1

Proces zmian w edukacji

przygotował:

dr inż. Seweryn Cichoń

2

Problematyka:

1. Rola edukacji we współczesnym świecie2. Sytuacja systemu edukacji w Polsce3. Podstawowe wyzwania zmian stojące przed polskim systemem edukacji4. Wzrost liczby studentów w szkołach wyższych a potrzeby finansowe5. Zapewnienie jakości w systemie edukacji6. Rola Deklaracji Bolońskiej w procesie zmian w edukacji7. Wprowadzenie nowej ustawy w Polsce – Prawo o szkolnictwie wyższym8. Rola Strategii Lizbońskiej w procesie zmian w edukacji9. Strategia rozwoju edukacji w Polsce na lata 2007 - 2013

3

Zmiany, jakie dokonują się w Polsce określane są mianem transformacji w kierunku gospodarki opartej na wiedzy. Rola nauki, kultury i edukacji odgrywa w niej niekwestionowane znaczenie. Zmiany stylów nauczania, sposoby kształcenia, nowe reformy edukacji a także ciągłe doskonalenie w tym zakresie, to wszystko ma wpływ na współczesną edukację. W wielu krajach poszukiwane są sposoby usprawniania działania szkolnictwa [1].

Edukacja ma za zadanie służyć formowaniu zdolności człowieka poprzez jej zmienianie i rozwijanie [2].

4

Według J. Delorsa edukacja jest ogółem wpływów na jednostki i grupy ludzkie, sprzyjające takiemu ich rozwojowi, by stały się one świadomymi i twórczymi członkami wspólnoty społecznej, kulturowej i narodowej. Aby były zdolne również do aktywnej samorealizacji własnej tożsamości i rozwijania własnego Ja, poprzez podejmowanie zadań ponadosobistych. Tylko taka edukacja może odegrać znaczącą rolę w społecznym, gospodarczym i kulturowym rozwoju społeczeństwa. Inwestowanie w kapitał ludzki jest najbardziej efektywne ekonomicznie [3].

Edukacja jest ważnym warunkiem budowania świata jako rzeczywistości duchowej i materialnej w skali kraju, Europy i współczesnego świata. Musi radzić sobie z nadmiarem wiedzy, jej szybką dezaktualizacją i zmianą ludzkich kwalifikacji. Jest społeczną wartością i ludzkim kapitałem, oraz nadzieją na przyszłość [4].

5

1. Ostatnie piętnaście lat było w Polsce okresem eksplozji edukacyjnej w zakresie stopnia upowszechnienia szkolnictwa średniego i wyższego (w 1989 roku do pełnej maturalnej szkoły średniej uczęszczało niewiele ponad 40% danej grupy wiekowej, w 2004 roku ponad 80%, w 1989 roku na studiach wyższych było około 13% w grupie 19-24 latków, w 2004 – około 47%), a także pod względem wzrostu poziomu społecznych aspiracji edukacyjnych. Wzrost aspiracji dotyczy jednak głównie wykształcenia własnych dzieci a nie podnoszenia własnych kompetencji, stąd stosunkowo niski stopień upowszechniania kształcenia ustawicznego [10].

Sytuacja systemu edukacji w Polsce

6

2. Ogromny wzrost ilościowy uczących się na poziomie średnim i wyższym spowodował, w nieznanym dotąd wymiarze, kłopoty z jakością edukacji i groźne zjawisko pogłębiania się różnic między szkołami, choć ukrytych w zewnętrznej jednolitości systemu.

3. Zmiana (ustrojowa, ekonomiczna, społeczna, cywilizacyjna) dokonywała się obok systemu edukacji i wewnątrz tego systemu, obejmowała zarówno uczących się, jaki i nauczających. Nie doszło jednak do wytworzenia rozwiązań systemowych dostosowanych do nowej rzeczywistości. Szkoła w obszarze oświaty nie nadążała za zmianami, mimo że znaczenie edukacji stawało się coraz bardziej istotne [10].

7

1) coraz wyższy stopień powszechności kształcenia na poziomie średnim i wyższym,2) procesy demograficzne, a także mobilność społeczna wymuszająca głębokie zmiany w sieci edukacyjnej,3) przemiany w obyczajowości i postawach, zagrożenia wychowawcze, otwartość na świat,4) pogłębianie się różnic materialnych i środowiskowych przy ogromnym wpływie środowiska rodzinnego na losy edukacyjne, 5) nowe, związane ze współczesną cywilizacją i otwarciem na świat, kompetencje niezbędne na rynku pracy (języki obce,

technologie informacyjno-komunikacyjne, przedsiębiorczość, nowe zawody) oraz w społeczeństwie,

Podstawowe wyzwania zmian stojące przez polskim systemem edukacji:

8

6) wzrost liczby dzieci i młodzieży wymagających wzmożonej i indywidualnej pomocy,7) rozdźwięk między dynamizmem zmian w otoczeniu edukacji (np.: szybkie, nie zawsze przewidywalne zmiany zachodzące na rynku pracy, przemiany cywilizacyjne) a systemem edukacji,8) wzrost znaczenia uczenia się przez całe życie przy jednoczesnym braku takich nawyków i postaw w społeczeństwie, 9) współtworzenie Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego [10].

9

W Europie studiuje około 16 milionów młodych ludzi i liczba ta wzrasta z każdym rokiem akademickim. W latach 1998-2002 liczba studentów w 25 krajach UE wzrastała o 2% rocznie, pomimo zmniejszania się liczby młodych ludzi w wieku 20-29 lat. Wzrost liczby studentów prowadzi do konieczności zwiększenia nakładów finansowych na szkolnictwo wyższe. Odsetek produktu krajowego brutto przeznaczony na finansowanie szkolnictwa wyższego jest przeciętnie niższy niż w przypadku szkolnictwa podstawowego czy średniego, ale koszt kształcenia jednego studenta jest co najmniej dwukrotnie wyższy niż koszt kształcenia dziecka w szkole podstawowej [11].

Wzrost liczby studentów w szkołach wyższych a potrzeby finansowe

10

Wyraźne różnice pomiędzy nowymi państwami członkowskimi UE i pozostałą piętnastką można dostrzec jedynie w poziomie wydatków ponoszonych na edukację i w proporcjach absolwentów kończących szkołyna poziomie ponadgimnazjalnym [11]. Jeśli porówna się, jaki odsetek produktu krajowego brutto poszczególne kraje przeznaczają na edukację, to stwierdza się, że są one zbliżone, co jest widoczne na rysunku nr 1.

11

Rys. 1. Wydatki na edukację jako procent PKB oraz jako procent dochodu narodowego brutto w wybranych krajach w 2001 roku

4,6

5,75

5,65

0

1

2

3

4

5

6

Niemcy Francja Włochy Polska Holandia

%PKB

% dochodunarodowego brutto

Źródło: Eurostat, UOE, dane krajowe.

12

Natomiast wydatki na jednego ucznia/studenta są wyraźnie niższe w 10 nowych krajach członkowskich, pomimo tego notuje się w nich najwyższy wzrost liczby studentów, co przedstawia rysunek nr 2.

13

Rys. 2. Roczne wydatki na jednego ucznia/studenta w publicznym sektorze edukacji w wybranych krajach, w tysiącach, 2001

6,43,1

73,7

5,9

2,3

6,4

5,22,9

0 2 4 6 8

Czechy

Niemcy

Francja

Polska

Holandia

Malta

Włochy

Węgry

Francja

Czechy Niemcy

Francja Polska

Holandia Malta

Włochy Węgry

Francja

PPS EUR- standardowa, przeciętna dla całej grupy badanych krajów, umowna jednostka siły nabywczej.

Źródło: Eurostat, UOE, dane krajowe.

14

Podstawowym ograniczeniem planów rozwojowych w edukacji w Polsce jest dostępność środków finansowych. Obok spodziewanego dofinansowania z funduszy strukturalnych UE, najlepszą i najskuteczniejszą drogą do podniesienia jakości edukacji i ułatwienia dostępu jest bardziej efektywne wykorzystywanie zasobów finansowych.Najważniejszy jest uczeń, student, uczestnik kształcenia ustawicznego i dbający o jego rozwój nauczyciel. Strategia i wynikające z niej działania mają służyć stworzeniu jak najlepszych warunków do tego właśnie rozwoju i tylko w ten sposób będzie można sprostać wyzwaniom, przed którymi stoi edukacja w Polsce [10].

15

Kraje europejskie pozwalające na wolny nabór do szkół wyższych są już w mniejszości. W niektórych krajach świadectwo ukończenia szkoły na poziomie ponadgimnazjalnym jest wystarczającym warunkiem do uzyskania wstępu do szkoły wyższej, w większości jednak stosuje się różne procedury selekcji w celu ograniczenia naboru studentów [11].

16

Zapewnienie jakości w edukacji stanowi ważny aspekt zarządzania systemem edukacji i kontrola jakości może przybierać różne formy, tj: monitorowanie całego systemu, wewnętrzna i zewnętrzna ocena pracy szkoły oraz ocena poszczególnych nauczycieli. Bardzo niewiele krajów koncentruje się wyłącznie na ocenie pracy nauczycieli. Natomiast wewnętrzna i zewnętrzna ocena pracy szkoły jest przeprowadzana w większości szkół europejskich. Procedury wewnętrznej i zewnętrznej oceny pracy szkoły są wzajemnie powiązane. Także standaryzacja oceny zewnętrznej jest coraz częściej stosowana.

Zapewnienie jakości w systemie edukacji

17

W roku akademickim 2002/2003 ponad 10 krajów europejskich stosowało ogólnokrajowe listy kryteriów w procedurze zewnętrznej oceny pracy szkoły. Wyniki ewaluacji są publikowane tylko Republice Czeskiej, Holandii, Portugalii, Szwecji, Islandii oraz w Zjednoczonym Królestwie i to od niedawna. Monitorowanie systemu edukacji jako całości obejmuje porównanie takich danych, jak wyniki zewnętrznych sprawdzianów i egzaminów oraz raportów z zewnętrznej oceny pracy szkół. W ostatnich latach wzrosła liczba krajów, które wprowadziły sprawdziany zewnętrzne ukierunkowane na monitorowanie systemu edukacji. Sprawdziany te są zwykle przeprowadzane na kilku etapach systemu edukacji i podlegają im wszyscy uczniowie lub ich starannie dobrane próby [11].

18

Podpisanie Deklaracji Bolońskiej 19 czerwca 1999 roku przez ministrów edukacji 29 krajów zapoczątkowało szereg przemian zmierzających do jak największego zbliżenia systemów edukacji w szkolnictwie wyższym. Zobowiązali się oni do stworzenia do 2005 roku systemu zapewnienia jakości, w którym:• zdefiniowany będzie zakres kompetencji wszystkich zaangażowanych instytucji,• dokonywana będzie (z udziałem studentów) ocena programów lub instytucji, a jej wyniki będą opublikowane,• wprowadzony zostanie system akredytacji,• przewidziany jest udział ekspertów zagranicznych i realizacja innych form współpracy międzynarodowej [5].

Rola Deklaracji Bolońskiej w procesie zmian w edukacji

19

W Deklaracji Bolońskiej stwierdza się, że aby stworzyć europejski obszar szkolnictwa wyższego oraz skutecznie promować europejski system edukacji uniwersyteckiej na świecie, niezbędne będzie osiągnięcie następujących celów:[6] • przyjęcie systemu czytelnych i porównywalnych stopni (dyplomów), przyjęcie systemu opartego na dwóch podstawowych etapach kształcenia: licencjat i studia magisterskie,• stworzenie systemu kredytów, podobnego do systemu ECTS (European Credit Transfer System), jako właściwego sposobu promowania mobilności studentów w jak najszerszym zakresie,• promowanie mobilności dzięki usuwaniu przeszkód utrudniających swobodny przepływ studentów,• promowanie współpracy europejskiej w zakresie zapewniania jakości w celu opracowania porównywalnych kryteriów i metod,• promowanie europejskich aspektów w szkolnictwie wyższym.

20

Co dwa lata od momentu podpisania Deklaracji Bolońskiej odbywają się konferencje ministrów edukacji poszczególnych państw, w czasie których omawiany jest stan realizacji przyjętych postanowień i zaleceń oraz wyznaczane są priorytety na dalsze lata. Pierwsza taka konferencja odbyła się w Pradze 2001 roku, kolejna w Berlinie w 2003 roku i trzecia w 2005 w Bergen. Podczas tej konferencji dokonano oceny postępu i zaawansowania prac ze szczególnym uwzględnieniem trzech priorytetów, tj: dwustopniowego systemu kształcenia, zapewnienia jakości oraz uznawania dyplomów i okresów trwania studiów. Zaakcentowano znaczenie utrzymywania i podnoszenia poziomu jakości w szkole wyższej. Zobowiązano się do tego by każdy miał równy dostęp do wysokiej jakości szkolnictwa wyższego. Podkreślono potrzebę zapewnienia studentom odpowiednich warunków umożliwiających ukończenie studiów, bez względu na uwarunkowanie społeczne i ekonomiczne [7].

21

Wychodząc naprzeciw założeniom Deklaracji Bolońskiej od 1 września 2005 roku w Polsce obowiązuje nowa ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym z dnia 27 lipca 2005 roku. Ustawa wprowadza m.in. trójstopniowy podział studiów, reguluje kwestie związane z plagiatami prac dyplomowych, zmiany w dotychczasowej pomocy materialnej dla studentów. Prace nad jej tworzeniem trwały od początku lat 90 – tych. Nowa ustawa uporządkowała wszystkie sfery działalności szkół wyższych rozproszonych dotychczas w różnych aktach prawnych. Ustawa wprowadziła trójstopniowy podział studiów wyższych: [8]- studiami pierwszego stopnia będą studia licencjackie i inżynierskie,- studiami drugiego stopnia będą studia magisterskie,- studiami trzeciego stopnia będą studia doktoranckie.

Wprowadzenie nowej ustawy w Polsce – Prawo o szkolnictwie wyższym

22

Nowa ustawa o szkolnictwie wyższym reguluje także kwestie przyjmowania na studia wyższe. Podstawą przyjęcia na studia będzie nowa matura, a dodatkowe egzaminy dla kandydatów na studia będą mogły być przeprowadzane jedynie za zgodą Ministerstwa Edukacji Narodowej. Studenci od października 2005 roku oprócz dotychczasowej pomocy materialnej mogą starać się również o stypendia mieszkaniowe i na wyżywienie. Stypendium mieszkaniowe przyznawane jest na wniosek studenta złożony w uczelni. Sytuację materialną rodziny studenta ustala się na zasadach obowiązujących przy przyznawaniu stypendium socjalnego. Natomiast stypendium na wyżywienie jest przyznawane studentowi znajdującemu się w trudnej sytuacji materialnej na jego wniosek złożony w uczelni.

23

Zgodnie z nową ustawą, od 1 października 2006 r. o pomoc materialną będą mogli starać się również doktoranci. Nowa ustawa dała im prawo do ubiegania się o:- stypendia socjalne,- zapomogi,- stypendium za wyniki w nauce,- stypendium na wyżywienie,- stypendium mieszkaniowe,- stypendia socjalne dla osób niepełnosprawnych. W związku z przyznaniem prawa do ubiegania się o w/w stypendia dla doktorantów, ustawa reguluje również kwestie tworzenia funduszu pomocy materialnej dla studentów i doktorantów [9].

24

Polska podjęła również działania zmierzające do: powszechnego stosowania Suplementu do Dyplomu, powołując Państwową Komisję Akredytacyjną (styczeń 2002), promując mobilność, rozwijając dwustopniowy system studiów i system punktów kredytowych ECTS (oceniający indywidualną pracę studenta)[7].

25

Rola Strategii Lizbońskiej w procesie zmian w edukacji

Strategiczne zamierzenia w dziedzinie edukacji w Polsce wpisują się w ramy Strategii Lizbońskiej, zgodnie z którą wszystkie państwa członkowskie powinny dołożyć starań, aby gospodarka europejska stała się do 2010 roku najbardziej konkurencyjną i dynamiczną gospodarką w świecie, opartą na wiedzy, zdolną do trwałego wzrostu, tworzącą coraz większą liczbę miejsc pracy i zapewniającą większą spójność społeczną[10].

Drogę do osiągnięcia głównego celu Strategii Lizbońskiej poprzez działania w dziedzinie edukacji przedstawia program prac „Edukacja i Szkolenia 2010”, przyjęty przez Ministrów Edukacji UE oraz Komisję Europejską w 2002 roku.

26

W programie tym sformułowano trzy grupy celów strategicznych[10]:

1) poprawa jakości i efektywności systemów edukacji w UE nowych zadań społeczeństwa opartego na wiedzy oraz zmieniających się metod i treści nauczania i uczenia się,2) ułatwienie powszechnego dostępu do systemów edukacji, działanie na rzecz zwiększenia szans zdobycia i utrzymania

zatrudnienia oraz rozwoju zawodowego, jak również aktywności obywatelskiej, równości szans i spójności społecznej,3) otwarcie systemów edukacji na środowisko i świat w związku z koniecznością lepszego dostosowania edukacji

do potrzeb pracy zawodowej i wymagań społeczeństwa oraz sprostowania wyzwaniom wynikającym z globalizacji.

27

Strategia systemu edukacji na lata 2007 – 2013 zakłada, że edukacja w Polsce jako integralny system kształcenia i wychowania będzie:[10]- ułatwiać każdemu realizację aspiracji oraz rozwój własny i wykorzystanie możliwości,- przygotowywać do aktywnego i odpowiedzialnego uczestniczenia w życiu społecznym, kulturalnym i gospodarczym, w wymiarze lokalnym, narodowym i globalnym, - reagować na zmiany związane z rozwojem nauki, nowoczesnych technologii i globalizacją,- szybko i elastycznie dostosowywać się do zmian zachodzących na rynku pracy.

Strategia rozwoju edukacji w Polsce na lata 2007-2013

28

System edukacji musi odpowiadać na zmiany zachodzące w świecie, stale się rozwijać i doskonalić korzystając z najlepszych wzorów i porównując efekty. Służyć temu będą między innymi: systemy zbierania danych statystycznych, badania, współpraca międzynarodowa, wymiana doświadczeń [10].

29

Podstawowe zadania jakie stoją przed polskim systemem edukacji to:a) w oświacie: [10]- wyrównywanie szans edukacyjnych,- przeciwdziałanie zjawiskom patologii społecznej,- dostosowanie treści sposobów nauczania do możliwości ucznia/wychowanka oraz z wymogów zmieniającego się, współczesnego świata,- poprawa efektywności zarządzania poprzez między innymi: precyzyjne określenie zakresu kompetencji administracji rządowej i samorządowej oraz dyrektorów szkół, placówek i zespołów nauczycielskich,- poprawa efektywności systemu kształcenia, doskonalenia oraz zatrudnienia nauczycieli.

30

b) w szkolnictwie wyższym: [10]- usprawnienie systemu zarządzania szkół wyższych z wykorzystaniem najlepszych praktyk stosowanych w gospodarce, - wprowadzenie zmian w systemie finansowania szkolnictwa wyższego, w tym w szczególności: powszechnej częściowej odpłatności za studia skorelowanej z systemem kredytów studenckich, wprowadzenie systemu dopłat do czesnego dla studentów w formie stypendiów o charakterze socjalnym i motywacyjnym,- podnoszenie jakości i upowszechnianie nowoczesnych metod kształcenia,- zwiększenie współpracy między szkołami wyższymi a gospodarką,- otwarcie szkół wyższych na kształcenie ustawiczne.

31

c) w kształceniu ustawicznym: [10]- kształtowanie postaw proedukacyjnych obywateli,- upowszechnienie kształcenia ustawicznego związanego z nabywaniem i doskonaleniem kwalifikacji zawodowych oraz kompetencji ogólnych (np.: języki obce),- zbudowanie przejrzystego systemu kwalifikacji zawodowych,- zbudowanie systemu uznawania kwalifikacji zawodowych uzyskanych poza systemem przez certyfikację (uznanie formalne) oraz uznanie w praktyce (przez pracodawców),- traktowanie w sposób priorytetowy: ludzi starszych i o niskich kwalifikacjach (podtrzymanie aktywności zawodowej) oraz ludzi młodych, także po studiach wyższych (promowanie przedsiębiorczości i konkurencyjności),- wprowadzanie efektywnych mechanizmów współfinansowania kosztów kształcenia ustawicznego ze środków publicznych i prywatnych.

32

Realizatorami przyjętej strategii powinny być współdziałające ze sobą, choć zachowujące odrębne kompetencje i tożsamość, organy administracji rządowej i samorządowej, szkoły, szkoły wyższe i placówki oświatowe, a także partnerzy społeczni, pracodawcy, organizacje pozarządowe, partie polityczne, kościoły i związki wyznaniowe. Podniesienie jakości kształcenia na poziomie wyższym uwarunkowane jest dysponowaniem dostatecznie liczną i odpowiednio wykwalifikowaną kadrą akademicką – nauczycieli akademickich i pracowników naukowych. Wskazane jest korzystanie z doświadczeń zagranicznych i gospodarczych (stypendia, granty na prowadzenie badań w innych ośrodkach, wymiana kadr) [10].

33

Zagrożeniem wydaje się brak dynamiki w zakresie nadawania stopni doktora habilitowanego i tytułu profesora, co stanowi zagrożenie dla rozwoju kadry naukowo – dydaktycznej o najwyższych kwalifikacjach.

Dla zapewnienia jakości kształcenia na poziomie wyższym dużym zagrożeniem jest wolniejsze tempo wzrostu liczby kadry akademickiej o najwyższych kwalifikacjach w stosunku do tempa wzrostu liczby studentów [10].

Celem głównym rozwoju edukacji w Polsce jest podniesienie poziomu wykształcenia społeczeństwa, tak by wykształcenie co najmniej średnie stało się bardziej powszechne w grupie wiekowej 25 – 45 lat w 2013 roku, przy jednoczesnym zapewnieniu wysokiej jakości kształcenia.

Równocześnie konieczne jest stałe podnoszenie poziomu kwalifikacji zawodowych oraz ogólnych kompetencji niezbędnych do funkcjonowania we współczesnym społeczeństwie [10].

34

Literatura:

[1] A. Fazlagić: Marketingowe zarządzanie szkołą jako sposób na poprawę jakości funkcjonowanie polskiej oświaty. Problemy Jakości, 6/2005,str. 13.[2] B Milerski, B. Śliwerski (red. nauk.): Pedagogika. Leksykon PWN, Warszawa 2000, str. 54.[3] Raport dla UNESCO Międzynarodowej Komisji ds. Edukacji dla XXI wieku, J. Delors (red. nauk.), W. Rabczuk ( tłumaczenie z francuskiego): Edukacja: jest w niej ukryty skarb, Warszawa: Stowarzyszenie Oświatowców Polskich 1998, str. 32.[4] S. Cichoń: Nowa reforma edukacji – lepsza jakość kształcenia, Z. Andrzejak, L. Kacprzak, K. Pająk (red. nauk.): Polski system edukacji po reformie 1999 roku – stan, perspektywy, zagrożenia, Poznań – Warszawa 2005, str. 216.[5] http:// www.menis.gov.pl 05.05.2005

35

[6] E. Chmielecka: Korzyści i koszty związane z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej w sferze szkolnictwa wyższego, Warszawa 2003, str. 23.[7] M. Kunicka: Efektywność działania szkoły wyższej na rzecz praktycznego przygotowania studentów w świetle postanowień Deklaracji Bolońskiej, A. Kozubska, A. Zduniak (red.nauk.): Kształcenie zawodowe w teorii i praktyce edukacyjnej, część I, Wyd.Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa, Poznań 2005, str.383 – 384.[8] Ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz. U nr. 164, poz. 1365).[9] Dziennik Ustaw nr 164, poz. 1365[10] Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu: Strategia rozwoju edukacji na lata 2007 – 2013, sierpień 2005, str. 28.[11] Key Data on Education in Europe 2005 (Kluczowe dane o edukacji w Europie 2005), wydanie 6, lipiec 2005.

36

Dziękuję za uwagę