Post on 02-Mar-2019
Projekt „Szlakami Ziemi Tarnowskiej”, Żabno 2008 r.
Kąśna Dolna leży kilka
kilometrów na zachód od Ciężkowic,
pośród pagórków Pogórza
Ciężkowickiego, przeciętego doliną
rzeki Białej. Klasycystyczny dworek,
w którym mieści się Centrum
Paderewskiego, powstał około 1833
r., gdy właścicielem Kąśnej był Paweł
Gostkowski.
Przebudowa dworu, jak również zmiana otoczenia były zasługą kolejnego właściciela
majątku - Ignacego Jana Paderewskiego. Kupił on Kąśną oraz kilka sąsiednich
miejscowości w 1897 r. Kompozytor spędzał w dworze zwykle kilka letnich miesięcy,
odpoczywając po zagranicznych podróżach. W 1903 r. Dwór był polskim domem mistrza w
latach 1897–1903.
Wiadomo, że lubił to miejsce i miał duże
plany związane z rozwojem posiadłości.
Zainwestował w nią prawie milion dolarów,
wyposażając dworek m.in. w centralne
ogrzewanie, instalacje sanitarne i linię
telefoniczną. Myślał też o budowie obiektów
Biuletyn „Szlakami Ziemi Tarnowskiej” 2
Projekt „Szlakami Ziemi Tarnowskiej”, Żabno 2008 r.
sanatoryjnych w Ciężkowicach – tereny te słyną z leczniczego klimatu porównywanego z
krynickim. Niestety ze względu na obciążenie koncertami i podróżami nie miał zbyt wiele
czasu, by odpowiednio troszczyć się o dworek i folwark. Nie miał też szczęścia do zarządców
majątku i w rezultacie Kąśna pogrążała się w długach.
W styczniu 1903 r. sprzedał posiadłość rotmistrzowi Włodzimierzowi Kotrębskiemu.
W dworku znajduje się muzeum z pamiątkami po artyście. Meble i wyposażenie
przekazane przez Muzeum Narodowe w Warszawie nawiązują do stylu, w jakim urządzony
był obiekt, gdy jego właścicielem był I.J. Paderewski. Wokół dworku znajduje się zabytkowy
park o powierzchni 16 ha.
Od 1998 r. znajduje się
w zarządzie Centrum Paderewskiego
Tarnów - Kąśna Dolna.
Instytucja ta ma na celu
upowszechnianie muzyki poważnej,
przede wszystkim zaś kultywowanie
pamięci o Ignacym Janie Paderewskim.
Parterowy, murowany dworek, stojący
na niewielkim, łagodnym wzniesieniu, poprzedzony jest szerokim podjazdem i otoczony
parkiem krajobrazowym w stylu angielskim. We wnętrzach, urządzonych w większości
meblami pochodzącymi z Muzeum Narodowego w Warszawie, znajduje się ekspozycja
poświęcona kompozytorowi. Część prezentowanych tutaj eksponatów pochodzi
z pierwotnego wyposażenia dworu.
Biuletyn „Szlakami Ziemi Tarnowskiej” 3
Projekt „Szlakami Ziemi Tarnowskiej”, Żabno 2008 r.
Nieznana jest geneza powstania zamku Kluczwoda koło Wielkiej Wsi czy jak kto woli
nieopodal Białego Kościoła. Obiekt nie był wzmiankowany w żadnych zachowanych do
czasów współczesnych źródłach i jego historię łączy się z historią wspomnianych wyżej wsi.
Pierwszym poświadczonym dziedzicem osady Biały Kościół był Zaklika z Janowca h.
Syrokomla. Miało to miejsce w 1389 i być może zamek już wówczas nie istniał. Przyjmuje
się bowiem, że budowlę wznieśli w
pierwszym kwartale XIV stulecia
przodkowie wymienionego Zakliki i
porzucili ją pół wieku później,
przenosząc się do świeżo wybudowanej
rezydencji w Korzkwi. Istnieje hipoteza,
iż przyczyną tak krótkiego okresu
funkcjonowania warowni była katastrofa
budowlana, w wyniku której osunięciu
uległy jej zachodnie i północne partie.
REKONSTRUKCJA ZAMKU KLUCZWODA WG JANUSZA
BOGDANOWSKIEGO
Zameczek zbudowany został z wapienia na szczycie skalnego wzgórza (342 m n.p.m.),
nad doliną rzeczki Kluczwody. Podstawowym elementem tej niewielkiej budowli był mur
obwodowy o grubości ok. 1,2-1,3 metra, biegnący po krawędziach wierzchołka. Otwór
Biuletyn „Szlakami Ziemi Tarnowskiej” 4
Projekt „Szlakami Ziemi Tarnowskiej”, Żabno 2008 r.
wejściowy usytuowano w środkowej części wschodniego odcinka muru. Głównym gmachem
mieszkalnym był maleńki, dwu lub trzykondygnacyjny donżon o wymiarach wewnętrznych
3,3x4 metry, wzniesiony w północno-wschodnim narożu zespołu obronnego. W centralnej
partii zespołu warownego znajdowało się wąziutkie skrzydło, przylegające do zewnętrznego
muru obwodowego. Komunikację pomiędzy niższą, południową częścią warowni, a jej wyżej
położoną częścią północną umożliwiały kamienne schody. Całość otoczono wałem ziemnym
oraz fosą.
Do czasów współczesnych z zamku zachowały się jedynie słabo widoczne pozostałości
murów w północnej części założenia.
Ulokowane są one na wysokiej skale,
górującej nad malowniczą doliną
Kluczwody (wdzięczny punkt
widokowy).
Biuletyn „Szlakami Ziemi Tarnowskiej” 5
Projekt „Szlakami Ziemi Tarnowskiej”, Żabno 2008 r.
Mała miejscowość położona w
malowniczej okolicy na lewym brzegu
rzeki Dunajec przy drodze numer 980.
Administracyjnie należy do gminy
Zakliczyn. Jako samodzielne sołectwo
wyodrębniona w latach 80-tych ubiegłego
wieku. Melsztyn graniczy na zachodzie z
Charzewicami, na północy z Gwoźdźcem,
na wschodzie z Zawadą Lanckorońską a
od południa z rzeką Dunajec. Miejsce to
słynie w Polsce z górujących nad nią
ruinami średniowiecznego zamku
Spycymirów - ongiś największego zamku w dolinie Dunajca
i Popradu. Obecnie zamek będący własnością
Przedsiębiorstwa Państwowego "Lasy Państwowe" oddział
Brzesko jest na skraju ruiny. Ze szczytu wzgórza
zamkowego rozpościera się panorama na całą dolinę zakliczyńską.
Zamek w Melsztynie ośrodek wielkiej własności rycerskiej, wzniesiony przez
kasztelana krakowskiego Spycymira herbu Leliwa między 1340-1354 r. Pierwotnie zamek na
planie nieregularnego wieloboku zajmował wschodni kraniec wzgórza. Wykorzystywał
strome a miejscami nawet urwiste stoki wznoszące się ponad 40 m. ponad poziom Dunajca.
Składał się z budynku mieszkalnego z wysuniętą na zewnątrz okrągłą wieżą cysterny oraz
zabudowań gospodarczych. Pierwszy pewny dokument dotyczący zamku w Melsztynie
datowany jest na 26 lipca 1364 i dotyczy aktu erekcyjnego kaplicy zamkowej o prawach
Biuletyn „Szlakami Ziemi Tarnowskiej” 6
Projekt „Szlakami Ziemi Tarnowskiej”, Żabno 2008 r.
kościoła parafialnego. Obecnie w miejscu ołtarza stoi kamienna kolumna z Chrystusem
Frasobliwym, jako, że parafia w Melsztynie nie istnieje.
Zamek pierwotnie pełnił funkcje rezydencji rycerskiej możnego rodu Melsztyńskich.
Pod koniec XIV wieku nastąpiła rozbudowa warowni. Na zachodniej krawędzi wzgórza
wzniesiona została wysoka pięciokondygnacyjna wieża na planie prostokąta. Pełniła ona
funkcję militarno-mieszkalną o czym świadczą otwory strzelnicze na dwóch dolnych
kondygnacjach oraz na najwyższej. Piętra trzecie i czwarte służyły jako pomieszczenia
mieszkalne. Stary i nowy zamek zostały połączone
murem zamykając jednym obwodem obronnym
całe założenie. Od zachodu i południa został
wybudowany mur oporowy wyrównujący poziom
na dziedzińcu oraz wzmacniający mur przed
obsunięciem. U podnóża wieży od strony północno-
wschodniej znajdował się budynek bramny przez
który prowadził wjazd na zamek.
Około roku 1461 nastąpiła kolejna
rozbudowa systemu obronnego zamku
umożliwiająca wykorzystanie broni palnej.
Tendencje do zwiększania walorów obronnych
przez Melsztyńskich swej rodowej siedziby należy
łączyć z ich udziałem w ruchu husyckim i przejściem do opozycji w stosunku do dworu
królewskiego. Od strony północnej wzniesiono umocnienia ziemne co spowodowało
przesunięcie pierwszej linii obrony na dalszą odległość. Umocniono również bramę główną.
W roku 1511 Melsztyn zostaje sprzedany i staje się własnością Jordanów. W połowie
XVI wieku następuje przebudowa najstarszej części zamku w stylu renesansowym na
rezydencję magnacką. Powstała wówczas dwukondygnacyjna jednotraktowa budowla
wzniesiona na osi wschód-zachód. W dolnej kondygnacji znajdowały się strzelnice
Biuletyn „Szlakami Ziemi Tarnowskiej” 7
Projekt „Szlakami Ziemi Tarnowskiej”, Żabno 2008 r.
szczelinowe natomiast górna kondygnacja miała charakter reprezentacyjno - mieszkalny.
Zamek w niezmienionym stanie dotrwał prawie do końca XVIII wieku mimo że
zmieniali się jego właściciele. Od roku 1601 byli nimi Tarłowie a od 1744 Lanckorońscy.
Oparł się nawet atakom Szwedów w XVII wieku. Tragiczny dla melsztyńskiego zamku
okazał się rok 1771 kiedy to najpierw został zajęty przez konfederatów barskich a następnie
zdobyty i spalony przez wojska rosyjskie. Od tego momentu zamek znajduje się w ruinie
rozbieranej na budulec m.in. na budowę kościoła w Domosławicach i folwarków we wsiach
sąsiednich.
Obecnie najlepszy stan wykazują dwa skrajne fragmenty założenia. Od wschodu
widoczne są kamienne ściany zachowane miejscami do poziomu otworów okiennych
natomiast od zachodu wieża
mieszkalna z kamienia i cegły.
Przetrwała ona w postaci dwóch
ścian o wysokości około 25 m.
Między ścianami wschodnimi a
wieżą znajduje się częściowo
zachowany mur biegnący
północnym skrajem wierzchołka.
Jest on zbudowany z piaskowca i
ma liczne otwory strzelnicze. Od
strony południowej wzgórze
zabezpieczone jest murem ceglanym o wysokości 4-5 m. W środkowej części zamku znajduje
się otwór powstały w wyniku zapadnięcia się sklepienia pomieszczenia niższej kondygnacji.
Umocnienia ziemne oraz fosa są obecnie słabo czytelne w terenie.
Biuletyn „Szlakami Ziemi Tarnowskiej” 8
Projekt „Szlakami Ziemi Tarnowskiej”, Żabno 2008 r.
Ślady najdawniejszego osadnictwa w rejonie miasta
sięgają czasów państwa wielkomorawskiego. Z
osadnictwem czeskim niekiedy jest wiązana nazwa miasta,
występująca w dokumentach od XIII w. także w formie
Czechou, Cechou, Cehiov. Według Długosza wśród
najdawniejszych mieszkańców przeważali Niemcy, jeńcy
wzięci do niewoli w czasie wojen Bolesława Chrobrego z
cesarstwem. W roku 1280 odbyło się tu spotkanie księżnej
Kingi z księciem Leszkiem Czarnym, w asyście biskupa
krakowskiego i innych dostojników w celu rozwiązania
konfliktu między książętami.[1] W wystawionym na tym
zjeździe dokumencie Czchów określony jest jako wieś
biskupa krakowskiego. Datowany na 1288 r. dokument,
przyznaje prawa do Czchowa benedyktynom tynieckim.
Mimo iż dokument jest czasem uznawany za falsyfikat, to miejscowość rzeczywiście należała
do benedyktynów w końcu XIII w., gdyż z ich rąk przeszła w ręce panującej dynastii, na
początku XIVw. W 1327 r. istniała już w Czchowie królewska komora celna. W 1333
odziedziczyła go wraz z ziemią sądecką Jadwiga, wdowa po Władysławie Łokietku, a po jej
śmierci w 1339 Kazimierz Wielki. Za jego panowania miasto zostało opasane murem
obronnym, a przywilej wystawiony w Krakowie 24 listopada 1355 przeniósł je z lokacji na
prawie średzkim na magdeburskie.
Nie jest pewne kiedy Czchów otrzymał prawa miejskie, we wspomnianym
dokumencie zmiany prawa lokacyjnego, wspomniane jest, że prawa miejskie miał już dawno.
W czasie lustracji w 1765 wójt z burmistrzami zeznali, że odnośny dokument im zgorzał.
Prawdopodobnie w tym samym czasie powstał na wzgórzu wznoszącym się nad
Biuletyn „Szlakami Ziemi Tarnowskiej” 9
Projekt „Szlakami Ziemi Tarnowskiej”, Żabno 2008 r.
miastem niewielki zamek dla obrony tutejszej komory celnej i szlaku handlowego. Trzonem
budowli była starsza jeszcze, romańska obronna wieża mieszkalna. W 1357 król potwierdził
miastu immunitet sądowy, wkrótce Czchów był już stolicą powiatu sądowego, kasztelanią
mniejszą i starostwem niegrodowy. Tu odbywały się roki sądu ziemskiego krakowskiego i
połączone z tym zjazdy szlachty. W 1433 otrzymał prawo urządzania jarmarku, w 1489
kolejnego, a w 1565 Zygmunt August
wyznaczył Czchów na miejsce stałych
jarmarków przygranicznych.Korzystne
położenie miasta przy głównych szlakach
handlowych prowadzących z Czech i
Węgier do Polski, przywileje królewskie i
stałe jarmarki zapewniały rozwój miasta.
O bogactwie dawnego Czchowa
świadczyć może, założenie przy poparciu
Tomasza z Bochni, komornika żup
bocheńskich, w roku 1545 miejskich
wodociągów i kanalizacji. W 1501 na
czchowskim rynku został ścięty za
gwałcenie przymierza , Eliasz, syn Piotra
Aarona, hospodara wołoskiego, ostatni z dynastii Bohdanidów. W XVI i XVII w. działał w
Czchowie zbór unitariański a przez pewien czas mieszkał też przywódca ruchu, włoski
reformator religijny Faust Socyn.
Od połowy XVII w. rozpoczął się upadek znaczenia i bogactwa miasta. Przyczyną
były zmiany szlaków handlowych, wylewy Dunajca, zwiększane świadczenia na rzecz króla i
starostwa i klęski wojenne. W 1662 z 10 łanów na których osadzone było miasto pozostało po
powodziach sześć, a liczba mieszkańców wynosiła 500 osób. W 1690 po zniszczeniach
powodziowych pozostało 36 domów. Dawny zameczek stracił swe wojskowe znaczenie,
pełniąc już tylko rolę więzienia.
Biuletyn „Szlakami Ziemi Tarnowskiej” 10
Projekt „Szlakami Ziemi Tarnowskiej”, Żabno 2008 r.
Zamek został wzniesiony na przełomie XIII i XIV w. jako warownia przez Zbrosława
lub jego syna Gniewomira, dziedziców osady św. Świerada (tak bowiem dawniej nazywało
się Tropie, na terenie którego powstał zamek).
Źródła pisane po raz pierwszy wspominają o
zamku dopiero w 1390 r., kiedy był już
własnością Chebdy z Tropsztyna herbu
Starykoń. Nieznane są jednak koligacje łączące
Zbrosława i Gniewomira z rodem Chebdów, do
których zamek należał aż do 1535 r. W owym
roku opuszczony zamek został sprzedany przez
Prokopa Chebdę kasztelanowi sandomierskiemu
Piotrowi Kmicie. Jednak już w 1541 r. zamek
był już w rękach Robkowskich, natomiast od
1556 r. stał się własnością Gabańskich herbu
Janina. Kilkadziesiąt lat później, na początku
XVII w., zamek był już zrujnowany. Zamek był
wybudowany w celu ochrony biegnącego tędy
szlaku handlowego na Węgry. Zamek często
zmieniał swoich właścicieli. W 1574 roku zasiedlili go nawet zbójnicy, którzy rabowali
kupców i przepływające Dunajcem tratwy. Właściciele sąsiadującego Rożnowa napadli na
zamek zabijając rozbójników i jednocześnie zrujnowali zamek, który zaczął chylić się ku
ostatecznemu upadkowi.
Obecni właściciele Zamku Tropsztyn popularyzują legendę, iż są powiązani z Inkami
żyjącymi w Ameryce Południowej. Ile w tym prawdy, niewiadomo.
Biuletyn „Szlakami Ziemi Tarnowskiej” 11
Projekt „Szlakami Ziemi Tarnowskiej”, Żabno 2008 r.
Co ma do zamku Skarb Inków?
W XVIII wieku potomek fundatorów zamku w Niedzicy - Sebastian Berzewiczy,
wyjechał do Peru. Poślubił Inkaską Indiankę, z którą miał córkę - Uminę. Niestety był to czas
najazdu Hiszpanów na Inków. Z królewskiego rodu Inków przy życiu pozostał bratanek
naszego rodaka - Andreas Tupac Amaru II. Ożenił się on z jego córką Uminą, po czym cała
rodzina uciekła do Europy zabierając ze sobą część królewskiego skarbu Inków.
Los ich jednak nie oszczędził i przy życiu został tylko Sebastian i jego wnuk - Unkas,
który przyjął polskie imię i nazwisko jako Antoni Benesz. Jego dzidek Sebastian ukrył gdzieś
legendarny skarb Inków. Podobno ciąży na nim klątwa, która dotknie każdego, kto będzie
chciał go odnaleźć. Zakaz złamał prawnuk Antoniego - Andrzej Benesz, który w Niedzicy w
1946 roku odkrył inkaskie pismo, wiążące skarb z zamkiem w Tropsztynie. To właśnie on w
1970 roku przejął ruiny zamku
(ciekawostką jest to, że był wtedy
wicemarszałkiem sejmu). Niestety
6 lat później poszukiwania skarbu
przerwała jego tragiczna smierć w
wypadku samochodowym. Czyżby
zadziałała klątwa?
Biuletyn „Szlakami Ziemi Tarnowskiej” 12
Projekt „Szlakami Ziemi Tarnowskiej”, Żabno 2008 r.
Rożnów to znana
miejscowość letniskowa
leżąca nad brzegiem
Jeziora Rożnowskiego
mogąca poszczycić się
posiadaniem pozostałości
dwóch zamków. Na
podstawie źródeł
pisanych wiadomo że
pierwszy z nich został
wybudowany w latach 1350-70 przez ród Rożenów. Być może powstał na miejscu
wcześniejszego XIII-wiecznego założenia wzniesionego przez rycerzy Gryffitów. Zamek od
początku pełnił funkcję rezydencji rycerskiej. Zbudowany został z kamienia na planie
prostokąta o wymiarach 44x20 m.
Wzniesiony został na otoczonym zakolem
Dunajca cyplu stromego wzgórza, którego
grzbiet został przecięty rowem po obu
stronach zamku.
W 1426 r. gotycki zamek kupuje słynny
rycerz Zawisza Czarny z Grabowa.
Kolejnym właścicielem jest ród Wydżgów
a następnie w drugiej połowie XV wieku
przechodzi w ręce Tarnowskich. Kiedy w połowie XVI wieku hetman wielki koronny Jan
Tarnowski wznosi nową warownię stary zamek zostaje opuszczony i szybko popada w ruinę.
Do dziś zachowały się jedynie słabo czytelne fragmenty murów obwodowych i, w niewielkim
Biuletyn „Szlakami Ziemi Tarnowskiej” 13
Projekt „Szlakami Ziemi Tarnowskiej”, Żabno 2008 r.
stopniu zabudowy wewnętrznej do wysokości okien.
Drugi zamek usytuowany jest w dolinie nad brzegiem Dunajca i
jest jednym z pierwszych przykładów nowożytnej fortyfikacji
obronnej na ziemiach polskich. Wiadomo że twierdzę zaczął
wznosić przed 1568 r. wspomniany wcześniej hetman Jan
Tarnowski znany teoretyk sztuki wojennej. Budowla ta jednak
nigdy nie została ukończona. Powstała jedynie kamienna beluarda
w narożu pd-wsch oraz budynek bramny z zejściem. Obiekty
zostały połączone murami kurtynowymi. Utworzyły one
wewnętrzny dziedziniec na którym znajdował się drewniany
zamek okólny. Wzniesiona w Rożnowie beluarda wzorowana na starowłoskich systemach
obronnych stanowi prototyp bastionu. Wzniesiona została z kamienia na planie pięcioboku o
osi 30 m. Jej solidne trzymetrowej grubości mury posiadały otwory strzelnicze na dwóch
poziomach. Dostęp do górnych strzelnic był możliwy dzięki wewnętrznemu okólnemu
drewnianemu gankowi. Beluarda prawdopodobnie
była nakryta ziemią co jeszcze bardziej wzmacniało jej
konstrukcję. Ciekawym obiektem jest również
dwukondygnacyjny budynek bramny. Ustawiony
został na poziomie wąwozu wykorzystanego jako fosa
tak że brama wjazdowa znajdowała się na poziomie 7
m.
W następnych wiekach Rożnów był własnością różnych rodów magnackich. Jego ostatnimi
właścicielami od 1745 byli Stadniccy. Na początku XIX wieku w beluardzie przykrytej
dachem urządzono gorzelnię dworską.
Obecnie twierdza w Rożnowie jest zapomniana i zaniedbana a szkoda bo ten
interesujący obiekt zasługuje na lepsze wykorzystanie.
Biuletyn „Szlakami Ziemi Tarnowskiej” 14
Projekt „Szlakami Ziemi Tarnowskiej”, Żabno 2008 r.
Zamek w Dębnie – późnogotycka budowla wzniesiona w
latach 1470–1480 przez kasztelana krakowskiego Jakuba
Dębińskiego.
Zanim powstała murowana budowla, w miejscu
tym stała drewniano-ziemna
warownia, której ostatnimi
właścicielami byli
Odrowążowie. Jakub
Dębiński herbu Odrowąż
zainicjował i sfinansował
budowę zamku takiego, jaki można oglądać
współcześnie.W 1586 przeszedł renowację w stylu renesansowym. Należał wówczas do
Franciszka Wesseliniego, który otrzymał go w drodze darowizny. Prace budowlane zlecił
aktywnemu w Krakowie i okolicach murarzowi Janowi de Simonowi. Kolejna przebudowa
miała miejsce pod koniec XVIII wieku, kiedy właścicielami byli członkowie rodziny Tarłów.
Świadczy o tym data 1772 na barokowym portalu i umieszczony obok herb Topór. W tym
czasie dobudowany został fragment północnego skrzydła. Zamek był na przestrzeni wieków
kilkakrotnie remontowany przez zmieniających się właścicieli (po Tarłach byli nimi kolejno
Lanckorońscy, Rogowscy, Rudniccy, Spławscy i Jastrzębscy), jednak te prace renowacyjne
nie zmieniły jego ogólnego wyglądu i pierwotnej charakterystycznej bryły budowli.
Dębińska rezydencja składa się z czterech prostokątnych segmentów tworzących wewnętrzny
również prostokątny dziedziniec ze studnią. Wejście prowadzi przez wspomniany barokowy
portal. Jedynym połączeniem budynków był drewniany ganek obiegający skrzydła zamku.
Komnaty na piętrze, bogato wyposażone, należały do właścicieli, parter zajmowała służba.
Biuletyn „Szlakami Ziemi Tarnowskiej” 15
Projekt „Szlakami Ziemi Tarnowskiej”, Żabno 2008 r.
16
We wschodniej części widoczne są dwa wykusze z siedziskami oświetlone oknami z
ozdobnymi maswerkami. Ściany zewnętrzne pokryte są geometrycznymi wzorami i tarczami
herbowymi z Pogonią Odrowążem i Orłem. Wieżyczki wykończone machikułami, chociaż
wyglądem przypominają solidne wieże zamkowe, są – z racji swoich
niewielkich rozmiarów – bardziej elementem dekoracyjnym niż
obronnym. Z renesansowych dekoracji pozostały opaski okienne w
technice sgraffitowej i kilka portali. Od wschodniej strony
przystawiona była kaplica. W 1945 zamek przejęły władze państwowe.
W latach 1970–1978 przeszedł gruntowną renowację, a od 1978 mieści
się w nim oddział Muzeum Okręgowego w Tarnowie. Największą
imprezą na zamku jest odbywający się we wrześniu Turniej Rycerski
"O Złoty Warkocz Tarłówny". Uczestniczą w nim min. grupy rycerskie z Węgier. Legenda
mówi, że jeden z Tarłów miał piękną córkę ze złotymi warkoczami, która zakochała się w
biednym dworzaninie i złożyła mu śluby wierności. Gdy ojciec się o tym dowiedział, kazał
pannie wyjść za bogatego szlachcica. Ta się sprzeciwiła woli ojca, który za to kazał ją
zamurować wraz z posagiem w wieżyczce przy zamkowej sali koncertowej. Na początku XX
wieku znaleziono w tym miejscu szkielet oraz złoty
warkocz. Skarbu nie było. Sam warkocz w czasie
wojny zaginął. Tylko czasami o północy w zamku
ukazuje się Biała Dama - duch Tarłówny. Dookoła
zamku i fosy biegną ścieżki zwane "jesionową
aleją", po których można pospacerować wśród
drzewiastych zabytków przyrody. Napotkamy tutaj
też figurę św. Kingi oraz św. Jana Nepomucena. Warto odwiedzić także
położony powyżej zamku zabytkowy kościół pod wezwaniem św.
Małgorzaty z XVI wieku.
Biuletyn „Szlakami Ziemi Tarnowskiej”
Projekt „Szlakami Ziemi Tarnowskiej”, Żabno 2008 r.
Potężny zamek w Nowym Wiśniczu stoi na zalesionym
wzgórzu nad rzeką Leksandrówką.
Na zewnętrzny dziedziniec wchodzi się przez piekną bramę
wjazdową, chronioną z obu stron bastionami. Zamek ma
ciekawy nieregularny kształt zawdzieczający go pięciu
wieżom i kilku dobudówkom. W narożach stoją trzy
okrągłe wieże + jedna do połowy czworoboczna a wyżej
ośmioboczna z różnymi kopułami, natomiast piąta -
kwadratowa znajduje się we frontowej elewacji. Mimo że całość robi wrażenie wielkiej
gabarytowo bryły (trudno ją objąć obiektywem), wewnętrzny dziedziniec jest zaskakujaco
mały. Utworzono w nim trzykondygnacyjną loggię. Wnętrza zamku, które ogląda się z
przewodnikiem nie są jeszcze odpowiednio wyposażone. Oprócz sarkofagu Lubomirskiego,
kaplicy z malowidłami ściennymi i marmurowych partali znajdują się tu makiety
największych zamków na południu kraju oraz kolekcja obrazów
w wielkiej sali balowej, niestety złożona z kopii. Z balkonu
rozciąga się ładny widok na całą okolicę. Na dziedzińcu
zewnętrznym oprócz głębokiej na 36 m studni i kilku armat,
przy murze kurtynowych stoją odnowione budynki, w których
niedawno otworzono hotel "Kmita". Nadal jednak nie
rozstrzygnięta została kwestia własności zamku, do którego
pretensje roszczą sobie potomkowie Lubomirskich i lokalne
władze. Oby sprawa wyjaśniła się szybko i ten jeden z
najpiękniejszych zabytków Małopolski w pełni odzyskał swą
dawną świetność. Pierwotny zamek w Wiśniczu wzniósł Jan
Kmita w II poł. XIV w. Była to niewielka warownia z jedną
Biuletyn „Szlakami Ziemi Tarnowskiej” 17
Projekt „Szlakami Ziemi Tarnowskiej”, Żabno 2008 r.
wieżą, otoczona palisadą. Dopiero jego syn - Piotr Kmita przebudował ją w czteroskrzydłowy
gotycki zamek z 3 basztami otoczy murem. Przed Kmitami cała okolica należała do
rycerskiego rodu Gryfitów
• 1397 r. - pierwsza wzmianka o zamku w dokumentach
• I poł. XVI w. - kolejny Kmita, także Piotr (V) marszałek wielki koronny i wojewoda
krakowski, znacznie rozbudował zamek i uczynił z niego znaczącą magnacką rezydencję.
Dobudował jedną kondygnację i dwie ryzalitowe wieże, pojawiły się też wtedy renesansowe
detale architektoniczne. Wnętrza zostały wyposażone drogimi ozdobami, meblami i obrazami,
na zewnątrz zaś utworzono włoskie ogrody
• 1553 r. - zmarł bezpotomnie Piotr Kmita, jego spadkobiercami została rodzina Barzich
• 1593 r. - z powodu zaciągnietych pożyczek rodzina Barzich była zmuszona sprzedać zamek
Sebastianowi Lubomirskiemu herbu Drużyna, który był starostą dobczyckim, sądeckim,
spiskim, lipnickim, kasztelanem małogoskim, wojnickim, burgrabią krakowskim, twórcą
potęgi swojego rodu. Dla wygody przejął on bardzo podobny do swojego herb Szreniawa
Kmitów - nazywając go "Szreniawa bez krzyża". Zamek otoczył wielkim ogrodem, sam
rezydował jednak w Dobczycach
• 1613 r. - kolejnym właścicielem zamku został Stanisław Lubomirski,
starosta sadecki, spiski, dobczycki, rotmistrz królewski, wojewoda
krakowski, poźniejszy tryumfator spod Chocimia
• od 1615 r. - Lubomirski rozpoczął długotrwałą przebudowę zamku pod
kierunkiem architekta Andrea Spezzy, który kończył m.in. kościół w
Krakowie na Bielanach. Wtedy to powstała barokowa brama wjazdowa,
kaplica, logia na dziedzińcu, niski budynek kuchenny zwany Kmitówką, a
istniejące wieże narożne zostały podwyższone. Urządzone w stylu
barokowym wnętrza zdobiły dekoracje stiukowe Jana Falconiego oraz
malowidła Stanisława Kosteckiego z Krakowa i Włocha Mateuszan
Ingermana. Słynna była wiśnicka biblioteka i kolekcja obrazów takich mistrzów jak Rafael,
Durer, Tycjan. Zamek Lubomirskich był wtedy uznawany za jeden z najwykwintniej
Biuletyn „Szlakami Ziemi Tarnowskiej” 18
Projekt „Szlakami Ziemi Tarnowskiej”, Żabno 2008 r.
wyposażonych zmaków w Europie. Całość otoczono nowoczesnymi fortyfikacjami
bastionowymi na planie pięcioboku wg projektów Spezzy oraz K. Mieroszewskiego. Na
każdym bastionie stała wieżyczka obserwacyjna, a w kurtynach między bastionami na
niższych kondygnacjach znajdowały się kazamaty oraz pomieszczenia dla służby i wojska, na
wyższej natomiast dla oficerów. Umieszczono w nich też stajnie
• 1616 r. - Lubomirski ufundował u stóp zamku miasto nazwane Nowym Wiśniczem, dawny
Wiśnicz natomiast zwany był od tej pory Starym Wiśniczem. Zamek stał się gniazdem
rodowym jednego z najpotężniejszych rodów magnackich w Polsce
• 1631 r. - kolejną fundacją Lubomirskiego był klasztor karmelitów bosych nieopodal zamku,
który także ufortyfikowano bastionami wg planów Spezzy i Mieroszewskiego. Klasztor miał
wspólnie z zamkiem tworzyć sprzężony układ obronny
• 1649 r. - właścicielem został Aleksander Michał
Lubomirski
• 1655 r. - zamek został zajęty bez obrony przez
Szwedów. Zniszczony nie odzyskał już nigdy swojej
dawnej świetności. Wcześnej zatrzymał się w nim na
krótko król Jan Kazimierz, uciekający z kraju na
Śląsk
• 1656 r. - pułkownik Gabriel Wojniłłowicz na czele dwóch pułków jazdy liczących ok. 1500
żołnierzy usunął załogę szwedzką z zamku
• ok. 1660 r. - rozpoczeto odbudowę zamku. Mimo złupienia zamku wciąż była tu jeszcze jedna
z największych bibiliotek w kraju
• 1720 r. - w wyniku małżeństwa Marianny Lubomirskiej z Pawłem Karolem Sanguszką,
zamek stał się własnością Sanguszków
• 1752 r. - Lubomirscy nie zapomnieli jednak o swojej dawnej rezydencji i w tym roku
ponownie do nich powróciła wykupiona przez Stanisłwa Lubomirskiego z Łańcuta
• Następnie zamek został wniesiony w wianie przez Aleksandrę Lubomirską Potockim herbu
Pilawa. Juz wtedy był zamieszkiwany tylko okresowo
• 1783 r. - klasztor wiśnicki został decyzją zaborcy austriackiego zamieniony na sąd i
Biuletyn „Szlakami Ziemi Tarnowskiej” 19
Projekt „Szlakami Ziemi Tarnowskiej”, Żabno 2008 r.
więzienie, do dzisiaj jest tu więzienie
• 1831 r. - wielki pożar spustoszył zamek. Odtąd był już tylko ruiną
• II poł. XIX - Nowy Wiśnicz należał do Zamoyskich a potem Straszewskich
• 1901 r. - zamek znów powrócił do Lubomirskich
• 1928 r. - Zjednoczenie Rodowe Lubomirskich rozpoczęło prace rekonstrukcyjne m.in. przy
udziale Adolfa Szyszko-Bohusza. Przerwała je wojna
• 1949 r. - rozpoczęto prace renowacyjne, które w późniejszych latach doprowadziły do pełnej
restauracji murów zamkowych
• 1991 r. - po zmianie systemu zamek powrócił do Lubomirskich. Obecnie nadal trwają jakieś
spory prawne, które uniemożliwiają pełny rozkwit zamku.
Biuletyn „Szlakami Ziemi Tarnowskiej” 20