Download - gRodzenie miaSta caSuS W - studreg.uw.edu.pl · izolacji od pozostałej – nadal postrzeganej jako „egalitarna” – przestrzeni spo-łecznej. Przedstawiana tu hipoteza znajduje

Studia Regionalne i LokalneNr 4(30)/2007

ISSN 1509–4995

Anna Gąsior-Niemiec, Georg Glasze, Dorothea Lippok, Robert Pütz

gRodzenie miaSta: caSuS WaRSzaWy�

Artykułpodejmuje temat rozwojustrzeżonych igrodzonych formbudownictwamieszkanio-wegowWarszawie.Prezentujemywnimomówienieorazwybranerezultatybadańempirycznychprowadzonychodlat90.XXw.wWarszawie,zeszczególnymuwzględnieniemjejnajwiększejdzielnicymieszkaniowej,czyliUrsynowa.Integralnączęśćartykułustanowimapadokumentującarozprzestrzenianiesiębadanychosiedlinaterenietejdzielnicy.Dążącdosystematyzacjiwiedzynatematbadanegozjawiska,przedstawiamym.in.,ogólnątypologięosiedlistrzeżonychigrodzonychzewzględunaróżnekonfiguracjeichcechfizycznych.Dokonujemytakżeanalizyfunkcjonalnejtychcechwodniesieniudoglobalnegodyskursunie/bezpieczeństwa,którystanowinaszymzda-niemjedenznajważniejszychczynnikówwrozwojuwspółczesnychmiast.Wskazujemyjednakwtymtekścierównieżnaszereglokalnychczynnikówwywierającychwpływnaproces„grodzeniamiasta”wWarszawie.

Częstoopisywanewśrodkachmasowegoprzekazustrzeżoneosiedlamiesz-kaniowe,monitorowanekameramiwideoi/lubotoczonemurem(płotem),stałysięwciąguminionychdwóchdekadjednymzciekawszychtematówdyskursunaukowego.Procesrozprzestrzenieniasię„osiedligrodzonych”(gated commu-nities),jaksięjepowszechnienazywa,azarazemrozwójtransdyscyplinarnegodyskursuwokół tego zjawiska społecznego, oznaczabyćmoże, żemamydoczynieniazformąpraktykispołeczno-przestrzennej,którątrzebabyuznaćza„ikonę”społeczeństwawdobiepóźnejnowoczesności.Szkicujączaryshistorii„osiedlagrodzonego”jakokwestiispołecznej,Ewan

MacKenziepiszeo„nagłejerupcjizainteresowaniailiteratury[natentemat]wlatachdziewięćdziesiątychXXw.”(MacKenzie2006,s.9),któradokonałasięnajpierwwStanachZjednoczonychAmerykiPółnocnej.USAzregułysąwskazywanejakoźródłotegoświatowegojużobecniefenomenu,atakżeodno-szącychsiędoniegobadańnaukowychirefleksjiteoretycznej(ibidem;Blandy,Parsons2003).JakjednakudowadniająGlasze,Webster,Frantziinniautorzytekstówzamieszczonychwprzeglądowejpublikacjinatematzjawiskaosiedligrodzonychwperspektywieporównawczej(2006),wrzeczywistościinspiracje

1 ArtykułtenzostałprzygotowanywramachwspółpracyAnnyGąsior-Niemieczinterdyscy-plinarnymzespołembadawczym„(Un-)SicherheitundStadt”,zlokalizowanymprzyInstytutachGeografiiwMoguncjiiweFrankfurcienadMenem.ZespółkierowanyjestprzezRobertaPützaiGeorgaGlaszego.WyrazywdzięcznościkierujemydoFundacjiVolkswagena,którawsparłafinansowonasząwspółpracę.

a r t y k u ł y

ANNAGąSIOR-NIEMIEC,GEORGGLASZE,DOROTHEALIPPOK,ROBERTPüTZ6

północnoamerykańskieniesą takieoczywiste,ani jeślichodzioewentualny„eksport”tejspecyficznejformyprzestrzennej,anijeśliidzieoteoretyczne/fi-lozoficzne/społecznepodnietydopopularyzacjisamejidei.Wieleinnych–za-równoglobalnych,jakilokalnych–czynnikówmusizostaćuwzględnionych,gdypodejmujesiękonkretneanalizytegozjawiska.Przegląd literatury naukowej, która powstała dotychczas na temat osiedli

grodzonych,zdajesięprowadzićdowniosku,żewyłoniłysięwłaściwiedwiewiodące „opowieści” naukowe, których celem jest przedstawienie ogólnegowyjaśnienia przyczyn i dynamiki powstawania i rozprzestrzeniania się tegotypuosiedlimieszkaniowychnacałymświecie.Pomijając częstowystępują-cymotyw,wiążącypowstawanie i rozprzestrzenianie się osiedli grodzonychzpewnyminaturalnymipotrzebamiludzkimi(por.Lewicka,Zaborska2007),wskażemynaopowieść,którejgłównymmotywemjestprzeciwstawieniesobie„dobrego” (czyli efektywnego) rynku i „niedobrego” (czyli nieefektywnego)państwa,oraznaopowieść,którejgłównymwątkiem jestwszechogarniającepoczuciebrakubezpieczeństwa.Według pierwszej z tych opowieści osiedla grodzone są innowacją (prze-

strzenną, społeczną, ekonomiczną, polityczną), która została wytworzonaprzezwewnętrznądynamikęzaawansowanegokapitalizmu,ponowoczesnościi globalizacji. Sygnalizują one powstawanie nowych geografii społecznych,ujawniają narastającą estetyzację i komodyfikację przestrzeni, zaświadczająoradykalnychprzesunięciachzachodzącychwspółcześnieworganizacjimiasti życia społecznegow ogóle, pokazują zmianyw sferze rządzenia (władzy),którychnależypoprostuoczekiwaćwerzepostfordyzmuineoliberalizmu(por.Glasze,Webster,Frantz2006).Zgodniezdrugąztychopowieściosiedlagrodzonesąsymptomempoważ-

nego kryzysu społecznego i anomii, ukazują upadekwartości, norm i regułżyciaspołecznego,naktórychopierałsięglobalnysukceseuropejskiej(zachod-niej)cywilizacji.Wieszcząonespołeczeństwom,któreweszływetappóźnejnowoczesności,żenajpewniejstojąonewobliczuprzejściazestanupaństwapowszechnegodobrobytudostanupowszechnej (Hobbesowskiej)wojnykaż-degozkażdym.Osiedlagrodzonewedługtejinterpretacjistanowiąalboprze-strzenną ilustrację społeczeństwa ryzyka (Beck 2002) albo kolejną cegiełkęwbudowiemiasta-karceru,którejużdawnotemuzostałouznanezadominują-cyspołeczno-przestrzennyparadygmatorganizacyjnyspołeczeństwawdobienowoczesności(por.ibidem;Davis1990;Foucault1993,1984).Zpunktuwidzeniazmian,jakiezachodząwmiejskimkrajobrazieWarszawy,

tedwieopowieścimożnawzasadzieuznaćzakomplementarnewobecsiebie,bouwzględniającepodstawowezałożenie,zgodniezktórymdotychczasistnie-jącyporządekprzestrzenno-społecznyuległerozji,awjegomiejscezaczynasięwyłaniaćnowy.Ciąglemałowyrazistezrębytegonowegoporządku,zjakimimamyobecniedo czynieniaw stolicyPolski, to zpewnościąpewien refleksglobalnych transformacji.Wydajesięwszakże, iżWarszawastanowiprzypa-dekspecjalny,wobrębiektóregotrendyiinterpretacjeuznanezaglobalnesą

GRODZENIEMIASTA:casusWARSZAWY 7

silnie odkształcane przez czynniki lokalne (por. Jałowiecki 2006). Zarównoprzeszłośćrealnegosocjalizmu,jakiniezrównoważonyprzebiegtransformacjisystemowejrozpoczętejw1989r.odciskająsilnepiętnonagenealogii,kształciei(społecznejinaukowej)interpretacjiosiedligrodzonych,którepowstająwjejobrębie.Innymisłowy,„grodzeniemiasta”wWarszawietrzeba,naszymzda-niem,postrzegaćjakoproceswyraziścieglokalny(por.Bauman1997).Z tych właśnie względów w dalszej części artykułu podejmujemy temat

rozwoju osiedli strzeżonych i grodzonych w Warszawie, biorąc pod uwa-gę zarównoglobalne, jak i lokalne czynniki, którewpływająna tenproces.Prezentujemywnim rezultaty i omówienie badań empirycznych prowadzo-nychodlat90.wWarszawie,zeszczególnymuwzględnieniemjejnajwiększejdzielnicymieszkaniowej,czyliUrsynowa.Integralnączęśćartykułustanowimapawskazującana lokalizację i rozprzestrzenianiesiębadanychosiedlinaterenietejdzielnicy.Dążącdosystematyzacjiwiedzynatematbadanegozjawiska,proponujemy

m.in.typologięosiedlistrzeżonychigrodzonychzewzględunaróżnekonfigu-racjeichcechfizycznych.Dokonujemytakżeanalizyfunkcjonalnejtychcechwodniesieniudoglobalnegodyskursunie/bezpieczeństwa,którynaszymzda-niemstanowi jedenznajważniejszychczynnikóww rozwojuwspółczesnychmiast.Niemniej jednakwskazujemy również nawiele lokalnych czynnikówwywierającychwpływnaproces„grodzeniamiasta”wWarszawie.CzynnikitełączymyzwłaszczazprzebiegiemtransformacjisystemowejwPolsce.

1. Osiedla grodzone jako glokalna praktyka społeczno-przestrzenna

Badaniapokazują,żeosiedlagrodzone2możnazpożytkiemomawiaćwra-machkategoriizjawiskglokalnych(por.Glasze, Webster, Frantz 2006; TurnerGlasze,Webster,Frantz2006;Turner2007).Różne formy osiedli strzeżonych, monitorowanych za pomocą kamer wi-Różneformyosiedlistrzeżonych,monitorowanychzapomocąkamerwi-deoi/lubotoczonychmurami(płotem),możnaobecnieznaleźćpraktycznienacałymświecie.Wwieluregionachkuliziemskiejsąoneintegralnączęściąglo-balizacjinapędzanejprzezmechanizmyrynkowe,stanowiąc„produkt”rekla-mowanyprzezcorazbardziejzglobalizowany„przemysłnieruchomości”(realestate industry).Reprezentująonewtymkontekściedwienajbardziejobecniepożądanecechyspołeczne:bezpieczeństwoiprestiż.Niemniejjednakwkaż-dymregionie,gdziewystępujątegotypuformybudownictwamieszkaniowego,wyraźnie odbija sięw ich genezie, kształcie i dynamice rozwojowej pewienkolorytlokalny.Naniektórychobszarachreprodukująonetradycyjnewzorcesegregacjina

tle religijnym (np. w Arabii Saudyjskiej), w innych regionach pojawiają sięjako innowacje autoryzowane przez urbanistów i planistów miejskich (np.

2 Określenia„osiedlagrodzone”będziemyużywaćwpozostałejczęściartykułujakozbior-czejnazwydla tychwszystkich typówbudownictwamieszkalnego,którepostrzeganesą jakofizycznie odizolowaneodswegootoczeniawprzestrzenimiejskiej.


wSingapurze),jeszczegdzieindziejichpowstaniejestemanacjąspecyficznegomelanżu czynników ideologicznych i ekonomicznych (np.wUSA).Wwieluczęściach świata osiedla grodzone są przedewszystkim ewidentnymprzeja-wem dysfunkcji rządów prawa (Ameryka Łacińska), podczas gdy w innychwpisująsięwbardzodługątradycjęspołeczno-przestrzennychpraktyk,którewymyślono,bychronić(zarównofizycznie,jakisymbolicznie)elitypolityczneiekonomiczneitakżyjącejakgdybywinnymświeciewporównaniuzpodda-nymiimmasami(np.Chiny) (por. Glasze, Webster, Frantz 2006).Chiny)(por.Glasze, Webster, Frantz 2006).Glasze,Webster,Frantz2006).Wkrajachokreślanychobecniejakopostkomunistyczne,doktórychzalicza

sięiPolska,osiedlagrodzonemożnawtymsensie(wpewnejmierze)uznaćzaelementdziedzictwapozostałegopokomunistycznejprzeszłości.Wtymświe-tle,współczesneosiedlagrodzonereprodukująwzorcedobrowolnegoodizolo-wywaniasięodotoczenia,jakiebyływłaściwekomunistycznejisocjalistycznejnomenklaturze.Służązatemnadaldo„skrywania”,„chronienia”i„wyróżnia-nia”swychmieszkańcówwstosunkudomniejuprzywilejowanychjednostekigrupspołecznych(por.Lentz2006).Wwielupostkomunistycznychspołeczeństwachpo1989r.staranomenkla-

turabynajmniejnieprzestałazresztąistnieć,anawetzdołałarozszerzyćswojeprzywileje,zwłaszczawsferzegospodarczej.Zdrugiejstronywykształciłasięwtymokresiezarównonowapostkomunistycznanomenklatura,jakicaławar-stwaekonomicznychisymbolicznychbeneficjentówpostkomunistycznejtrans-formacjisystemowej,którzywbardzokrótkimczasieskorzystalinaprzemia-nach.Dotejostatniejgrupynależąwszczególnościmenedżerowie,zarządcywyższegoszczebla,techniczniinaukowispecjaliściczypowiązanizbiznesemprzedstawicielewolnychzawodów,którzyutworzylitakzwanąnową(wyższą)klasęśrednią,niekiedyutożsamianązklasąmetropolitalnąlubkreatywną(por.Wasilewski1995;Jałowiecki2003,2004;Raposo2003;Florida2005).Warstwy te dostarczają zasobu „naturalnych” kandydatów na rezydentów

iwłaścicieliosiedligrodzonych,zwłaszczawichobecnejwersji,kształtowa-nej przez zglobalizowany i kosmopolityczny przemysł nieruchomości3 (por.Lewicka, Zaborska 2007). Przyśpieszony awans ekonomiczny całych grupspołecznych,kształtującychsięwramachdotychczasowej,płaskiejstrukturyspołecznejwkrajach takich jakPolska (przy jednoczesnej, równiegwałtow-nejdegradacjiinnychwarstwigrupspołecznych),powiązanyjestzprocesemrekompozycjiaspektówstatususpołecznego(por.Domański2005).Obokwy-raźnegonasilenia siępozytywnejkorelacjimiędzywykształceniemadocho-dem,inneważnezmianywtymzakresiezachodząwdomeniesymbolistatusu,czyliwsferze,wktórejdochodzidowykształceniamechanizmówinarzędzi

3 Bohdan Jałowieckipiszew tymkontekście zarównoopojawieniu sięnowychmiejskich(kosmopolitycznych)potrzebmieszkaniowych,typowychdlaklasymetropolitalnej,jakiocha-otycznej kolonizacji polskichmiast przez praktyki kompradorskie. Praktyki te, zdaniem tegobadacza,krzewiąsięwsytuacjipolitycznejiekonomicznejsłabościstrukturrządzeniawpol-skichmetropoliach,przekształcającjewręcz–zwłaszczaWarszawę–wmiastaTrzeciegoŚwiata(2006;Jałowieckiiin.2003).


służącychsymbolicznejlub/iprzestrzennejdemarkacjiróżnicwynikającychzestratyfikacjispołecznej.Nowepodziaływobrębiestrukturyspołecznej,azwłaszczagwałtownaeko-

nomicznapolaryzacjapolskiegospołeczeństwawdobietransformacjisystemo-wej,znalazływięcodbiciewewzorachstylużyciairegułachcodziennejorazostentacyjnejkonsumpcji(por.Veblen1971;Bourdieu2005).Mimotendencjidoindywidualizacjitrajektoriiistylówżyciarolątychwzorówiregułjestnadaloznaczanie i reprodukowaniegranic (boundaries)między rekonstytuującymisięgrupamiiwarstwamispołecznymi.Uznawanepowszechniezaprocesynor-malneitypowedlawszystkichspołeczeństw(por.Newman2006),procesywy-znaczaniagranic idystansówspołecznychzachodząszczególnieintensywniewspołeczeństwachpostkomunistycznych,wktórychtanormabyłaoficjalnienegowanalubmarginalizowanaprzezwieledziesięcioleci.Szybkie upowszechnianie się osiedli grodzonych w polskich miastach,

zwłaszczawstołecznejWarszawie(awięctytułowe„grodzeniemiasta”),możnawzwiązkuztyminterpretowaćtakżejakolokalnienapędzanećwiczenie w wy-tyczaniu społecznychgranici dystansówza pomocą ostentacyjnej konsumpcji produktów mieszkaniowych, jakie są dostępne na polskim rynku nieruchomo-ści.Tegorodzajuinterpretacjapozwalalepiejzrozumieć,dlaczegoprzedstawi-cielenowejklasyśredniejipretendencidotegostatusudokonujątakwielkichinwestycjiwkonstruowaniewizualnych,zarównokonkretno-materialnych,jakisymbolicznychgranic(borders),którymiotaczanesąosiedlamieszkaniowetypu gated communities, i zaznaczanie tym sposobemwłasnej, dobrowolnejizolacjiodpozostałej–nadalpostrzeganejjako„egalitarna”–przestrzenispo-łecznej.Przedstawianatuhipotezaznajdujepotwierdzenie,jeśliporównasięrezulta-

tyanalizywizualnejosiedligrodzonychpokazującejogromnągęstośćniezwy-kle nieraz wyrafinowanych „środków bezpieczeństwa” (security measures),którychgłównąfunkcją jestodstraszanieodprzekraczania tychgranicprzezwszystkieosobyuznanezanienależące/nieuprawnione,zwynikamisondaży,w których zarówno aktualni, jak i potencjalni rezydenci osiedli grodzonychprzyznają się do chęci kupowania „bezpieczeństwa” (security), definiując jew sposóbmałowyrazisty jakopewien aspekt prestiżu, „zapakowany”nieja-koprzezdeweloperałączniezinnymielementami„jakościżycia”,takiminp.jakatrakcyjnyprojektarchitektonicznybudynku,ponadstandardowaaranżacjawnętrzamieszkania,znaczniepodniesionystandardużytkowaniamieszkania,dostępnośćwysokiej jakości i/lub ekskluzywnych (indywidualnych i zbioro-wych)usługitd.(por.Jałowiecki2004;Lewicka,Zaborska2007).Należyjednakmocnopodkreślić,żemimoniedookreślonościpojęcia„bez-

pieczeństwo”zpewnościąpozostajeonocechą,zapośrednictwemktórejosie-dlagrodzonesąprzedewszystkim„kodowane”i„rozpoznawane”wspołecznejprzestrzenimiasta.Zarównoichoficjalnanazwa(najczęściejmowajestwpol-skiejliteraturzespecjalistycznejinaukowejo„osiedlachstrzeżonych”,jakiich


nazwapopularna,utrwalanaprzezśrodkimasowegoprzekazu–„osiedlagro-dzone”,zaświadczaowadzetychregułreprezentowaniaipercepcji.Warto jednocześnie wyraźnie stwierdzić, że zarówno sondaże, o których

wspominaliśmypowyżej, jakianalizadyskursunatematosiedligrodzonychwmediach czy Internecie dowodzą, iż ta niedookreśloność pojęcia „bezpie-czeństwo” skrywaw gruncie rzeczy jego semantyczną transfigurację. Zdajesięonoodnosićnietyledobezpieczeństwaodzagrożeniazdrowiaiżyciaczynawet kradzieży, ile do bezpieczeństwa od „kontaminacji” – skażenia przezkontaktzInnym.OilenaZachodzieInnymjestzregułyimigrant,wPolscemożenimbyć„menel”,„dresiarz”,„socjalistycznyprzeżytek”lubosobnik,któ-rypoprostunieodniósłekonomicznegosukcesu(por.Mattissek2005;Gąsior--Niemiec2007;Lewicka,Zaborska2007;Turner2007).Kontaminację rozumie się tuzarównowkategoriachfizycznych (naprzy-

kładzetknięciesięlubnawetsamtylkowidok„przestępcy”,któryprzekroczyłgraniceiwtargnąłwobręb„bezpiecznejprzestrzeni”osiedlagrodzonego,czygraffiti nabazgrane na ścianie budynku-za-płotem), jak i symbolicznych (naprzykład zgoda na nie/zapobieżeniewspólnej zabawiew piaskownicy dziecizosiedlagrodzonegozdziećmi„zulicy” lubzsąsiedniegopodwórka– jeśli„otwartego”,tozdefinicji„menelskiego”i/lubzdegenerowanegoprzezkomu-nistyczneantywartości)(Gąsior-Niemiec2007;por.MacKenzie2006,s.17).Podsumowując, warszawskie osiedla grodzone bez wątpienia wpisują się

wglobalnyrozrosttegotypuformacjispołeczno-przestrzennej.Sąproduktemzglobalizowanego przemysłu nieruchomości orazwyrazem równie globalne-godyskursunie/bezpieczeństwa.Dyskurstenznajdujepożywkęwniepokojuspołecznymipoczuciuniepewności,którerodząsięwatmosferzeglobalnegoterroryzmuimediatyzacjiprzestępczości,globalizacjichoróbiepidemiiinie-ubłaganegomarszulogikineoliberalnej,ambiwalentnejnie/obecnościpaństwawwieludziedzinachżyciaspołecznego,masowychprzepływówmigracyjnych,atakżecorazdalejpostępującejerozjiregułimechanizmówkontrolispołecznej(por.Beck 2002; Glasze, Pütz, Rolfes 2005; Turner 2007). Czynniki te w stolicyBeck2002;Glasze,Pütz,Rolfes2005;Turner2007).Czynniki te w stolicyCzynnikitewstolicyPolskisąjednaksilniewzmacnianei„odkształcane”przezprocesyzwiązanezrekompozycjąstrukturyspołecznej,którazachodziwwynikutransformacjisystemowejkraju.

2. Dyskurs nie/bezpieczeństwa w przestrzeni miasta

Bliźniaczekwestie–bezpieczeństwoiniebezpieczeństwo(zagrożenie)–po-jawiająsięobecniewdebatachipraktykach,któredotycząprzestrzenimiejskiejwwielu,awłaściwiewewszystkichregionachświata.Prowadzisięteżcorazwięcej badań naukowych koncentrujących sięm.in. na takich zagadnieniachjak:społeczneefektywszechobecnościkamerwideobezustanniemonitorują-cychprzestrzeńmiejską,postępującyrozwójtejgałęzigospodarki,któraofe-ruje komercyjne (prywatne) środki zapewniania bezpieczeństwa, gwałtownyrozwójorganizacjipozarządowychiformpartnerstwapubliczno-prywatnego,


któresązaangażowanewdziałanianarzeczzbiorowegobezpieczeństwa(secu-ritization),jakrównieżcorazbardziejpowszechnestrategiewytwarzaniabez-pieczeństwapoprzezregionalizacjęprzestrzenimiejskiejitp.(por.Pütz,Glasze2005;Turner2007;por.teżHettne,Söderbaum2000).Można stwierdzić, że kwestia nie/bezpieczeństwa w przestrzeni miasta

rozwija sięwięcwzdłuż trzech trajektorii,wzajemnie ze sobą powiązanych,leczmimotoodrębnychodsiebienietylkopodwzględemanalitycznym,aleiorganizacyjnym.Te trajektorieobejmują: rekonfiguracjępublicznejpolitykibezpieczeństwa zbiorowego; komodyfikację i prywatyzację bezpieczeństwajako towaru i/lubusługi rynkowejorazkomunalizację strategiiwytwarzaniabezpiecznychprzestrzeni.Ichmaterialnymisymbolicznymuzupełnieniemjestarchitektonicznewpisywanie kodu „bezpieczny/niebezpieczny”w przestrzeńmiasta(por.Ellin1997).Wielowymiarowego, niezwykle intensywnego zainteresowania zagadnie-

niamipolityki, strategii i technikzapewnianiabezpieczeństwawprzestrzenimiasta – podobnie jak faktycznie istniejącego, dość powszechnegopoczuciazagrożeniabezpieczeństwa,którecechujewielumieszkańcówmiast–niedasięjednakwyjaśnićnagruncieprostychzależnościprzyczynowych,odnoszącychjedowzrostupoziomuprzestępczości (ibidem).Badanianaukowe,statystykipolicyjne i analizy dokonywane przezwyspecjalizowane ośrodki kryminali-styczneikomercyjneośrodkirankingowe,związanezgrupamiinwestycyjny-mi,zdająsięwręczpodważaćistnienietegorodzajurelacji–wwielumiastach,któresąpostrzeganejakoniebezpieczne,statystykiianalizypokazują,żepo-ziomprzestępczościnietylkoniewzrósł,alewręczzmalał(por.Pütz, GlaszePütz,Glasze2005).Słabość takich związków przyczynowo-skutkowych potwierdzają też naSłabośćtakichzwiązkówprzyczynowo-skutkowychpotwierdzająteżnagruncie polskim badania prowadzone zarówno przez ośrodki badania opiniipublicznej,instytucjeodpowiadającezabezpieczeństwozbiorowe,jakiprzeznaukowców(por.np.CBOS2004;Borowik2004;KGP2006;Gąsior-Niemiec2007).Wieleanalizukazujenatomiastwtymzakresieaktywnąrolęśrodkówmaso-

wegoprzekazu–zwłaszczaprasybulwaroweji,dodajmy,telewizji–jakojed-negozgłównychźródełspołecznychwyobrażeńnatematnieustannierzekomowzrastającejfaliprzemocyiprzestępczościwprzestrzenimiasta(por.PfeifferPfeiffer2004;Pütz,Glasze2005;Glasze,Pütz,Rolfes2005).Badania pokazują też nie-Badaniapokazująteżnie-zbicie,iżtowłaśniemediamasowesystematyczniekreujątakiezwiązkiprzy-czynowo-skutkowe,wktóre zostająuwikłane całegrupy społeczne–przed-stawianejako„znatury”kryminogenne.Najwięcejprzykładówwtejmierzedo zilustrowania procesu kryminalizacji mniejszościowych grup etnicznychiśrodowiskmigracyjnychzebranowkrajachEuropyZachodniej(por.Gebhardt2001;Mattissek2005).Ta „konstruktywistyczna” rola środków masowego przekazu w „uprze-

strzennianiu” i„uspołecznianiu”poczucianiebezpieczeństwa jestoczywiścieułatwianaiwzmacnianaprzezlokalniedostrzegalneefektytransformacjiglo-balnych, politycznych, gospodarczych i kulturowych. „Płynność” (fluidity)


trajektorii życiowych, która staje się typowa już nie tylkodla jednostek, alewłaśniedlacałychgrupspołecznychikręgówzbiorowościlokalnych,atakżewzrastająca „elastyczność” (flexibility) instytucji społecznych (zarówno tychwspółczesnych–takichjakinstytucjepaństwa,jakitradycyjnych–takichjakinstytucjarodziny)wewidentnysposóbprzyczyniająsiędopoczucianiepew-nościegzystencjalnej,wykorzenienia ipostępującego rozpadumechanizmówkontrolispołecznej.Zmianomtymtowarzyszym.in.widocznyrozkładiunieważnianiereżimów

symbolicznegooznaczaniagranic(boundaries)lokalnejprzestrzeni,zamiesz-kiwanej przez „Nas”. Hegemoniczny dyskurs świata-bez-granic (borderless world)ifaktycznaporowatośćiprzepuszczalnośćgranicpolitycznychdodat-kowowzmacniajątopowszechneodczuciebrakubezpiecznegozakotwiczeniawprzestrzenispołecznej,zwłaszczawprzestrzeniwielkiegomiasta.Wtychwarunkachodpowiedzinapoczuciebrakubezpieczeństwadostarcza

samdyskursnie/bezpieczeństwa,wramachktóregoprzeważaogólnastrategiazwiększaniabezpieczeństwaprzezjegościsłepowiązaniezprzestrzeniąiwy-twarzanie – za pomocąmechanizmu regionalizacji – nieciągłych serii „bez-piecznychprzestrzeni”,którejednocześniesąlansowanetechnikamitypowymidlamarketingu jako przestrzenie „atrakcyjne” i/lub „prestiżowe” (por. Pütz,Glasze2005;Mattissek2005;por.teżGąsior-Niemiec2003).Praktykiwytwa-rzaniabezpiecznychprzestrzeniwiążąsięzformowaniemiinstytucjonalizacjącałychspołecznychinfrastrukturnie/bezpieczeństwa(dispositivesof in/securi-ty),czylifunkcjonującychnazasadziesiecizbiorówoddziałującychwzajemnienasiebieaktorów,regulacji,artefaktówiznaków,którychcelemstajesię„wpi-sywanie”nie/bezpieczeństwawdośćarbitralniewytyczonegranice,obejmują-cepewne„wycinki”przestrzenimiasta–jegoregiony(Pütz,Glasze2005;por.teżFoucault1984,1993).Wdalszejczęściartykułuprzedstawimywybranerezultatyrealizowanego

przeznasprojektubadawczego,którypolegam.in.narejestrowaniuiinterpreto-waniupróbdokonywania„inskrypcji”(wpisania)bezpieczeństwawprzestrzeńmiasta za pomocą całej gamy artefaktów i znaków. Prezentowanemateriałypochodzązanalizyinskrypcjidokonywanychwnajwiększejdzielnicymiesz-kaniowejWarszawy – na Ursynowie.W związku z gwałtownym rozwojemosiedligrodzonychobszar tejdzielnicyzaczynaprzekształcać sięw labiryntnieustanniewytyczanychwprzestrzeniminiregionówiichgranic.Choćgrani-ceteoznaczanesąnawieleróżnychsposobów,jednymznajbardziejdobitnychjestwłaśniewykorzystanieartefaktówiznakówwytwarzanychwramachin-frastrukturynie/bezpieczeństwa4.

4 Ursynówjestniezwykleciekawymprzypadkiembadawczymtakże iz tegowzględu,żewrankingachdzielnicWarszawysystematycznieplasujesięwczołówcedzielnicuznawanychzaatrakcyjneibezpieczne.


3. Osiedla grodzone w Warszawie

Transformacja systemowa,która trwawPolsce jużodniemaldwudziestulat, znajduje szczególniewyraziste odbiciewprzestrzenimiasta stołecznegoWarszawy.Rozwojowitegomiasta,któreaspirujedopozycjijednejzgłównych(regionalnych)metropoliiwEuropieŚrodkowej,towarzysząradykalne–choćwznacznejmierzechaotyczne–zmianywjegomiejskimkrajobrazie.Zmianytedotyczą,wmniejszymczywiększymzakresie,wszystkichaspektówwar-szawskiej„rzeźbyterenu”(cityscape).Niemniejjednakmożnawskazać,żejed-naznajbardziejuderzającychpermutacjispołeczno-przestrzennychujawniałasięwobszarzebudownictwamieszkaniowego5.Szare,socjalistyczneblokimieszkalnezaczynająbowiemwWarszawieustę-

powaćmiejscanowoczesnymapartamentowcomlubcałymkompleksomzło-żonym z budynkówmieszkalnych o podwyższonym standardzie.Choćwięcwiększośćmieszkańcówstolicynadalmieszkawmolochachodziedziczonychpopoprzednimsystemie, sukcesywnie rośnie jednakodsetekwarszawiaków,którzyalbojużzamieszkujątęnowągeneracjęformbudownictwamieszkanio-wego,albowyrażajątakizamiarbądźmarzenie(por.Lewicka,Zaborska2007).Nowekompleksymieszkaniowewprowadzajązdecydowanienową–choćam-biwalentną–jakośćdodotychczasstosunkowomałozróżnicowanegoporządkuwizualnej konsumpcji przestrzenimiasta. Są one powszechnie uznawane zasymptomistotnejpoprawywstandardziejegozamieszkiwania,choćpoprawata dotyczy zasadniczowąskiej, bogatszejwarstwy (stałych i tymczasowych)mieszkańcówWarszawy (por. Jałowiecki i in.2003).Odczasudoczasudo-starczająteżtematudogorącychdyskusji idebatpublicznych,któreskupiająsięm.in.nawpływietegotypubudownictwanakształtifunkcjonowanieprze-strzenipublicznejmiasta(Gąsior-Niemiec,Glasze,Pütz2007;por.Jałowiecki2006).Wielebowiemz tychnowoczesnychbudynkówizespołówbudynkówsta-

nowi w rzeczywistości obszary rezydencjalne, które są „odwrócone” i her-metycznie odizolowane od przestrzeni publicznej miasta. Ich izolacja prze-strzenna zaznaczana jestwyrazistymi granicami ustanawianymiwokół nichzapośrednictwemlicznychzabiegówarchitektonicznych,rozproszonychwokółnichiwichwnętrzusystemówznakówisymboli(tekstowychiobrazkowych),a także za pomocą rozbudowanych systemówkontroli, nadzoru i inwigilacji(surveillance),któreprzejawiająsięzarównowczystotechnicznejpostaci,jakitejobsługiwanejprzezczłowieka.

5 WieledanychempirycznychwykorzystanychwtejczęściartykułupochodzizmateriałówzebranychprzezDorotheęLippoknapotrzebyjejpracydyplomowej,przedstawionejnaWydzia-leGeografiiUniwersytetuwMoguncji.ProjektbadańempirycznychiprocespowstawaniapracynadzorowalidrGeorgGlaszeiprof.drGünterMeyer.PodczaspracterenowychwWarszawieszczególniecennaokazałasiępomocprof.drhab.MariiLewickiejijejdoktorantkiKatarzynyZaborskiejzWydziałuPsychologiiUniwersytetuWarszawskiego.


DotychczaszidentyfikowanowWarszawieponaddwieścietegotypuosiedlimieszkaniowych(Werth2005;Jałowieckiiin.2003);kolejnesąwłaśnieodda-wanedoużytkulubznajdująsięwbudowie.Wrezultaciecałeobszarymiastastołecznegozdająsięzamieniaćwskomplikowanelabirynty,złożoneztakichściśle wyodrębnionych z otoczenia budynków, ich zespołów i otaczającychjewycinkówprzestrzenifizycznej,podczasgdycorazmniejpowstajeosiedliotwartych,doktórychdostępniejestwwymyślnysposóbutrudnianyikontro-lowany.Ursynów,największadzielnicamieszkaniowa,leżącawpołudniowympasiestolicy,stanowiuderzającyprzykładtegotrendu6.Ostatniadotychczasfazaprowadzonychprzeznasbadańterenowychzpo-

łowyczerwca2006r.pozwoliłanasporządzenieszczegółowejmapytopogra-ficznejUrsynowa,którejtreśćwzakresieinteresującychnastutajosiedligro-dzonych została porównana z wcześniejszymi mapami topograficznymi tejdzielnicy,powstającymisukcesywniewlatach1990–2002.Szczególnieistotnypunktodniesieniastanowiłymapytopograficzneiichinterpretacje,którezo-stałyzawartewpublikacjinatematosiedligrodzonychwWarszawie,przygoto-wanejw2004r.przezGeorgaGlaszeiRobertaPütza(2004).Dziękitymsyste-matycznymiszerokozakrojonymbadaniommożliwejestodtworzeniehistoriirozwojuosiedli grodzonychnaUrsynowie zarównowwymiarzeprzestrzen-nym,jakichronologicznym.Bogatadokumentacjawizualnapozwalarównieżnasklasyfikowaniewieluróżnychelementów„grodzeniamiasta”wWarszawie,zeszczególnymuwzględnieniemUrsynowa.Natejpodstawiepowstałypropo-zycjetypologiiosiedlistrzeżonych(por.Glasze2001a;Glasze,Pütz2004).Badania w zakresie warszawskich osiedli monitorowanych, strzeżonych

i grodzonych były ponadto prowadzonew niektórych okresach ze szczegól-nymakcentemna elementy infrastruktury nie/bezpieczeństwa, o której byłamowawpoprzedniejczęściartykułu.Pozwoliłotosporządzićswegorodzajuinwentarztychelementów,wspartyichopisemistosownądokumentacjąfoto-graficzną.Elementytegoinwentarzaorazniektóreaspektyopisuprzedstawimywkolejnejczęścitekstu.Zgodnieznadrzędnąlogikąorganizującąnaszartykuł,chcemyzwrócićuwagę,żeprezentowaneprzeznaselementy,typologieiopisy,atakżetowarzysząceimtutajwograniczonymtylkostopniuinterpretacjena-leżyodnieśćdozałożenia,iżstanowiąoneznakidyskursunie/bezpieczeństwa,którywpisujesięwmiejskąprzestrzeńWarszawy,wyznaczającwniejgranicebezpiecznychiniebezpiecznychregionów.

4. Typy osiedli grodzonych

Wychodzącodprzykładówempirycznych,wśródosiedligrodzonychmożnawyodrębniaćrozmaitetypyikategorie,uporządkowanewedługbardzoróżnych

6 ChoćUrsynówjestnajbardziejuderzającąilustracjątendencjidorozwojuosiedligrodzo-nychwprzestrzeniWarszawy,procesy tego typusą równieżbardzozaawansowanew innychdzielnicachWarszawy, takich zwłaszcza jak Bemowo, Białołęka czy Tarchomin (por.Werth2005).


kryteriów.Dotypologizacjitychosiedlinajwcześniejprzyjętokryteriumgene-alogiczne,uwypuklająceczynnikiuzasadniająceichpowstawanie.NajczęściejcytowaniwliteraturzeprzedmiotuautorzyBlakelyiSnyder(1997,s.39in.)wyróżnilinastępującetypyosiedligrodzonychzewzględunakryteriumgene-alogiczne:„wspólnotystylużycia”(lifestyle communities),„wspólnotyprestiżu”(presitige communities)i„wspólnotybezpieczeństwa”(security communities).Zupełnie inny typkategoryzacji powstaje, gdy zagłównekryteriumprzyjąćfizyczneatrybutytychosiedliorazcechyarchitektonicznegoprojektu,napod-stawiektóregosąbudowane.Stosująctekryteria,Glasze(2001a,s.41)wyod-rębniłwcałejgamiegated communitieszamknięteapartamentowce,takzwanekondominia,izamknięte,wielobudynkowezespołymieszkalne–towodnie-sieniudo tejkategoriipowstałopierwotnieokreślenie„osiedlagrodzone”.Te„właściwe”osiedlagrodzonedzieląsięzkoleinazespołyoddzielniestojącychdomówjednorodzinnych,zespołydomówszeregowychorazzespoływielopię-trowychbudynkówmieszkalnych.Wpraktycespotykasięoczywiścierównieżmieszanetypyzabudowy.WerthwpracynatematosiedligrodzonychwWarszawieposłużyłsiętypo-

logiąpodobnądotejopisanejpowyżej(2005,s.156).Zgodniezjegoustalenia-mi, kondominia znajdują się przeważniewcentralnej, najgęściej zaludnionejczęścimiasta,gdziestosunkowotrudnoowolneparcelepodzabudowęmiesz-kaniową.Wielobudynkowezespoły,złożonezarównozbloków,jakizdomów,są zaś budowaneniemalwyłącznie na obrzeżachmiasta.Nasze badania po-kazująjednak,żeniejesttoprawidłowośćbezwględna.MiędzyinnymimapytopograficzneUrsynowapokazująwyjątkiodtejreguły.

4.1.Kondominiazlokalizowanewcentrummiasta

Dotejkategoriinależąwielopiętrowebudynkimieszkalneorazkompleksyapartamentowe.Jednostkimieszkaniowewystępujątuwpostacimieszkańza-projektowanychzgodniezogólnieprzyjętymstandardemlubdostosowanychdokonkretnychwymogówprzyszłegowłaściciela,zlokalizowanychwwielokon-dygnacyjnychbudynkach.Opróczprywatnychminiprzestrzeniobejmującychsamemieszkania,cechątychkondominiówjestzbiorowawłasnośćpozostałychprzestrzeniużytkowych.WedługGlaszegomamywtymprzypadkuzatemdoczynieniazkreowaniemswegorodzajupublicznychenklawwramachsprywa-tyzowanejprzestrzeniosiedla(Glasze2001b,s.169).Wcentrummiastaspotykasię takżewiększeblokiapartamentowce,które

w skrajnych przypadkachmogąmieścić nawet kilkaset jednostekmieszkal-nych.Ichspecyficznakonstrukcja–częstouproszczonaimaksymalniesfunk-cjonalizowana,rozciągniętawertykalnie,złożonazlicznychkondygnacji–jestzapewnepowodowanaprzezograniczeniazewnętrzne,wynikłezniskiejpo-dażyparcelpodzabudowęwcentrum.DlaWarszawydośćtypowesąobiektybudowanewkształcielitery„U”.Wtymprzypadkuzamkniętaczęśćbudynkuzwyklebezpośredniograniczyzulicą,podczasgdy„otwarta”częśćkomplek-


su zostaje odizolowana od otoczenia za pomocą zaporowych pasów zieleni,płotówlubmurów.Częstostosowane jest równieżrozwiązaniepolegającena„podniesieniu”ojedenpoziompierwszejkondygnacjizprzeznaczeniemnacelemieszkalne,a takżeniekiedycałegodziedzińcawewnętrznegoprzezbudowętzw.wysokichsuteren,wktórychlokalizujesięróżnegotypulokaleużytkowe(komercyjnelubprzeznaczonenaprywatnepotrzebyrezydentówkompleksu)bądźpodziemny/półpodziemnyparking.Tegorodzajufizyczneodseparowanieczęścimieszkalnejodbliższegoidal-

szegootoczenia,któremożnaokreślićmianempionowejsegmentacjifunkcjo-nalnejbudynku,jesttypowącechąwarszawskichosiedligrodzonych.Wprzy-padkukomercjalizacjidolnego–„izolacyjnego”–segmentumieszcząsięwnimmałesklepy,biuraistanowiskausługowe,którebezpośrednio„wychodzą”(lubnie) na ulicę poza danym kompleksem mieszkaniowym. Zestaw najemcówtakich lokali komercyjnych jestw związku z tym bardzo różny.Najczęściejjednak,obokmałychsklepówspożywczych,znajdująsiętamapteki,miniprzy-chodnieweterynaryjneistomatologiczne,minipralnie,stanowiskaobsługującetelefoniękomórkowąiInternet,biurapodróży.Powierzchniaposzczególnychmieszkańwapartamentowcachjestzreguły

mocno zróżnicowana, jednak przy przewadze mieszkań o średnimmetrażu(do80m2).Wwielubudynkachpowierzchniamieszkańwzrastawrazzwy-sokościąkondygnacjiwbudynku,tzn.najmniejszemieszkaniaznajdująsięnanajniższychpiętrach.Najwyższekondygnacjezajmowanesązregułyprzeznaj-większepowierzchniowomieszkania,częstosątopenthouse’y.Tasamareguładotyczycen,czylicenamieszkaniajestzawszezależnaodpołożenianakon-dygnacji.Wynikatozkilkujasnookreślonychczynników,takichjakładniejszywidok

zokna,pełniejszydopływświatłasłonecznego,większykomfortmieszkaniazwiązanyzwiększąodległościąodmiejskiegohałasuitp.Możnajednakposta-wićteżtezę,żeukrytymczynnikiemjestturównieżwiększyogólnydystanszarównoodprzestrzeniwspólnejkondominium,jakiodsamegomiasta.Tegotypurozkładprzestrzennypowodujejednakzapewnewefekciefaktycznezróż-nicowaniepopulacjitychrzekomohomogenicznychkompleksówmieszkalnychpodwzględemdemograficznymiekonomicznym,wbrewwspomnianejtenden-cjidouburżuazyjnienia(gentrification)(por.Jałowieckiiin.2004)7.Apartamentowcezregułyróżniąsięodbudynkówmieszkalnychznajdują-

cych sięwobrębiekompleksówm.in. znaczniemniejszą liczbąkondygnacji,większą powierzchnią poszczególnych mieszkań i większą częstotliwością

7 Lentz(2006)słuszniezauważa,żemieszkaniewwielopiętrowymblokuniejestwkrajachpostkomunistycznych–wprzeciwieństwiedokrajówZachodu–uznawanezaoznakęniskie-go statusu społeczno-ekonomicznego (por. teżBorowik2004).Wartodopowiedzieć, posiłku-jącsięargumentamizforówinternetowychpoświęconychtematycegrodzeniaosiedliwPolsce,żepolskiewielopiętroweizagęszczoneapartamentowceikondominiamożnawgruncierzeczytraktowaćjakniecobardziejwygodnąiładniejsząodmianętradycyjnychblokowisk.ArgumenttenwydajesięszczególnietrafnywodniesieniudoUrsynowa,któregonowekwartałyistotnieprzypominająkonglomeratytakichminiblokowisk.


występowania mieszkań wielokondygnacyjnych. Rozkład i wyposażenie in-frastrukturalnemieszkań jest teżw nich częściej zindywidualizowane – jużwfazieprojektulubwtrakciebudowy,wramachprzystosowaniadowymogówprzyszłegowłaściciela.Budynkitegotypuczęstopowstająnazasadzie„plom-by”,wciśniętewistniejącąstarszązabudowęmiasta.Niekiedyodbywasiętozjaskrawymnaruszenieminteresówmieszkańców

sąsiednichkamienic,gdynp.nowybudynekjestwznoszonypoprostunaczę-ścidotychczasowegowewnętrznego„podwórza”kwartału.Wcentrummiastamieszkaniawtegotypu„plombach”osiągająbardzowysokieceny,awzwiązkuztymmożnazałożyć,iżpopulacjezamieszkująceapartamentowcetegorodza-jusąznaczniebardziejhomogeniczne,przynajmniejpodwzględemkryteriówekonomicznych.Wartododać,żeaktualniipotencjalnirezydencinowegobu-downictwamieszkaniowegotegorodzajuwyrażają expliciteoczekiwaniacodowysokiego poziomu homogeniczności demograficzno-ekonomicznej „wspól-not”jezamieszkujących(Gąsior-Niemiec2007)8.

4.2.Zindywidualizowaneosiedlamieszkaniowenaobrzeżachmiasta

Osiedlategotypudzieląsięnazespołydomkówszeregowychikwartałydo-mówjedno-lubdwurodzinnych.Jednostkamimieszkaniowymisąwtymprzy-padku prywatne domy, najczęściej z przyległymi skrawkami zieleni (ogród-kamiprzydomowymi).Domkiszeregowetomniejkosztownaalternatywadlawolnostojących domów prywatnych.Mimo zestandaryzowanej formy archi-tektonicznejelementyzewnętrzne,takiejakpodjazdczyogródek,przynależnewyłączniedodanego segmentuwszeregu,pozwalająnaodczucienamiastkiprywatności i indywidualności.Ulicewobrębie tego typuosiedli sąnaogółzbiorowąwłasnościąrezydentów.Jakjużwspomniano,osiedlatakiebudujesięzregułynaobrzeżachmiasta.

MożnajejednakwWarszawieznaleźćwdośćnietypowychlokalizacjach,za-równowdzielnicachpołożonychbardzobliskocentrum(np.SaskaKępa),jakiwdzielnicachpołożonychniejakomiędzycentrumaobrzeżami, takich jakUrsynów.Zdarza się, że tepolskieosiedlaprzypominająkonstrukcją i ukła-dem „oryginalne” północnoamerykańskie gated communities. Nie stanowiąonejednakichidentycznychkopii.Różniąsięodpierwowzorum.in. tym,że„wspólnotowa”infrastrukturarozrywkowo-rekreacyjnajesttuznacznieuboż-sza.Niejeststandardemwyposażenietakiegopolskiegoosiedlawbasen,szkół-kęjazdykonnej,siłownięitd.,jaktozregułymamiejscewAmerycePółnocnejiPołudniowej(Glasze2003,s.86).

8 Caldeirawspominaopodobnychoczekiwaniach,anawetżądaniachwprzypadkuswoichbadańwAmeryceŁacińskiej(2000,s.258in.).


5. Infrastruktura bezpieczeństwa w osiedlach grodzonych

Osiedlagrodzoneróżniąsięodinnychtypówosiedlimieszkaniowychrodza-jemiintensywnościąichfizycznejdemarkacjiwzględemotoczenia.Głównymwyróżnikiemstajesięostentacyjne,wieloaspektowewyodrębnieniezogólno-dostępnejprzestrzenimiasta.Stająsiędziękitemuprzestrzeniamiprywatnymii/lubpółprywatnymiowyraźniezaznaczonychgranicach,uzupełnionychprzezścisłeregułydostępuizabezpieczonychprzezzłożonesystemyartefaktów,zna-kówisystemówkontrolnych.Demarkacjatajestwpierwszymrzędzieosiąganaprzezodpowiedniezapro-

jektowaniesamejfasadybudynkóworazformy,układuirozkładuelementówichnajbliższegootoczenia,wszczególnościelementówzaporowych,takichjakpasywysokiej (lubkolczastej)zieleni,ogrodzenia (płoty, siatki,mury) ibra-my.WspominaliśmyjużozabiegutypowymdlaWarszawy,jakimjestpionowafunkcjonalnasegmentacjabudynków,wwynikuktórejdochodzido„funkcjo-nalnie”uzasadnionegopodwyższeniapierwszejkondygnacjiprzeznaczonejnalokalemieszkalne i tymsamymjejodseparowaniaodnajbliższegootoczenia(przestrzeniwspólnej,półprywatnejlubpublicznej).Jeślichodzioelementy„grodzenia”,mogąonebyćzarównojuż„wpisane”

wprojekt,jakidodanepóźniejdowzniesionegojużbudynku(por.Wehrheim2002,s.175)9.WpołudniowejczęściUrsynowanowobudowaneosiedlaikom-pleksy mieszkaniowe są z reguły już na etapie projektowania wyposażanewrozbudowanysystemelementówinfrastrukturybezpieczeństwa.Dostępdonichjestkontrolowanyczęstoprzeznowejgeneracji„zabezpieczenia”,takiejakkluczelektroniczny(kartaczipowa)czyzamekelektronicznyaktywowanyzin-dywidualizowanymkodem.Standardemsąwysokieogrodzeniazprętówlubpłytmetalowychalbo(rzadziej)drewnianychorazbramyotwieraneizamykanenakluczlubkłódkęprzezsamychmieszkańców,dozorcówlubochroniarzy.Optycznemu podkreśleniu fizycznej demarkacji tych obiektów mieszkal-

nychsłużycałagamaartefaktówiznaków,któresąrozmieszczonewzdłużichgranic.Opróczłańcuchów,barierekisłupkówutrudniającychzbliżaniesiędogranicobiektu,częstymwidokiemsąznakizakazuwjazdui/lubwejścia,atak-że tablice i szyldy zabraniającewstępu. Standardowo pojawiają się rytualneformułyostrzegawcze,którewysuwająnaplanpierwszyprywatnystatus tejodizolowanejodotoczeniaprzestrzeni.Wtensposóbgranicesprywatyzowanejstrefyosiedlazostająwpisanewre-

żimwizualny,któryobejmujecałąokolicę.Symboleoptyczneiznakijęzykoweuprzedzają niejako i wzmacniają oddziaływanie „właściwej” („ciężkiej”) in-frastrukturybezpieczeństwa, tj. ogrodzeń,bram, strażników itd.Dodatkowoliczne tablice, plakaty ibillboardy, przymocowane do (lub blisko) ogrodzeńipłotów,które reklamująfirmyochroniarskie,działająnazasadzieogólnegomultiplikatora samej infrastruktury nie/bezpieczeństwa. Jest to widok bar-

9 CorazczęstszymzjawiskiemwWarszawiejestrównież„grodzenie”starychosiedli-bloko-wisk(więcejnatentematpisząm.in.Gąsior-Niemiec,Glasze,Pütz2007).


dzocharakterystycznydlacałejWarszawy,aleszczególnie„zagęszczony”naUrsynowie.Zpsychologicznegopunktuwidzeniatawizualnademonstracjapowszech-

ności i łatwej dostępności profesjonalnej infrastruktury kontroli, nadzorui ochronymoże służyć podwójnemu celowi (oczywiście oprócz swej funkcji„zadanej”,czylireklamowaniausługposzczególnychfirm).Popierwsze,możedodatkowozniechęcaćlubodstraszaćpotencjalnychprzestępców(wznaczeniubardzodosłownym: tych,którzyprzestępujągranice).Podrugie,możeprzy-czyniać się dowzrostu poczucia bezpieczeństwa samychmieszkańców tychosiedli.Choćwgruncierzeczymożeteżpowodowaćreakcjęprzeciwną,jeśliznaki stwierdzające powszechną obecność i dostępność profesjonalnej infra-strukturybezpieczeństwazostanązinterpretowanejakooznakiniskiegopozio-mubezpieczeństwatejprzestrzeni.Utrzymywaniewstanieaktywnej,społeczno-przestrzennejizolacjizarówno

granic,jakiwewnętrznychprzestrzeniosiedligrodzonychleżywgestiirozbu-dowanych technicznych i„ludzkich”środkówbezpieczeństwa.WprzypadkuUrsynowaliczneosiedla tego typuwyposażonesąnie tylkowewspomnianejużbramy,otwieranemechanicznie,automatycznielubelektronicznieprzezsa-mychmieszkańcówlubprzezoddelegowanegodotejczynnościdozorcę-straż-nika,którydodatkowomożebyćwyposażonyprzezwspólnotęmieszkaniowąlubfirmęochroniarskąwpolicyjnąprerogatywęsprawdzaniatożsamościosóbprzekraczającychbramęosiedla.Sązaopatrzonerównieczęstowsystemyalar-mowe,automatycznelubobsługiwaneprzezstrażnikai/lubmieszkańców,stra-tegicznierozmieszczonereflektorypunktowe(niekiedyobrotowe),systemyka-merwideorozmieszczonetakwzdłużfizycznychgranicosiedla,jakiwewnątrzosiedla(równieżwewnątrzbudynków).Personel uosabiający i obsługujący taką osiedlową infrastrukturę bezpie-

czeństwapracujewsystemiecałodobowym,nocnymlubpatrolowym.Wsys-temiecałodobowymzatrudnienisąnaprzykładdozorcy,odźwierni,strażnicyi/lubrodzimiodpowiednicyconcierge’y.Wsystemienocnympracująnaogółdozorcyistrażnicy,którzymogąrównieżkorzystaćzpomocypsówobronnych.Tenprzypadekznajdujeszczególniezastosowaniewtedy,gdydozorcyistraż-nicypełniąsłużbęniewbudkach/służbowychpomieszczeniach,leczwsposóbmobilny,obchodzącstrzeżonąprzestrzeń.Oprócz dziennej i 24-godzinnej formuły strzeżenia, warszawskie osiedla

korzystają również z usług patroli ochrony i patroli interwencyjnych, którepojawiają się na terenie danego osiedla zgodnie z częstotliwością określonąwumowienazakuptejusługilubnawezwanie(wprzypadkualarmu).Wartozauważyć,żetenrodzajusługochroniarskichjestdosłowną,leczuznawanązabardziej skuteczną,kopiąwzorudziałaniawpisanegowdziałaniepublicznejstrażymiejskiej.Skutecznośćjestwtymprzypadkusankcjonowanazarównoprzezkonkurencjęmiędzyfirmami,któreświadczątakieusługi,jaki–amożeprzedewszystkim–przeztreśćumowyzawartejprzezzarządwspólnotymiesz-kaniowejzfirmąochroniarską.Wprzypadkuniewywiązaniasięzwarunków


umowyi/lubponiesieniastratprzezwspólnotęfirmaochroniarskaobjętajestadekwatnąkarąfinansową.WodniesieniudoUrsynowadajesięzauważyćzdo-minowanieusługbezpieczeństwaprzezkilkadużychfirm.

6. Demarkacja osiedli grodzonych – typologia

NiewszystkieosiedlawWarszawie,którezaliczyliśmydozbiorczejkatego-rii„grodzonych”,sąwtymsamymstopniuodgrodzoneodpublicznejprzestrze-nimiasta.Wróżnymstopniusąteż„oznaczone”i„zabezpieczone”ichgraniceiinteriory.Wuproszczeniu,byuwypuklićróżnicestopniademarkacji,zjakimimamydoczynieniawstolicyPolski,napodstawieswegorodzajuinwentary-zacjiprzeprowadzonejwterenie,wstępniewyodrębnimytrzykategorieosiedligrodzonych.Kategorie te różniąsięzewzględunastopień i rodzajfizycznejizolacjiodnajbliższegootoczeniaorazzewzględunatrybnadzorusprawowa-negonadinfrastrukturąbezpieczeństwawramachdanegoosiedla.• Typ 1:obejmujeosiedla,któresąodizolowaneistrzeżonewnajmniejuwi-docznionyiintensywnysposób.Takieosiedlaróżniąsięodzwykłychosiedliotwartychdwiemacechami.Popierwsze, sąfizyczniewyodrębnione spo-śródotoczeniaprzezbramęi/lubjakąśformęogrodzenia.Podrugie,dostępdonichjestkontrolowanyprzezsamychmieszkańcówzapomocąśrodkówtechnicznych,takichjakkłódkalubzamekelektroniczny.Elementytemimowszystkogwarantująsporystopieńprywatnościrezydentomtakichosiedli,pozostawiającrównocześniewichgestiifaktycznąkontrolęnadfunkcjono-waniemgraniczajmowanejprzeznichprzestrzeni.Dodatkowostanowiąpoprostumniejkosztownąalternatywędlabardziejrozbudowanychisprofesjo-nalizowanychelementówinfrastrukturybezpieczeństwa.

• Typ 2:obejmujetekompleksymieszkaniowe,które–opróczfizycznegood-grodzeniasięodotoczeniaizamykanejbramy–wyposażonesąwdodatko-we,średniejklasy,elementydemarkacyjne.Mogądonichnależeć,dlaprzy-kładu, kamery wideo umieszczone przy wejściu lub dozorca zatrudnianywdzieńdlautrzymaniaładuiporządku.Innąmożliwośćstanowiąmobilnepatrole,którefirmaochroniarskanapodstawieumowyzzarządemosiedlawysyłazokreślonączęstotliwościądlakontrolistanubezpieczeństwaosiedlai/lubjegotechnicznychzabezpieczeń.

• Typ 3:obejmujenajbardziejodizolowaneistrzeżoneosiedlamieszkaniowe.Opróczwielowymiarowejfizycznejdemarkacji(zieleń,ogrodzenie,barierki,bramyzewnętrzneiwewnętrzne,szerokichodnikzewnętrzny,pas„ziemini-czyjej”nazewnątrzogrodzenia,segmentacjapionowaitd.)osiedlatecechujeobecnośćbardzorozbudowanejinfrastrukturybezpieczeństwa.Zamiastcza-sowegolubmobilnegonadzoru,mamydoczynieniazwieloosobowymiza-łogamistrażniczymi,któreoperujątaknazewnątrz,jakiwewnątrzposesji.Dysponująonenowoczesnymsprzętemsłużącymdowykrywaniaiodstra-szania„przestępców”.Do ichobowiązkównależy równieżstrzeżenie ładuiporządkuwewnątrzwspólnotymieszkaniowej.Możnawtymprzypadku


mówićnietylkoowysokimstopniuzabezpieczeniaosiedlaodwewnątrziodzewnątrz,aleteżwgruncierzeczyioefektywnejutraciekontrolinadbez-pieczeństwemprzezrezydentówosiedla.

7. Przestrzenna dystrybucja osiedli grodzonych na Ursynowie

Ursynów,usytuowanynapołudniuobszaruzajmowanegoprzezWarszawę,stał sięnajwiększąmieszkaniowądzielnicąstolicy10wkonsekwencjiwielkiejekspansji przestrzennejmiasta, która dokonała sięw latach70.XXw., orazw rezultacie prowadzonego na ogromną skalę programu przemysłowego bu-downictwamieszkaniowego.W latach70. i 80.wzniesiono tam i zasiedlonowielką liczbę standardowych, wielopiętrowych bloków mieszkalnych, two-rzącychwszczególnościdzisiejszeblokowiskatzw.WysokiegoUrsynowa.Postosunkowokrótkimosłabieniukoniunkturyjużwpierwszychlatachtransfor-macjisystemowejzarównospółdzielczy,jakiprywatniinwestorzyzaczęlibyćzainteresowani dalszym rozwojem zasobówmieszkaniowych na Ursynowie,atakżerenowacjąipodnoszeniemstandardujużistniejącychzasobów.Mimociągleniedostatecznierozwiniętejinfrastrukturyusługowejorazzna-

czącejodległościodcentrummiastajużwpołowielat90.możnabyłomówićodrugimboomieinwestycyjnymwzakresiemieszkalnictwanaUrsynowie(por.ryc.1).Dodatkowypotężnyimpulswzmacniającytentrendnadszedłzchwi-ląuruchomienialiniimetraobsługującejod1995r.połączeniezcentrum,coznacznie„skróciło”odległośćdzielącąUrsynówodŚródmieściaWarszawy.Odpołowylat90.zaczynasięwyraźniezaznaczaćokresprzewagiwbudownic-twiebudynków,osiedliikompleksówstrzeżonychigrodzonychnadbudynka-mi,osiedlamiikompleksamibudowanymiwsystemieotwartym.Wrezultacie,jakjużwspomniano,niektórepartiedzielnicyprzypominająobecnielabiryntutworzonyprzezogrodzeniamniejszychiwiększychenklawmieszkaniowych,odizolowanychodsiebieiodotaczającejjeprzestrzenipublicznej,którazostajezredukowanadopasówzieleni iciągówkomunikacyjnycho różnymstatusie–odulicmiejskichpo„niczyje”ścieżkiwydeptanenaskrótymiędzymuramiiogrodzeniami.Rozwójtychosiedliikompleksówmieszkaniowychprzebiegałwlatach90.

ipo2000r.dwutorowo.Najpierwzabudowanoosiedlamizłożonymizwielo-kondygnacyjnychbudynkówparceledostępnewzdłużgłównejulicyUrsynowa.Charakterystycznecechytychosiedlitom.in.zamkniętydziedziniecwewnętrz-nyorazlokaleużytkowanekomercyjnie(sklepyipunktyusługowe)naparterzebudynków,dająceefektpodwyższeniakondygnacjimieszkaniowychiskutku-jącepionowąfunkcjonalnąsegmentacjąbudynków.Wdrugiejfazieboomuin-westycyjnegoinwestorzysięgnęlipowolnedziałkiznajdującesięwciążwra-mach jużzabudowanej, centralnej częścidzielnicy.Rozpoczęli też ekspansjęwkierunkuobrzeżydzielnicy,dochodzącniemaldogranicLasuKabackiego.

10 DzisiejszadzielnicaUrsynówliczyok.130tys.mieszkańców(www.ursynow.waw.pl).


Wtymostatnimprzypadkubudowanopoczątkowogłównieniewysokieaparta-mentowceorazprzedewszystkimkwartałydomkówszeregowych.Wmiaręupływuczasuiwyczerpywaniasiędostępnychzasobówprzestrzeni

możliwejdozagospodarowanianacelebudownictwamieszkaniowegowymie-nionytypzabudowyzacząłsięrozprzestrzeniaćwkierunkuwschodnimipo-łudniowym,gdzie zasoby tebyły zdecydowaniewiększe.Obok„polowania”inwestorównadziałkibudowlanedostępnewramachprogramuuzupełnianiazabudowy starszej częścidzielnicy, inwestorzy zajęli się zatemsystematycz-nympozyskiwaniemdziałeknaterenach,którebyłypozbawioneinfrastruktury.Wtensposóbpowstałylicznequasi-apartamentowceorazkilkakwartałówsze-regóweknaobszarzestosunkowowąskiegopasaziemiodługościokołodwóchkilometrówwewschodniejczęściUrsynowa.Niemalwszystkiepowstałetamosiedlamożnazaliczyćdotypu2lub3wramachkategoriidemarkacjiosiedligrodzonych,którąprzedstawiliśmypowyżej.Niemniejjednakjużwdrugiejpołowielat90.zacząłsięzarysowywaćkieru-

nekekspansjibudownictwamieszkaniowegowkierunkupołudniowychobrze-żydzielnicy.Teobszarywykorzystywanebyłypoprzedniowyłączniewcelachrolniczych, stąd inwestorzymusieli się liczyć zbrakiem jakiejkolwiek infra-strukturywichobrębie.Togłównieuruchomienieliniimetra,„otwarło”tenob-szardlainwestorówiprzełamałoichniechęćdonieuzbrojonychdziałek.Boomrozpoczętywówczaszasadniczotrwadotejpory.Znówmamytujednakdoczynieniazpowstawaniemzabudowywobrębie

bardzowąskiegopasaziemi.Wkonsekwencjidominujetendencjaopisywanaprzeznaswodniesieniudoprojektowania„plomb”wŚródmieściuiinnychgę-stozabudowanychdzielnicach.Powstajezatemwielestosunkowowysokichbu-dynkówrezydencjalnychozamkniętejstrukturzeibardzowyraźnejpionowejsegmentacji.Reprezentująonewszystkietrzyspośródwyróżnionychprzeznastypówdemarkacjiosiedligrodzonych.Wrazzewzrostemodległościodgłów-nejulicywzrastaobszar„zawłaszczony”przezposzczególneosiedlaikomplek-symieszkaniowe.Usytuowanesąwtejczęścidzielnicy,alejużniemalnajejobrzeżach,równieżniewielkiekwartaływolnostojącychdomówjednorodzin-nych,bardzowyraźnieprzestrzenniewyodrębnioneodotoczenia.Wszystkiekompleksysątuotoczoneprzezmurylubinnegotypuogrodzenia,jakrównieżwyposażonewrozbudowanesystemynadzoru,kontroliibezpieczeństwa.W latach 2002–2006 kontynuowano również programy uzupełniania za-

budowyw centralnej części dzielnicy.Przybrały one postać zarówno rozbu-dowywania już istniejących tam osiedli i kompleksówmieszkaniowych, jakiprojektowaniaibudowynowychkwartałówiichczęści.ObecnierealizowanesąkolejneliczneprojektyrezydencjalnenatereniecałegoUrsynowa,zeszcze-gólnymnatężeniemnaobrzeżachdzielnicy.Nadaldostępnesąznaczącerezer-wydziałekprzeznaczonychpodzabudowę.Wydajesięjednak,żebrakskon-kretyzowanychplanówrozbudowymetrawkierunkupołudniowychobrzeżydzielnicy,atakżepotencjalnemożliwościuściśleniairozszerzeniaprogramówkonserwacjiprzyrody(zeszczególnymuwzględnieniemrezerwatuprzyrodni-


czego„LasKabacki”)mogąwyznaczyćgranicedalszejekspansjibudownictwaosiedlimieszkaniowychtegotypunaUrsynowie.

Typ 1

Typ 2

Typ 3

Osiedla grodzone

ogrodzone, zamykane na klucz,kartê lub kod

ogrodzone, nadzór kamer,personel

ogrodzone, nadzór kamer,dy¿ury ochrony

500 m 1000 m

Budynki mieszkalne1990 2002 2006

Osiedla grodzoneTyp 1 Typ 2 Typ 3

budynki o innych funkcjach 2006

budynki mieszkalne w budowie 2006

pozosta³e budynki w budowie 2006

oprac. Dorothea Lippok, czerwiec 2006

Ryc. 1. Osiedla grodzone na Ursynowie, Warszawa 2006Źródło danych:Mapa Topograficzna Polski 1 : 10 000: Warszawa – Górny Mokotów, N-34-139-A-c-3 (2002)Mapa Topograficzna Polski 1 : 10 000: Warszawa – Ursynów, N-34-139-C-a-1 (2002)Mapa Topograficzna Polski 1 : 10 000: Warszawa – Natolin, N-34-139-C-a-2 (2002)Mapa Topograficzna 1 : 25 000: Warszawa – Plan Miasta, N-34-139-A-c (1990)Mapa Topograficzna 1 : 25 000: Warszawa – Plan Miasta, N-34-139-C-a (1990)


8. Grodzenie miasta – podsumowanie

Ogrodzoneistrzeżoneosiedlaniestanowiąjużwyjątkuwmiejskimkrajo-brazieWarszawy.Stałysięraczejwdrugiejpołowielat90.ipo2000r.jegosta-łymelementem.Sąobecneinadalsięrozwijajązarównowcentralnychdziel-nicachmiasta,jakinajegoobrzeżach.Niektórespośródwarszawskichdzielnicprzeżyływtymczasieprawdziwyboomwzakresiebudownictwamieszkanio-wego. Jednąz tychdzielnicbyłUrsynów–niegdysiejsza„sypialnia” stolicy.Ursynowskiboominwestycyjnyzpewnościąwielezawdzięczauruchomieniuliniimetra,któraznaczącoskróciłaczaspotrzebnynadojazddocentrummia-sta,atakżeznaczniepolepszyłakomfortdojazdów.Wieluinwestorówprzyciąg-nęłyjednaktakżeinneczynniki.Jednymznichbyłastosunkowodużadostęp-nośćterenównadającychsiępodzabudowęmieszkaniową.Innymniezwykleważnymczynnikiemokazałasięnaturalnaurodaotoczenia,naktóreskładająsięrozległeterenyzielone.Te trzy czynniki spowodowały zwiększony napływ inwestorów oraz uru-

chomiłystrategiemarketingowe,którychcelembyłoprzyciągnięcienowejgru-pynabywcówproduktówbranżymieszkaniowej.KampaniereklamującenoweosiedlanaUrsynowiekładłycorazwiększynacisknawysokistandardtkankimieszkaniowej, atrakcyjność lokalizacji oraz z biegiem czasu coraz bardziejuwypuklałyelementyinfrastrukturybezpieczeństwajakojednegozestandar-dowychwarunkówwstępnych,któreumożliwiają„cieszeniesię”wysokąjako-ściąmieszkaniaiatrakcyjnościąlokalizacji.Testrategiemarketingowepodkreślałyrównieżatrakcyjnąiwzrastającąho-

mogenicznośćdzielnicypodwzględemdemograficzno-ekonomicznychcechjejmieszkańców.Akcentowałymodel idealnego lokatora nowych ursynowskichmieszkańiosiedli:człowiekamłodego,dobrzewykształconego,bardzodobrzezarabiającego iposiadającegopotrzeby,którychniemogłyzaspokoićsocjali-styczne blokowiska. Idealny lokator, lansowanymniej lub bardziej otwarciewmateriałachreklamowychdeweloperów,działałwtensposóbjakododatko-wy„atraktor”przyciągającydomnożącychsięnaUrsynowieosiedlistrzeżo-nychigrodzonychkolejnychprzedstawicielinowejklasyśredniej.Badaniaprowadzonenadursynowskimi,aszerzej–warszawskimi,osiedla-

mizamkniętymi,monitorowanymi,strzeżonymiiogrodzonymi,pokazują,żeelementyinfrastrukturynie/bezpieczeństwasąwnichobecnewdużymnasi-leniu. Ichwielopoziomowa iwielowymiarowa inskrypcjaw przestrzeniwy-twarzabardzosilnyefekt„grodzeniamiasta”wWarszawie.Układarchitekto-niczny,projektbudynkuijegonajbliższegootoczenia,ichsegmentacja,liczneartefakty iznaki„zamknięcia”powodująwostateczności rozpadprzestrzenimiejskiejjakopewnejurbanistycznej,społecznejikulturowejcałości.Wmiej-sce„miasta”pojawiasięwkrańcowychprzypadkach,czegodowodząwłaśnieniektóre kwartały Ursynowa, labirynt sprywatyzowanych lub quasi-prywat-nychminiprzestrzeniiciągówkomunikacyjnychoróżnymstatusie.


Wkonsekwencjimożnastwierdzić,iżmamydoczynieniade factozrozbu-dowąenklawowychluksusowych„sypialni”ipoprostulepszejjakościbloko-wisk,leczniemiasta(por.Jałowiecki2006).Dochodziwzwiązkuztymponad-todoprzesyceniareżimuwizualnegomiastaznakami,którekoncentrująuwagęjegomieszkańca,odwiedzającegojeturysty,biznesmenaitd.przedewszystkimnanie/bezpieczeństwiejakodominującymatrybuciejegoprzestrzeni.Globalnydyskursnie/bezpieczeństwazostajetymsamymtrwalezakotwiczonywlokal-nejprzestrzeni,ulegającpowolnejinternalizacjiinaturalizacji.Dominujeinnedyskursy,zwłaszczaterozwijającesięwokółkwestii„jakościżycia”.Przysłaniawznacznejmierzelokalneuwarunkowaniapolityczneispołeczno-ekonomicz-ne (słabość struktur rządzenia, nowe konfiguracje w strukturze społecznej,transfiguracje symboli statusu, intensywnećwiczeniawwyznaczaniugranicmiędzygrupamispołecznymiitd.).Nasze dotychczasowe ustalenia wyraźnie odzwierciedlają ten proces.

Pozwalają też odnieść dane dotyczące polskiejwersjigated communities dodanych i interpretacji, które są obecne w literaturze przedmiotu. Możemywzwiązkuztymnp.uznać,żeanalizasocjogenezywarszawskichosiedligro-dzonych zdaje się współbrzmieć z konkluzjami, do których doszedł choćbyNogala (2000, s. 73), opisując dobrowolną izolację przestrzennąwosiedlachgrodzonychjakocechęspolaryzowanychspołeczeństwzdominowanychprzezlogikęneoliberalną,wzmacnianąprzezefektglobalizacji–wtymprzypadkunajpełniejreprezentowanyprzez„przemysłnieruchomości”idyskursnie/bez-pieczeństwa.Wpisanieosiedligrodzonychjakopraktykispołeczno-przestrzennejwdys-

kurs „jakości życia”,wyodrębnienie się i charakterystyka ekonomiczno-spo-łeczno-kulturowa (por. Jałowiecki i in. 2004; Lewicka, Zaborska 2007) ichklienteli – polskiej nowej (wyższej) klasy średniej, także zdradzają sympto-my silnego oddziaływania trendówglobalnych. Przywodzą również namyślniecospóźnioneisilnielokalnieodkształconeecho„przewrotupostmateriali-stycznego”(Inglehart1997),atakżeefektkosmopolityzacji,związanyprzedewszystkimzglobalnąmobilnościąwielkiegokapitałuizatrudnianychprzezeńpracowników.PodobnycharaktermaopisywanyprzezJałowieckiegoproceswykształca-

nia siępolskiej klasymetropolitalnej, dlaktórejm.in. typowy jest styl życiaokreślonyprzezcechy,takiejakindywidualizm,prywatnośćiekskluzywność(Jałowiecki2004;por.Florida2005).Wtymkontekściełatwiejjestpojąćnietylkopowszechne(„naturalne”)przyzwoleniemieszkańcówWarszawynagro-dzenie izamykanie jejprzestrzeni (tj. jej regionalizacjęnastrefybezpiecznei niebezpieczne), ale teżniedookreśloność samegopojęcia „bezpieczeństwo”,które pojawia się „w sprzedaży” jako część pakietumieszkania-o-wysokim--standardzie(por.Lewicka,Zaborska2007).Naszeustaleniapozwalająteżjednakstwierdzić,żeniechodziwtymprzy-

padkuoprostąijednostronnąkolonizacjęrynkunieruchomościimodelistylużyciaprzezglobalnedyskursyipraktyki.Osiedlagrodzonewpolskimmieście


topraktykapar excellance glokalna, obarczona silnymkolorytem lokalnym.Dośćgwałtownewyłonieniesięiszybkiekonomicznysukcesnowejklasyśred-niejwkrajutakimjakPolska(podobniejakwinnychpaństwachpostkomuni-stycznych)znajdujeodzwierciedleniewznaczniesilniejszymniżnaZachodzienacisku na wyznaczanie i oznaczanie granic grup społecznych (boundary- -drawing),którerozrywająpłaskądotychczasstrukturęspołeczną.Wysiłki,bytegraniceuczynićwidocznymirównieżwsferzesymbolistatusu,wydająsięniezwykleintensywne.Popytnaosiedlagrodzonemożezatembyćtraktowanyjakoczęśćwzorcówostentacyjnejkonsumpcji,którasłużytemuwłaśniecelo-wi,uprzestrzenniającgranicegrupspołecznych.Choć więc wielu badaczy utrzymuje na podstawie sondaży, że głównym

motywem, który skłania ludzi do zamieszkiwania w osiedlach grodzonych,jest czynnik zagrożenia/niebezpieczeństwa (np. Lewicka, Zaborska 2007;Wehrhahn2003),wydajesię,żenależyjednaktochybanazbytmocneijedno-stronnetwierdzenieuzupełnići/lubniecoskorygować,biorącpoduwagętakżeinnedaneinarzędziaanalityczne,skupiającesięm.in.nasemantyceznakówwprzestrzeniianaliziedyskursu(por.Mattissek2005;Gąsior-Niemiec,Glasze,Pütz2007;por.teżRaposo2003;Lentz2006;MacKenzie2006).WprzypadkuWarszawy rozbudowane, złożone, wymyślne i niejednokrotnie bardzo kosz-towneelementyinfrastrukturynie/bezpieczeństwaireżimykontrolioraznad-zoruzdająsięconajmniejwtakiejsamejmierzesłużyćzabezpieczeniuprzedprzestępczością, co instytucjonalizacji – na lokalnąminiskalę – pożądanegoporządkuspołecznego.Instytucjonalizacjategoporządkujestarbitralnaikosztowna;mieszkańcom

osiedligrodzonychwydajesięmożliwadoutrzymania(wpodwójnymsensie:społecznymiekonomicznym)jedyniewewnątrzmurówenklawyodizolowanejodpozostałejprzestrzenimiasta.Tapozostała(outer)przestrzeńmiastapod-legastygmatyzacjijakoregionchaosuianomiispołecznej.Grodzeniemiastama zapobiecwtargnięciu-wlaniu się do enklawowych heterotopii elementówdawnejprzestrzeniegalitarnej,niepasującejjużdologikidemarkacjinowychpozycjiwstrukturzespołecznej(por.Foucault1967;Gąsior-Niemiec,Glasze,Pütz2007;por.teżNawratek2005).Wytwarzanie tego rodzaju „prywatopii” (privatopias) (por. MacKenzie

2006),odbywasię jednaknazasadach,którepodważają samąnaturęmiastajakoprzestrzenidynamicznej,heterogenicznej,otwartejnaspotkaniezInnym.Prywatopiefunkcjonująwenklawach,którezostałyodgrodzoneodtkankimia-sta,zostałydokładniezaprojektowanenietylkopodwzględemarchitektonicz-nymifunkcjonalnym,leczrównieżspołecznym,sąściślenadzorowaneikon-trolowane.Tworząotoczenie,doktórego„przerażającyInny”(the frightening Other)–współczesnyflaneurniemadostępu11.

11 Warto zwrócić przy tej interpretacji uwagę na to, w jakwielkim stopniu tego rodzaju„strach przed Innym” lokalnie odkształca samą ideę kosmopolitycznej i tolerancyjnej klasymetropolitalnej/kreatywnej(por.Florida2005).BrianS.Turnerpiszewpodobnymkontekścieo„nowejksenofobii”(2007).


Analizując inne lokalne warianty trendu do „grodzeniamiasta”, Legnaro (1997) iRaposo(2003)stwierdzająwtymkontekścieotwarcie,żenoweklasyśrednieużywają infrastruktur nie/bezpieczeństwa i strategii segregacji prze-strzennej,byodgrodzićsięodkonfrontacjizubóstwemiodciąćodwspółuczest-nictwawrealizacjiwielupowszechnychpotrzeb,wynikającychzcodziennegożyciawspołeczeństwie,wtymodgrodzićsięrównieżodfaktycznejpotrzebypodnoszenia poziomu bezpieczeństwa. Niejednokrotnie eksternalizują przytym niepożądane i negatywne aspekty tej segregacji na szkodę owej „egali-tarnej”przestrzenizewnętrznej,czegodowodząkonfliktyspołecznewybucha-jące na tle użytkowania ulic dojazdowych, parkingów i chodników leżącychwbezpośrednimsąsiedztwieogrodzonychenklawczyprzyległychotwartychterenówzielonych.Przyczyny, które leżą u podstaw nagłego i gwałtownego rozwoju osiedli

monitorowanych, strzeżonych i ogrodzonychwWarszawie, są więc złożone–iglobalne,ilokalne.Pozostająonewścisłymzwiązkuzpolitycznymi,eko-nomicznymi i kulturowymi permutacjami, które zachodzą – leczw różnymtempieiniejednolitymkształcie–takwporządkuglobalnym,jakilokalnym.Niedokończona(niekończącasię?)transformacjasystemowaitowarzyszącajejzmianaspołecznazpewnościąwyostrzająniektóreparametrytychpermutacjiwpolskimmieście.

Literatura

BaumanZ.,1997,„Glokalizacja,czylikomuglobalizacjakomulokalizacja?”,Studia Socjologiczne,nr3.

BeckU.,2002,Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności,przeł.St.Cieśla,Warszawa:WydawnictwoNaukoweScholar.

BlakelyE.J.,SnyderM.S.,1997,Fortress America, Gated Communities in the United States, WashingtonD.C.: BrookingsInstitutionPress.

Blandy S., Parsons D., 2003, „Gated Communities in England: Rules andRhetoric of Urban Planning”, Geographica Helvetica. Swiss Journal of Geography,t.58,nr4,s.314–324.

Borowik I., 2004, „«Blokowiska» – miejski habitat w oglądzie socjologicz-nym”,w:A.Majer, P. Starosta (red.),Wokół socjologii przestrzeni, Łódź:WydawnictwoUniwersytetuŁódzkiego,s.153–164.

Bourdieu P., 2005, Dystynkcja. Społeczna krytka władzy sądzenia, przeł.P.Biłos,Warszawa:WydawnictwoNaukoweScholar.

CaldeiraT.P.R.,2000,City of Walls: Crime, Segregation and Citizenship in São Paulo,London:UniversityofCaliforniaPress.

DavisM.,1990,City of Quartz: Excavating the Future in Los Angeles,NewYork:Vintage.

DomańskiH.,2005,„The Polish Transformation: Structural Changes and NewThePolishTransformation:StructuralChangesandNewTensions”,European Journal of Social Theory,t.8,nr4,s.453–470.


EllinN.,1997,(red.),Architecture of Fear,Princeton:PrincetonArchitecturalPress.

FloridaR.,2005,Cities and the Creative Class,NewYork–London:Routledge.FoucaultM.,1967,„OfOtherSpaces”,http://foucault.info/documents/heteroTo-pia.

Foucault M., 1984, „Space. Knowledge. Power”, w: P. Rabinow (red.), The Foucault Reader,NewYork:Pantheon.

Foucault M., 1993, Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, przeł.T.Komendant,Warszawa:AletheiaSpacja.

Foucault M., 1995, Historia seksualności, t. 1–3, przeł. B. Banasiak,T.Komendant,K.Matuszewski,Warszawa:Czytelnik.

Gąsior-Niemiec A., 2002, „Heterotopias: the Clash of Scopic Regimes inWarsaw”,Polish Sociological Review,nr2(138),s.217–230.

Gąsior-NiemiecA.,2003,(New) Regionalism in Poland: Europeanization and Myth-making,niepublikowanarozprawadoktorska.

Gąsior-NiemiecA.,2007,„OsiedlagrodzonewPolscewświetleteoriidyskur-su”, referat przygotowany na XIII Zjazd Socjologiczny w Zielonej Górze(13–15.09.2007).

Gąsior-NiemiecA.,GlaszeG.,PützR.,2007,„The Discursive Construction of„TheDiscursiveConstructionofGatedCommunitiesinPoland”,niepublikowanyreferat.

Gebhardt D., 2001, „«Gefährlich fremde Orte» – Ghetto-Diskurse in BerlinundMarseille”,w:U.Best,D.Gebhardt(red.),Ghetto-Diskurse. Geographie der Stigmatisierung in Marseille und Berlin, Potsdam: UniversitätsverlagPotsdam,s.11–89.

Glasze G., 2001a, „Geschlossene Wohnkomplexe (gated communities):«Enklaven des Wohlbefindens» in der wirtschaftsliberalen Stadt”, w:R.Roggenthin (red.),Stadt – der Lebensraum der Zukunft? Gegenwärtige raumbezogene Prozesse in Verdichtungsräumen der Erde,Mainz:MainzerKontaktstudiumGeographie,t.7,s.39–55.

Glasze G., 2001b, „Privatisierung öffentlicher Räume? Einkaufszentren,BusinessImprovementDistrictsundgeschlosseneWohnkomplexe”,Berichte zur deutschen Landeskunde,nr75(2–3),s.160–177.

Glasze G., 2003, „Wohnen hinter Zäunen – bewachte Wohnkomplexe alsHerausforderungfürdieStadtplanung”,w:N.Gestring(red.),Schwerpunkt: Die sichere Stadt,Opladen:Jahrbuch StadtRegion 2002,s.75–96.

GlaszeG.,Pütz R., 2004, ,,Varsovie-logement securise: un marche en hausse”,PützR.,2004,,,Varsovie-logementsecurise:unmarcheenhausse”, Urbanisme,nr337,s.61–63.

Glasze G., Pütz R., Rolfes M. (red.), 2005, Diskurs-Stadt-Kriminalität.Städtische (Un-)Sicherheiten aus der Perspektive von Stadtforschung und Kriminalgeographie,Bielefeld:transcript.

GlaszeG.,WebsterC.,FrantzK.(red.),2006,Private Cities. Global and Local Perspectives,London–NewYork:Berg.

Hettne B., Söderbaum F., 2000, „Theorising the Rise of Regionness”,New Political Economy,t.5,nr3,s.457–473.


InglehartR.,1997,Modernization and Postmodernization,Princeton:PrincetonUniversityPress.

JałowieckiB.,2004,„Metropolizacja”,w:A.Majer,P.Starosta (red.),Wokół socjologii przestrzeni, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego,s.53–68.

Jałowiecki B., 2006, „CzyWarszawa staje się miastem Trzeciego Świata?”,Studia Regionalne i Lokalne,nr4(26),s.48–97.

Jałowiecki B., Krajewska M., Olejniczak K., 2003, „Klasa metropolitalnawprzestrzeniWarszawy”,Studia Regionalne i Lokalne,nr4(26),s.59–74.

Jałowiecki B., Krajewska M., Olejniczak K. 2004. „Klasa metropolitalnawprzestrzeniWarszawy”,w:J.Gorzelak,T.Zarycki(red.),Społeczna mapa Warszawy. Interdyscyplinarne studium metropolii warszawskiej,Warszawa:WydawnictwoNaukoweScholar.

LegnaroA.,1997,„KonturenderSicherheitsgesellschaft:einepolemisch-futu-rologischeSkizze”,Leviathan,nr25,s.271–284.

LentzS.,2006,„MoreGates,LessCommunity.GuardedHousinginRussia”,w:G.Glasze,C.Webster,K.Frantz(red.),2006,Private Cities. Global and Local Perspectives,London–NewYork:Berg,s.206–221.

LewickaM.,ZaborskaK.,2007,„Osiedlazamknięte–czyistniejealternaty-wa?”,Colloquia Psychologica,t.16.

MacKenzieE.,2006,„TheDynamicsofPrivatopia.Privateresidentialgover-nanceintheUSA”,w:G.Glasze,C.Webster,K.Frantz(red.),2006,Private Cities. Global and Local Perspectives,London–NewYork:Berg,s.9–30.

MajerA.,StarostaP.(red.),Wokół socjologii przestrzeni,Łódź:WydawnictwoUniwersytetuŁódzkiego.

Mattissek A., 2005, „Discursive Konstitution von Sicherheit im öffentlichenRaumamBeispielFrankfurtamMain”,w:G.Glasze,R.Pütz,M.Rolfes(red.), 2005,Diskurs-Stadt-Kriminalität. Stadtische (Un-)Sicherheiten aus der Perspektive von Stadtforschung und Kriminalgeographie, Bielefeld:transcript,s.105–136.

Nawratek K., 2005, Ideologie w przestrzeni. Próby demistyfikacji, Kraków:Universitas.

Newman D., 2006, „Borders and Bordering: Towards an InterdisciplinaryDialogue”,European Journal of Social Theory,t.9,nr2,s.171–186.

Nogala D.,2000,„Gatingtherich–barcodingthepoor:Kontureneinerneoli-beralenSicherheitskonfiguration”,w:W.Ludwig-Mayerhofer(red.),Soziale Ungleichheit, Kriminalität und Kriminalisierung(Sozialstrukturanalyse14).Opladen,s.49–83.

PfeifferC.,2004,„DämonisierungdesBösen”,Frankfurter Allgemeine Zeitungz5marca,s.9.

Pütz R., Glasze G., 2005, R., Glasze G., 2005, (Un-)Sicherheitdiskurse und Stadtentwicklung im erweiterten Europa. Regionalisierung und Kontextualisierung am Beispiel Deutschlands, Frankreichs und Polens, Antrag zur Förderung durch dieVolkswagenStiftung.


Raposo R., 2003, „New Landscapes: Gated Housing Estates in the LisbonMetropolitanArea”,w:BewachteWohnkomplexeinEuropa,Geographica Helvetica. Swiss Journal of Geography,z.4,s.293–301.

TurnerB.S.,2007,„TheEnclaveSociety:TowardsaSociologyofImmobility”,European Journal of Social Theory,nr10(2),s.287–303.

WasilewskiJ.,1995,„TheFormingoftheNewElite:HowMuchNomenklaturaisLeft?”,Polish Sociological Review,nr2,s.113–123.

Wehrhahn R., 2003, „Gated Communities in Madrid: zur Funktion vonMauernimeuropäischenKontext”,w:BewachteWohnkomplexeinEuropa,Geographica Helvetica. Swiss Journal of GeographySwiss Journal of Geography,z.4,s.302–313.

Wehrheim J., 2002, Die überwachte Stadt. Sicherheit, Segregation und Ausgrenzung,Stadt,RaumundGesellschaft,t.17,Opladen.

Werth H., 2005, „Transformation zur geschlossenen Stadt? GeschlosseneWohnkomplexeinPolensHauptstadtWarschau”,Europa Regional,nr13(4),s.155–161.

VeblenT.,1971,Teoria klasy próżniaczej,Warszawa:PWN.

gating the city: the caSe of WaRSaW

ThepaperdiscussesthedevelopmentofgatedandguardedhousingestatesinthePolishcapitalcityofWarsaw.Itcontainsapresentationofrecentempiricalfindingsbasedonaseriesoffieldresearchcarriedoutsincethe1990sinthecitywithaspecialfocusonitslargestresidentialdistrictofUrsynów.Detailedmap-pingsoftheresearchedhousingestatesareincluded,whichevidencetheirrapidspreadinthedistrict.Anattemptatclassifyingthehousingestatesaccordingtodifferentclustersoftheirphysicaldesignismade.Afunctionalanalysisoftheirphysicalfeaturesiscarriedoutagainstthebackgroundofaglobaldiscourseofin/securitywhichispresumedtoplayamajorroleinthedevelopmentofcon-temporarycities.However,severallocalfactors,whichhaveabearingongatingthecityofWarsaw,arealsoreflectedupon.