PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA

materiały pomocnicze do zajęć

na kierunku Dziennikarstwo i Komunikacja Społeczna dla studentów I roku magisterskich studiów uzupełniających

opracowanie: mgr Karolina Dobrosz-Michiewicz

Mężczyzna z saksofonem czy twarz kobiety?

Stara czy młoda kobieta?

WEWNĘTRZNE ŚRODOWISKA SPOŁECZNE JAKO PERSPEKTYWA BADAWCZA PSYCHOLOGII SPOŁECZNEJ

• Psychologowie społeczni są zainteresowani badaniem tego, jak i dlaczego nasze myśli, uczucia i zachowania są kształtowane przez nasze wewnętrzne środowiska społeczne (obrazy świata wewnątrz nas – młoda czy stara kobieta; co determinuje nasze widzenie świata społecznego)

• co odróżnia psychologię społeczną od socjologii czy antropologii? • …również badają zależność jednostka ludzka – sytuacja społeczna,

ale robią to przede wszystkim z perspektywy sytuacji społecznej, kontekstów kulturowych itp. i ich wpływu na jednostkę

• perspektywa psychologii społecznej zawsze oznacza perspektywę jednostki

• Dlatego też podstawym pojęciem psychologii społecznej jest pojęcie konstruktu – sposób, w jaki ludzie spostrzegają, pojmują i interpretują świat społeczny

Perspektywa psychologii społecznej c.d.

• Aby zrozumieć, w jaki sposób otoczenie społeczne wywiera wpływ na ludzi, należy wyjaśnić, jak spostrzegają, pojmują i interpretują oni swoje otoczenie aniżeli opisać obiektywny obraz otaczającego ich środowiska (Lewin)

• stara czy młoda kobieta…

Psychologia społeczna a socjologia

I psychologia społeczna i socjologia zajmują się wpływem czynników społecznych na

ludzkie zachowanie, ale… psychologia społeczna – koncentruje się na procesach

jednostkowych, np. szukając odpowiedzi na pytanie, dlaczego ludzie się ranią, sięga po wyjaśnienia stanu frustracji poprzedzającego zachowania agresywne czy zależności temperament – zachowanie agresywne

socjologia – jest skoncentrowana na czynnikach w skali makro, dotyczących całego społeczeństwa; wyjaśniając przyczyny zachowań agresywnych odwoływać się będzie do takich zagadnień, jak klasa społeczna, struktura społeczna, np. różne poziomy i rodzaje agresji u przedstawicieli poszczególnych społeczności w USA

Psychologia społeczna a psychologia osobowości

• psychologia społeczna – koncentruje się na badaniu procesów psychologicznych obecnych u większości ludzi, które odpowiadają za ich podatność na wpływ społeczny

• psychologia osobowości – koncentruje się na badaniu tego, co ludzi od siebie odróżnia, tzw. różnic indywidualnych; kto będzie bardziej skłonny do zachowań agresywnych: osoby o wysokim natężeniu cechy A, niskim cechy B czy niskim A i wysokim B?

Na przykładzie…

BADANIA Roberta Rosenthala i Lenore Jacobson (1968)

• Przeprowadzenie testu inteligencji wśród uczniów szkoły podstawowej

• Poinformowanie nauczycieli, że zgodnie z ich wynikami, niektórzy uczniowie doskonale rozwiązali test i są to „niedocenione diamenty”; w istocie owe diamenty określono na zasadzie przypadku, a nie wyjątkowych wyników testów

• Po kilku miesiącach okazało się, że owe diamenty znacznie poprawiły swoje wyniki w nauce...!

Na przykładzie….

CO zadziałało? • Nauczyciele ugruntowali w sobie przeświadczenie o wyjątkowych

predyspozycjach uczniów wskazanych przez eksperymentatorów jako „niedoceniane diamenty”, byli więc skłonni traktować ich w sposób wyjątkowy, poświęcać im więcej uwagi, zachęcać do opanowywania trudniejszego materiału – zaś uczniowie dzięki powyższemu traktowaniu czuli się bardziej zmotywowani do pracy

Wyjaśnieniem przyczyn zachowania społecznego nauczycieli… jest funkcjonowanie tzw. mechanizm samospełniającego się

proroctwa, nasze oczekiwania co do świata społecznego wpływają na to, jak go

spostrzegamy i mogą w efekcie doprowadzić do zachodzenia w nim realnych zmian (w tym przypadku: postęp uczniów w nauce)

PSYCHOLOGIASPOŁECZNA a PROBLEMYSPOŁECZNE …czyli po co dziennikarzom vs. PRowcom

zajęcia z psychologii społecznej…

• walka z AIDS – kampania informacyjna:

Na czym ją oprzeć? aktywacja strachu vs. aktywacja mechanizmów samooceny?

• skuteczność strategii opartej na aktywizacji strachu (w funkcji motywacyjnej) w przypadku korygowania takich zachowań dysfunkcjonalnych, jak palenie papierosów czy prowadzenie samochodu po pijanemu.

• Ale…

…po co dziennikarzom vs. PRowcom zajęcia z psychologii społecznej… c.d.

• gdy chodzi o zachowania seksualne aktywacja lęku zamiast pełnić funkcję motywacyjną, uruchamia mechanizm zaprzeczania

• nie chcemy myśleć o umieraniu, zakażeniu się śmiertelną chorobą w trakcie aktu miłosnego, dlatego wobec komunikatów wzbudzających lęk reagujemy redukującym go zaprzeczaniem:

„Mnie to się nie może zdarzyć!”,

„Nikt z moich znajomych nie może mieć HIV” itp. (Willson, Purdon i Wallston, 1988)

…po co dziennikarzom vs. PRowcom zajęcia z psychologii społecznej… c.d.

• istotą funkcjonowania mechanizmu zaprzeczania jest dążenie do podtrzymania samooceny: odrzucam twierdzenie, iż mogłabym uprawiać seks z osobą zakażoną HIV („nie ma przecież takich w moim otoczeniu”), które zagraża mojemu obrazowi siebie - osoby racjonalnej, nieskłonnej do ryzyka i chcę podtrzymać pozytywną samoocenę (Aronson, Fried, Stone, 1991)

• AIDS can happen to You! Protect Yourself! (Bo jesteś tego wart!)

Kilka podstawowych pojęć…

• poznanie społeczne – u podstaw procesów decyzyjnych człowieka… sposób, w jaki ludzie myślą o sobie samych i świecie społecznym, jak

selekcjonują, interpretują, zapamiętują i wykorzystują informację społeczną w wydawaniu sądów i podejmowaniu decyzji

CZY JESTEŚMY W STANIE PRZETWORZYĆ WSZYSTKIE DOCIERAJĄCE DO NAS INFORMACJE?

• zasada oszczędności poznawczej; teoria skąpca poznawczego (cognitive

misers) (Fiske, Taylor, 1991) konstruując w naszych umysłach wizję otaczającego nas świata kierujemy

się przede wszystkim schematami poznawczymi i heurystykami myślenia, które pozwalają nam – zgodnie z prawem „najmniejszego wysiłku” pobrać tylko tyle informacji, ile jest nam niezbędne, by podjąć decyzję czy wybrać właściwą reakcję

ILE DECYZJI PODJĘLI PAŃSTWO DZIŚ? JAK STARANNIE PRZEANALIZOWALI PAŃSTWO WSZYSTKIE

„ZA I PRZECIW” PODEJMUJĄC KAŻDĄ Z NICH?

W efekcie często…

… podejmujemy decyzję w oparciu o zniekształcone dane

…w sposób zniekształcony spostrzegamy i interpretujemy rzeczywistość

…dokonujemy błędnych ocen

…i nie zdajemy sobie sprawy, jak bardzo się mylimy!

KIM JEST i JAK WYGLĄDA…

CZESŁAWA CIEŚLAK

KIM JEST i JAK WYGLĄDA…

NORMA BAKER

Jak to działa?

I. TEORIA SCHEMATÓW POZNAWCZYCH (Bartlett 1932, Taylor, Crocker 1981)

Nasze postrzeganie świata społecznego determinują tzw. schematy

poznawcze – konstrukty powstające w umyśle, ma których kształt składają się nasza wiedza, przeżycia, emocje czy doświadczenie. W oparciu o dane zgromadzone w schematach poznawczych zarówno pozyskujemy, organizujemy, jak i odpamiętujemy informacje.

Na schemat poznawczy w naszym umyśle składa się więc wszystko to, co zgromadzone jest w naszej pamięci semantycznej

(wiedza o świecie; pamięć znaczeń) i pamięci

epizodycznej (wspomnienia) (Tulving, 1972)

UOGÓLNIONA WIEDZA O ŚWIECIE…

Na schematy poznawcze składa się zwykle wiedza uogólniona, wyabstrahowana z konkretnych doświadczeń – np. spożywania kolacji w restauracji, a nie konkretnej kolacji, w konkretnym towarzystwie, w konkretnej restauracji

Im lepiej wykształcony schemat – tym bardziej jego zawartość jest wyabstrahowana z konkretnych egzemplarzy; im słabiej – tym większą rolę odgrywają konkretne egzemplarze (Sherman, 1996)

2 uniwersalne zasady zorganizowania schematów poznawczych w umyśle:

• prototypowość: na dowolny schemat składają się zmienne charakteryzujące egzemplarze schematu (aspekty, w

jakich egzemplarze są opisywane)

typowe relacje zachodzące między tymi zmiennymi

prototyp, czyli zbiór najbardziej typowych wartości przybieranych przez schematy pod względem tych zmiennych

• hierarchiczność: każdy schemat składa się z podschematów,

które składają się ze swoich podschematów itd. Aż do poziomu schematów pierwotnych

Przy czym każdy podschemat ma strukturę

schematu i funkcjonuje w umyśle jako samodzielna

jednostka wiedzy.

Np. SCHEMAT - KUPOWANIE

PROTOTYPOWOŚĆ

• zmienne (aspekty opisu): nabywca, dobro, sprzedawca, targ

• typowe relacje: kupowane mogą być dobra typowe – żywność i mniej typowe – życie; podobnie środki nabywcze – pieniądze lub np. zbawienie

• prototyp: akt kupna dobra wytworzonego przez człowieka w zamian za pieniądze w miejscu specjalnie do tego stworzonym np. sklepie

HIERARCHICZNOŚĆ

• kupowanie – kupowanie samochodu – kupowanie samochodu w salonie (np. relacja ogólności)

3 rodzaje schematów poznawczych

• skrypt – umysłowa reprezentacja zdarzeń, działań lub ich ciągów (np. egzamin, impreza); reprezentuje nie jakieś konkretne zdarzenie, ale typowe elementy i okoliczności charakterystyczne dla danego zdarzenia i powtarzające się w większości wykonań; egzemplarzami są kolejne wykonania skryptu, np. kolejne egzaminy.

Zawiera informację o:

Scenach (zdarzeniach i działaniach) i ich kolejności

Aktorach, czyli uczestnikach scen

Rekwizytach

Warunkach uruchamiających całą sekwencję

Ostatecznych rezultatach danej sekwencji (Schank i Abelson, 1977)

• schemat osób – reprezentacja ludzi, zarówno konkretnych, jak i różnych ich rodzajów czy kategorii.

Najważniejszymi kategorialnymi schematami są silnie nasycone wartościowaniem stereotypy (wyodrębnione ze względu na cechę określającą tożsamość członków danej grupy) i role społeczne (wyodrębnione na podstawie typowych zachowań osób zajmujących daną pozycję społeczną).

• schemat cech – reprezentacja mentalna zmienności zdarzeń/ludzi; np. inteligencja czy uczciwość (cecha ludzka/cecha wypowiedzi), towarzyskość, wrogość itp.

• badania psychologiczne (John, Hampson, Goldberg, 1991)pokazują, iż schematy cech również są zhierarchizowane, np. muzykalny – uzdolniony artystycznie – uzdolniony – wyjątkowy (każda kolejna niesie w sobie znaczenie poprzedniej + znaczenie dodatkowe)

EKSPERYMENT…

Postępowanie jest w istocie zupełnie proste. Przede wszystkim należy poukładać poszczególne pozycje w różne grupy. Oczywiście wystarczyć może tylko jedna grupa, w zależności od tego, jak wiele jest do zrobienia. Ważne jest, aby nie przesadzić. To znaczy lepiej załatwić za jednym razem za mało rzeczy, niż za dużo. Na krótką metę może się to wydawać nieważne, ale łatwo tu o komplikacje. Kiedy postępowanie jest już zakończone, należy rzeczy poukładać ponownie w poszczególne grupy. Potem mogą one zostać odłożone na właściwe miejsce. Niewątpliwie zostaną one użyte jeszcze raz i cały cykl znów zostanie powtórzony (Bransford i Johnson, 1972)

O CZYM JEST TEN TEKST?

…PRANIE

• Powyższy tekst jako całość jest zupełnie niezrozumiały, mimo iż poszczególne jego frazy jesteśmy w stanie zrozumieć

• Poprzedzony tytułem PRANIE staje się znacznie bardziej zrozumiały i jest go znacznie łatwiej przywołać z pamięci i odtworzyć

• DLACZEGO? • Schematy poznawcze (SCHEMAT PRANIE) funkcjonują jak

„sygnały wywoławcze” – pozyskaną nową informację odnosimy do zgromadzonych w naszym umyśle, znanych kategorii interpretacyjnych, dzięki czemu szybciej i łatwiej staje się ona elementem naszych struktur poznawczych, zostaje do nich przyłączona; podstawowa funkcja schematów poznawczych – kategoryzowanie nowych bodźców w odniesieniu do posiadanej już wiedzy o świecie

Eksperyment Harolda Kelleya (1950)

• Studenci ekonomii dokonują oceny wykładowcy – zastępcy

• Eksperymentator wytwarza schemat poznawczy wykładowcy podając notkę biograficzną + krótki opis osobowości:

pracowity, krytyczny, praktyczny, zdecydowany, raczej chłodny

pracowity, krytyczny, praktyczny, zdecydowany, osoba bardzo ciepła

w dwóch grupach, oceniających wykładowcę niezależnie od siebie

• Wykładowca prowadzi trwającą 20 minut dyskusję, po czym studenci dokonują jego oceny

• Lepsze noty w grupie osób, u których eksperymentator wytworzył schemat „osoby ciepłej”; studenci dysponujący powyższym schematem częściej zabierają głos w dyskusji, zadają wykładowcy pytania

Kiedy aktualizowany jest więcej niż jeden schemat…

BADANIA NAD PROCESAMI PAMIĘCIOWYMI (Krzywa pozycyjna)

Prawdopodobieństwo przypominania

Pozycja słów na liście

PAMIĘĆ TRWAŁA

PAMIĘĆ KRÓTKOTRWAŁA

Kiedy aktualizowany jest więcej niż jeden schemat…

• decyduje dostępność schematów

W pierwszej kolejności aktualizowany jest schemat, który najłatwiej/najszybciej jesteśmy w stanie wydobyć z pamięci

np. najbardziej utrwalony (np. stereotypy)

lub niedawno wydobyty przy innej okazji (np. przeczytana książka, przywołane wspomnienie)

Kiedy aktualizowany jest więcej niż jeden schemat…

• zachodzi efekt wpływu zdarzeń poprzedzających (tzw. wstępna aktywizacja; priming)

dostępność schematu zwiększa się w zależności od tego, jakiego rodzaju doświadczenie bezpośrednio poprzedza jego przywołania

• eksperyment Higgins, Rholes i Jones (1977): dwie grupy zapamiętują określenia:

Miłośnik przyrody, ufny we własne siły, niezależny, wytrwały (zaktywizowano kategorie pozytywne)

Lekkomyślny, skryty, zarozumiały, niezdolny do ustępstw (zaktywizowano kategorie negatywne) I dokonują oceny Donalda na podstawie charakterystyki (opis

podjętych i zamierzonych przedsięwzięć): jako osoby budzącej sympatię, którą cieszą nowe wyzwania;

oceniony jako bardziej atrakcyjny jako lekkomyślnego zadufanego człowieka, podejmującego

awanturnicze przedsięwzięcia; oceniony jako mniej atrakcyjny

Efekt pierwszego wrażenia, czyli o pozorach, które mylą…

• w prawidłach kierujących procesami pamięciowymi zakorzenione jest funkcjonowanie również tzw. efektu pierwszego wrażenia: gdy z danym bodźcem mamy do czynienia po raz pierwszy, informacje uzyskane na początku zapamiętujemy najlepiej, w związku z czym to one stają się podstawą tworzonego w ludzkim umyśle schematu, który z kolei staje się determinantą naszego postrzegania rzeczywistości – każda kolejna informacja podważająca pierwsze wrażenie uznawana jest za nieistotną lub niewiarygodną, jest podważana lub ignorowana

Kolejność podawania informacji - badania Jones, Rock, Shaver, Goethals i Ward (1968)

• Badani obserwują studenta rozwiązującego test wielokrotnego wyboru i dokonują oceny jego inteligencji. Każdorazowo student rozwiązuje poprawnie połowę zadań

• 2 scenariusze: z powodzeniem rozwiązuje pierwszą partię zadań, potem następuje

pogorszenie i w konsekwencji nie rozwiązuje partii drugiej popełnia błędy w zadaniach początkowych i rozwiązuje poprawnie tylko

partię drugą Student częściej zostaje oceniony jako bardziej inteligentny przez

uczestników badania wg scenariusza 1. DLACZEGO?

EFEKT PIERSZEŃSTWA: pamiętali głównie to, ze odpowiadał poprawnie, mieli wrażenie więc, że odpowiedział dobrze na więcej pytań – to co zobaczyli najpierw zdominowało ich odczucia (sukces), prowadząc do pomniejszenia wagi tego, co nastąpiło później (porażki); faktycznie każdorazowo student uzyskiwał ten sam wynik!

Ilość podawanych informacji

• Efekt rozcieńczenia (tzw. dilution effect) Obojętne i nieistotne informacje zwykle osłabiają naszą ocenę lub

wrażenie nt. obiektu, wpływ informacji istotnej na odbiorcę komunikatu

• Badanie Henrego Zukiera (1982): Który student ma wyższą średnią ocen?

Tim poza zajęciami na uczelni, poświęca przeciętnie ok. 31 h tygodniowo na naukę własną

Tom poza zajęciami na uczelni, poświęca przeciętnie ok. 31 h tygodniowo na naukę własną. Tom ma brata i 2 siostry. Odwiedza swoich dziadków mniej więcej 3 razy w miesiącu. Raz umówił się na randkę w ciemno i gra w bilard w przybliżeniu raz na 2 mce.

Zdaniem większości badanych – TIM; zadział efekt rozcieńczenia.

Jak wykorzystać ww. efekt np. w kampanii wyborczej lub jak ustrzec się przed jego wpływem w kampanii reklamowej?

Sposób przedstawienia informacji – zysk czy strata?

• Badania Daniela Kahnemana i Amosa Tverskiego (1984); 2 scenariusze:

I. Jeśli przyjmiesz program A, zostanie uratowanych 200 ludzi. (72%) - ZYSK

Jeśli przyjmiesz program B, istnieje prawdopodobieństwo wynoszące jedną trzecią, że zostanie uratowanych 600 osób i prawdopodobieństwo równe dwóm trzecim, że nie uratuje się nikt z nich. - STRATA

II. Jeśli przyjmiesz program A, 400 ludzi na pewno umrze. - STRATA

Jeśli przyjmiesz program B, istnieje prawdopodobieństwo wynoszące jedną trzecią, że zostanie uratowanych 600 osób i prawdopodobieństwo równe dwóm trzecim, że nie uratuje się nikt z nich. (78%) – ZYSK

„Ludzie nie lubią strat i starają się ich unikać.

Strata 20 zł sprawia więcej przykrości, niż daje przyjemności ich zyskanie”

Heurystyki wydawania sądów

• heurystyki - zakorzenione w funkcjonowaniu procesów poznawczych reguły, jakimi posługuje się nasz umysł w wydawaniu sądów; uproszczone metody wnioskowania.

Wyróżniamy m.in. heurystyki:

dostępności

reprezentatywności

zakotwiczenia/dostosowania

Badania - Tversky, Kahneman (1973)

• heurystyka dostępności – wydając sąd kierujemy się tym, co łatwiej przywołać jest nam ze świadomości

czy więcej jest w języku angielskim wyrazów zaczynających się na „r” czy z „r” na trzecim miejscu?

czy więcej osób traci życie w płomieniach czy w skutek utonięcia?

czy w USA jest więcej morderstw czy samobójstw?

• heurystyka reprezentatywności – dokonujemy wnioskowania o przedmiocie A115 na podstawie jego podobieństwa do egzemplarza typowego kategorii A, najbardziej reprezentatywnego

• np. czy delfin/foka jest rybą?

• wnioskowanie w oparciu o stereotypy opiera się o ww. regułę

• rola informacji o proporcji podstawowej (różna częstość występowania w populacji przedstawicieli różnych kategorii); np. czy gołąb jest prototypem ptaka dla mieszkańców Ameryki Południowej?

• heurystyka zakotwiczenia/dostosowania – w wydawaniu sądów zakotwiczamy się na wartości przyjętej jako punkt wyjścia i formułujemy sąd poprzez jego modyfikację

• Ile rodzin w USA ma dochód powyżej 40 tys $?

Mimo, iż pierwsza podana odpowiedź (25%) jest uznana za błędną, staje się punktem zakotwiczenia dla pozostałych szacunków, które są niezbyt odległe od punktu zakotwiczenia, dostosowane do niego

• w postrzeganiu społecznym punktem zakotwiczenia są często typowe doświadczenia i obserwacje wydającego osąd

• wnioskowanie z prób niereprezentatywnych – dokonywanie uogólnień na podstawie prób informacji, o których wiadomo, że są tendencyjne bądź nietypowe

• szacowanie współzmienności – szacowanie stopnia, w jakim dwie zmienne są skorelowane, tzn. przewidywanie jednej zmiennej na podstawie innej, np. ona jest kobietą, zapewne jest bardzo empatyczna (stosowane zwłaszcza gdy nie mamy lub nie mamy utrwalonego schematu poznawczego, do którego moglibyśmy się odnieść

Schematy poznawcze a heurystyki wydawania sądów…

Teoria dysonansu poznawczego

Dysonans poznawczy to popęd spowodowany poczuciem dyskomfortu…

• wywołanego utrzymywaniem dwóch lub więcej niezgodnych ze sobą elementów poznawczych (Leon Festinger, 1957)

• powstającego w konsekwencji zaangażowania się w działanie, które jest sprzeczne z koncepcją siebie jako osoby posiadającej określone cechy (teoria podtrzymania poczucia własnej wartości Tessera, 1988)

Popędowa natura odczuwania dysonansu poznawczego powoduje, iż człowiek podejmuje działania (w wyniku odczuwanego napięcia motywacyjnego), które pozwolą mu zredukować dysonans…

• zmienia swoje zachowanie, tak aby nie było ono zgodne z dysonansowym elementem poznawczym

• uzasadnia swoje zachowanie, zmieniając jeden z elementów poznawczych, tak aby było on mniej sprzeczny z innym

• uzasadnia swoje zachowanie dodając nowe elementy poznawcze zgodne i wspierające zachowanie

Na przykładzie…

PALENIE PAPIEROSÓW dysonans wywołuje np. poczucie, że głupio jest angażować się w

działanie, które doprowadzić może do przedwczesnej śmierci, więc Jaś Kowalski:

pod wpływem wyników badań naukowych nad szkodliwością palenia Jaś Kowalski rzuca palenie

(zmiana zachowania) przypomina sobie, że przecież jego dziadek palił 2 paczki dziennie a

umarł w wieku 98 lat

(zmiana elementu poznawczego przedwczesna śmierć) uświadamia sobie, że są przecież filtry papierowe, które są w

stanie ochronić go przed szkodliwym wpływem substancji smolistych/uprawia jogging, który de facto wydłuża jego życie o te 5 min., o które skraca je papieros itd.

(dodanie nowego elementu poznawczego)

Czy dysonans poznawczy rzeczywiście istnieje…

• Badanie Jones i Kotler (1959) na zwolennikach i przeciwnikach segregacji rasowej

• Zaprezentowanie badanym serii argumentów za i przeciw segregacji rasowej; część z nich to argumenty zupełnie niedorzeczne

• Hipoteza: uczestnicy eksperymentu zachowają się racjonalnie, tzn. lepiej zapamiętaj argumenty racjonalne, zaś gorzej – niedorzeczne, bez znacznie, czy będą one za czy przeciw segregacji rasowej

• Wyniki: Badani wykazali tendencję do lepszego zapamiętywania argumentów wiarygodnych potwierdzających ich własne stanowisko oraz mało wiarygodnych zaprezentowanych po stronie przeciwnej.

DLACZEGO?

• Zamiast zasady racjonalności/funkcjonalności – dysonans poznawczy

Kiedy dysonans poznawczy determinuje nasze postrzeganie społeczne…

• podejmowanie decyzji - zniekształcanie naszych sympatii i antypatii

Eksperyment Jacka Brehma (1956): I. kobiety najpierw oszacowują atrakcyjność i zalety kilku

urządzeń AGD, m.in. ekspresu do kawy czy opiekacza do chleba

II. Następnie otrzymują wybrane przez siebie urządzenie w prezencie i po 20 minutach ponownie dokonują oceny

III. Po otrzymaniu wybranego towaru kobiety oceniają wyżej niż poprzednio walory wybranego przez siebie urządzenia i jednocześnie obniżają ocenę urządzenia, które mogły wybrać, ale postanowiły odrzucić.

Kiedy dysonans poznawczy determinuje nasze postrzeganie społeczne…

DLACZEGO? Podjęcie decyzji o wyborze nagrody doprowadziło do powstania dysonansu

poznawczego

Elementy poznawcze odnoszące się do negatywnych aspektów preferowanego obiektu są w dysonansie z faktem, iż został on wybrany, zaś elementy poznawcze dotyczące pozytywnych aspektów obiektu, który został odrzucony w dysonansie z jego odrzuceniem

Aby zredukować dysonans człowiek zmienia swój sposób myślenia o dwóch obiektach – poznawczo oddalając je od siebie w umyśle, utwierdzając się tym samym, że dokonał właściwego wyboru

Kiedy dysonans poznawczy determinuje nasze postrzeganie społeczne…

• procesy podecyzyjne (gdy podejmujemy trudną, wymagającą wysiłku i wywołującą

konsekwencję decyzję) • mówimy wówczas o tzw. dysonansie podecyzyjnym, redukowanym

najczęściej poprzez podwyższanie atrakcyjności wybranej alternatywy i dewaluowanie odrzuconej

• np. ? • Zakup drogiego, nowego auta, bardzo znanej marki… Doceniamy fakt, iż jest solidne, bezpieczne, podczas gdy inne (z niższej półki) uznajemy za tych walorów

pozbawione (dotyczy zwłaszcza, ale nie jedynie towarów z grupy tzw. produktów czerwonych)

• Jednocześnie im bardziej niezmienna i nieodwołalna decyzja – tym większe poczucie dysonansu wywołuje

Kiedy dysonans poznawczy determinuje nasze postrzeganie społeczne…

Badania Knox i Inkster (1968) • W dwóch grupach (tuż przed zakładem, zaraz po jego

postawieniu) graczy w wyścigach konnych zadają pytanie, jak bardzo są pewni, że ich konie wygrają

• Ludzie, którzy już zawarli zakłady dawali swoim koniom znacznie większe szanse niż Ci, którzy tego jeszcze nie uczynili

• Ponieważ obie grupy oddzielało od siebie zaledwie kilka minut – nie mogło być mowy o zaistnieniu zdarzenia, które istotnie zwiększyłoby/zmniejszyło prawdopodobieństwo wygranej

• Jedyna zmiana jaka zaszła – nieodwołalność decyzji i wywołany tym dysonans!

Kiedy dysonans poznawczy determinuje nasze postrzeganie społeczne…

• wybory etyczne • eksperyment Mills (1958) badanie postaw uczniów szóstej klasy wobec problemu

oszukiwania udział w konkursie zaaranżowanym tak, że zwycięstwo

bez oszukiwania nie jest możliwe ponowne badanie opinii szóstoklasistów nt.

oszukiwania te dzieci które dopuściły się oszustwa oceniały je

bardziej tolerancyjnie, zaś te które oparły się pokusie – jeszcze bardzie kategorycznie je odrzucały.

Kiedy dysonans poznawczy determinuje nasze postrzeganie społeczne…

• uzasadnienie wysiłku a doświadczenie dysonansu poznawczego

• badanie Aronsona i Mills (1959) studentki przechodzą procedurę inicjacji do grupy

dyskusyjnej organizującej spotkania z zakresu seksuologii rekrutacja1/3 z nich – na podstawie procedury opartej na

głośnym czytaniu w obecności eksperymentatora sprośnych słów oraz obscenicznych zwierzeń (surowa inicjacja)

rekrutacja 1/3 – na podstawie procedury opartej na głośnym czytaniu słów związanych z seksem, ale nie sprośnych (łagodna inicjacja)

rekrutacja 1/3 – bez jakiejkolwiek inicjacji (grupa kontrolna)

Kiedy dysonans poznawczy determinuje nasze postrzeganie społeczne…

wszystkie uczestniczki przysłuchują się następnie dyskusji wyreżyserowanej tak, by była nudna i napuszona oraz – po jej zakończeniu – dokonują oceny

te studentki, które dostały się do grupy małym wysiłkiem lub bez żadnego, oceniają dyskusję jako nudną , w kategoriach straty czasu

studentki, które przeszły surową inicjację uznały dyskusję za nie tak mądrą jak oczekiwały, ale doświadczenie warte trudu

DLACZEGO? u podstaw redukcji dysonansu poznawczego w tej sytuacji –

dążenie do uzasadnienia włożonego wysiłku poprzez podniesienie oceny osiągnięcia

Dysonans poznawczy w związkach interpersonalnych

• Teoria podtrzymywania poczucia własnej wartości Tessera (1988) głosi, iż…

…wyobrażenie o nas samych może być zagrożone zachowaniem drugiej osoby – doświadczamy wówczas uczucia dysonansu

…istnieją 3 ważne czynniki warunkujące pojawienie się dysonansu w związkach międzyosobowych:

1. poziom wykonania zadania w porównaniu z inną osobą 2. bliskość, charakter relacji, jakie z utrzymujemy z tą osobą 3. znaczenie wykonywanego zadania dla naszego obrazu JA

Jak redukujemy dysonans w relacjach międzyludzkich?

• dla zredukowania poczucia dysonansu ludzie podejmują próby zmiany któregoś z ww. elementów, np.

rozluźniając relacje, które dostarczają im poczucia dysonansu

zmniejszając znaczenie zadania w tworzeniu ich poczucia JA

Poczucie własnej wartości – obronna funkcja ego, trwała struktura naszej osobowości – w konfrontacji z sytuacją dysonansową nie ulega zmianie, bądź ulega jej jako ostatnia. Nawet jeśli w grę wchodzą bliskiej relacje interpersonalne, instynktownie człowiek dąży do zachowania pozytywnej samooceny i redukując dysonans przetworzy przede wszystkim niezwiązane z JA elementy poznawcze.

Teoria autoafirmacji

• Badania Claude Steele’a (1988) pokazują, iż ludzie w celu zredukowania wywołującego poczucie zagrożenia dla ich samooceny dysonansu poznawczego, dążyć będą do potwierdzania posiadanych kompetencji/osiągnięć w dziedzinie, która nie jest związana z zagrożeniem.

• Nadrzędnym celem jest bowiem obrona JA, poczucia własnej wartości

• Myślenie typu: „Może nie jestem wzorowym studentem, nie mam samych 5 w indeksie, ale jestem twórczy i przedsiębiorczy”

Atrybucje przyczyn

atrybucje – sposoby, w jaki ludzie dociekają przyczyn zdarzeń, udzielają odpowiedzi na pytanie dlaczego (Strelau, 2002)

Wybrane teorie atrybucji w psychologii

1. Naiwna psychologia Heidera

2. Teoria autoatrybucji Bema

3. Teoria atrybucji Kelleya

Naiwna psychologia Fritza Heidera

• Psychologia stosunków międzyludzkich (1958) • Tym co odróżnia ludzi jako obiekty spostrzegania

od przedmiotów fizycznych jest fakt, iż posiadają oni intencję

• Większość zachowań ludzkich jest więc zamierzona, a proces wyjaśniania ich przyczyn jest odczytywaniem intencji

• Przypisywanie intencji jest naturalną ludzką skłonnością – wykazujemy skłonność do interpretowania w kategoriach intencjonalnych nawet zupełnie przypadkowych zdarzeń.

Teoria autoatrybucji Bema

• Wg Daryla Bema (1967) o tym, jakie są nasze preferencje wnioskujemy nie z introspekcji, lecz z zachowań. Jeśli często jem lody i wydaję na nie dużo pieniędzy, dochodzę do wniosku, że je lubię. Jeśli zaś unikam w restauracji zamawiania dań ze szpinakiem, to znaczy, że go nie lubię.

Teoria atrybucji Harolda Kelleya

• Istnieją dwie grupy, w których zwyczajowo dokonujemy atrybucji:

zdarzeń, które mają charakter powtarzalny zdarzeń jednorazowych w przypadku zdarzeń powtarzalnych – porównujemy

częstość podobnych zachowań w podobnych sytuacjach u tej i innych osób i wyciągamy odpowiednie wnioski indukcyjne

w przypadku zdarzeń jednorazowych posługujemy się schematami wnioskowania przyczynowego, naszymi tzw. „prywatnymi teoriami” motywów danego zachowania

Teoria atrybucji Harolda Kelleya

• Istnieją 2 zasady wnioskowania przyczynowego: zasada pomniejszania (discouting) Jeśli dane zachowanie może być wywołane przez więcej niż jeden

czynnik, zaś obserwujemy działanie jednego z nich – wówczas mamy skłonność do pomniejszania roli pozostałych

np. Kowalski dobrze zarabia, pewnie pracuje tu dla kasy (w domyśle – pomijamy np. motywację wewnętrzną)

zasada powiększania (augmenting) Przypisywanie większej roli czynnikowi sprawczemu wówczas, gdy

obserwujemy działanie czynnika o przeciwnym kierunku; np. Kowalski kupuje mieszkanie w centrum miasta, mimo iż cena jest

tam wyższa niż w innych dzielnicach, to znaczy, że bardzo mu zależy na mieszkaniu w centrum.

Podstawowy błąd atrybucji (błąd korespondencji)

• Podstawowy błąd atrybucji to skłonność do przeceniania korespondencji pomiędzy zachowaniem a cechami jego wykonawcy (przy jednoczesnym niedocenianiu roli np. czynników sytuacyjnych)

• Myślenie typu: np. Ona ukradła te pieniądze bo jest niemoralna (a nie ma na chleb)

• Raczej tendencyjność myślenia, aniżeli błąd • PBA oparty jest – w zakresie mechanizmu

funkcjonowania – na działaniu heurystyki zakotwiczenia/dostosowania (zdaniem Quattrone, 1982).

• osoba, o której zachowaniach mówimy pełni tu funkcję kotwicy.

Eksperyment…

A.

proszę przemnożyć w pamięci następujące liczby:

10 X 9 X 8 X 7 X 6 X 5 X 4 X 3 X 2 X 1

B.

proszę przemnożyć w pamięci następujące liczby:

1 X 2 X 3 X 4 X 5 X 6 X 7 X 8 X 9 X 10

Asymetria atrybucyjna aktor - obserwator

• Wykonawcy zachowań wykazują tendencję do doszukiwania się ich przyczyn w czynnikach sytuacyjnych, podczas gdy obserwatorzy tych zachowań lokują ich przyczyny w czynnikach dyspozycyjnych wykonawcy (Jones, Nisbett, 1972).

• Myślenie typu: moje niegrzeczne zachowanie jest spowodowane

faktem, iż on mnie sprowokował; jego niegrzeczne zachowanie - faktem, iż jest on

niekulturalnym człowiekiem.

egotyzm vs egocentryzm atrybucyjny

• egotyzm atrybucyjny (Heider, 1958)

to skłonność do takiego wyjaśniania konsekwencji własnych zachowań, aby zwiększyć ich pozytywne, a zmniejszyć negatywne znaczenie dla własnej samooceny

• np. przypisywanie odpowiedzialności za własne sukcesy czynnikom wewnętrznym, zaś za porażki czynnikom zewnętrznym

(atrybucja wewnętrzna/zewnętrzna)

egotyzm vs egocentryzm atrybucyjny

• egocentryzm atrybucyjny (Ross i Sincoly, 1979) to skłonność do przypisywania sobie większej odpowiedzialności za

konsekwencje wspólnie wykonanej pracy, niż skłonny jest uznać postronny obserwator

• U podłoża funkcjonowania ww. mechanizmu leżą prawdopodobnie następujące czynniki (Ross i Sincoly, 1979):

niejednakowy dostęp do informacji (o wkładzie własnym w porównaniu z wkładem partnera)

wybiórcze kodowanie (zapamiętujemy lepiej te informacje, które wiążą się z naszym wkładem)

wybiórcze odtwarzanie (lepiej wydobywamy z pamięci ww. informacje

czynniki motywacyjne (przypisywanie sobie większej odpowiedzialności za wyniki może podnieść naszą samoocenę)

Funkcje procesów atrybucyjnych, czyli dlaczego pytamy dlaczego

• funkcja kontroli – procesy atrybucji poprzez wskazanie na ewentualne przyczyny zdarzeń pozwalają na wypracowanie skutecznych sposobów wpływania na nie w przyszłości (Hewstone, 1989)

• funkcja egotystyczna – atrybucje służą podtrzymaniu naszego dobrego mniemania o sobie, zarówno w oczach własnych, jak i innych ludzi (Kelley, 1955)

JA poznające i JA poznawane

Rozważania Williama Jamesa (1842-1910) nt. ludzkiego spostrzegania samego siebie

• JA poznające (świadomość)

• JA poznawane (pojęcie JA – spostrzegane przez nas myśli, przekonania, cechy osobowości itd.)

• podkreśla znaczenie relacji społecznych dla naszych definicji JA: Człowiek ma tyle społecznych Ja, ile jest jednostek , które go rozpoznają i które noszą w umysłach jakiś jego obraz

• w zależności od otoczenia, w jakim przebywasz – uwidaczniają się określone Twoje JA

Czy zwierzęta mają poczucie JA?

• badania Gordona Gallupa nad samoświadomością małp człekokształtnych

• Przedstawiciele niższych ssaków początkowo reagują na swoje odbicie zaciekawieniem i swego rodzaju gestami społecznymi (wokalizacje)

• Z czasem tracą zainteresowanie obrazem w lustrze

• Inaczej małpy człekokształtne – po kilku dniach zaczynają wykorzystywać lustro przy zabiegach higienicznych (np. czyszczenie zębów)

• zauważają zmianę w wizerunku

(pomalowana na czerwono brew i ucho)

Poczucie JA u człowieka

• zależne od cyklu życia człowieka badanie analogiczne jak w przypadku małp (Lewis, Brooks,

1978) 21 – 25 miesięcy: 75% dzieci dotyka swojego pomalowanego

nosa 9 – 12 miesięcy: zaledwie 25%

• zależne od kultury, w jakiej funkcjonujemy Indianie Wintu nie mają określenia dla JA; JA w społeczności (zamiast JA i społeczność) Język wyraża obserwację rzeczy poza JA, ale nie doświadczenie introspekcji Masz na sobie ładną suknię w paski/ Jesteś w ładne paski sukni

Wiedza o sobie samym

Zasadniczo człowiek tworzy wiedzę o sobie samym na 4 sposoby, poprzez:

introspekcję

obserwację własnego zachowania

tworzenie schematów JA

interakcję społeczną

Poznawanie samego siebie poprzez introspekcje

• introspekcja – proces, w którym człowiek spogląda w swoje wnętrze i analizuje swoje myśli, uczucia i motywy postępowania

• jak często myślimy o sobie? (Figurski i in., 1982) • 107 badanych, 7 razy dziennie (przez tydzień),

na dźwięk brzęczyka odpowiada na pytania, co robili, o czym myśleli, w jakimi byli nastroju (każdy z osobna) – w losowo zmieniających się odstępach czasu

• tylko 8% zapisanych spostrzeżeń dotyczyło JA

Teoria samoświadomości

• teoria samoświadomości – założenie, że kiedy człowiek koncentruje uwagę na sobie samym, zaczyna oceniać własne zachowanie i porównywać je ze swymi wewnętrznymi normami i wartościami.

• samoświadomość a zachowania moralne (Diener i Wallbom, 1976) uczestnicy rozwiązują bardzo trudny test anagramów sądząc, iż jest to test

na inteligencję oraz oceniający zdolność radzenia sobie na studiach Stworzenie sytuacji sprzyjającej oszukiwaniu – na rozwiązanie testu jest 5

min, eksperymentator powiadamia badanych, że wróci po 10 min. 1 grupa – lustro przed badany + nagranie własnego głosu: oszukuje

jedynie 7% badanych 2 grupa – lustro za sobą + nagranie głosu innej osoby: oszukuje 71% Obraz siebie w lustrze oraz dźwięk własnego głosu – czynniki spustowe,

uruchamiające wewnętrzne normy i wartości; bariera ochronna przeciw oszukiwaniu

Dlaczego odczuwamy to, co odczuwamy

• Zdaniem psychologii poznawczej, wiele procesów poznawczych dzieje się poza naszą świadomością (Neisser, 1976).

• Uświadamiamy sobie rezultat naszych procesów myślowych, ale zazwyczaj nie mamy dostępu do przetwarzania poznawczego, które za ten rezultat jest odpowiedzialne.

• Introspekcja nie prowadzi więc do poznania przyczyn zachowanie, niemniej jednak człowiek potrafi przekonać sam siebie, że nam je ujawniła.

Teorie przyczynowości

• teorie przyczynowości (mówimy więcej niż wiemy) – ludzie tworzą sobie swoje własne teorie pozwalające im zidentyfikować, co wpływa na ich uczucia i zachowanie; wiele tego typu wytłumaczeń zapożyczamy z kultury, w jakiej żyjemy

• badania Wilsona, Lasera i Stone’a – studenci college’u prowadzą dzienniczki, w których przez 5 tygodni zapisują swój nastrój oraz śledzą zmienne dodatkowe np. pogoda, długość snu poprzedniej nocy

• Zapytani utrzymywali, że z ich nastrojem korelowało wiele zmiennych (n. długość snu), ale analiza danych tego nie potwierdziła

• np. Jestem w kiepskim nastroju dziś, to przez to, że mało spałem • Uczestnicy badań poddawali siebie introspekcji i znajdywali albo

wymyślali pewne logiczne teorie, które w rzeczywistości były fałszywe, tzw. teorie przyczynowości

• skłonność umysłu do dokonywania atrybucji… • w efekcie wyszukiwanie przyczyn prowadzi często do zmiany postaw

Teoria spostrzegania siebie (rola obserwacji)

• teoria spostrzegania siebie Daryla Bema (1972) głosi, iż to jakimi jesteśmy ludźmi lub jakie są nasze postawy często odkrywamy w ten sam sposób, jak prawdy o innych – obserwując własne zachowanie

• jednostki uzyskują wiedzę o swoich postawach, emocjach i innych stanach wewnętrznych częściowo przez wnioskowanie o nich na podstawie obserwacji własnego otwartego zachowania i/lub okoliczności, w jakich się ono pojawia

• dlaczego częściowo? Kiedy brak jest wskazówek wewnętrznych, jednostka opiera się na wskazówkach

zewnętrznych

Hipoteza mimicznego sprzężenia zwrotnego

• Badania Fritza Stracka i in. (1988) • 1 grupa badanych trzyma w ustach pióro posługując

się wargami • 2 grupa badanych trzyma w ustach pióro posługując

się zębami • obie grupy oglądają serię zabawnych rysunków i

oceniają, jak bardzo one śmieszą • osoby, które trzymały pióro w zębach częściej oceniały

rysunki jako zabawne (zaangażowanie tych samych mięśni, które angażujemy przy uśmiechu)

• Mimika może wywoływać odpowiednie emocje; robienie zadowolonej miny może nam pomóc czuć się bardziej zadowolonymi

Efekt nadmiernego uzasadnienia

• motywacja zewnętrzna (korzyści zewnętrzne)

• motywacja wewnętrzna (dominuje nasz zainteresowanie)

• efekt nadmiernego uzasadnienia – zjawisko polegające na spostrzeganiu swojego działania jako wywołanego czynnikami zewnętrznymi i niedocenianiu czynników wewnętrznych

Dlaczego zaliczyłem/nie zaliczyłem kartkówki?

• eksperyment Schachtera i Singera (1962) • wywołanie pobudzenia przy pomocy epinefryny +

dostarczenie wyjaśnienia (druga osoba czytająca kwestionariusz reaguje wściekłością)

• 1 grupa (podano epinefrynę) – reaguje znacznie bardziej impulsywnie niż grupa, której podano placebo

• Emocje doświadczane przez ludzi mają charakter arbitralny, zależą m.in. od tego, jakie wyjaśnienie stanu pobudzenia jest dla jednostki w danym momencie najbardziej wiarygodne

• emocje mogą być również wynikiem procesu spostrzegania siebie – szukania w otoczeniu najbardziej wiarygodnego wyjaśnienia tego, że jest się pobudzonym (tymczasem przyczyna pobudzenia może być błędnie określona)

• np.?

Dwuczynnikowa teoria emocji

• o naszych emocjach wnioskujemy w taki sam sposób, jak o własnych cechach albo zainteresowaniach, a więc obserwując swoje zachowania i je wyjaśniając

• zrozumienie własnych stanów emocjonalnych wymaga dwóch czynników:

doznania i uświadomienia sobie stanu pobudzenia fizjologicznego, które człowiek sobie uświadamia

przypisania powyższemu pobudzeniu odpowiedniego wyjaśnienia, klasyfikacji

Poznawanie siebie poprzez schematy JA

• źródłem informacji dla nas o nas są również schematy poznawcze (wiedza, doświadczenia, emocje ustrukturyzowane w umyśle), dzięki którym jesteśmy w stanie nie tylko zrozumieć siebie i wyjaśnić swoje zachowanie, ale również je przewidzieć

• pamięć autobiograficzna

Poznanie siebie poprzez interakcję społeczną

Teoria porównań społecznych Leona Festingera (1954) człowiek ma potrzebę oceniania własnych poglądów i

zdolności, poznawania swoich mocnych i słabych stron dla uzyskania trafnego obrazu siebie (JA odzwierciedlone)

porównania społeczne w górę (aby określić poziom najwyższy)

porównania społeczne w dół (aby zwiększyć poczucie zadowolenia z siebie)

badania Taylor i Lichtman (chorzy na raka dokonują porównania w dół z osobami w gorszej kondycji zdrowotnej – zwiększa się wówczas ich poziom optymizmu)

Autoprezentacja – próba zapanowania nad tym, jak nas widzą inny

• metafora Goffmana – „świat jest sceną”

• ingracjacja

• kreowanie usprawiedliwień dla możliwej porażki (generowanie utrudnień w realizacji celu, które w sytuacji porażki staną się jej potencjalnym usprawiedliwieniem)

• pławienie się w cudzym blasku

Skąd się bierze zło?

Agresja jako adaptacja – INSTYNKT

Agresja to wrodzony, niezmienny wzorzec zachowania, automatycznie wzbudzany pojawianiem się w otoczeniu tzw. czynników spustowych

Agresja nie jest zewnętrznie umotywowana, nie muszą istnieć powody, dla których jednostka demonstruje reakcję ze spektrum agresywnych

Agresja to reakcja spontaniczna

Z. Freud:

eros i tanatos (skierowany do wewnątrz/na zewnątrz)

K. Lorenz:

na podstawie obserwacji zachowań zwierząt - hydrauliczna koncepcja agresji (energia agresywna jest w stałym tempie produkowana i gromadzona wewnątrz organizmu niczym woda napływająca pod ciśnieniem do zbiornika; musi być on stale opróżniany, co uzasadnia agresywne reakcje człowieka)

Skąd się bierze zło?

dziś – podejście ewolucjonistyczne (m.in. Daly, Wilson): agresja jest ewolucyjnie wykształconą adaptacją podnoszącą szanse przeżycia i sukcesu reprodukcyjnego

Mężczyźni wobec niższych nakładów rodzicielskich i większej selektywności kobiet w wyborze partnera muszą silniej konkurować z innymi przedstawicielami swojej płci o dostępność partnerek

Daly i Wilson 2001: płeć a sprawcy zabójstw – w różnych regionach świata i różnych okresach historycznych ok. 90% to M.

Skąd się bierze zło?

Agresja jako skutek frustracji Każda agresja jest wynikiem frustracji, zaś każda frustracja rodzi

tendencję do agresji Frustracja to zablokowanie skierowanej na cel aktywności organizmu

bądź też stan wewnętrzny wynikający z napotkania przeszkody (Dollard i Miller, Yale University,1939)

Frustracja jest tym większa, im: większa wartość zablokowanego celu bardziej jego osiągnięcie jest przez daną frustrację uniemożliwione większa liczba działań zostanie zablokowana

Wywołane frustracją pobudzenie zawsze prowadzi do agresji, choć nie

zawsze jest ona ujawniana i kierowana na czynnik wywołujący frustrację.

Czynnikiem moderującym jest STRACH przed karą.

Skąd się bierze zło?

Ale… teoria F-A zwalnia z odpowiedzialności w myśl:

to nie moja wina, byłem sfrustrowany Współczesne modyfikacje teorii F-A: frustracja nie

prowadzi jedynie do agresji, ale również regresji (działań zmierzających do usunięcia przeszkody), fiksacji (uporczywego powtarzania jakiejś reakcji bez instrumentalnego znaczenia) czy redukcji napięcia lub zmiany jego źródła (alkohol, inne uzależnienia).

Co więc decyduje, iż generujemy reakcję agresji, a nie np. fiksacji?

Skąd się bierze zło?

• przemieszczenie agresji (skierowanie na inny obiekt) • zmiana postaci agresji (zastąpienie reakcji inną, mniej

zagrożoną karą Wyobraź sobie… Ostatniego dnia sesji poprawkowej w pocie czoła kończysz pisać pierwszy

rozdział pracy magisterskiej, gdy zawiesza się, a następnie restartuje Twój komputer. Nie wiesz, czy właśnie nie utraciłeś efektu kilkunastu godzin pracy, gdy ukochany/a pyta Cię „kiedy planujesz zmyć naczynia”…

Zgodnie z Modelem Transferu Pobudzenia (Zillman, 1984) pobudzenie związane z jedną sytuacją, zostaje przeniesione na zupełnie inną, niezależną i zwiększa prawdopodobieństwo agresywnego zachowania.

Czy zatem naprawdę jesteś zły z powodu pytania o planowany termin zmycia naczyń???

AGRESJA NA STADIONACH – jak ją wyjaśnić w terminach MTP?

Skąd się bierze złość?

Neoasocjacjonizm poznawczy Berkowitza (1969, 1989) i tzw. efekt broni Dla wyjaśnienia zachowań agresywnych wprowadza pojęcie sygnałów

charakteryzujących frustrujące sytuacje. Wskazówki tkwiące w otoczeniu mogą wywołać u człowieka agresję, gdy tylko poczuje on złość.

Eksperymenty (wspólnie z LePage) – pomocnicy eksperymentatora aplikują badanym szoki elektryczne jako wyraz oceny wykonanego zadania:

1. w warunkach obecności sygnałów agresji (strzelba na stoliku) 2. i w warunkach kontrolnych (stolik jest pusty). W drugiej części badania uczestnicy mieli okazję ocenić pomocników

eksperymentatora w ten sam sposób. In więcej szoków elektrycznych, tym większą złość deklarowali badani. Obecność broni nie miała wpływu na badanych, którzy nie odczuwali złości.

Ci, którzy ją odczuwali aplikowali więcej szoków widząc strzelbę, niż gdy jej nie było.

Podobny efekt – w sytuacji trzymania ręki w lodowatej wodzie.

Skąd się bierze zło?

Agresja jako skutek uczenia się

W świecie zwierząt:

eksperymenty (Kuo, 1938): koty obserwujące matkę zabijającą regularnie szczury – 87% zabija

spontanicznie – 45%

nie zabija szczurów – jedynie 17% prezentuje takie zachowania

Modelowanie jako strategia uczenia się zachowań agresywnych również u ludzi

Skąd się bierze zło?

Eksperymenty Bandury, Ross i Ross (1961) 4 grupy + kontrolna: 1. Model „na żywo” wykonuje szereg agresywnych działań wobec

lalki 2. Dzieci oglądają to samo tyle, że na ekranie TV 3. W waraunkach agresji nierealistycznej dzieci oglądają akty

przemocy w konwencji filmu rysunkowego, a osoba dorosła przebrana jest za kota

4. Dzieci oglądają osobą zachowującą się w nieagresywny sposób 5. Nie obserwuje modela w ogóle (kontrolna)

Wszystkie dzieci poddano frustracji – pokazano atrakcyjne zabawki,

ale nie pozwolono się nimi bawić (I) + faza obserwacji 20 min. zabawy (II)

Wnioski…

Rola nagród i kar – warunkowanie instrumentalne

Jeśli zachowanie modela jest nagradzane lub pozostaje nieukarane – wzrost agresji w zachowaniu obserwatora

Jeśli agresja zostaje ukarana – spadek agresji u obserwatora Co może być nagrodą? Wywołana agresją redukcja napięcia; jeśli usuwa ten stan

skutecznie – prowadzi do wzmocnienia Badania Patterson i Litham 1967: początkowo nieśmiałe dzieci

stają się coraz bardziej agresywne, jeśli ich agresywna odpowiedź na zaczepki innych dzieci kończy się sukcesem… i nie dzieje się tak, gdy okazuje się nieskuteczna

(rola kontroli poznawczej, nie zaś czysty behawioryzm;

naśladujemy chętniej podobnych do nas modeli i osoby o wysokim statusie społecznym)

HAPPY SLAPPING

Indywidualne wyznaczniki agresji

w 50% agresję dziedziczymy (bardziej podobni pod tym względem bliźniacy jednojajowi niż dwujajowi; podobieństwo dzieci biologicznych większe niż u adoptowanych)

w 50% wzorców dostarcza nam środowisko, np. wrogi wzorzec atrybucji: oblał mnie mlekiem, bo miał taki zamiar; skłonność do interpretowania wieloznacznych zachowań jako wrogich

Indywidualne wyznaczniki agresji

OSOBOWOŚĆ • drażliwość – skłonność do wpadania w gniew (+wysoki

neurotyzm i niska ugodowość) • podatność emocjonalna (stała skłonność do poczucia

zestresowania, nadwrażliwość na zagrożenia) • ruminacja (słonność do przeżuwania, zalegania emocji) • osobowość typu A (budowanie własnej wartości za

pomocą kolejnych osiągnięć) • impulsywność (niska kontrola emocji) • narcyzm (podwyższona, ale niestabilna samoocena –

agresja w sytuacji jej podważania)

Indywidualne wyznaczniki agresji

• Płeć

poziom testosteronu oraz badania nad znaczeniem chromosomu Y – anomalii chromosomowych XYY z zachowaniami agresywnymi u 1,9% więźniów + współwystępowanie niskiej inteligencji

• organiczne podłoże agresji: ciało migdałowate

Czynniki sytuacyjne

• Prowokacja (wg praw Yerkesa-Dodsona) I: istnieje krzywoliniowy związek między pobudzeniem

emocjonalnym a wykonaniem zadania. Inaczej: dla wykonania każdego zadania istnieje optymalny poziom pobudzenia, przy którym zadanie to jest wykonywane najlepiej. Zarówno niższy jak i wyższy poziom pobudzenia upośledza sprawność wykonania.

Np. gdy jesteśmy słabo motywowani do znalezienia pracy, to szukamy jej nieskutecznie (niski poziom pobudzenia emocjonalnego i niski poziom wykonania). Jeśli jednak jesteśmy skrajnie motywowani, bardzo nam zależy i jesteśmy potężnie sfrustrowani, to nasze poszukiwania mogą być chaotyczne, a zachowanie na rozmowach kwalifikacyjnych nerwowe, co także zmniejsza szanse na powodzenie – czyli wykonanie zadania.

I prawo Yerkesa-Dodsona

II: im trudniejsze jest zadanie, przed którym stoimy, tym niższy jest poziom optymalnego pobudzenia. Zadania łatwe są dobrze wykonane nawet wtedy, gdy poziom pobudzenia emocjonalnego jest bardzo wysoki, wykonywania zadań trudnych jest szybko upośledzane przez wysoki poziom pobudzenia.

Np. gdy goni mnie potężny pies, będę szybciej uciekał niż wtedy, gdy goni mnie średni pies. Bieganie jest łatwym zadaniem, wysoki poziom pobudzenia podnosi wykonanie tego zadania. Gdy mam do rozwiązania zadanie matematyczne, z którym się wcześniej nie zetknąłem (trudne zadanie), to lepiej jeśli będę rozluźniony (niski poziom pobudzenia), stres szybko zmniejszy szanse na to, że dobrze je rozwiążę

II prawo Yerkesa-Dodsona

Czynniki sytuacyjne

• hipoteza długiego gorącego lata (agresja wzrasta w miesiącach/dniach ciepłych, co koreluje dodatnio z liczbą popełnianych przestępstw) vs wg Barona hipoteza ucieczki od negatywnych emocji (agresja jako strategia wyładowania negatywnych emocji wywołanych wysoką temperaturą

• w warunkach laboratoryjnych – punkt przegięcia (powyżej którego agresja spada) jest tuż poniżej 30 stopni

Czynniki sytuacyjne

• krótkowzroczność alkoholowa

Alkohol uszkadza kontrolowane procesy poznawcze obniżając zapamiętywanie i zdolność myślenia abstrakcyjnego; zawęża pole uwagi do bodźców centralnych w danej sytuacji (jak prowokacja czy stresory).

Niedostępne są zasoby operacyjne umysłu

Normy i oczekiwania społeczne (SPE)

Kontrola agresji

Hipoteza katharsis (rozładowanie)? Ale…konsekwencje:

akt agresji staje się nagrodą (spadek napięcia)

akt agresji wywołuje tendencję do uzasadnienia negatywnymi cechami ofiary (usensownienie działania)

desensytyzacja (osłabienie zgeneralizowanej reakcji na przemoc np. u użytkowników gier komputerowych)

Kontrola agresji

Kara (?) Ale… pułapka tzw. spirali przemocy; kara

traktowana jest jako agresja ze strony karzącego i nasila zachowania agresywne (fizyczne karanie agresji dostarcza tychże wzorców reagowania)

Badania Badury (1973) wskazują na korekcyjną funkcję kary, o ile jej stosownie było natychmiastowe i towarzyszyło mu nagradzanie alternatywnych sposobów reagowania (programy interwencyjne w szkołach)

Rola mediów

Badania podłużne CBOS „okolica zamieszkania/Polska jako całość”

Decyzyjny model interwencji w sytuacji kryzysowej

Zdarzenie zauważone?

Sytuacja kryzysowa?

Moja odpowiedzialność?

Wiem, jak pomóc?

Wykonać pomoc?

NIE BRAK POMOCY

TAK UDZIELENIE POMOCY

Geneza zachowania prospołecznego

• PERSPEKTYWA SOCJOBIOLOGII (Wilson, Dawkins) Wiele zachowań społecznych ma swoje korzenie w

wyposażeniu genetycznym człowieka – ludzie posiadający określone geny będą skłonni bardziej pomagać innym

Dodatkowo – jeśli zachowania te w toku ewolucji były bardziej utrwalane niż inne – stają się stałym elementem naszego wyposażenia genetycznego

mechanizm doboru krewniaczego (wzmocnieniem mechanizmu naturalnej selekcji są zachowania mające na celu ochronę życia spokrewnionych z jednostką osób)

Eksperyment Greenberga z udziałem pszczół (1979) – selekcja rodowa

Zachowania prospołeczne wobec osób obcych

Dlaczego studenci pożyczają

sobie nawzajem notatki? Regulowane są występowaniem tzw. normy

wzajemności pomagamy innym zakładając, iż oni pomogą nam

w sytuacji, w której potrzebować będziemy ich wsparcia – pomagamy oczekując oddania przysługi

w toku rozwoju człowiek nauczył się, iż łatwiej jest przetrwać wspólnie, współpracując ze sobą, że egoizm nie popłaca

TEORIA WYMIANY SPOŁECZEJ

• Tworzenie i podtrzymywanie relacji społecznych regulowany jest symultanicznym występowaniem 2 mechanizmów:

maksymalizacji zysków minimalizacji kosztów podstawową właściwością człowieka jest troska o własny

interes, wchodząc w interakcję z innymi staramy się zmaksymalizować stosunek społecznych zysków do kosztów i sięgamy do przechowywanych w pamięci śladów o zyskach/kosztach utrzymywanych przez nas interakcji

W oparciu o powyższe podejmujemy działanie (pomoc) lub nie w zależności od tego, czy uda nam się zminimalizować koszty i zmaksymalizować zyski (Kelley, Homans)

TEORIA WYMIANY SPOŁECZEJ

UDZIELENIE POMOCY NIEUDZIELENIE POMOCY

KOSZTY

ZYSKI

POŻYCZENIE NOTATEK KOLEŻANCE

POMOC STARSZEJ OSOBIE W PRZEJŚCIU PRZEZ ULICĘ

REANIMACJA NIEPRZYTOMNEGO MĘŻCZYZNY NA ULICY

ZAKUP CEGIEŁKI – WSPRACIE FINANSOWE DLA DOMU DZIECKA