3�3�

© P

atry

k Ko

smid

er ­

Foto

lia.c

om

33

Umieralność dzieci i młodzieży Spadek umieralności dzieci i młodzieży w krajach wysoko rozwiniętych, w tym w Polsce, jest wskaźni-kiem rozwoju cywilizacyjnego i poziomu opieki zdrowotnej. Malejącą tendencję umieralności niemowląt można wiązać z poprawą jakości ochrony zdrowia kobiet oczekujących na dzieci i okołoporodową opieką zdrowotną nad dziećmi.

Dane na temat umieralności starszych dzieci w znacznie mniejszej mierze informują o problemach zdro-wotnych tej populacji. Główną kategorią przyczyn umieralności dzieci po pierwszym roku życia są tzw. przyczyny zewnętrzne, czyli wypadki, zatrucia i urazy. Zgony starszych dzieci często spowodowane są za-niedbaniami dorosłych odpowiedzialnych za bezpieczeństwo dziecka lub aktywnym krzywdzeniem dziecka. Bezpośrednią lub pośrednią przyczyną tych przypadków śmierci dzieci jest również brak odpowiednich działań profilaktycznych gwarantujących im bezpieczeństwo, a tym samym ochronę zdrowia i życia.

System ochrony zdrowia dzieci i młodzieży musi uwzględniać przeciwdziałanie wypadkom i urazom u dzieci, w tym wypadkom komunikacyjnym, które powodują blisko połowę wszystkich zgonów dzieci i młodzieży z przyczyn zewnętrznych. Konieczne jest wprowadzenie systemowej edukacji prozdrowot-nej oraz zwiększenie liczby programów profilaktycznych skierowanych do dzieci. Wyzwaniem polityki społecznej jest także ochrona dzieci przed przemocą i zaniedbaniem w rodzinach — identyfikacja ro-dzin ryzyka, wspieranie ich oraz monitoring bezpieczeństwa wychowujących się w nich dzieci. Wyma-ga tego ochrona życia i zdrowia dzieci rozumianego jako stan pełnego dobrostanu fizycznego, umysło-wego i społecznego1.

Konwencjaoprawachdziecka Artykuł3.2.Państwo ma obowiązek zapewnienia dziecku ochro-

ny i opieki. Artykuł3.3. Państwo zapewnia standardy bezpieczeństwa, zdro-

wia, doboru kadr i nadzoru w instytucjach odpowiedzialnych za opiekę lub ochronę dzieci.

Artykuł6.Każde dziecko ma prawo do życia i rozwoju. Artykuł19. Dziecko ma prawo do ochrony przed wszelkimi for-

mami przemocy fizycznej bądź psychicznej, krzywdy lub nad-użyć, zaniedbania bądź niedbałego traktowania lub wyzysku.

Artykuł24. Dziecko ma prawo do jak najwyższego poziomu zdro-wia i leczenia oraz rehabilitacji zdrowotnej.

© P

atry

k Ko

smid

er ­

Foto

lia.c

om

3434

Umieralność dzieci i młodzieży1. WstępŚwiatowa Organizacja Zdrowia (WHO) definiuje zdrowie jako stan pełnego dobrostanu fizycznego, umy-słowego i społecznego, a nie jedynie brak choroby lub niepełnosprawności2.

W dzieciństwie zły stan zdrowia jest szczególnie niebezpieczny, ponieważ może przeszkodzić w realizacji procesów rozwojowych i w ten sposób doprowadzić do długoterminowych i trwałych problemów zdro-wotnych. W tym rozdziale prezentowana jest jedynie niewielka część danych obrazujących sytuację zdro-wotną dzieci i młodzieży w Polsce. Zasygnalizowane zostały tendencje umieralności niemowląt, które są cywilizacyjną miarą jakości ochrony zdrowia dzieci oraz umieralności i zagrożeń zdrowia dzieci z przy-czyn zewnętrznych, często związanych z zaniedbaniami rodziców lub opiekunów dziecka lub aktywnym krzywdzeniem dziecka. Przedstawienie zagrożeń zdrowia rozumianego — zgodnie z przytoczoną defini-cją WHO — jako dobrostan fizyczny, umysłowy i społeczny, w pewnej mierze realizują wszystkie rozdzia-ły niniejszego Raportu. Wiele istotnych zagadnień związanych z problemami zdrowotnymi i stylem życia dzieci i młodzieży nie znalazło jednak w nim miejsca.

2. Umieralność niemowlątWspółczynniki umieralności są jednymi z miar, dających obraz stanu zdro-

wia i bezpieczeństwa dzieci. Spadek umieralności zarówno niemowląt, jak i dzieci w wieku poniżej 5 lat, to ważne miary postępu cywilizacyj-

nego w kraju.

W 2010 r. w Polsce zarejestrowano 2,2 tys. zgonów dzieci w wie-ku poniżej 1. r.ż. (ok. 100 mniej niż przed rokiem). Współczyn-nik liczby zgonów niemowląt na 1 000 urodzeń żywych wyniósł 5,2‰ — prawie o 3 punkty mniej niż na początku XXI wieku, gdy wynosił ok. 8‰, co potwierdza ciągły trend malejącej umieralności niemowląt.

Mówią rodziceWłaściwie nie wiem, dlaczego do

Was piszę. Może ktoś mnie zrozumie. Mój Patryk miałby dziś dwa lata. Pół

roku temu umarł, bo mnie nie było w do-mu. Wyszłam tylko na pół godziny. Do dziś nie wiem jak on wypadł z łóżeczka, nigdy

nie próbował z niego wychodzić. Z maila do Fundacji Dzieci Niczyje

3535

Wykres 1. zgony niemoWląT na 1 000 Urodzeń żyWych W laTach 1990–2009.

Źródło: GUS (2010), Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski w latach 2000–2009.

W ogólnej liczbie zmarłych niemowląt ponad 70% umiera przed ukończeniem pierwszego miesiąca życia, w tym około połowa w okresie pierwszego tygodnia życia. Przyczyną ponad połowy zgonów niemowląt są choroby i stany okresu okołoporodowego, czyli powstające w trakcie trwania ciąży matki i w okresie pierwszych 6 dni życia noworodka, kolejną 1/3 zgonów powodują wady rozwojowe wrodzone, a przyczy-ną pozostałych są choroby nabyte w okresie niemowlęcym lub urazy.

Podobnie jak ogólny współczynnik zgonów niemowląt, także współczynnik umieralności okołoporodo-wej (urodzenia martwe i zgony niemowląt w wieku 0–6 dni na 1 000 urodzeń żywych i martwych) wyka-zuje tendencję spadkową; w 2008 r. kształtował się on na poziomie ok. 7,6%; na początku tego stulecia wynosił prawie 10%, zaś w latach 90. prawie 20%. Od 1998 r. powoli zbliżamy się do poziomu średniego współczynnika śmiertelności niemowląt w krajach UE (obecnie wyższy od Polski współczynnik umieral-ności niemowląt ma Rumunia, Łotwa, Estonia oraz Malta)3. Wskazuje się, że wysoki poziom śmiertelno-ści niemowląt w Polsce jest wynikiem wyższej niż w innych krajach UE śmiertelności dzieci urodzonych przedwcześnie.

Wśród krajów OECD wyższe niż w Polsce współczynniki umieralności niemowląt odnotowano jedynie w Kanadzie, Stanach Zjednoczonych, Meksyku i Turcji.

3636

Tabela 1. śmierTelność niemoWląT W krajach oecd (zgony na 1 000 Urodzeń żyWych)

Źródło: OECD Health Data 2010 and WHO Global Health Observatory 2010, www.oecd.org/dataoecd/4/36/46796773.pdf

3737

3. Umieralność dzieci w wieku 1–19 latObecnie rocznie notuje się nieco poniżej 2,5 tysiąca zgonów w grupie dzieci i młodzieży w wieku 1–19 lat. W 2006 r. współczynnik umieralności wynosił w tej grupie wiekowej 28,5 na 100 tys. osób. Najmniejsze wskaźniki odnotowano w kategorii dzieci w wieku 5–9 lat, a największe w wieku 15–19 lat. Umieralność dzieci i młodzieży zamieszkałych na wsi jest zdecydowanie wyższa niż wśród tych mieszkających w mia-stach — zależność ta szczególnie dotyczy nastolatków. Wskaźniki umieralności chłopców są wyższe niż dziewcząt w każdej kategorii wiekowej. W zależności od płci, wieku i miejsca zamieszkania współczyn-nik umieralności wahał się od 10,7 (dziewczęta w wieku 5–9 lat mieszkające w mieście) do 78,7 (chłopcy w wieku 15–19 lat, mieszkający na wsi) 4.

Tabela 2. zgony dzieci i młodzieży WedłUg płci, WiekU oraz miejsca zamieszkania 2006 r.

Źródło: Mazur J., Malinowska–Cieślik M. (2010), Perspektywy dalszego obniżenia umieralności dzieci i młodzieży w Polsce, Medycyna Wieku Rozwojowego, T. XIV, nr 2.

Polska zajmuje niekorzystne 19. miejsce w międzynarodowym rankingu współczynników umieralności dzieci, młodzieży i młodych dorosłych w krajach Unii Europejskiej.

3838

Tabela 3. Umieralność osób W WiekU 1–24 laT W krajach Unii eUropejskiej (osTaTni dosTępny rok).

Źródło: Mazur J., Malinowska–Cieślik M. (2010), Perspektywy dalszego obniżenia umieralności dzieci i młodzieży w Polsce, Medycyna Wieku Rozwojowego, T. XIV, nr 2.

Główną kategorią przyczyn umieralności dzieci i młodzieży po pierwszym roku życia są tzw. przyczyny zewnętrzne, czyli wypadki, zatrucia i urazy. Od 1999 do 2006 r. w Polsce zmarło 23 378 dzieci i młodzieży w wieku 1–19 lat. 12 898 z nich zmarło z powodu przyczyn zewnętrznych (55% ogółu zgonów w tej gru-pie wieku). Chłopcy stanowili 74% zmarłych z powodu przyczyn zewnętrznych, a w podziale na kategorie wieku oraz przyczyny, zgony chłopców stanowiły od 48% (zatrucie w grupie wieku 7–12 lat) do 91% (sa-mobójstwo19–latków)5.

Udział przyczyn zewnętrznych w statystyce zgonów rośnie wraz z wiekiem. W wieku 1–4 lat zgony z po-wodu urazów stanowią 30% wszystkich przyczyn, wobec ponad 70% w wieku 15–19 lat.

3939

Wykres 2. Udział procenToWy przyczyn zeWnęTrznych W sTaTysTyce zgonóW dzieci i młodzieży WedłUg WiekU (polska 2006).

Źródło: Mazur J., Malinowska–Cieślik M. (2010), Perspektywy dalszego obniżenia

umieralności dzieci i młodzieży w Polsce, Medycyna Wieku Rozwojowego, T. XIV, nr 2.

Blisko połowa wszystkich zgonów dzieci i młodzie-ży z przyczyn zewnętrznych to zgony spowodowane wypadkami komunikacyjnymi. Wśród zgonów osób w wieku 1–19 lat jest to najczęstsza przyczyna zgo-nu w każdej podkategorii wiekowej.

Według danych Policji, w 2008 r. blisko 10 tys. dzie-ci do 17. roku życia zostało poszkodowanych w wy-padkach komunikacyjnych, 333 z nich zmarło.

Tabela 4. ofiary WypadkóW drogoWych W WiekU 0–17 laT W laTach 2005–2008.

Źródło: Wypadki drogowe w Polsce (2008), Warszawa: Komenda Główna Policji.

Tabela 5. Udział dzieci W Wypadkach drogoWych Wg rodzajU UczesTnika.

Źródło: Wypadki drogowe w Polsce (2008), Warszawa: Komenda Główna Policji.

4040

Samobójstwa stanowią drugą po wypadkach przyczynę zgonów wśród dzieci powyżej 13. r.ż., młodzieży i młodych dorosłych. Zdecydowana większość ofiar samobójstw to chłopcy. Trendy zgonów z powodu samobójstw pol-skich młodych mężczyzn w porównaniu z rówieśnikami z krajów UE są wyraźnie niekorzystne. W kategorii wieku 15–19 lat współczynnik samobójstw wynosił 15 na 100 tys.

populacji mężczyzn (wobec np. 4 w Wielkiej Brytanii i Hi-szpanii, 7 w Niemczech, 10 w Czechach i na Węgrzech)6.

Tabela 6. częsTości zgonóW z poWodU przyczyn zeWnęTrznych W laTach 1999–2006 Wg płci i WiekU.

Przyczyna

DzRazem Ch

Wiek 1–19

DzRazem Ch

Wiek 1–6

DzRazem Ch

Wiek 7–12

Mówią dzieciPotrzebuję pomocy. Od 2 lat leczę się u

psychiatry, dwa razy dostałam skierowa-nie do szpitala. Ale mama nie chce się na to

zgodzić. Tata nie żyje, jesteśmy tylko we dwie. Z dalszą rodziną nie mam kontaktu, wszyst-ko popsuło się po śmierci taty. Ja sobie z tym wszystkim nie radzę. Nie mam już siły żyć.

Ostatnio nie mogę przestać myśleć o tym, że by-łoby lepiej, gdyby mnie nie było.

— Agnieszka 15 lat.

Z telefonów i maili do Telefonu Zaufania dla Dzieci i Młodzieży 116 111

4�4�

Źródło: Kułaga Z., Litwin M., Wójcik P., Jakubowska–Winecka A., Grajda A., Gurzkowska B., Napieralska E., Barwicka K., Różdżyńska A., Wiśniewski T. (2009), Aktualne trendy zewnętrznych

przyczyn zgonów dzieci i młodzieży w Polsce, Problemy Higieny Epidemiologicznej, nr 90(3), s. 332–341, http://www.phie.pl/pdf/phe-2009/phe-2009-3-332.pdf

Wzrost zagrożenia śmiercią z przyczyn zewnętrznych wraz z wiekiem dziecka wynika z poszerzania się pól jego aktywności, w coraz większej mierze niekontrolowanej przez osoby dorosłe, w tym również po-dejmowania zachowań ryzykownych. W Polsce co czwarty uczeń w grupie 11–15­latków doznaje urazu wymagającego pomocy medycznej (33% chłopców i 21% dziewcząt). Do urazów dochodzi najczęściej w domu oraz w szkole lub na boisku w godzinach zajęć.

4�4�

Wykres 3. młodzież szkolna, kTóra doznała UrazU Wymagającego pomocy medycznej W osTaTnich 12 miesiącach Wg WiekU.

Źródło: Mazur J., Małkowska–Szkutnik (2011), Wyniki badań HBSC 2010. Raport techniczny, www.wsse.gda.pl/fileadmin/user_upload/oswiata_5/hbsc_2010.pdf

Urazów wymagających pomocy medycznej częściej doznawali chłopcy w pierwszej klasie gimnazjum. Stwierdzono także zależność pomiędzy doznawaniem urazów a miejscem zamieszkania osoby poszkodo-wanej, a także sytuacją rodzinną, szkolną, stylem życia, samooceną zdrowia oraz wybranymi czynnikami określającymi zdrowie psychiczne uczniów7.

Przypadki śmiertelne, stanowią najbardziej drastyczną konsekwencję złożonego i trudnego do empirycz-nej diagnozy problemu krzywdzenia i zaniedbywania dzieci. Problem ten charakteryzowany jest w roz-dziale „Przemoc wobec dzieci”, jednak w kontekście przyczyn umieralności dzieci konieczne jest przyto-czenie nielicznych danych obrazujących skalę skrajnych form maltretowania dzieci i ich konsekwencji. Od 1993 r. Państwowy Instytut Higieny rejestruje zdiagnozowane w placówkach ochrony zdrowia przy-padki zespołu dziecka maltretowanego. Zespół dziecka maltretowanego diagnozowany jest równie często u chłopców, jak u dziewczynek. Maltretowane są dzieci we wszystkich kategoriach wiekowych od 0 do 18 lat, najczęściej jednak są to małe dzieci w wieku 0–4 lat.

Tabela 7. zdiagnozoWane zespoły malTreToWania dzieci T74 WedłUg międzynarodoWej klasyfikacji chorób i problemóW zdroWoTnych icd-10.

Źródło: Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego — Państwowy Zakład Higieny. Centrum Monitorowania i Analiz Stanu Zdrowia Ludności.

Z uwagi na trudności metodologiczne pomiaru zjawiska przemocy wobec dzieci, istnieje niewiele między-narodowych danych porównawczych dotyczących tego problemu. Jednym z nielicznych porównywalnych

4343

wskaźników jest liczba zgonów dzieci w wyniku stosowania przemocy bądź drastycznego zaniedbania opiekuna. Wskaźnik ten został zastosowany w badaniach UNICEF z roku 2003, w którym uwzględniono 28 krajów rozwiniętych. Polska zajęła 18. miejsce, znajdując się w grupie krajów o średniej śmiertelno-ści dzieci w wyniku maltretowania.

Wykres 4. roczna liczba zgonóW dzieci poniżej 15 laT W WynikU malTreToWania W przeliczeniU na 100 000 dzieci.

Źródło: A League Table of Child Maltreatment Deaths in Rich Nations, Innocenti Report Card No.5, UNICEF Innocenti Research Centre, Florence 2003, s. 4.

4444

Na pierwszym miejscu wśród pozawypadkowych przyczyn zgonów dzieci i młodzieży w Polsce znajdują się nowotwory. Mimo spadku częstości zgonów dzieci i młodzieży z tej przyczyny i zauważalnego postępu w onkologii dziecięcej8, śmiertelność jest nadal bardzo wysoka. Obecnie współczynniki zgonów w Polsce i krajach Europy Środkowo–Wschodniej są na takim poziomie, jaki notowano w Europie Zachodniej kil-kanaście lat temu.

4. Opieka zdrowotna nad dziećmiW 2009 r. 88% dzieci korzystało z porad lekarza pierwszego kontaktu, lekarza rodzinnego lub pediatry. Z wizytą u specjalisty było w tym okresie 40% dzieci9. Z porad lekarzy korzystało trzy czwarte niemowląt i 60% dzieci w wieku 1–­2 lata. Nieznacznie rzadziej korzystały z opieki lekarskiej dzieci w wieku przed-szkolnym, zdecydowanie mniej (36,5%) było u lekarza w wieku szkolnym (7–16 lat)10.

W 2009 r. 3,8 tys. szkół nie miało ani gabinetu lekarskiego, ani pielęgniarskiego. Gabinetów nie miało 2/3 szkół podstawowych, co drugie gimnazjum oraz co trzecie liceum. Szacuje się, że 3,1 mln uczniów nie miało zapewnionej właściwej opieki medycznej11.

Blisko co ósma osoba dorosła stwierdziła, że potrzebowała specjalistycznej pomocy lekarskiej, ale z niej zrezygnowała. Bardzo rzadko natomiast rodzice rezygnowali ze specjalistycznej pomocy lekarskiej dla dziecka. Blisko jedna piąta rezygnacji z korzystania z usług lekarskich wynikała z braku środków finan-sowych12.

W efekcie wiele dzieci ma wady kręgosłupa i postawy. Ponadto rośnie liczba nieleczonych alergików i dzieci z niewykrytą cukrzycą. Za późno rozpoznawalne są też nowotwory.

4545

1 Konstytucja Światowej Organizacji Zdrowia, 1946, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU194806104772 Konstytucja Światowej Organizacji Zdrowia, Porozumienie zawarte przez Rządy reprezentowane na Międzynarodowej Konferencji Zdrowia i Protokół dotyczący Międzynarodowego Urzędu Higieny Publicznej, podpisane w Nowym Jorku dnia 22 lipca 1946 r., http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU194806104773 European Community health indicator, http://ec.europa.eu/health/indicators/echi/list/index_en.htm4 Mazur J., Malinowska–Cieślik M. (2010), Perspektywy dalszego obniżenia umieralności dzieci i młodzieży w Polsce, Medycyna Wieku Rozwojowego, T. XIV, nr 2, s. 150–159.5 Kułaga Z., Litwin M., Wójcik P., Jakubowska–Winecka A., Grajda A., Gurzkowska B., Napieralska E., Barwicka K., Różdżyńska A., Wiśniewski T. (2009), Aktualne trendy zewnętrznych przyczyn zgonów dzieci i młodzieży w Polsce, Problemy Higieny Epidemiologicznej, nr 90(3), s. 332–341.6 UNICEF (2009), Child Well-being at a Crossroads: Evolving challenges in Central and Eastern Europe and the Commonwealth of Independent States, Innocenti Social Monitor, www.unicef-irc.org/publications/5627 Mazur J., Małkowska–Szkutnik (2011), Wyniki badań HBSC 2010. Raport techniczny, http://www.wsse.gda.pl/fileadmin/user_upload/oswiata_5/hbsc_2010.pdf8 Adamkiewicz–Drożyńska E., Balcerska A., Iżycka–Świeszewska E. (2009), Historia leczenia nowotworów wieku dziecięcego, Forum Medycyny Rodzinnej, nr 3 (1).9 Europejskie Ankietowe Badanie Zdrowia w 2009 r. i badanie „Ochrona zdrowia w gospodarstwach domowych” przeprowadzone w 2006 r. http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_Health_care_in_households_2006%282%29.pdf 10 GUS (2010), Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski w latach 2000–2009, www.stat.gov.pl/gus/5840_3906_PLK_HTML.htm11 http://praca.gazetaprawna.pl/grafika/317394,20632,stan_zdrowia_polskich_uczniow_jednym_z_najgorszych_w_ue.html12 GUS (2010), Europejskie Ankietowe Badanie Zdrowia w 2009 roku, materiał na konferencję prasową, www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/POZ_eur_ank_bad_zdr_2009.pdf