowo bar-

dzo gorco wystpowa w ich obronie, nastpnie za zapomina jak gdyby o swej yczliwoci i nie-

spodziewanie przestawa si o nich troszczy. A ona natychmiast wymierzaa im okrut-

92

na kar, po czym Justynian, ktry rzekomo nie widzia, co si dzieje, bez cienia wstydu zagarnia cay

ich majtek. We wszystkich tych ajdactwach dziaali zawsze w najlepszej zgodzie, ale na zewntrz

udawali, e rnisi w pogldach, dziki czemu potrafili skci midzy sob poddanych i bardziej

jeszcze u-twierdzi sw tyrani.

11. Osignwszy wadz cesarsk Justynian natychmiast zdoa wszystko cakowicie pogmatwa. To

39

bowiem, co dawniej byo zabronione przez prawo, wprowadza do konstytucji, a istniejce, przez

zwyczaj uwicone, instytucje obala, i mogo si wydawa, e po to nosi szaty cesarskie, aby

wszystko przyoblec w now szat. Znosi istniejce urzdy, wprowadza nowe, ktrych dotd nie byo,

i tak samo postpowa ze zbiorami praw i rejestrami wojskowymi, nie z uwagi na sprawiedliwo czy

dobro publiczne, lecz po to tylko, aby wszystko byo po nowemu i nosio jego imi. A jeli nawet nie

zdoa czego zmieni, to i tak obstawa przy nadaniu sprawie swego imienia.18

Mordu i grabiey nigdy nie by syty, lecz upi niezliczone domostwa zamonych obywateli i wci

szuka nowych, po czym natychmiast rozdawa zrabowane pienidze jakim barbarzycom,

93

lub trwoni je na niemdre budowle. A wymordowawszy moe z dziesi tysicy niewinnych ludzi,

natychmiast ukada zdradzieckie plany na zgub wielu innych. Rzymianie yli wtedy z caym wia-

tem w pokoju, przeto nie wiedzc, jak nasyci sw dz krwi, szczu jednych barbarzycw przeciw-

ko innym i bez adnego powodu wezwawszy do siebie przywdcw ludu Hunw ze zdumiewajc

rozrzutnoci ofiarowa im wspaniae dary, twierdzc, e jest to rkojmia przyjani; a robi to ju po-

dobno za panowania Justyna. Hunowie za, chocia brali pienidze, posali swoich wodzw wraz z

wojskiem, przykazujc im najecha ziemie cesarskie, tak aby oni rwnie mogli sprzeda pokj czo-

wiekowi, ktry nie wiadomo dlaczego pragn go kupi. Ci za natychmiast zaczli zamienia obywa-

teli rzymskich w niewolnikw, a mimo to byli nadal na cesarskim odzie. Po nich przyszli inni i rw-

nie upili nieszczliwych Rzymian, a w nagrod za ten najazd otrzymali hojne dary od cesarza. Tak

wic niemal wszyscy po kolei najedali i pldrowali kraj, nie zostawiajc mu chwili wytchnienia.

Barbarzycy ci bowiem maj liczne grupy przywdcw, tak i wojna, ktrej pocztek daa

94

40

bezmylna rozrzutno, toczya si w nieskoczono, jak gdyby krcc si wok wasnej osi. l nie

byo na rzymskiej ziemi takiego miejsca, szczytu grskiego czy pieczary, ktre by pozostay nie tkni-

te, a wiele miejscowoci wpadao w rce wroga wicej ni piciokrotnie. Wszystko to jednak, a take i

to, co si przydarzyo za spraw Me-dw, Saracenw, Sklawenw, Antw i innych barbarzycw,

opowiadaem ju w poprzednich ksigach. Tu za, jak zapowiedziaem na samym pocztku tej ksigi,

musz tylko opisa przyczyny tych zdarze.

Tak wic Chosroesowi cesarz wypaci ogromn ilo zota w zamian za pokj, a mimo to, upierajc

si przy swoim zdaniu, bez adnego powodu sta si gwn przyczyn zerwania rozejmu, poniewa

zabiega usilnie o przymierze z Alamundarusem i Hunami, ktrzy s sprzymierzecami Persw. O tym

zreszt mwiem ju chyba do wyranie w ksigach powiconych tym sprawom, l kiedy tak na

zgub Rzymian pcha fakcjonistw do zbrodni i roznieca poog wojenn po to jedynie, aby ziemia

spyna ludzk krwi, a on sam mg zagrabi jak najwicej pienidzy, postanowi dokona jeszcze

wikszej rzezi swoich poddanych.

95

Istnieje wiele odrzuconych doktryn chrzecijaskich, ktre zwyko si nazywa herezjami. S wic

montanici, sabatianie i rozmaici inni, ktrzy zwykli myl ludzk wodzi na manowce. Wszystkim im

Justynian kaza wyrzec si dawnej wiary, nieposusznym groc rnymi karami, a zwaszcza zapo-

wiadajc, e nie bd mogli przekazywa majtku dzieciom l krewnym. witynie owych herety-

41

kw", w szczeglnoci tych, ktrzy wyznaj pogldy Ariusza, pene byy niesychanego wprost bogac-

twa. Ani Senat, ani inny najpotniejszy nawet odam narodu rzymskiego nie mg rwna si z tymi

wityniami pod wzgldem majtku. Posiaday bowiem nieopisane i niezliczone skarby zota, srebra i

drogich kamieni, domy i wioski, rozlege woci w rnych stronach wiata i wszystko to, co uchodzi

wrd ludzi za bogactwo. Nigdy bowiem nikt z panujcych nie zakci im spokoju, l wiele osb, na-

wet spord wyznajcych prawdziw wiar, czerpao stamtd rodki utrzymania, usprawiedliwirjc si

tym, e wykonuj swj zawd. Przeto cesarz Justynian ogosi, e majtek tych wity stanowi wa-

sno publiczn i niespodziewanie ogooci je z caego bogactwa. Odtd wiele osb stracio rdo

utrzymania.

96

Wszdzie wwczas krcili si jacy ludzie, zmuszajc tych, ktrych napotkali, do wyparcia si wiary

przodkw; lecz chopi uwaali to za bezbono i postanowili stawi opr tym wysannikom, l wtedy

wielu pado z rk onierzy, liczni za sami odebrali sobie ycie w zabobonnej wierze, e jest to czyn

bardzo sprawiedliwy. Wikszo opucia rodzinne strony i udaa si na wygnanie, montanici za,

ktrzy mieszkali w Frygii, zamknli si w swoich wityniach, podpalili je i wraz z nimi sponli. l ca-

y kraj peen by trupw i wygnacw.

Kiedy za wkrtce potem wydano podobne prawo przeciwko Samarytanom, powstao nieopisane za-

mieszanie w Palestynie, gdzie wszyscy mieszkacy mojej rodzinnej Cezarei i innych okolic uznali, e

nie byoby rozsdnie naraa si na cierpienia w obronie jakich bezsensownych dogmatw, zaczli

nazywa siebie chrzecijanami i dziki temu wybiegowi zdoali unikn niebezpieczestw zwizanych

z t ustaw. Ci z nich, ktrzy mieli odrobin rozsdku i przyzwoitoci, dochowywali wiernoci tej re-

ligii, wikszo jednak nie ukrywaa oburzenia, e nie z wasnej woli, lecz pod naciskiem prawa musi

wyrzec si wiary ojcw i natychmiast

97

42

przyczya si do manichejczykw i tak zwanych politeistw. Rolnicy za zebrali si tumnie i chwy-

cili za bro przeciw cesarzowi, wybierajc sobie wasnego cesarza w osobie pewnego rozbjnika, nie-

jakiego Juliana, syna Sabarosa. Przez pewien czas udawao im si stawi czoo wojsku, potem jednak

ponieli klsk i wszyscy wraz z dowdc zginli. Mwi, e w walce tej polego sto tysicy ludzi, a

ziemia, od ktrej nigdzie nie ma lepszej, od tej pory pozbawiona bya rolnikw. Dla wacicieli ziem-

skich, ktrzy byli chrzecijanami, sprawa ta miaa bardzo przykre nastpstwa, bo chocia ziemia nie

dawaa im adnych dochodw, musieli co roku paci cesarzowi ogromne podatki, ktre byy cigane

bez adnej litoci.

Nastpnie Justynian zacz przeladowa tak zwanych Grekw, ktrych poddawa torturom i pozba-

wia majtku.

98

Ale nawet ci spord nich, ktrzy postanowili pozornie przej na wiar chrzecijask, aby w ten

sposb unikn chwilowych niebezpieczestw, zostali pniej w wikszoci schwytani, gdy skadali

ofiary i dopuszczali si innych bezbonych czynw. To za, co spotkao chrzecijan, opisz nieco da-

lej.

Potem wyda prawo zabraniajce pederastii, ale nie bada spraw, ktre zdarzay si po wydaniu tej

ustawy, i zajmowa si tylko ludmi od dawna cierpicymi na t chorob. Sprawy przeciwko nim to-

czyy si wbrew wszelkim przepisom, poniewa bez adnego oskarenia wymierzano im kary, przyj-

mujc jako wystarczajcy dowd winy sowo jednego mczyzny lub chopca, a czasem nawet nie-

wolnika wbrew woli zmuszonego do zezna przeciwko wasnemu panu. Ludzie, ktrych w ten sposb

skazano, byli kastrowani i oprowa-

99

43

dzano ich po ulicach miasta. Z pocztku kary tej nie wymierzano wszystkim, lecz tylko tym, ktrzy

uchodzili za Zielonych lub bardzo bogatych albo przypadkiem narazili si parze tyranw.

Oboje te bardzo niechtnie patrzyli na astrologw i dlatego urzdnik, ktry zajmowa si tropieniem

zodziejw, znca si nad tymi ludmi niemiosiernie, bi ich i obwozi po caym miecie na wielb-

dach, chocia byli to ludzie starzy i czcigodni, a on mia im to tylko do zarzucenia, e pragnli w tym

miecie uprawia nauk o gwiazdach.

Wszystko to byo powodem, e ludzie tumnie uciekali zarwno do barbarzycw, jak i do daleko

mieszkajcych Rzymian. W caym kraju i w kadym miecie mona byo widzie wielu obcych przy-

byszw, ktrzy pragnc si ukry dobrowolnie zamieniali rodzinne strony na cudze, jak gdyby ich

wasna ojczyzna wpada w rce wroga.

W taki to sposb Justynian i Teodora grabili majtki tych 'wszystkich, z wyjtkiem czonkw Senatu,

ktrzy czy to w Bizancjum, czy te w innych miastach uchodzili za ludzi bogatych. Jak za potrafili

obra z pienidzy take i senatorw, o tyrn za chwil.

12. y w Bizancjum czowiek imieniem Zenon, wnuk owego Antemiusza,

100

ktry kiedy sprawowa wadz cesarsk na Zachodzie. Jego to, dziaajc w okrelonym celu, Justy-

nian i Teodora mianowali prefektem Egiptu i polecili mu tam wyjecha. Zenon jednak zaadowa nie-

44

zwykle cenny dobytek na okrt i bardzo dugo przygotowywa si do podry. Mia bowiem niezmie-

rzon ilo srebrnych naczy i zotych przedmiotw wysadzanych perami, szmaragdami i innymi

drogimi kamieniami. Oni za, przekupiwszy kilku ludzi, ktrzy na pozr byli mu najbardziej oddani,

zabrali te kosztownoci ze statku, podoyli ogie w kadubie i polecili zawiadomi Zenona, e poar

wybuch przypadkowo i zniszczy jego majtek. Wkrtce potem Zenon niespodziewanie umar, oni

za jako rzekomi spadkobiercy zawadnli pienidzmi. Przedstawili bowiem jaki testament, ktry, jak

gosia plotka, nie by wcale napisany przez zmarego. W podobny sposb stali si spadkobiercami"

Tatianusa, Demostenesa i Hilary, ludzi odznaczajcych si niezwykymi zaletami charakteru i znako-

mitych przedstawicieli stanu senatorskiego. Niekiedy faszowali nie testament, lecz listy i w ten spo-

sb wchodzili w posiadanie majtku. Tak wanie dziedziczyli po Dionizjosie z Libanu oraz po Janie,

synu Basiliosa, ktry, chocia by uwa-

101

any za najznakomitszego obywatela Edessy, zosta (jak ju pisaem) si wydany Persom przez Beli-

zariusza jako zakadnik. Chosroes bowiem nie chcia go zwolni, zarzucajc Rzymianom, e nie do-

trzymali adnego z punktw umowy, po ktrej Jan zosta mu oddany przez Belizariusza; zgodzi si

natomiast sprzeda go jako jeca wojennego. Wtedy babka Jana (bo jeszcze ya) przygotowaa okup

w wysokoci dwch tysicy funtw srebra i miaa zamiar wykupi wnuka. Ale kiedy pienidze dotary

do Daras, cesarz, dowiedziawszy si o tym, nie pozwoli na wykonanie umowy, aby, jak mwi, bo-

gactwa Rzymu nie dostay si w rce barbarzycw'*. W jaki czas potem Jan zachorowa i poegna

si z tym wiatem, a wtedy prefekt miasta sfaszowa co w rodzaju listu i owiadczy, e na krtko

przedtem Jan powiadomi go jako przyjaciela, i jest jego wol, aby pozostay po nim majtek przy-

pad cesarzowi. Nie potrafibym wyliczy wszystkich innych, ktrych spadkobiercami staa si ta para.

Przed wybuchem powstania zwanego Nika19 woleli pojedynczo dobiera si do majtkw zamonych

ludzi, ale po tym buncie (o ktrym uprzednio pisaem) konfiskowali ju niemal masowo

102

45

posiadoci wszystkich czonkw Senatu i zupenie swobodnie dysponowali zarwno ich ruchomo-

ciami, jak co najlepsz ziemi; wybrali jednak te majtki, ktre byy bardzo wysoko opodatkowane i

pod pozorem szczodrobliwoci zwrcili je wacicielom. Ci za, drczeni przez poborcw i tonc w

powodzi stale rosncych odsetkw od dugu, wbrew woli yli, chocia waciwie byo to powoln

mierci. Z takich to powodw zarwno na mnie, jak i na wikszoci z nas tych dwoje nigdy nie spra-

wiao wraenia, ludzi, lecz byli dla nas jakimi mciwymi demonami lub, jak mwi poeci, zmor

miertelnych". Bo przecie umylili wsplnie jak najatwiej i jak najszybciej zniszczy cay rodzaj

ludzki i wszystkie jego dzi