Drobne gospodarstwa rolne – stan aktualny

i perspektywy na przyszłość

Przyszłość drobnych gospodarstw rolnych

dr hab. inż. Józef Kania, prof. URUniwersytet Rolniczy w Krakowie

Instytut Ekonomiczno-Społeczny, Zakład Rolnictwa Światowego i

Doradztwajozef.kania@ur.krakow.pl

Kraków, 10 października 2011 1

Definicja gospodarstwa drobnego

W Polsce do określenia, które gospodarstwa zaliczamy do drobnych wykorzystuje się jego powierzchnię. Jednak wielkość ta ulega dość częstym i szybkim zmianom:

do 2 ha- małe, powyżej 2 ha- średnie, 1-5 ha (za socjalizmu), 1-10 ha (w początkach gospodarki rynkowej

- lata 90-te) 20 ha (obecnie ?). ?

2

Pomiar wielkości gospodarstw poprzez wielkość sprzedaży (produkcję towarową):

• Nietowarowe - brak sprzedaży, gospodarstwo traktowane jest jako działka przyzagrodowa,

• Towarowe - produkcja towarowa nadaje status gospodarstwa.

3

Pomiar w oparciu o wielkość ekonomiczną wyrażoną w ESU* w Polsce:• < 2 ESU - nieżywotne ekonomicznie,• 2 do 4 ESU zdolne do rozwoju (niskotowarowe)• > 4 ESU – żywotne ekonomicznie• > 8 ESU - w obszarze zainteresowań WPR.Klasy ekonomiczne w UE:• b. małe <4 ESU, małe 4-8 ESU• średnio-małe 8-16 ESU,średnio-duże 16-40 ESU• duże 40-100 ESU, b. duże >100 ESU

*1 ESU odpowiada 1200 euro wartości Standardowej Nadwyżki Bezpośredniej tworzonej w gospodarstwie rolnym.

4

• < 0,1 AWU zatrudnienie znikome (marginalne),• 0,1 – 0,5 AWU gospodarstwa wybitnie

dwuzawodowe,• 0,5 – 1,0 AWU gospodarstwo potencjalnie

dwuzawodowe• > 1 AWU gospodarstwo rodzinne

Pomiar ze względu na wielkość zasobów siły roboczej:

AWU – całkowite roczne nakłady pracy ludzkiej w ramach działalności operacyjnej gospodarstwa rolnego = 2 200 godz./rok.

5

Pomiar ze względu na osiągany poziom dochodu rolniczego na 1 AWU i na gospodarstwo:

• dysparytetowa,• parytetowa,• ponadparytetowa.

Pomiar ze względu na możliwości rozwoju majątku produkcyjnego tj.:

• o reprodukcji zawężonej,• reprodukcji prostej,• reprodukcji rozszerzonej.

6

Jak dotąd polityka krajów rozwiniętych była zorientowana na gospodarstwa duże (rozwojowe, żywotne, konkurencyjne).

Argument za tym przemawiający był wciąż ten sam: zwiększenie efektywności dla podołania konkurencji. Z góry zakładano, że gospodarstwa drobne są zacofane, niewydajne i nieefektywne, traktowano je jako przeszkodę na drodze modernizacji sektora rolnego.

W maju 2008 r. Rada Unii Europejskiej podjęła kwestię drobnych gospodarstw, zwracając uwagę na potrzebę rozpoznania korzyści jakie one przynoszą na płaszczyźnie ekonomicznej, środowiskowej i społecznej oraz ich możliwości rozwojowych.

7

Co dalej z drobnymi gospodarstwami?

Czy polityka rolna powinna wspierać utrzymywanie się drobnych gospodarstw w UE, czy też wpomagać ich wyjście z rolnictwa?

Czy gospodarstwa drobne powinny dostać nową szansę w ramach WPR?

Czy powinny być eliminowane czy też podtrzymywane?

8

Dylematy

Jak wspierać gospodarstwa drobne?

wsparcie tworzenia kapitału społecznego,

wsparcie lokalnych rynków i systemów żywnościowych,

wykorzystanie rosnącego popytu na żywność niszową o w.w.d.

wsparcie modernizacji gospodarstw z uwzględnieniem np. kryterium największej społecznej wartości dodanej.

9

Przypadek Polski

b. duża liczba gospodarstw drobnych - 2/5 to gospodarstwa samozaopatrzeniowe (2007 r.) - 37% to gosp. do 2 ha, - 63% to gosp. do 5 ha (2010 r.);

duże zróżnicowanie przestrzenne;

brak ładu przestrzennego (zabudowa);

zachowanie potencjału demograficznego wsi;

10

presja na alokację środków dla gospodarstw dużych (rozwojowych), które i tak nieproporcjonalnie dużo otrzymują;

deprecjonowanie gospodarstw małych;

brak klarownej wizji i programu dla gospodarstw małych w Polsce i UE.

11

Przypadek Polski

Regionalne zróżnicowanie drobnych gospodarstw rolnych w Polsce

12

Mapa 1. Średnia wielkość gospodarstw rolnych* wg województw

*) objętych dopłatami ARiMR w ha gruntów rolnych w 2008 r.

14,79

KUJAWSKO-POMORSKIE

PODKARPACKIE

3,75

MA£OPOLSKIE

5,33

7,34

6,51

4,41

7,34

29,68

19,67

17,46

15,35

13,36

11,96

8,37

22,81

18,48

£ÓDZKIE

ZACHODNIOPOMORSKIEPODLASKIE

MAZOWIECKIE

WARMIÑSKO-MAZURSKIE

LUBELSKIE

ŒWIÊTOKRZYSKIE

ŒL¥SKIEOPOLSKIE

DOLNOŒL¥SKIE

LUBUSKIEWIELKOPOLSKIE

POMORSKIE

LegendaPow w ha

< 8,0 ha (6)8 - 16 ha (5)> 16 ha (5)

13

Mapa 2. Udział gospodarstw rolniczych w przedziale obszarowym 1-5 ha w Polsce wg województw (w %)

Źródło: Rocznik statystyczny rolnictwa i obszarów wiejskich. Warszawa 2008

14

Mapa 3. Udział gospodarstw rolniczych powyżej 30 ha wg województw (w %)

1,2

9,3

4,6

0,2

6,4POMORSKIE

WARMIÑSKO-MAZURSKIE

MAZOWIECKIE

£ÓDZKIEWIELKOPOLSKIE

ZACHODNIOPOMORSKIE

LUBUSKIE

DOLNOŒL¥SKIE

OPOLSKIEŒL¥SKIE ŒWIÊTOKRZYSKIE

LUBELSKIE

PODKARPACKIE

PODLASKIE

KUJAWSKO-POMORSKIE

MA£OPOLSKIE

9,5

4,8

1,8

1,4

0,3

0,5

0,7

4,54,6

4,1

5,9

Źródło: Rocznik Statystyczny Rolnictwa i Obszarów Wiejskich GUS Warszawa 2008 15

Mapa 4. Pracujący w rolnictwie (osób/100 ha UR) wg województw

Źródło: Wieś Jutra 6/08 16

Liczba i struktura gospodarstw w UE (Eurostat 2007)

UE-27 – 13,4 mln > 0,5 ha (6,4 mln < 1 ESU)

47,5% 0,5 – 2 ha 22,4% 2 - 5 ha 11,6% 5 - 10 ha_________

Razem: 81,5% - 15,9% gruntów rolnych

17

Największa liczba gospodarstw w UE (Eurostat 2007)

Kraj mlnRumunia 3,8

Polska 2,3Włochy 1,6Hiszpania 1,0Grecja 0,86

18

1.Bułgaria 85,3% 8,0%2.Węgry 72,3% 7,6%3.Rumunia 63,3% 24,6%4.Włochy 49,6% 23,7%5.Grecja 48,9% 26,6%6.Portugalia 46,3% 26,6%7.Polska 43,8% 24,3%

0,5 – 2 ha 2 – 5 ha

Odsetek drobnych gospodarstw w UE (Eurostat 2007)

19

Przypadek WęgierW 2000 r. funkcjonowało 958 534 gospodarstw rolnych - dominowały wśród nich niewielkie gospodarstwa produkujące na własne potrzeby.

Jedynie 8% gospodarstw należało do grupy komercyjnych, produkujących głównie na rynek.

41,8% gospodarstw rolnych nie miało w ogóle żadnych gruntów rolnych i utrzymywało się z hodowli zwierząt przydomowych, sadów lub winnic.

30% gospodarstw posiadało mniej niż 0,5 ha gruntów ornych.

20

W latach 2003–2007 całkowita liczba gospodarstw malała. Działalność rolniczą zaprzestawały głównie osoby starsze.

Według danych Eurostatu w 2007 roku :80% gospodarstw posiadało mniej niż 2 ha ziemi, 8% od 2 do 5 ha , 4% od 5 do 10 ha , 4% od 10 do 20 ha , 4% powyżej 20 ha .

21

Przypadek Węgier

Gospodarstwa nietowarowe definiowane są jako gospodarstwa wykorzystujące więcej niż 50% swojej produkcji na zaspokojenie potrzeb konsumpcyjnych własnego gospodarstwa domowego.

Stanowią one około 80% gospodarstw indywidualnych.

22

Przypadek Rumunii

Według danych Eurostatu w 2007 roku:

65% gospodarstw posiadało mniej niż 2 ha ziemi, 25% od 2 do 5 ha , 8% od 5 do 10 ha , 1,7% od 10 do 20 ha , 0,3% > 20 ha .

23

Przypadek Rumunii

Coraz częściej zwraca się uwagę na rolę nisko- i nietowarowych gospodarstw rumuńskich w procesie dostarczania dóbr publicznych.

• Usługi tworzenia rezerw zasobów: czyste powietrze i woda.

• Usługi regulacji: zasobów wodnych i klimatu, zasoby genetyczne rzadkich gatunków roślin i zwierząt.

• Usługi kulturalne i usługi wsparcia — rekreacjai turystyka.

• Bioróżnorodność – naturalne łąki i pastwiska

24

Przypadek Rumunii

1 677 tys. gospodarstw w tym:

50% < 2 ha 24% 2 – 5 ha 12% 5 – 10 ha 7% 10 – 20 ha 7% > 20 ha

25

Przypadek Włoch

72% drobnych gospodarstw absorbuje 10,29% całkowitych płatności w ramach WPR.

Gospodarstwa drobne są wyspecjalizowane np. w sektorze wina, oliwy z oliwek, w ogrodnictwie.

Użytkują 13% ogólnej powierzchni gruntów rolnych i wytwarzają mniej niż 10% całkowitej produkcji rolniczej.

Odgrywają jednak ważną rolę w społeczeństwie bowiem zaspokajają popyt na żywność wysokiej jakości, troszcząc się jednocześnie i przywiązując wagę do ochrony środowiska naturalnego.

26

Przypadek Włoch

Międzynarodowa Konferencja Naukowa:

Teraźniejszość i przyszłość Teraźniejszość i przyszłość drobnych gospodarstw rolnych w UEdrobnych gospodarstw rolnych w UE

Kraków, 8-9 lipca 2011

27

W konferencji wzięło udział ponad 300 osób w tym:

delegaci z polskich regionów i gmin charakteryzujących się rozdrobnioną strukturą obszarową rolnictwa, pracownicy uczelni i instytutów naukowych, doradcy rolniczy, przedstawiciele Sejmu RP, Kancelarii Prezydenta, Ministerstw RP oraz instytucji i agencji rządowych, organizacji pozarządowych oraz najbardziej zainteresowani tj. rolnicy. Ponadto w konferencji uczestniczyli reprezentanci 5 krajów UE oraz Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Europejskiej Sieci na Rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich.

28

Teraźniejszość i przyszłość Teraźniejszość i przyszłość drobnych gospodarstw rolnych w UEdrobnych gospodarstw rolnych w UE

Uczestnicy konferencji stwierdzili, że drobne gospodarstwa rolne stanowią dla Europy unikatową, żywotną wartość w wymiarze społecznym, ekonomicznym, środowiskowym i kulturowym.Uczestnicy Konferencji podkreślili rolę, jaką odgrywa II Filar WPR na rzecz ochrony środowiska oraz podtrzymywania żywotności obszarów wiejskich.Wyrazili pogląd o pilnej potrzebie zwiększenia wsparcia dla drobnych gospodarstw rolnych. Podkreślili, że jest to najbardziej efektywny sposób zapewnienia kontynuacji dostarczania żywotnych dóbr publicznych przez drobne gospodarstwa.

29

Teraźniejszość i przyszłość Teraźniejszość i przyszłość drobnych gospodarstw rolnych w UEdrobnych gospodarstw rolnych w UE

1. Utworzyć wspólnotową sieć, która połączy wszystkich zainteresowanych rozwojem obszarów wiejskich,

a więc rolników, doradców, przedstawicieli agencji rządowych, polityków, samorządowców, naukowców

oraz reprezentantów organizacji pozarządowych w celu przedyskutowania, wypracowania

i zaproponowania nowych form i środków wsparcia dla drobnych gospodarstw rolnych.

30

Postanowienia uczestników konferencji

2. Nowopowstała sieć powinna przekazywać do KE propozycje, uwagi i wnioski dotyczące reform

Filaru I i II WPR.

Przedstawiane propozycje mają być odpowiedzią na sugestie wynikające z przygotowanego przez KE

raportu dotyczącego oceny dotychczas realizowanej WPR.

31

Postanowienia uczestników konferencji

3. Utworzyć platformę informacyjną, poprzez którą rolnicy będą informowani o dyskusjach i kierunkach reformy WPR oraz będą mogli przekazywać swoje uzgodnione jednolite stanowiska do organów UE

odpowiedzialnych za kreowanie WPR.

Brak jednolitego głosu milionów rolników prowadzących drobne gospodarstwa rolne w EU jest

poważną przeszkodą na ich drodze skutecznego lobbingu interesów.

32

Postanowienia uczestników konferencji

Konferencja wyraziła aprobatę dla następujących propozycji…

33

- Uproszczony pakiet pomocowy dotyczący drobnych gospodarstw rolnych powinien być ukierunkowany do wszystkich drobnych gospodarstw rolnych w krajach UE.

- Gospodarstwa drobne powinny być zdefiniowane jako podmioty otrzymujące w ramach płatności WPR mniej niż 2000 euro/rok.

34

W zakresie Filara I:

- Aby zmniejszyć koszty administracyjne ponoszone przez rolników i agencje płatnicze, w procesie sięgania po wsparcie płatność powinna być wypłacana raz na trzy lata według jednolitej stawki w całej UE.

- Warunkiem otrzymania przez rolników płatności będzie spełnienie przez rolników kryteriów Dobrej Kultury Rolnej (ochrona środowiska, normy związane z obsadą zwierząt).

35

W zakresie Filara I c.d.:

- Wielkość otrzymywanej przez rolnika pomocy powinna być wyższa od kwoty kosztów transakcyjnych ponoszonych na jej dystrybucję.

- Płatności ekologiczne powinny być uzupełnione o dodatkowe płatności do TUZ.

- Kryteria kwalifikujące obszary do TUZ powinny zostać uzupełnione w celu włączenia zadrzewionych pastwisk, które oferują tradycyjny wypas i podtrzymują naturalne ekosystemy.

36

W zakresie Filara I c.d.:

- Konieczne jest wzmocnienie finansowania celów rolno-środowiskowych. Wielkość środków przeznaczonych na te cele powinna uwzględniać dotychczasowy dorobek historyczny i doświadczenia poszczególnych krajów w tym zakresie.

- Nowe działanie PROW powinny być nakierowane w większym stopniu na innowacyjne projekty partnerstwa rozwoju obszarów wiejskich, w tym takie, które wspierają rolnictwo o wysokiej wartości przyrodniczej.

37

W zakresie Filara II:

- Dla obszarów o naturalnych utrudnieniach dla prowadzenia działalności rolniczej powinny zostać zdefiniowane wymogi i cele dla gospodarowania rolniczego oraz wartości środowiskowe i przyrodnicze, natomiast zaprojektowane poziomy płatności oraz kryteria kwalifikowalności powinny zachęcać rolników do realizacji tych celów.

38

W zakresie Filara II c.d.:

Funkcje drobnych gospodarstw rolnych

Za podstawową funkcję istnienia i działalności gospodarstw rolnych, także tych małych, możemy przyjąć przede wszystkim produkcję rolniczą, jednak coraz więcej mówi się także o nierolniczych aspektach działania małych gospodarstw.

Małe gospodarstwa mają trzy podstawowe zadania dla rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich: ― są buforem chroniącym przed ubóstwem, ― podstawą dywersyfikacji i wielofunkcyjności

gospodarstw rolnych ― oraz zapewniają korzyści środowiskowe.

39

lokalna produkcja żywności, wysoka bioróżnorodność, krótkie łańcuchy dostaw, bogate dziedzictwo kulturowe.

Sprawienie, aby małe gospodarstwo stało się dochodowe wymaga wielu nakładów, które bywają problemem nie do pokonania dla wielu niezamożnych właścicieli, ale uczynienie małego gospodarstwa dochodowym nie jest niemożliwe.

40

Źródła rozwoju obszarów wiejskich

Zrównoważone, szanujące środowisko naturalne rolnictwo jest celem WPR i obejmuje ono odpowiedzialne gospodarowanie zasobami naturalnymi, unikanie nadmiernej eksploatacji, efektywne wykorzystywanie zasobów naturalnych, zachowanie bioróżnorodności.

Jak pokazują publikacje Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) istnieją powiązania między technikami intensywnej produkcji rolnej a utratą bioróżnorodności – a te stosowane są na ogół przez gospodarstwa o większej powierzchni i produkujące na potrzeby rynku, korzystające z nawozów itp.

Mniejsza efektywność i wydajność to elementy, za które krytykuje się drobne gospodarstwa rolne.Z innej perspektywy mogą one stać się ich atutem i zaletą.

41

Drobne gospodarstwa a środowisko

Drobne gospodarstwa rolne pełnią istotną rolę w kształtowaniu krajobrazu wiejskiego – tego związanego nie tylko z przyrodą, ale również z kulturą użytkowania przestrzeni. Układ pól, budynków, przestrzeń zagospodarowana i wolna – elementy kształtowania krajobrazu, które często doceniane są dopiero, gdy znikają.

Krajobraz wiejski, także poprzez istnienie drobnych gospodarstw rolnych, pozwala również na przekazywanie niematerialnych wartości historycznych. Są one rzadko uświadomione, często wydają się oczywiste i niezmienne, brak też możliwości zastąpienia, wypełnienia tej funkcji poprzez inne podmioty.

42

Funkcja kształtowania krajobrazu

Ważnym wymiarem działania drobnych gospodarstw rolnych są obowiązki, jakie wypełniają one wobec swoich członków, użytkowników gospodarstwa.

W tradycyjnych rodzinach wiejskich pracę w gospodarstwie wykonywali przedstawiciele kilku pokoleń, w każdym wieku można było znaleźć zajęcie odpowiednie dla siebie. Istotną funkcją tak działającego gospodarstwa była możliwość sprawowania opieki nad najmłodszymi i najstarszymi członkami rodzin wiejskich.

43

Funkcja opiekuńcza

Jeśli chodzi o opiekę nad osobami starszymi trudno o wiarygodne dane, dotyczące tego, jak wielu mieszkańców wsi korzysta z takich usług.

Duża część domów opieki nad osobami starszymi mieści się na terenach wiejskich, nie oznacza to jednak automatycznie, że pensjonariuszami są także mieszkańcy wsi.

Dostępność do placówek medycznych, aptek i ośrodków dziennego pobytu jest na terenach wiejskich gorsza niż w miastach, co nakłada na członków ich rodzin dodatkowe obowiązki związane z opieką nad ludźmi starszymi.

44

Opieka nad osobami starszymi

Gorszy dostęp do edukacji i opieki na wsi, w porównaniu do miast, jest widoczny przede wszystkim na poziomie wychowania przedszkolnego.

O ile dzieci uczęszczających do placówek przedszkolnych na terenach wiejskich jest coraz więcej, to opieka nad nimi jest odmienna na wsi i w mieście. Przykładowo – w przedszkolach miejskich aż 73% dzieci korzysta z 3 posiłków, na wsi tylko 34%. Niemal połowa dzieci uczęszczających do przedszkoli wiejskich je tam tylko jeden posiłek – co prawdopodobnie oznacza, że placówki te działają w mniejszym wymiarze godzin i nie odciążają rodziców tak bardzo, jak w warunkach miejskich.

45

Opieka nad najmłodszymi

Kolejne z tych zadań – bufor chroniący przed ubóstwem - szczególnie w polskich warunkach wydaje się być bezdyskusyjnie aktualne.

Produkcja rolna na własne potrzeby jest buforem chroniącym przed całkowitym ubóstwem, ponieważ zapewnia przynajmniej skromne zasoby żywności, a niekiedy także niewielki dochód. W sytuacji, gdy nie ma możliwości skorzystania z innych zabezpieczeń – ze względu na słabość systemu opiekuńczego czy wysoki poziom bezrobocia, brak miejsc pracy w pobliżu miejsca zamieszkania tego rodzaju zabezpieczenie staje się szczególnie ważne.

46

Ochrona przed ubóstwem

Dane Eurostatu pokazują, iż w Polsce liczba gospodarstw domowych (rolniczych) o łącznym dochodzie poniżej granicy ubóstwa wynosiła w 2006 roku 39% (granica ubóstwa w Polsce w 2006 roku wynosiła 1867 euro).

W badaniu podano także odsetek gospodarstw, których stan poniżej granicy ubóstwa zmienił się i znalazły się ponad granicą ubóstwa w wyniku oszacowania wartości produkcji nie wprowadzonej na rynek. Dla Polski było to 7,4% badanych gospodarstw.

47

Ochrona przed ubóstwem

Rolnicy uskarżają się na swój los, swą sytuację ekonomiczną, różne są jednak akcenty i aspekty ich dylematów.

Zwykle nieco inaczej te problemy widać z perspektywy:

rolnika, wsi,

regionu, kraju, Unii Europejskiej.

48

Dziękuję za uwagę!

dr hab. inż. Józef Kania, prof. URUniwersytet Rolniczy w Krakowie

Instytut Ekonomiczno-Społeczny, Zakład Rolnictwa Światowego

i Doradztwajozef.kania@ur.krakow.pl

49