Sylwetka Janusza Korczaka i jego koncepcja pedagogiczna

Anna Iwicka-Okońska nauczyciel konsultant WODN w Łodzi

Janusz Korczak (prawdziwe nazwisko – Henryk Goldszmit) urodził się 22 lipca 1878 lub 1879 roku.

Wobec braku metryki daty urodzin nie udało się ustalić z całą pewnością.

Korczak wymieniał obie daty, wspominając w „Pamiętniku”, że przyczyną niepewności jest to, iż ojciec dłuższy czas nie wyrabiał synowi metryki.

Lata 1891-1898 – nauka w VII Rządowym Gimnazjum Męskim na Pradze, które mieściło się przy zbiegu ówczesnych ulic Brukowej i Namiestnikowskiej. ◦ W 1905 r. szkołę przeniesiono do gmachu na rogu ulic

Jagiellońskiej i Zygmuntowskiej;

◦ istnieje tam do dziś jako Liceum Ogólnokształcące im. Władysława IV; w gmachu znajduje się tablica pamiątkowa ku czci Korczaka.

Lata 1898-1904 – studia na Wydziale Lekarskim Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego (wydział mieścił się w Pałacu Kazimierzowskim przy ul. Krakowskie Przedmieście), zakończone dyplomem lekarza 17 marca 1905 r.

W 1900 r. – Korczak był słuchaczem tajnego „Uniwersytetu Latającego”, nielegalnej wyższej uczelni, na której wykładali wybitni uczeni polscy, profesorowie bez katedr, zapewniający wiedzę na wyższym poziomie niż pozostający pod kuratelą władz carskich uniwersytet.

W „Kolcach. Tygodniku Humorystycznym” z 1896 r. (w numerze 39) ukazała się humoreska Węzeł gordyjski, podpisana kryptonimem Hen.

Z tym pismem Henryk Goldszmit współpracuje do 1904 r., ogłaszając tam ok. 250 tekstów (humoresek, felietonów satyrycznych), podpisywanych różnymi kryptonimami.

W 1898 r. dramat „Którędy?” nadesłany pod pseudonimem Janasz Korczak, otrzymał zaszczytne wyróżnienie, chociaż nie został wystawiony, nie przyniósł też honorarium.

Tekst dramatu nie dochował się, pozostały streszczenia i omówienia jurorów konkursu.

„Czytelnia dla Wszystkich. Tygodnik literacko-powieściowy dla rodzin polskich”; w latach 1898-1901 Henryk Goldszmit napisał ponad 150 tekstów podpisywanych kryptonimami i pseudonimami, także tu ogłosił powieść „Dzieci ulicy” w tygodniowym dodatku powieściowym.

„Wędrowiec. Pismo ilustrowane” – w 1900 r. zamieścił tu Henryk siedmioodcinkowy cykl artykułów na tematy wychowania pod pseudonimem Janusz Korczak.

„Głos. Tygodnik naukowo-literacki, społeczny i polityczny” – w latach 1904-1905 Goldszmit zamieszczał tu drobne teksty w rubryce „Na mównicy”; były to krótkie reportaże, felietony, artykuły społeczno-polityczne, podpisywane kryptonimami i pseudonimami, także powieść „Dziecko salonu” – w odcinkach. Pismo zostało zawieszone przez cenzurę carską. Jego kontynuacją był „Przegląd Społeczny” (1906-1907) a potem „Społeczeństwo” (1907-1910).

Lata 1900-1915 – członek Towarzystwa Kolonii Letnich, w roku 1904 i 1907 Goldszmit pracował bezpłatnie jako wychowawca na koloniach dla chłopców żydowskich („Michałówka”), zaś w 1908 – dla chłopców chrześcijańskich („Wilhelmówka”).

Od 1902 r. działa w bezpłatnych czytelniach Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności, skupiającego przedstawicieli liberalnej inteligencji warszawskiej.

W 1902 r. staje się członkiem Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego, jednego z nielicznych, legalnych stowarzyszeń polskich prowadzących działalność społeczno-oświatową.

Od 1908 r. jest Goldszmit członkiem Towarzystwa „Pomoc dla Sierot” a od 1909 – jego zarządu, od 1910 r. pracuje w komisji budowy gmachu Domu Sierot.

Od 1911 r. współpracuje z V Oddziałem Towarzystwa Kultury Polskiej, który po rewolucji 1905 r. prowadził działalność oświatową w środowiskach robotniczych (wygłosił 14 odczytów).

7 października 1912 r. Henryk Goldszmit rozpoczyna pracę jako dyrektor Domu Sierot w nowo wybudowanym gmachu przy ul. Krochmalnej 92, za pracę tę nie pobiera wynagrodzenia.

27 lutego 1913 r. – następuje uroczyste otwarcie Domu nabożeństwem w Sali rekreacyjnej oraz przemówieniem kaznodziei Wielkiej Synagogi, Samuela Abrahama Poznańskiego. Henryk wygłasza programową wypowiedź Ku otwarciu Domu Sierot.

Po otrzymaniu dyplomu, Korczak uzyskał posadę lekarza miejscowego w Szpitalu dla Dzieci im. Bersonów i Daumanów w Warszawie przy ul. Śliskiej 51. Szpital, obliczony na 20-25 łóżek przeznaczony był dla dzieci wyznania mojżeszowego, leczył bezpłatnie, a utrzymywał się z zapisów.

Współpraca z pismami fachowymi: „Krytyką Lekarską”, „Wiedzą”, „Medycyną i Kroniką Lekarską” i „Przeglądem Pediatrycznym”.

Wygłaszał odczyty z dziedziny pediatrii, m.in. w Stowarzyszeniu Akuszerek, w Związku Młodzieży.

Lato 1899 – pobyt w Szwajcarii, głównie w Zurychu- śladami Pestalozziego, także w Bazylei na Kongresie Syjonistycznym.

W roku akademickim 1907/1908 podjął studia w Berlinie z pediatrii u prywatnych uczonych, odbył praktykę w klinikach dziecięcych.

W 1910 r. – półroczny pobyt w Paryżu dla uzupełnienia studiów medycznych.

W 1911 r. – przez miesiąc przebywał w Londynie, zwiedzał szkołę i przytułek dla dzieci w Forest Hill.

Przełom września i października 1934 r. – pierwsza podróż do Palestyny, w lipcu-sierpniu 1936 – druga; planowana trzecia (nie wiadomo czy na rok, czy na stałe?) nie doszła do skutku z powodu wojny.

Dzieci ulicy (1901)

Koszałki opałki (wybór felietonów z pisma „Kolce”-1905)

Dziecko salonu (1906)

Mośki, Jośki i Srule (1910)

Józki, Jaśki i Franki (1911)

W 1905 r. Henryk Goldszmit zostaje powołany na front dalekowschodni, jako podwładny rosyjski; dociera z wojskiem do Mandżurii, pełni służbę przy pociągach sanitarnych, nadsyła dwie korespondencje z frontu (zamieszcza je „Głos”); do kraju wraca z frontu w marcu 1906 r.

W 1909 r. Goldszmit został aresztowany z powodów politycznych; przebywa czas jakiś w jednej celi z Ludwikiem Krzywickim, socjologiem i działaczem socjalistycznym.

Bobo (1914) – zawiera: Bobo (studium-powiastka);Feralny tydzień (Z życia szkolnego), Spowiedź motyla.

Jak kochać dziecko. Dziecko w rodzinie (1919).

Momenty wychowawcze (1919).

Jak kochać dziecko. Internat. Kolonie letnie. Dom Sierot (1920).

Prawo dziecka do szacunku (1928).

W 1914 r. Henryk Goldszmit został powołany do wojska rosyjskiego, służył jako ordynator polowy szpitala wojskowego na Ukrainie ◦ w czasie trzydniowego urlopu (1915 r.) jedzie do Kijowa, gdzie

poznaje Marię Rogowską–Falską, późniejszą dyrektorkę „Naszego Domu”; po demobilizacji z wojska (1917) udaje się znów do Kijowa i podejmuje pracę lekarza pediatry w przytułkach dla dzieci ukraińskich oraz psychologa w polskim przedszkolu.

◦ Jest świadkiem rozgrywających się w tym mieście wydarzeń rewolucji bolszewickiej 1917 i wojny domowej.

W latach 1919-1920 – bierze udział w wojnie polsko-bolszewickiej w randze majora ◦ pracuje w wojskowych szpitalach epidemicznych, zaraża

się tyfusem. Chorego pielęgnuje matka, która zarażona – umiera (11 lutego 1920).

„W słońcu” (pismo dla dzieci); w latach 1913-1926 publikuje tu, m.in. fragmenty gazetki tygodniowej Domu Sierot i felietony polityczne dla dzieci.

„Głos Nauczycielski” (1919 r).

„Opieka nad dzieckiem” (1903-31).

„Dos Kind” – miesięcznik w języku żydowskim, w którym w latach 1924/25-1938/39 – ukazały się artykuły tłumaczone.

„Szkoła Specjalna” – kwartalnik (1924/25-1938/39)

W 1919 r. zaczyna współpracować z organizacjami, były to: ◦ Centralny Komitet Pomocy dla Dzieci (powołany w niepodległej Polsce

dla pomocy dzieciom- ofiarom wojny); ◦ Wydział Opieki nad Dzieckiem Robotniczym przy Centralnej Komisji

Związków Zawodowych; ◦ Fundacja Polsko-Amerykańska Komitetu Pomocy Dzieciom, gdzie

reprezentuje żydowskie instytucje pomocy.

W 1921 r. współinicjuje założenie Towarzystwa „Nasz Dom”, mającego na celu wspomaganie sierocińca dla polskich dzieci robotniczych „Nasz Dom” w Pruszkowie; ◦ z sierocińcem tym, kierowanym przez Marię Falską, współpracuje

do 15.XI.1919r., współtworząc jego założenia wychowawcze; ◦ w 1935 r. usuwa się ze współpracy z „Naszym Domem” (od 1930 r.

w nowym budynku na Bielanach), pozostając nadal członkiem Towarzystwa.

Lata 1919-1923 – wykłady z psychologii w żydowskiej szkole pielęgniarek dla dzieci, której kierowniczką była Anna Braude-Hellerowa;

W roku 1921 wygłasza odczyt „Wiosna i dziecko” inaugurujący cykl odczytów o dziecku, organizowany przez Polsko-Amerykański Komitet Pomocy Dzieciom;

Od 1922 r. współpracuje z Państwowym Instytutem Pedagogiki Specjalnej, którego dyrektorem była Maria Grzegorzewska;

W roku akademickim 1922/23 wykłada w seminarium dla freblanek, organizowanym przez żydowskie stowarzyszenia kulturalno-oświatowe „Tarbut”;

W roku akademickim 1925/26 wykłada psychologię dziecka w Państwowym Seminarium dla Nauczycieli Religii Mojżeszowej,

W r. 1933 prowadzi zajęcia w Państwowym Instytucie Nauczycielskim, odchodzi w 1935 r. na znak protestu przeciw odwołaniu przez władze dyrektorki – Marii Grzegorzewskiej.

Król Maciuś Pierwszy (1923)

Król Maciuś na wyspie bezludnej (1923)

Bankructwo Małego Dżeka (1924)

Kiedy znów będę mały (1925)

Bezwstydnie krótkie (1926)

Prawidła życia.Pedagogika dla młodzieży i dorosłych (1930)

9.X. 1926 r. ukazuje się inauguracyjny numer „Małego Przeglądu”, pisma dla dzieci, pisanego przez same dzieci, drukowanego jako dodatek tygodniowy do wydawanej w języku polskim żydowskiej gazety „Nasz Przegląd”; Korczak założył to pismo i prowadził je do 1930 r. (później redakcję przejął Igor Newerly).

15.I. 1935 r. odbyła się inauguracja audycji radiowych dla dzieci w Polskim Radiu, znanych jako gadaninki radiowe Starego Doktora (prowadził do 1939 r. z przerwami)

1.X. 1931 r. odbyła się premiera dramatu Senat szaleńców w Teatrze Ateneum w Warszawie ze Stefanem Jaraczem w roli głównej;

W 1934 r. powstała książkowa publikacja powieści Kajtuś Czarodziej;

Współpraca z czasopismami: „Olami” („Mój Świat”) w latach 1935-38, i „Olami Hakatan” („Mój Mały Świat”) – w roku 1936; były to dwutygodniki w języku hebrajskim wydawane w Warszawie;

W latach 1938-39 współpracował z „Hechaluc Hacair” („MłodyPionier”) miesięcznikiem w języku hebrajskim.

Uparty chłopiec. Życie Ludwika Pasteura – 1938 (książka dla starszych dzieci);

Ludzie są dobrzy – 1938 Trzy wyprawy Herszka – 1939 Pedagogika żartobliwa. Moje wakacje.

Gadaninki radiowe Starego doktora – 1939 (ostatni utwór pisarza)

Dzieci Biblii, Mojżesz – tłumaczenia hebrajskie w czasopiśmie „Omer” (Tel Awiw – 1939)

W pierwszych dniach wojny Henryk Goldszmit zgłasza się do Służby Polskiego Radia, wygłasza pogadanki dla dzieci, nawołuje do spokoju. Jednocześnie zabiega niestrudzenie o społeczne wsparcie dla Domu Sierot, organizuje dla jego pensjonariuszy kolonię letnią (czerwiec-lipiec 1940).

W czasie przesiedlenia Domu do getta zostaje aresztowany za nienoszenie nakazanej Żydom przez władze okupacyjne opaski z gwiazdą Dawida (listopad 1940 r.). W więzieniu przebywa przez miesiąc. Wraca do Domu Sierot znajdującego się już w obrębie getta przy ulicy Chłodnej 33. W październiku 1941 r. następuje kolejne przesiedlenie Domu na ulicę Sienną 16-Śliską 9.

W lutym 1942 r. podejmuje się dodatkowej opieki nad zaniedbanym internatem dla sierot przy ulicy Dzielnej 39.

Od maja do sierpnia tego roku pisze Pamiętnik.

18 lipca odbywa się w Domu inscenizacja sztuki Rabindranatha Tagore Poczta, która w zamyśle Korczaka ma przygotować dzieci do godnej i świadomej śmierci.

22 lipca rozpoczyna się w getcie akcja zagłady; 5 lub 6 sierpnia Dom Sierot zostaje wyprowadzony na Umschlagplatz; Korczak wraz z dziećmi i personelem odjeżdża wagonami do obozu zagłady w Treblince.

Korczak był prekursorem walki o prawa dziecka; szczególną uwagę zwracał na nierównoprawną pozycję dzieci w społeczeństwie, ich niewolniczą zależność od dorosłych.

Domagał się, by uznano, że dziecko jest pełnoprawnym człowiekiem od chwili narodzin, na każdym etapie swego istnienia i ma prawo być sobą, takim jakim jest.

Te idee znalazły odbicie i rozwinięcie w stworzonym przez Korczaka nowoczesnym, antyautorytarnym systemie wychowania, respektującym potrzeby i dążenia dziecka, a zarazem skłaniającym dziecko do pracy nad sobą i pobudzającym je do aktywności i samodzielności, opartym na różnych formach dziecięcego samorządu.

We wszystkich wypowiedziach Korczaka nieustannie przewijała się kwestia elementarnych norm moralnych obowiązujących w każdych warunkach, nawet najcięższych.

Właśnie w takich warunkach należy – zdaniem Korczaka – stale pamiętać, że : „wszystko na świecie chce być czyste; powinno nam zależeć na uczciwości, która nie jest wyrozumowana; musimy brać od innych, ale możemy i powinniśmy dawać; ludziom potrzeba trochę życzliwości; niezbędne są wzajemna tolerancja i wyrozumiałość”.

Artykuły Korczaka dotyczyły nie tylko życia w getcie, lecz życia ludzkiego w ogóle. Kształtowały świadomość, że zawsze i wszędzie trzeba realizować pewien kanon wartości, dokonując wyboru między dobrem a złem, nawet wtedy, gdy jest to bardzo trudne. Ostatnie teksty Korczaka, adresowane do dzieci, przynosiły bogaty przekaz jego refleksji wychowawczej, etycznej, filozoficznej, nadającej sens życiu człowieka i utrwalającej w nim wolę godnego życia.

A. Lewin, Ostatnie świadectwa, w: Janusz Korczak w getcie. Nowe źródła, Oficyna Wydawnicza Latona, Warszawa 1992, s. 5-23.

„Pamięć, którą pozostawił po sobie Stary Doktor, i książki, w których żyją dzieci myślące, cierpiące i buntujące się przeciwko złu, szukające dobra i sprawiedliwości, stanowią trwałe pozycje w naszym życiu społecznym i w naszym piśmiennictwie”

(A. Lewin, Ostatnie świadectwa, w: Janusz Korczak w getcie. Nowe źródła,

Oficyna Wydawnicza Latona, Warszawa 1992, s. 5-23)

Jaworski M., Janusz Korczak, Warszawa 1973. Lewin A., Ostatnie świadectwa, w: Janusz

Korczak w getcie. Nowe źródła, Warszawa 1992, s. 5-23.

Mortkowicz-Olczakowa H., Janusz Korczak, Warszawa 1966.

O Januszu Korczaku, pisarzu, który kochał dzieci, „Poradnik Bibliotekarza” 1962 nr 9.

Olczak-Ronikier J., Janusz Korczak. Próba biografii,

Kraków 2012. www.pskorczak.org.pl dostępne w Internecie

[data dostępu 15.03.2012]