Zwrot jezykowy

Co oznacza “paradygmat lingwistyczny” w naukach humanistycznych?Językoznawstwo w XIX wieku

Historyzm w XIX wiekuJęzyk i kultura

Podsumowanie i literatura

Paradygmat lingwistyczny, Wilhelm vonHyumboldt

Artur Machlarz

2012-10-18

Artur Machlarz Paradygmat lingwistyczny, Wilhelm von Hyumboldt




Plan wykładu

1 Co oznacza “paradygmat lingwistyczny” w naukach humanistycznych?

2 Językoznawstwo w XIX wieku

3 Historyzm w XIX wieku

4 Język i kulturaWilhelm von HumboldtProgram “psychologii ludów” - Heymann Steinthal, Moritz LazarusWilhelm WundtHipoteza Sapiro-Whorfa - wprowadzenie

5 Podsumowanie i literatura





Paradygmat lingwistyczny

Co oznacza “paradygmat lingwistyczny” w naukachhumanistycznych?





Zwrot językowy w XIX i XX wieku

Jest to specyficzny sposób badania zjawisk kultury skoncentrowany naanalizie języka:

zwrot językowy w XX wieku polega na tym, że język uznano zapośredni lub bezpośredni wyraz naszej wiedzy o świecie, przekonań,residuum wspomnień, tradycji, kultury itp.

w XIX wieku nie mamy do czynienia z tak ostrym zwrotem -pojawiają się raczej tendencje przygotowujące grunt pod:strukturalizm oraz XX-wieczny przełom.





Analiza języka a metodologia nauk humanistycznych

Co wspólnego ma zwrot językowy z metodologią nauk humanistycznych?1 stanowi istotne tło teoretyczne dla rodzącej się w XIX wieku

hermeneutyki,

2 w XIX wieku pozwala pokonać wady ówczesnego historyzmu ihistoriozofii,

3 w XX wieku perspektywa lingwistyczna określa przynajmniejczęściowo sposób badania zjawisk społecznych uwzględniający tzw.czynnik humanistyczny.







hermeneutyki,2 w XIX wieku pozwala pokonać wady ówczesnego historyzmu i

historiozofii,

3 w XX wieku perspektywa lingwistyczna określa przynajmniejczęściowo sposób badania zjawisk społecznych uwzględniający tzw.czynnik humanistyczny.







hermeneutyki,2 w XIX wieku pozwala pokonać wady ówczesnego historyzmu i

historiozofii,3 w XX wieku perspektywa lingwistyczna określa przynajmniej

częściowo sposób badania zjawisk społecznych uwzględniający tzw.czynnik humanistyczny.





Problem - metoda językoznawstwa

Analiza języków jako podstawa metodologii nauk humanistycznych:

jaki jest stan językoznawstwa w XIX wieku?





Językoznawstwo w XIX wieku

Dominujące nurty w językoznawstwie w XIX wieku





Dominujące nurty w językoznawstwie w XIX wieku

1 Językoznawstwo historyczno-porównawcze (Franz Bopp, JakubGrimm, Friedrich Pott)

2 Szkoła młodogramatyków (druga połowa XIX wieku - KarlBrugmann, August Leskien, Hermann Paul, Paul Delbruck)





Językoznawstwo historyczno-porównawcze

Przedmiot badań językoznawstwa historyczno-porównawczego:

koncentracja na badaniach morfologicznych,

badanie morfologicznych zbieżności między różnymi językami.

Badania tych językoznawców były bardzo pomocne w badaniacharcheologicznych, pracą nad zabytkami piśmienniczymi dawnych kultur.Pozwalały też na odkrycie wielu zasad odnośnie prawidłowości rozwojujęzyków.





Prawo przesuwki głosowej

Prawo przesuwki głosowej (Grimm, Rask):

przejście w indoeuropejskich spółgłosek bezdźwięcznych p, t, k wprzydechowe f, th, kh, dźwięcznych b, d, g w bezdźwięczne p, t, k.





Lipska szkoła młodogramatyków

Lipska szkoła młodogramatyków (późniejsze lata XIX wieku):

“pozytywistyczne” podejście do przedmiotu badań (badanie“faktów”),

przedmiotem badań są przede wszystkim prawa głosowe - fonetyka,

badania porównawcze również umieszczane są w perspektywiehistorycznej.





Podsumowanie

Pytanie “kontrolne”:

Czy tak rozumiane językoznawstwo może być podstawą metodologiinauk humanistycznych?





Historyzm w XIX wieku

Historyzm w XIX wieku (i jego wady)





Historyzm w XIX wieku

Historyzm w XIX wieku:

badania historyczne nie uwzględniają historii kultury

rekonstrukcja szeregów zdarzeń, bez tzw. czynnika humanistycznego(kulturowego sensu zdarzeń, za Znanieckiem)

historiozofia.





Historiozofia

Wizja dziejów w filozofii poprzedzającej narodziny humanistyki:

Heglizm i klasyczna filozofia niemiecka,

August Comte i pozytywizm,

ewolucjonizm Herberta Spencera.





Główne idee XIX historiozofii

Historię traktuje się jak postępowy (logiczny) rozwój duchaludzkiego do punktu, w którym osiągnięte zostaną najwyższewartości sił duchowych.

Historia bada tu rozwój ducha, wiedzy, umysłu ludzkiego itp.Rozwój ten ma charakter linearny - niektóre narody stoją wyżej, innewyżej w tym rozwoju.

W ówczesnej historiozofii wierzono w pełni w dogmat o jednościrozumu ludzkiego. Wierzono, że różne formy kultury są częściamijednolitego planu rozwoju ogólnoludzkiej kultury lub cywilizacji.





Historiozofia a językoznawstwo

W XIX wiecznych nurtach w językoznawstwie idee ówczesnej historiozofiibyły mocno zakorzenione. Przejawiały się np. w:

poszukiwaniu wspólnych korzeni wszystkich języków,

w przekonaniu, że wszystkie języki są ze sobą spokrewnione,

w przekonaniu, że niektóre języki stoją na wyższym poziomierozwoju a inne na niższym.





Wilhelm von HumboldtProgram “psychologii ludów” - Heymann Steinthal, Moritz LazarusWilhelm WundtHipoteza Sapiro-Whorfa - wprowadzenie

Język i kultura

Język i kultura - Analiza językoznawcza jako metodyczna bazanauk o kulturze






Podstawowy postulat metodologiczny

Podstawowy postulat metodologiczny:

Eliminacja metafizyki






Językoznawstwo porównawcze W. v. Humboldta

Dla Humboldta właściwą funkcją porównawczych badań językoznawczychbędzie uzupełnienie badań stricte historycznych o historię kultury. Bezzrozumienia języka zaś nie da się odtworzyć historii kultury.Humboldt zakłada, że język stanowi wiarygodne źródło danychhistorycznych i stanowi odwzorowanie aktualnego stanu kultury.






Cel językoznawstwa

Cel badań językoznawczych:

zrekonstruować właściwy danej kulturze sposób myślenia,planowania działań i orientacji w świecie,

przedstawić historię kultur i kultury ludzkiej w ogóle,

pokazać różnice w duchowym rozwoju kultur.






Teza o paralelności

Według Humboldta język stanowi “mimowolną emanację ducha”.

Teza o paralelności myśli i mowy

formy językowe i formy myślenia rozwijają się paralelnie.






Metodologia badań językoznawczych - Humboldt

Podstawowe zasady metodologiczne:

1 Podział badań na synchroniczne i genetyczne.2 Przyznanie badaniom synchronicznym pierwszeństwa:

warunkiem poprawności badań historycznych będzie analizaaktualnego stanu języka, badanego autonomicznie, w takim stanie, wjakim aktualnie się znajdujedopiero na tej podstawie można badać sprawy historyczne






Badania genetyczne (historyczne)

Rekonstrukcja historyczna powinna polegać na:1 rekonstrukcji pierwszego ale zupełnego ukształtowania organicznej

budowy języka,2 analizie zmian spowodowanych obcymi domieszkami.






Badania synchroniczne

Badania synchroniczne polegają na:

badaniu wewnętrznej konstrukcji i odgraniczenia jednego języka odinnych.






Badania synchroniczne a genetyczne

Jaka jest podstawa uznania prymatu badań synchronicznych nadgenetycznymi?

badania empiryczne stoją wyżej niż spekulacje genetyczne. Jeślibadania genetyczne nie będą oparte na empirycznych badaniachaktualnego stanu, to będą tylko czczą spekulacją.






Najważniejsze idee Humboldta

Najważniejsze idee Humboldta: właściwy danemu narodowi ogląd światamożna i należy odczytać ze struktury jego języka.

gramatyka reprezentujące formy myślenia;

słownictwo reprezentujące treści myślenia, pojęcia, do których danakultura jest zdolna (są to sposoby wyodrębniania zjawisk, ichkonceptualizacji itp.).






Metodologia - cd.

Kolejna zasada metodologiczna:

wszystkich aspekty języka należy traktować łącznie, jakoelementy jednego organizmu, którego części dają się wyjaśnić iopisać tylko we wzajemnych powiązaniach. Ani analizagramatyczna, ani fonologiczna, ani żadna inna nie mogła być wszczególności traktowana niezależnie od znaczeń, jeśli miałabybyć przydatna dla realizacji właściwego celu językoznawstwa.






Metodologia - analiza systemu głosek

Fonetyczna różnorodność i bogactwo głosek, jest istotnym elementemrealizowania przez język funkcji związanych z wyrażaniem alborozwijaniem myślenia: alfabet jest bowiem jednym z głównych czynnikówokreślających zasady słowotwórcze a tym samym zasady tworzenia pojęć.






Znaczenie zasad fonetycznych

Cel badania zasad fonetycznych:

(...) otrzymamy stąd z jednej strony wiedzę o prawach inawykach słowotwórczych w narodach, z drugiej o zakresie,kompletności i wieku charakteryzującym budowę ich wyrazów.Do tych pierwszych należą zmiany wyrazów przez przegłos,wtrącenia i zmiany spółgłosek, rozszerzanie wyrazów w nagłosiei wygłosie, reduplikacje sylab i przeciwstawianie. Na tejpodstawie bardzo często można rozpoznać, czy zmysł językowynarodów jest bardziej prymitywny czy też bardziej subtelny.

Wilhelm von Humboldt, Zarys ogólnego typu języka






Znaczenie zasad gramatycznych

Znaczenie zasad gramatycznych:

zasady konstrukcji zdań - odzwierciedlenie funkcji czystego intelektu;

zasady konstrukcji okresu zdaniowego - przejawem siły wyobraźnikształtującej dany język i indywidualizującej uniwersalne cechyoglądu gramatycznego.






Badanie “procedury językowej”

Metodologiczna zasada badania „całej procedury językowej” oznacza uHumboldta, że trzeba mieć na uwadze ogólną naturę języków, sposobyspełniania przez języki ich funkcji w związku z myśleniem, a nie tylko ichzewnętrzne, techniczne własności.






Zasady analizy języka

Leksemy, morfemy, fonemy i formy gramatyczne należy ująć jakoczęści całego órganizmu językowego- tzn. w ich relacji do innychleksemów, morfemów, fonemów i form gramatycznych. Całościoweujęcie relacji, organiczną jedność języka, Humboldt nazywał formąjęzykową.

Analiza sposobu realizacji przez nie funkcji semantycznej - czyli tego,w jaki sposób wyrażana jest treść.

Należy zacząć od obrazu ogólnego formy językowej - znajomość tego, coogólne, pozwoli odpowiednio zinterpretować funkcje poszczególnychelementów całości.






Jak zrekonstruować formę językową?

Forma językowa jest bezpośrednim wyrazem formy myślenia.

Jej rekonstrukcja nie może ona polegać na rekonstrukcji historycznej,ani na badaniu fizycznych własności znaków językowych.

Empirycznie podstawową jednostką badań pozwalającą narekonstrukcję formy językowej będzie okres zdaniowy - mowaobejmująca połączenia różnych elementów języka. Naszym zadaniemjest rekonstrukcja zasad wiązania znaków w sensowną wypowiedź.

Analiza zdania ujawnia formalne składniki języka prezentujące sposóbkonceptualizacji rzeczywistości.






Jak odkryć reguły gramatyczne?

1 Należy ustalić rozkład elementów znaczących w okresachzdaniowych na podstawie znaków (np. formy dźwiękowej).

2 Rozkład powinien sięgać aż do elementarnych składników mającychwpływ na znaczenie.

3 Celem jest wyodrębnienie wszystkich elementów, które mają wpływna znaczenie.

Dzięki zastosowaniu tej procedury uniknie się ryzyka przypisaniaskładników języka do obcych mu kategorii i pomijaniacharakterystycznych dla danego języka funkcji znaczeniowych igramatycznych.






“Klasyczne” kategorie gramatyczne

Uwaga: klasyfikacje gramatyczne języków względem tego, czy posiadająformy rzeczownikowe, czasownikowe, zaimki itp. uważał Humboldt zaprzydatne w opisie języków, ale w ograniczonym zakresie. Uważał, że jestto narzędzie analizy technicznych środków oznaczania. Takie kategoriegramtyczne nie muszą wcale być wyrazem formy językowej. Taki opis niemusi dawać dostępu do utrwalonych w językach sposobów myślenia isamych myśli.






Program psychologii opartej na językoznawstwie

Za Humboldtem przyjęto dość powszechnie, że:

opis gramatyki i słownictwa określonego języka dostarczyć możewiedzy o sposobie myślenia i poznawania oraz całym światooglądziebadanej grupy etnicznej i stanowić może także przyczynek dosformułowania uogólnień odnośnie praw rozwoju kultury różnychspołeczeństw.






Psychologia indywidualna a “psychologia ludów”

Wg Steinthala i Lazarusa podstawową formą życia społecznego ludzi jestnaród. Badania „ducha narodu” mają mieć pierwszeństwo nad badaniamiz zakresu psychologii indywiduów ponieważ - wg Steinthala i Lazarusa -mechanizmy psychiczne jednostek są w zasadniczym stopniuzdeterminowane zasadami działania ducha narodowego






Stadia rozwoju języka

1 stadium prehistoryczne,2 stadium, w którym znaki i znaczenia są powiązane mechanizmami

psychicznymi - poziom charakteryzujący,3 stadium, w którym znaki nie mają już charakteru onomatopeicznego.






Mechanizmy psychiczne wiążące znaki ze znaczeniami

Mechanizmy psychiczne wiążące znaki ze znaczeniami:

mechanizm kompensacji: doświadczane przez nas zmysłowewrażenia wymagają pewnej kompensacji, którą stanowią naturalnereakcje mięśni, w szczególności fizjologicznych narządów mowy;

mechanizm apercepcji: sposób, w jaki każda treść pojęciowa jestprzedstawiana i prezentowana (wewnętrzna forma językowa).






Poziom charakteryzujący

Najbardziej bezpośrednim zatem przejawem sposobu myślenia danegonarodu, obszarem danych, które mogą stać się podstawą uogólnień dlabadań psychologii ludów, ma być, zdaniem Steinthala, etymologiczny senssłów, ich „bezpośrednio zakorzenione w rzeczywistości” znaczenie.Stanowiłby on bowiem odzwierciedlenie szczególnego charakteruapercepcji, sposobu myślenia danej grupy etnicznej.






Wilhelm Wundt

Wilhelm Wundt, tak jak Humboldt, uważał, że tylko łączne badaniemitologii, obyczajów, historii i języka narodów może doprowadzić dopełnego poznania ludzkiego życia duchowego. Jednak za najważniejsządziedzinę badań Wundt uznał językoznawstwo, ponieważ uznał, że każdyrodzaj wymiany myśli, czyli także opierający się na nim przekaz mitów iobyczajów zakłada posługiwanie się językiem.






Założenia dla metody analizy języka

Zasady wyboru, czyli charakterystyczny dla danego narodu sposóbmyślenia, jego logika, są zawarte, zdaniem Wundta, przede wszystkim wgramatycznych zasadach konstruowania zdań, ponieważ „myśl znajdujewłaśnie w zdaniach albo sądach swój wyraz”.

Za znaczenie każdego zdania, albo sądu, Wundt uznawał „zbioroweprzedstawienie”, które w akcie mowy, czyli właściwie w procesiekomunikacji, zostaje w sposób niezależny od właściwości tegoprzedstawienia rozłożone na przedstawienia cząstkowe, którymodpowiadają określone słowa.






Gramatyka a zasady myślenia

Na podstawie opisu stosunków gramatycznych Wundt podał klasyfikacjęróżnego rodzaju typów myślenia, selektywności uwagi, ukierunkowania itreści myślenia, skorelowanych z różnymi rodzajami konstrukcjigramatycznej i zasad budowy słowników.






Hipoteza Sapiro-Whorfa

(...) zaakceptowane wzorce posługiwania się słowamipoprzedzają pewne tory myślenia i formy zachowań. Nie chodzitu oczywiście tylko o teorie naukowe, ale o trwałe sposobyporządkowania danych i potocznej analizy zjawisk dokonywaneza pośrednictwem języka.






Mechanizm wpływu języka na myślenie i działanie

Mechanizm wpływu języka na działanie i rozumowanie polega, wedługWhorfa, na tym, że:

każdy język, zawierając w swoich zasobach leksykalnych określonąklasyfikację zjawisk fizycznych, wpływa na wartościowanie tychzjawisk (np. ze względu na wiążące się z nimi niebezpieczeństwo).

Leksykon, przez typ deskrypcji zjawisk fizycznych, określazachowanie wobec tych zjawisk.Gramatyka natomiast jest elementem pomocniczym w segmentacjirzeczywistości zawierając hierarchię rodzajów, części mowy itp.






Kryptotypy i fenotypy

Jak odkryć „co tubylcy myślą”? Leksykalne sposoby klasyfikacji zjawiskmogą być jawne (fenotypy) i niejawne (kryptotypy):

Fenotypy posiadają wykładniki gramatyczne, cechuje je jasna iwyraźna wspólna cecha znaczeniowa.

Kryptotypy - nie posiadają wykładników gramatycznych.






Badanie kryptotypów

Kryptotypy:

nie posiadają widocznych wykładników odróżniających odsiebie pewne kategorie słów, ale które funkcjonują implicitepoprzez ’centralną wymienialność’ powiązań wyznaczającychpewne inne słowa wskazujące daną kategorię.

Do klasyfikacji niejawnych Whorf zaliczył na przykład rodzaj w językuangielskim. Ich odpowiednikami po stronie językowej są jednak raczej niesłowa, ale systemy wzajemnych relacji słów.






Wykładniki struktur jawnych

Za wykładniki struktur jawnych Whorf uznał przedrostki, przyrostki,wrostki, ablaut samogłosek, reduplikację, akcenty i kategoriemorfologiczne. Ich rekonstrukcja i opis miały także obejmować ocenęstopnia występowania oraz, w przypadku braku występujących względnieczęsto w innych językach kategorii morfologicznych, zbadanie powodu, zktórego nie pojawiają się one w opisywanym języku.





Dziękuję za uwagę

Dziękuję za uwagę i zapraszam do stawiania pytań!

Artur Machlarz

e-mail: [email protected]: http://www.uni.opole.pl/∼machlarz


Zwrot jezykowy

Education

Transcript of Zwrot jezykowy