#MisteriaPaschalia #MisteriaPaschalia2020
ORGANIZATORZY MECENAS KBF
PARTNER DLA KRAKOWA PARTNER
PARTNER STRATEGICZNY
Claudio Monteverdi. Muzyka Sakralna: duchowy wymiar piękna słowa i dźwięku Claudio Monteverdi był jedną z wielkich postaci w historii muzyki europejskiej pierwszej połowy
XVII wieku. Wykształcony w tradycji muzyki sakralnej renesansu, stworzył nowy – barokowy
muzyczny styl w sferze profanum, stopniowo wzbogacając także muzykę kościelną. W pierwszym
okresie twórczości, na dworze księcia Gonzagi w Mantui, w muzyce kompozytora dominował
nurt świecki: powstały pierwsze księgi madrygałów, a także – na zamówienie księcia z myślą
o obchodach karnawału – najsłynniejsza opera Monteverdiego Orfeusz (w partyturze określona
jako favola in musica należąca do gatunku dramma per musica). Po śmierci księcia Gonzagi
kompozytor przeniósł się do Wenecji, gdzie pozostał do końca życia. Objął prestiżowe stanowisko
maestro di cappella przy bazylice św. Marka. W tych czasach Wenecja – Serenissima Repubblica
di Venezia, będąca u szczytu swej świetności gospodarczej i politycznej – gromadziła wybitnych
twórców muzyki i sztuki, pełniąc we Włoszech funkcję ważnego centrum kultury.
W weneckim okresie twórczości Monteverdi – obok rozwijania koncertującego stylu w kolejnych
madrygałach (VI, VII i VIII księga) – komponował także wiele utworów do tekstów liturgicznych.
Począwszy od Nieszporów (Vespro della Beata Vergine, 1610), stopniowo modyfikował i wzbogacał
tradycyjny styl muzyki kościelnej, tak w zakresie obsady wokalnej i instrumentalnej, jak stosowania
technik kompozytorskich stylu koncertującego (stile nuovo).
Selva morale e spirituale to wielki zbiór utworów sakralnych, opublikowany w 1640 roku, który
został dedykowany Eleonorze, córce Karola II Gonzagi, z okazji jej zaręczyn z cesarzem rzymsko-
niemieckim Ferdynandem III Habsburgiem. Obejmuje on głównie kompozycje do liturgicznych
tekstów łacińskich (m.in. psalmów, hymnów, części mszy), choć zawiera także kilka utworów do
tekstów włoskich (głównie madrygałów – w tym dwóch do słów Petrarki), w których pojawia się
melancholijna, moralizatorska refleksja o próżności świata władzy i bogactwa.
Program koncertu w ramach festiwalu rozpoczyna słynna instrumentalna Toccata o motywach
fanfarowych otwierająca operę Orfeusz. Dzieła Monteverdiego pojawiają się w kontekście utworów
innych kompozytorów epoki: jego wielkiego poprzednika Giovanniego Gabrielego – mistrza
techniki polichóralnej, ale także Annibala Gregoriego czy Antonia Falconieriego. Ten ostatni
jest autorem następującej po Toccacie, pełnej instrumentalnej energii Batalli de Barabaso yerno
de Satanas o przyspieszonym tempie i rytmicznych motywach charakterystycznych dla gatunku
inspirowanego obrazem wojny. Wywodzi się on prawdopodobnie ze średniowiecznej włoskiej
caccii i renesansowej ilustracyjnej chanson Jannequina (m.in. La Guerre).
#MisteriaPaschalia #MisteriaPaschalia2020
ORGANIZATORZY
PARTNER DLA KRAKOWA PARTNER
PARTNER STRATEGICZNYMECENAS KBF
Dwa kolejne utwory to muzyczne interpretacje Psalmu Dawidowego Dixit Dominus (109 wg
Wulgaty). Jest to psalm królewski o charakterze mesjańskim, który z jednej strony opiewa
potęgę Boga, z drugiej – zapowiada dzień gniewu (dies irae) i grozę sądu nad światem. Oba
utwory, poprzez kontrast czasowy i odmienne techniki, reprezentują różne style. Pierwszy
z nich, anonimowy, napisany jest na niewielką obsadę w stylu faux-bourdon. Dominują proste,
sylabiczne opracowania fraz tekstu zbliżone do chorałowego accentus, jedynie niektóre zna-
czące słowa i zakończenia strof zostają wyróżnione; utwór – jak zwykle psalmy – kończy mała
doksologia. Dixit Dominus autorstwa Monteverdiego pochodzący ze zbioru Selva morale e spi-
rituale kontrastuje z poprzednim w wielu zakresach, ukazując niezwykłą maestrię warsztatu
kompozytora. Utwór charakteryzuje rozbudowany wokalno-instrumentalny zespół wyko-
nawczy i zróżnicowana muzyczna interpretacja kolejnych strof psalmu, która tworzy rodzaj –
wykorzystującej teatralne doświadczenia kompozytora – narracji dramatycznej o określonym
rozkładzie napięć. Monteverdi osiąga je przede wszystkim przez stosowanie typowych dla
baroku kontrastów: obsady (solo i tutti), metrum, tempa, faktur (od odcinków nota contra
notam, poprzez imitacje w obrębie grup głosów wokalnych i instrumentalnych, po kontrast
rejestrów w ramach polichóralności), a także sylabicznego i melizmatycznego traktowania
tekstu w nowym stylu.
Gloria, Crucifixus i Salve Regina tworzą, z punktu widzenia narracji, pewną szczególną całość.
Gloria – potężny utwór o rozbudowanej obsadzie zarówno w warstwie wokalnej, jak i instru-
mentalnej – ma charakter uroczysty i pochwalny. Monteverdi skomponował go w 1631 roku
jako dziękczynienie za ustąpienie groźnej epidemii dżumy, która w Wenecji pochłonęła kilka-
dziesiąt tysięcy ofiar (w tym syna kompozytora). Muzyczna interpretacja łacińskiego tekstu
liturgicznego, choć rozpoczęta tradycyjnym zaintonowaniem incipitu Gloria in excelsis Deo
przez tenor solo, przynosi melizmatyczne, radosne i pełne blasku frazy pochwalne, by w dal-
szej narracji poprzez bogaty repertuar środków retoryczno-muzycznych oddać wyraziście zna-
czenie i ekspresję kolejnych odcinków tekstu. Crucifixus ma charakter bolesnego, chóralnego
lamentu wspólnoty wiernych rozpamiętujących ukrzyżowanie Chrystusa. Obraz żalu i cierpie-
nia oddany jest retorycznymi środkami patopoi: powolnym tempem, ciemnym brzmieniem
i chromatycznym opadaniem linii melodycznej we wszystkich głosach. Salve Regina – błagalna
antyfona opiewająca Marię jako Matkę Miłosierdzia – śpiewana jest w liturgii od niedzieli po
Zesłaniu Ducha Świętego do adwentu, a także podczas obrzędów żałobnych. Interpretację
muzyczną antyfony Monteverdiego kończy szereg powtarzanych, wyodrębnionych muzycznie,
pełnych wiary i nadziei wezwań: O clemens, o pia, o dulcis Virgo Maria (O łaskawa, o litościwa,
o słodka Panno Maryjo). Trzy wymienione utwory tworzą pewną całość: w Glorii odsłania się
#MisteriaPaschalia #MisteriaPaschalia2020
ORGANIZATORZY
PARTNER DLA KRAKOWA PARTNER
PARTNER STRATEGICZNYMECENAS KBF
potęga i chwała Stwórcy, Crucifixus oddaje żałobny płacz nad Ukrzyżowanym, zaś Salve Regina
jest błagalną modlitwą o wstawiennictwo.
Finałem i przesłaniem festiwalowego koncertu staje się rozbudowana w zakresie obsady i zróżni-
cowana fakturalnie muzyczna interpretacja kantyku Magnificat (zawartego w liturgii nieszpo-
rów). Jego tekst pochodzi z Ewangelii według św. Łukasza. Pojawia się jako pieśń uwielbienia
i dziękczynienia śpiewana przez Marię w scenie nawiedzenia Elżbiety (Łk 1,39-59). To niezwy-
kłe spotkanie poprzedza scena Zwiastowania (Łk 1,26-38), w której wybór Marii, w pełni
wolności podjęta przez nią decyzja „niech się stanie”, warunkuje ciąg późniejszych wydarzeń.
W obu scenach postacią centralną jest przyszła Matka Zbawiciela. W pierwszej udziela ona
odpowiedzi aniołowi, w drugiej zaś, objawiając tajemnicę Elżbiecie, przepełniona radością
intonuje pieśń uwielbienia.
W naszych czasach zainteresowanie muzyką baroku wzrasta. Nowa interpretacja rzadko wykony-
wanych utworów Monteverdiego ze zbioru Selva morale e spirituale ukazuje intencje artystyczne
zespołu Le Poème Harmonique, który pragnie przywrócić pełny kształt i sens muzyki barokowej.
Być może w pełnym pośpiechu, zagrożeń i chaosu świecie rodzi się tęsknota za wymiarem du-
chowym sztuki minionej epoki, za jej budzącym zachwyt pięknem słowa i dźwięku.
Regina Chłopicka
Tekst powstał na potrzeby książki programowej Festiwalu Misteria Paschalia 2017.
#MisteriaPaschalia #MisteriaPaschalia2020
ORGANIZATORZY
PARTNER DLA KRAKOWA PARTNER
PARTNER STRATEGICZNYMECENAS KBF
Top Related