3434

35

Mae dzieci w rodzinachWprowadzenieMwic o rodzinie, mona mie na myli szersz, wielopokoleniow struktur (tzw. rodzin instytucjo-naln) oraz w wszym rozumieniu tzw. rodzin nuklearn, tradycyjnie skadajc si z maonkw i ich dzieci1. Ta defi nicja, do niedawna powszechnie przyjmowana, oparta o kryteria formalnego zwizku oraz biologicznego rodzicielstwa, nie wydaje si ju oczywista. Obecnie pojcie rodziny ulega gbokiej rede-fi nicji. Wspomniany wyej tradycyjny model rodziny nuklearnej staje si tylko jednym z wielu modeli al-ternatywnych, a normy ycia rodzinnego podlegaj dynamicznym zmianom2. Dostrzeenie i zrozumienie zmian, ktre przechodzi wspczesna rodzina moe umoliwi lepsze zrozumienie sytuacji najmodszych dzieci.

Trwajce od kilkudziesiciu lat gwatowne przemiany rodziny i ycia rodzinnego w wiecie zachodnim s szczeglnie od pocztku lat 90. obiektem intensywnych studiw socjologicznych3. Cho przyczyny i kontekst tych zmian bywaj rozmaicie interpretowane, ich istota jest empirycznie uchwytna w statysty-kach demografi cznych i moe by sprowadzona do nastpujcych punktw:1. Rzadziej zawierane s maestwa. Nastpia dezinstytucjonalizacja maestwa, ktre jest dzi

zwizkiem woluntarystycznym, a nie obligatoryjnym4. Wzrasta take liczba zwizkw nieformalnych oraz tzw. rodzin niepenych (rodzicw wychowujcych dzieci bez partnera).

2. Spada przecitna dugo trwania maestwa, a rozwody stay si statystycznie czstszym kocem maestwa ni mier maonka.

3. Znacznie wzrs wiek, w ktrym zawierane s maestwa, a take wiek, w ktrym ludzie decyduj si na posiadanie dzieci.

4. Zmniejsza si oglna dzietno spoeczestw, co spowodowane jest coraz mniejsz liczb dzieci w rodzinach. Kobiety rodz rzadziej i mniej dzieci, coraz czstsze staj si rodziny, w ktrych wycho-wuje si tylko jedno dziecko.

Nie ma jednej interpretacji powyszych przemian i, jak ju zostao wspomniane, rni badacze wskazuj na rne przyczyny tych zoonych procesw. Najczciej jednak wskazuje si na nastpujce aspekty: 1. W ostatnim pwieczu nastpi gwatowny rozwj moliwoci edukacyjnych kobiet i daleko posuni-

ta aktywizacja zawodowa kobiet. W efekcie podwaono dawny podziau rl w rodzinie.2. Medycyna i odkrycia technologiczne doprowadziy do powanych zmian w procesie reprodukcji lud-

noci. Wynalezienie i upowszechnienie atwych metod antykoncepcji umoliwio kontrol podnoci i wiadome planowanie rodziny.

3. W cywilizacji zachodniej umocnia si tzw. kultura indywidualizmu. Zmiany w systemie aksjonor-matywnym doprowadziy do tego, e rodzina i dzieci nie stoj w systemie wartoci tak wysoko, jak wczeniej, a priorytetem staa si samorealizacja i indywidualne poczucie spenienia.

Dodatkowo, wielu socjologw wskazuje na redukcj funkcji, jakie peni obecnie rodzina, w porwnaniu do epok wczeniejszych. Nie peni ona ju funkcji ekonomicznych ani kontrolnych, w coraz mniejszym stopniu realizuje funkcje wypoczynkowe i edukacyjne5. W kontekcie niniejszego raportu wane jest, e jedn z funkcji, ktre wspczesna rodzina nadal zachowaa jest funkcja socjalizacji pierwotnej a wic ksztatowania dzieci w pierwszych latach ich ycia.

Jak wic wyglda rodzina, w ktrej wychowuj si obecnie najmodsi? W niniejszym rozdziale zaprezen-towane zostan wybrane charakterystyki rodzicw i rodziny w Polsce w oparciu o najnowsze dostpne dane demografi czne i socjologiczne.

3636

1. Wiek rodzicwW Polsce rodkowy wiek (mediana wieku) matek w chwili urodzenia dziecka wynosi w 2010 r. przecitnie 28,6 lat. Dla matek rodzcych pierwsze dziecko wiek ten wynosi 26,6 lat, a dla drugiego dziecka 30,1 lat6. Warto podkreli, e wiek ten od roku 1990 ustawicznie si podwysza. Obecnie Polki rodz dzieci duo pniej ni ich matki. Jest to zwizane take z tym, e przecitnie pniej wychodz za m. Odkadanie decyzji o maestwie i rodzicielstwie jest te prawdopodobnie zwizane z chci zakoczenia edukacji lub zdobycia pewniejszej sytuacji zawodowofi nansowej.

Wykres 1 prezentuje zmiany, jakie dokonay si zarwno w liczbie urodze, jak i w strukturze wiekowej matek na przestrzeni ostatnich 30 lat. Najbardziej zmniejszya si kategoria modych matek pomidzy 20. a 24. rokiem ycia. Podczas gdy w 1980 roku byo to ponad 40% rodzcych kobiet, obecnie ju mniej ni co pita matka mieci si w tej kategorii. Najwiksza grupa matek to kobiety w wieku 2529 lat, a ka-tegoria, ktra najbardziej zwikszya swj udzia w ogle urodze to kobiety w wieku 3034 lat.

WYKRES 1. LICZBA URODZE A WIEK MATEK W POLSCE W LATACH 19802010.

rdo: GUS (2011), Rocznik Demografi czny 2011.

Jeli chodzi o matki bardzo mode i nieletnie (poniej 20. roku ycia), od roku 1990 kategoria ta zmniejsza si zarwno jeli chodzi o bezwzgldn liczb porodw, jak rwnie udzia procentowy i obecnie wynosi ok. 4%. W roku 2010, cznie 4 478 dzieci (ok. 1%) zostao urodzonych przez matki, ktre nie uko-czyy 18. roku ycia, w tym 350 przez matki w wieku 15 lat i mniej. Spadkow tendencj liczby porodw nastolatek naley ocenia pozytywnie, poniewa jak dowodz badania wczesna cia moe sta si dla modocianej matki zarwno problemem rodzinnym, jak i niesie powane zagroenia zdrowotne7.

3737

TABELA 1. LICZBA URODZE A WIEK MATEK DO 18. ROKU YCIA W POLSCE W LATACH 20052010.

rdo: GUS, Bank Danych Lokalnych, www.stat.gov.pl/bdl/app/dane_podgrup.display?p_id=61407&p_token=0.29142418527044356

Do czynnikw rnicujcych matki ze wzgldu na wiek naley miejsce zamieszkania. Odsetek matek w wieku 2529 lat jest identyczny w miecie i na wsi. Natomiast matek modszych (2024 lata) jest wi-cej na wsi, podczas gdy starsze (3034 lata) dominuj w miastach. Kobiety powyej 30. roku ycia stano-wi tam ju 42% wszystkich matek.

Struktura wiekowa ojcw nowo narodzonych dzieci jest odmienna od struktury wiekowej matek (wykres 3). Generalnie wiek ojcw jest wyszy ni matek. Co trzeci ojciec noworodka (33,5%) jest w wieku 30 do 34 lat. Dalsze 30% mieci si w przedziale 25 do 29 lat. Ojcw w wieku 2024 lat jest dwukrotnie mniej ni matek w tym wieku, a mczyni, ktrzy nie osignli wieku 20 lat, to zaledwie 0,7% ojcw. Niemal jedn czwart (23,4%) stanowi natomiast ojcowie w wieku powyej 35 lat.

WYKRES 2. LICZBA URODZE A MIEJSCE ZAMIESZKANIA MATEK W POLSCE W 2010 R.

rdo: GUS (2011), Rocznik Demografi czny 2011.

3838

WYKRES 3. LICZBA URODZE (W TYS.) A WIEK OJCW I MATEK W POLSCE W 2010 R.

rdo: GUS (2011), Rocznik Demografi czny 2011.

2. Wyksztacenie rodzicwWarto zauway, e duy wpyw na pne rodzenie dzieci, maj ros-

nce aspiracje edukacyjne modych kobiet. Coraz wicej z nich decyduje si na dziecko dopiero po ukoczeniu wyszych

studiw. Trendy w strukturze wyksztacenia matek wida nawet w krtkim okresie lat 20062010 (wykres 4; du-

sze porwnania s utrudnione ze wzgldu na reform szkolnictwa). Odsetek matek z wyszym wyksztace-niem wzrs w tym czasie z niecaych 30% do ponad 40%. Jednoczenie co roku zmniejsza si ilo matek z wyksztaceniem rednim i zasadniczym zawodowym. Kobiety, ktre decyduj si na dziecko nie ukoczyw-

szy szkoy redniej ani zawodowej stanowi mniej ni 10% wszystkich matek.

Mwi mamyMam 14 lat i jestem w ciy. Mama ju

wie, byam z ni u ginekologa i na USG. Cho-pak, gdy si dowiedzia, to nie chcia uwierzy, w sumie nie wiem dlaczego, w kocu ma 17 lat

i wicej wie o seksie ni ja Martwi si, co sobie pomyl o mnie koleanki i jak to bdzie w szko-

le. Przyjacika ju powiedziaa, e bdzie mnie wspiera i pomaga przy dziecku.

Z telefonw do Telefonu Zaufania dla Dzieci i Modziey 116 111

3939

WYKRES 4. STRUKTURA URODZE WEDUG WYKSZTACENIE MATEK W POLSCE W LATACH 20062010.

rdo: Sytuacja demografi czna Polski. Raport 20092010 (2010), Warszawa: Rzdowa Rada Ludnociowa, Warszawa 2010 oraz GUS (2011), Rocznik demografi czny 2011.

3. Typ rodzinyNarodowy spis powszechny w roku 2002 zbada liczb rodzin w Polsce. Rodzin zdefi niowano operacyj-nie jako par (maestwo lub partnerw) bez dzieci lub par z jednym bd wiksz liczb dzieci albo te samotnego rodzica z jednym bd wiksz liczb dzieci8. Rodzin wyodrbniano wic w ramach go-spodarstwa domowego, cho w 88% przypadkw w gospodarstwie domowym bya tylko jedna rodzina9.

W spisie z 2002 r. wyrniono cztery typy rodzin z dziemi: maestwo, samotn matk, samotnego ojca oraz po raz pierwszy partnerw z dziemi, czyli par yjc w zwizku nieformalnym. Spo-rd ogu rodzin z dziemi do 24 lat na utrzymaniu, 73% stanowiy maestwa, a 22% to samotne matki, 3% to samotni ojcowie, za 1% to zwizki partnerskie (kohabitacje)10. Jeli skupimy si jedynie na rodzinach, w ktrych najmodsze z dzieci jest w wieku 02 lat (wykres 5), odsetek rodzicw samot-nie wychowujcych dzieci jest nieco niszy, natomiast wyszy jest odsetek maestw i zwizkw part-nerskich. Jeli jednak spojrzymy na statystyki uwzgldniajce tylko rodziny mode (kobiety do 29. roku ycia i mczyni do 34. roku ycia), okae si, e odsetek samotnych rodzicw jest nawet wyszy od przecitnej i wynosi 26%.

4040

WYKRES 5. TYPY RODZIN Z NAJMODSZYM DZIECKIEM W WIEKU 02 LAT (SPIS POWSZECHNY 2002).

rdo: GUS (2003), Gospodarstwa domowe i rodziny w Narodowym Spisie Powszechnym

2002.

Warto zwrci uwag na duy odsetek rodzin nie-penych w Polsce. Liczba samotnych matek i samot-nych ojcw wychowujcych dzieci cigle ronie. Rodziny niepene to wicej ni jedna pita wszyst-kich rodzin w Polsce. Te liczby powinny niepoko-i, jako e wychowanie w rodzinie niepenej moe by zagroeniem dla prawidowej socjalizacji dzie-ci, w szczeglnoci prowadzi do niszego poczu-cia koherencji11 oraz do zaburzenia w przyswajaniu rl pciowych (w szczeglnoci dotyczy to chopcw wychowywanych przez samotne matki)12.Wanym wskanikiem jest take liczba urodze ma-eskich i pozamaeskich (wykres 6). Liczba uro-dze pozamaeskich od roku 1980 ronie zarwno w kategoriach liczb bezwzgldnych, jak i procen-towo. Podczas gdy w 1980 r. stanowiy one jedynie 5% ogu urodze, w roku 2010 poza maestwem

rodzio si ju co pite dziecko (21%). Tendencj t mona interpretowa zarwno w kontekcie wzrostu liczby samotnych matek, jak i upowszechniania si zwizkw nieformalnych. Nie ma danych, ktre jedno-znacznie dayby tu odpowied. W wietle przytoczonych wyej danych ze spisu powszechnego, mona by skania si do pogldu, e wikszo z tych urodze wie si z samotnym macierzystwem. Badacz za-gadnienia Piotr Szukalski stwierdza na podstawie analiz rnych danych, e znaczn cz urodze poza-maeskich mona przypisa zwizkom nieformalnym, w tym niezwizanym z kohabitacj (tzw. zwizki LAT, z ang. Living Apart Together)13.

WYKRES 6. LICZBA URODZE MAESKICH I POZAMAESKICH W POLSCE W LATACH 19802010 (W TYS.).

rdo: GUS (2011), Rocznik demografi czny 2011.

4141

4. Liczba dzieci w rodzinieCzci opisywanych powyej przemian demografi cznych jest zmniejszajca si ilo dzieci w rodzinie. W Polsce dominuje obecnie model rodziny 2+1. W 2010 r. dokadnie 50% dzieci urodzio si jako pierw-sze dziecko w rodzinie, dalsze 35% jako drugie dziecko w rodzinie. Dane z ostatniego spisu powszech-nego pokazay, e wrd rodzin z najmodszym dzieckiem w wieku 02 lat, w poowie tych rodzin byo to jedyne dziecko, w jednej trzeciej miao ono jednego brata lub siostr, a w 20% rodzin byo cznie troje lub wicej dzieci (wykres 7). Jeli za spojrzymy jedynie na grup rodzin modych (kobieta do 29. i m-czyzna do 34. roku ycia) rodziny z jednym dzieckiem stanowiy tam niemal dwie trzecie ogu, a rodziny z wicej ni dwojgiem dzieci naleay do rzadkoci (wykres 8). Podsumowujc, mona w przyblieniu po-wiedzie, e mniej wicej poowa maych dzieci w Polsce wychowuje si bez rodzestwa. Jest to istotny nowy kontekst pedagogiczny, jako e dzieci wychowuj si obecnie w rodzinach o strukturze odmiennej od rodzin, w ktrych wychowali si ich rodzice.

WYKRES 7. RODZINY Z NAJMODSZYM DZIECKIEM W WIEKU 02 LAT WEDUG OGLNEJ LICZBY DZIECI W RODZINIE.

rdo: GUS (2003), Gospodarstwa domowe i rodziny w Narodowym Spisie Powszech-

nym 2002.

WYKRES 8. MODE RODZINY Z NAJMODSZYM DZIECKIEM W WIEKU 02 LAT WEDUG OGLNEJ LICZBY DZIECI W RODZINIE.

rdo: GUS (2003), Gospodarstwa domowe i rodziny w Narodowym Spisie Powszechnym

2002 (2003).

Ciekawie wypada porwnanie rzeczywistej liczby dzieci z planami prokreacyjnymi Polakw, tj. tym, ile dzieci chcieliby posiada de-klaratywnie. Jak wynika z sondau przeprowadzonego w 2008 r. przez CBOS14 dokadnie poowa Polakw chciaaby mie dwo-je dzieci, dalszych 23% troje, a a 9% czworo i wicej. Jedynie 10% deklaruje, e chce mie jedno dziecko, a tylko 2% e nie chce dzieci w ogle. Polacy deklaruj wic, e chcieliby mie duo wicej dzieci ni maj w rzeczywistoci. Wrd przyczyn, ktre powstrzymuj ich od planowania kolej-nych potomkw, respondenci wymieniaj fakt posiadania ju dzieci (54%), trudnoci materialne (19%) i konfl ikt pomidzy rolami rodzinnymi i zawodowymi (8%). Warto wspomnie tak-e, e wrd osb, ktre maj ju co najmniej jedno dziecko, istnieje dua rozbieno dotyczca planw prokreacyjnych ze wzgldu na pe respondenta mczyni chc mie ko-lejne dziecko duo czciej ni kobiety.

Mwi mamyMam 3letni crk. Od kilku tygo-

dni nie mieszka z nami jej ojciec, ktry jest alkoholikiem. Pisz do was, bo nie wiem,

jak mam postpowa z crk, ktra z pogodne-go dziecka zmienia si w smutasa. Bardzo si

buntuje na kady mj pomys. Najgorsze s wie-czory, kiedy zaczyna si rozmowa o tym, jak ona tskni za tat. Jej ojciec bardzo rzadko si odzy-wa. Prosz o pomoc, jak mog trafi do swojego

dziecka, ktre czasami robi mi wyrzuty, e wygoniam tat.

Z maili do poradni internetowej dobryrodzic@fdn.pl

4242

5. Sytuacja ekonomiczna i mieszkaniowa rodzinJak wyglda sytuacja materialna rodzin z maymi dziemi w Polsce? Dane na temat zatrudnienia rodzi-cw w odniesieniu do Polski zawieraj zestawienia Eurostatu (tabela 2). W gospodarstwach domowych z maym dzieckiem do 6. roku ycia przewaa model, w ktrym jedno z rodzicw (najczciej matka) nie pracuje, a drugie utrzymuje rodzin. W porwnaniu z rokiem 2005 o ponad sze punktw procentowych wzrs odsetek gospodarstw domowych, w ktrych pracuj obydwoje rodzice (stanowi one ponad jed-n trzeci wszystkich gospodarstw). Zmala natomiast odsetek gospodarstw, gdzie obydwoje rodzice po-zostawali bez pracy.

TABELA 2. GOSPODARSTWA DOMOWE Z NAJMODSZYM DZIECKIEM W WIEKU 06 LAT W POLSCE WEDUG ZATRUDNIENIA RODZICW.

rdo: Eurostat, http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=lfst_hhwhacc&lang=en.

Jak pokazuj coroczne badania budetw gospodarstw domowych, sytuacja ekonomiczna i miesz-kaniowa rodzin jest skorelowana z liczb dzieci oraz faktem samotnego rodzicielstwa. W relatywnie najgorszej sytuacji znajduj si rodziny z trojgiem i wicej dzieci gospodarstwa domowe o takiej strukturze cechuj najnisze dochody oraz najmniejsza powierzchnia mieszkaniowa liczona na oso-b (tabela 2). Drug grup w trudnej sytuacji s rodzice samotnie wychowujcy dzieci. Cho ich sy-tuacja mieszkaniowa nie jest znaczco gorsza ni maestw z dziemi (wynika to z faktu, e wik-szo samotnych rodzicw wychowuje jedno bd dwoje dzieci), to niszy jest dochd na osob, kt-rym rozporzdzaj osoby w takiej sytuacji. Take analizy dotyczce ubstwa w Polsce potwierdzaj, e rodziny wielodzietne i samotni rodzice to dwie najbardziej zagroone materialn deprywacj typy rodzin w naszym kraju15.

TABELA 3. WSKANIKI DOTYCZCE SYTUACJI EKONOMICZNEJ I MIESZKANIOWEJ WEDUG TYPW GOSPODARSTW DOMOWYCH.

rdo: GUS (2011), Budety gospodarstw domowych w 2010 r.

Jeli chodzi o mierzon przez GUS subiektywn ocen sytuacji materialnej, najgorzej oceniaj j samotni rodzice z dziemi na utrzymaniu. A jedna czwarta oceni swoj sytuacj, jako raczej z, a a 17% jako z. Drug grup, ktra ocenia swoj sytuacj gorzej ni przecitnie, s rodzice z trojgiem lub wicej dzieci na utrzymaniu. Odpowiedzi rodzicw z jednym i z dwojgiem dzieci nie rni si od przecitnej dla ogu gospodarstw domowych16. Niestety, wikszo analiz nie pozwala na wyszczeglnienie grupy rodzin z maymi dziemi i bezporednie porwnanie ich sytuacji materialnej z rodzinami z dziemi starszymi.

4343

Inn cenn informacj na temat sytuacji materialnej rodzin z maymi dziemi s dane dotyczce pobie-rania wiadcze rodzinnych. wiadczenia te maj na celu wsparcie w wychowywaniu gorzej sytuowa-nych rodzin. Podstaw do przyznania wiadcze jest kryterium dochodowe w wysokoci 504 z na osob w rodzinie. W 2009 r. z pomocy takiej korzystao ponad ptora miliona rodzin, ktre pobieray wiadcze-nia dla ponad 3 milionw dzieci. Przeraajc statystyk jest, i w dwch wojewdztwach (podkarpackim i witokrzyskim) benefi cjentami wiadcze rodzinnych jest ponad poowa wszystkich dzieci do 18. roku ycia, a dla caej Polski wskanik ten wynosi niemal 40%. Jedna pita rodkw przeznaczonych na zasi-ki rodzinne na dziecko przeznaczona bya dla dzieci do 5. roku ycia17.

6. Polska rodzina i rodzice na tle europejskimCho opisane wyej przemiany rodziny w Polsce wydaj si niepokojce, dostpne dane pokazuj, i ten-dencje te wystpuj powszechnie w krajach Unii Europejskiej, a w wikszoci z nich s bardziej zaawan-sowane. Odsetek gospodarstw domowych z maymi dziemi (najmodsze dziecko w wieku do 6 lat) wy-nosi w Polsce 14,4% i zajmujemy pod tym ktem szste miejsce w Europie (wykres 9).

WYKRES 9. KRAJE UE WEDUG ODSETKA GOSPODARSTW DOMOWYCH Z NAJMODSZYM DZIECKIEM W WIEKU 06 LAT W ROKU 2009.

rdo: Eurostat, http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=lfst_hhnhtych&lang=en.

4444

Jeli chodzi o redni wiek matki, Polska plasuje si wraz z grup innych krajw Europy rodkowoWschod-niej wrd pastw o najniszym przecitnym wieku. Jedynie w piciu krajach wiek matek by niszy, na-tomiast a w 11 krajach Unii wiek ten wynosi rednio ponad 30 lat. Z uwagi na to, e wiek matek w Pol-sce co roku si podwysza, mona spodziewa si, e w perspektywie bliskiej przyszoci take w naszym kraju osignie on 30 lat.

WYKRES 10. KRAJE UE WEDUG REDNIEGO WIEKU MATKI W MOMENCIE NARODZIN DZIECKA W ROKU 2009.

rdo: Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1&language=en&pcode=tps00017.

7. Postawy i wartoci dotyczce rodziny i rodzicielstwaWe wspczesnym spoeczestwie polskim dzieci i rodzina zajmuj wysok pozycj w deklarowanym sy-stemie wartoci. Wedug bada CBOS szczcie rodzinne jest najczciej wybierane przez Polakw jako jedno z 5 najwaniejszych wartoci w yciu (wykres 11). Na warto t wskazuj czciej kobiety ni

4545

mczyni i skonno ta ronie take wraz z wiekiem. Dodatkowo, 92% Polakw deklaruje, e rodzina jest niezbdna, aby wie szczliwe ycie, a 95% uwaa si za ludzi rodzinnych18.

WYKRES 11. WARTOCI WSKAZYWANE PRZEZ POLAKW JAKO NAJWANIEJSZE.

rdo: CBOS (2008), Nie ma jak rodzina, Komunikat nr BS/40/2008.

Take inne badania potwierdzaj przywizanie Polakw do wartoci rodzinnych. W ostatniej edycji bada-nia Diagnoza Spoeczna z 2009 roku, dzieci i udane maestwo znajdoway si na drugim i trzecim miejscu wrd wartoci najczciej wymienianych jako warunki dobrego, uda-nego ycia19. Wrd trzech najwaniejszych wartoci, dzieci wymienio prawie 60% Polakw, a udane maestwo niemal 50%. Wartoci te s take stabilne w czasie. Pogbiona analiza wykazuje, e war-toci rodzinne wyznaj w wikszym stopniu kobiety ni m-czyni. Ponadto zarwno dzieci, jak i maestwo s wyej cenione przez tych, ktrzy ju posiadaj potomstwo bd znajduj si w zwizku maeskim.

Jeli chodzi o akceptacj faktu, e modzi ludzie z r-nych powodw odkadaj decyzj o maestwie lub w ogle si na nie nie decyduj, 57% respondentw wyraa swoj akceptacj, 34% wyraa dezaprobat dla tego typu praktyk. Jednoczenie 19% Polakw twier-dzi, e osoby yjce bez lubu powinny bezwzgldnie zawrze maestwo, dla 41% byoby to podane, ale nieobowizkowe, a 33% jest zdania, e jeli partnerzy si kochaj maestwo nie jest konieczne20.

Badania sondaowe CBOS daj take pewien obraz, je-li chodzi o pogldy Polakw na wychowanie dzieci21. Za

Mwi ojcowieW styczniu orzeczono mj rozwd

z winy ony, przeszo rok walki. Dziecko zostao z ni, zgodziem si na 400 z alimen-

tw na 2letnie dziecko. W marcu podaa mnie o wysze alimenty na dziecko, chciaa 800 z,

sama nie pracuje. Sd zada moich szczego-wych dochodw za cay zeszy rok, a w jej przypad-ku wysa pismo do urzdu pracy, czy ex miaa ja-kie propozycje pracy, okazao si, e miaa nawet

za 1 700 z na rk, ale zrezygnowaa. Sd po-dzieli moje zdanie i danie podwyszenia ali-

mentw odrzuci. Do czego zmierzam? Nie kady sd jest zy, mi pomaga orze-

czona wina ony.Wpis na forum internetowym

www.tato.com.pl

4646

najwikszy problem wychowawczy uwaana jest zbyt maa ilo czasu i uwagi powicana dzieciom, na drugim miejscu znalaz si problem rozpieszczania dzieci, na trzecim nadmierna opiekuczo. Niepo-kojce jest, e a 44% respondentw zgodzio si ze stwierdzeniem, e rodzice zbyt rzadko stosuj kary fi zyczne tzw. lanie. Co prawda 83% ludzi jest zdania, e waniejsze jest porozumienie midzy rodzicami a dziemi, ale a 14% (i warto ta od lat 90. wzrosa) uwaa, e waniejsza jest karno i szacunek wo-bec rodzicw. Najwaniejsze wartoci, ktre zdaniem respondentw powinni przekaza rodzice dzieciom to: szacunek dla innych ludzi, pracowito i poczucie odpowiedzialnoci. Natomiast wartoci, ktre na przestrzeni lat najbardziej straciy na istotnoci to posuszestwo, religijno oraz dobre maniery.

W 2009 r. fi rma badawcza Millward Brown/SMG KRC przeprowadzia we wsppracy z Fundacj Kidpro-tect.pl oraz Rzecznikiem Praw Dziecka badania dotyczce kompetencji wychowawczych rodzicw22. Ge-neralnie poziom wiedzy i kompetencji wychowawczych rodzicw oceniono jako bardzo niski. W badaniu tym zadawano rodzicom m.in. osiemnacie pyta z zakresu wiedzy na temat psychologii rozwojowej dzie-cka. Pi z nich dotyczyo bezporednio w wieku 03 lat. Ankietowani dobrze poradzili sobie z pytaniami dotyczcymi najwaniejszych potrzeb dzieci, rozwoju mowy oraz poczucia odrbnoci u dzieci ptora-rocznych. Ankietowani nie docenili natomiast roli obecnoci matki w pierwszych tygodniach ycia oraz co szczeglnie istotne nie zdawali sobie sprawy, e dziecko dwuletnie nie ma rozwinitego zmysu moralnego i nie jest w stanie oceni, co jest dobre, a co ze.

Brak kompetencji rodzicielskich, bezradno, ale rwnie ugruntowane wzorce kulturowe mog prowa-dzi do sytuacji, gdy rodzice sigaj po rozwizania siowe i kary fi zyczne. Szczegowy opis dowiadcze Polakw w zakresie stosowania kar fi zycznych mona znale w raporcie Fundacji Dzieci Niczyje Dzieci si licz23. Poniej przedstawiamy wyniki bada dotyczce karcenia dzieci klapsem najczciej doty-czy to maych dzieci oraz innych kar fi zycznych.

Rodzice deklaruj, i zdarza im si stosowa przemoc w wychowaniu swoich dzieci najczciej zda-rzyo im si karci dziecko klapsem (69%), co pity rodzic przyznaje, e uderzy swoje dziecko pasem lub innym przedmiotem, a 7% uderzyo dziecko w twarz. Tylko 28% rodzicw deklaruje, e nigdy nie uderzyo swojego dziecka24.

Badania z dekady 20002010 pokazuj, e skala stosowania kar fi zycznych wobec dzieci nieznacznie si zmienia: coraz mniej badanych deklaruje, e zdarza im si stosowa kary fi zyczne w wychowaniu dziecka.

Najwiksze zmiany dotycz klapsa coraz mniej rodzicw deklaruje, e stosowali/stosuj t form ka-rania wobec dzieci.

TABELA 4. KARY STOSOWANE WOBEC WASNEGO DZIECKA W DEKLARACJACH BADANYCH .

rdo: Fluderska G., Sajkowska M. (2001), Problem krzywdzenia dzieci. Postawy i dowiadczenia dorosych Polakw. Raport z bada, OBOP/Fundacja Dzieci Niczyje; Sajkowska M.

(2009), Bicie dzieci. Postawy i dowiadczenia dorosych Polakw, Millward Brown SMG/KRC/Fundacja Dzieci Niczyje.

4747

Czciej do wymierzania klapsa przyznaj si matki ni ojcowie. Rodzice, ktrzy czsto dowiadczali bi-cia w dziecistwie znaczco czciej stosuj wszelkie formy kar fi zycznych wobec swoich dzieci, ni ci, ktrzy nie byli bici jako dzieci.

Opinie Polakw na temat dopuszczalnoci stosowania przez rodzicw kar fi zycznych w wychowaniu dzie-ci s spolaryzowane: 16% badanych uwaa, e kary takie s dopuszczalne, a decyzj o ich stosowaniu pozostawia rodzicom; 47% twierdzi, i generalnie, nie powinno si bi dzieci, ale pewne sytuacje uspra-wiedliwiaj takie zachowanie rodzicw, a jedna trzecia Polakw (34%) to zdecydowani przeciwnicy bicia dzieci25.

Zwolennikami kar fi zycznych jako metody wychowawczej s znaczco czciej mczyni ni kobiety. Przy-zwolenie na bicie dzieci ronie wraz z wiekiem respondentw. Opinie badanych na ten temat rnicuje rwnie poziom wyksztacenia im wyszy, tym mniejsza zgoda na karanie dzieci biciem.

Mimo zrnicowanych opinii na temat dopuszczalnoci stosowania kar fi zycznych wobec dzieci, w 2008 r. zdecydowana wikszo badanych (84%) deklarowaa, e bicie dzieci za kar przynosi wicej zych kon-sekwencji ni dobrych. Wyniki bada pokazuj wyran tendencj rosnc negatywnych ocen konsek-wencji bicia dzieci (wzrost o 13% w porwnaniu z 2005 r.)26

TABELA 5. PYTANIE: CZY PANA/I ZDANIEM, ZBICIE DZIECKA ZA KAR PRZYNOSI WICEJ DOBRYCH CZY ZYCH SKUTKW ?.

rdo: Krzywdzenie dzieci w Polsce (2008), Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej.

Nie s gromadzone dane na temat podejmowanych w Polsce inicjatyw edukacyjnych wspierajcych po-zytywne rodzicielstwo, czyli takich, ktre pozwalaj rodzicom na zdobycie wiedzy nt. rozwoju maego dzie-cka oraz umiejtnoci opiekuczych i wychowawczych. Dostp do tak rozumianych dziaa jest wany dla wszystkich rodzicw, ma jednak szczeglne znaczenie w przypadku, gdy rozwj dziecka odbiega od normy, lub gdy rodzice nale do grup ryzyka krzywdzenia dzieci.

Na poziomie krajowym inicjatywy promujce pozytywne postawy wychowawcze (kampanie spoeczne) byy podejmowane przez organizacje pozarzdowe. Dziaania bezporednio adresowane do rodzicw, np. warsztaty umiejtnoci wychowawczych s dostpne gwnie na terenie wikszych miast, najcz-ciej odpatnie. Oferta bezpatna jest uboga, wiadczona gwnie przez organizacje pozarzdowe. Brakuje oglnie dostpnych, systemowych programw edukacyjnych, ktre wspierayby rodzicw w zdobywaniu umiejtnoci i rozwizaniu problemw rodzicielskich.

4848

1 Por. WarzywodaKruszyska W. (2004), Rodzina w procesie zmian, w: W. WarzywodaKruszyska, P. Szuklaski (red.), Rodzina w zmieniajcym si spoeczestwie polskim, d: Wydawnictwo U, d 2004, s. 1314.2 FirlitFesnak G.. (2007), Rodziny polskie i polityka rodzinna; stan i kierunki przemian., w: G. FirlitFesnak, M. SzylkoSkoczny (red.), Polityka spoeczna, Warszawa: PWN, s. 187189.3 Szlendak T. (2010), Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zrnicowanie, Warszawa: PWN.4 Ibidem, s. 374.5 Por. Tyszka Z. (2002), Rodzina we wspczesnym wiecie, Pozna: Wydawnictwo Naukowe. UAM, s. 4550.6 GUS (2011), Rocznik Demografi czny 2011.7 FrankowiczGasiul B. i in. (2008), Cia modocianych problem medyczny i spoeczny, Studia Medyczne, nr 11.8 GUS (2003), Raport z wynikw Narodowego Spisu Powszechnego, s. 78.9 GUS (2003), Gospodarstwa domowe i rodziny w NSP 2002, s. 27.10 Cho naley pamita, e przekrojowe badanie w rodzaju NSP zazwyczaj niedoszacowuje realnego rozmiaru zjawiska kohabitacji. Por. Matysiak A. (2009), Kohabi-tacja w Polsce. Co nowego na ten temat mwi dane wzdune, Seminarium Zakadu Demografi i SGH, Warszawa 4.11.2009.11 Lipiski S. (2003), Poczucie koherencji u chopcw i dziewczt wychowywanych przez samotne matki, w: J. Rostowski, G. Poraj (red.), Zagroenia ycia rodzinnego, d: Wydawnictwo U.12 Napora E. (2003), Samotne matki a tosamo pciowa badanych chopcw, w: J. Rostowski, G.. Poraj (red.), Zagroenia ycia rodzinnego, d: Wydawnictwo U.13 Szukalski P. (2004), Urodzenia pozamaeskie w Polsce, w: W. WarzywodaKruszyska, P. Szukalski (red.), Rodzina w zmieniajcym si spoeczestwie polskim, d: Wydawnictwo U, s. 112139.14 CBOS (2010), Postawy prokreacyjne Polakw, Komunikat z bada nr BS/4/2010.15 GUS (2010), Ubstwo w Polsce. Zasig ubstwa w Polsce w 2009 r.16 GUS (2011), Budety gospodarstw domowych w 2010 r.17 GUS (2010), Pomoc spoeczna infrastruktura, benefi cjenci, wiadczenia w 2009 roku.18 CBOS (2008), Nie ma jak rodzina, Komunikat nr BS/40/2008.19 Czapiski J., Panek T. (red.) (2009), Diagnoza Spoeczna 2009. Warunki i jako ycia Polakw, Warszawa: Wysza Szkoa Finansw i Zarzdzania.20 CBOS (2008), Kontrowersje wok rnych zjawisk dotyczcych ycia maeskiego i rodzinnego, Komunikat nr BS/54/2008.21 CBOS (2009), Opinie Polakw o wychowaniu i roli szk w procesie wychowawczym, Komunikat nr BS/121/2009.22 Poziom kompetencji wychowawczych polskich rodzicw. Raport z bada, Fundacja Kidprotect.pl, www.madrzy-rodzice.pl/pl/o-programie/badania/23 Dzieci si licz. Raport o zagroeniach bezpieczestwa i rozwoju dzieci w Polsce (2011), Warszawa: Fundacja Dzieci Niczyje.24 Sajkowska M. (2009), Bicie dzieci. Postawy i dowiadczenia dorosych Polakw, Millward Brown SMG/KRC, Fundacja Dzieci Niczyje (badani byli rodzice dzieci do 18. roku ycia).25 Jw.26 Krzywdzenie dzieci w Polsce (2008), Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej