2Język polski

PODRĘCZNIK

LICEUM I TECHNIKUM

zakres podstawowy i rozszerzony

ZROZUMIEĆ TEKSTzrozumieć człowieka

ZGODNYZ WYMAGANIAMI

od2015

Autorzy: Dariusz Chemperek, Adam Kalbarczyk

Zakres kształcenia: podstawowy i rozszerzonyEtap edukacyjny: IVTyp szkoły: szkoły ponadgimnazjalnePublikacja powstała na podstawie podręcznika w formie tradycyjnej o numerze ewidencyjnym w wykazie: 703/2/2015/z1

© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o.Warszawa 2015

Wydanie I

ISBN 978-83-02-15152-1

Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Małgorzata Magenta-Siemiaszko (redaktor koordynator) Współpraca redakcyjna: Anna RogowskaRedakcja językowa: Aleksandra WieczorekRedakcja techniczna: Iwona BiałkowskaProjekt okładki: Paweł RafaProjekt graficzny i opracowanie graficzne: Katarzyna TrzeszczkowskaFotoedycja: Natalia MarszałekSkład i łamanie: Iwona Białkowska, Recontra Studio Graficzne (uzupełnienia)

Extract from Knaurs Lexikon der Symbole by Hans Biedermann (c) 2000 Verlagsgruppe Droemer Knaur GmbH & Co KG

Zalecane wymagania systemowe i sprzętowePodręcznik elektroniczny w formacie PDF otwierany na komputerach PC i MAC wymaga zainstalowania bezpłatnego programu Adobe Reader (http://get.adobe.com/reader/); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Apple iOS wymaga zainstalowania bezpłatnego programu iBooks (do pobrania ze sklepu App Store); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Android wymaga zainstalowania bezpłatnego programu Adobe Reader (do pobrania z Google Play).

Pomoc techniczna: epomoc@wsip.com.pl

Materiały, do których masz dostęp, nie mogą być rozpowszechniane publicznie, nie mogą być przedmiotem dalszego obrotu. Rozporządzanie ich opracowaniem wymaga uzyskania zgody.

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne spółka z ograniczoną odpowiedzialnością 00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96Tel.: 22 576 25 00Infolinia: 801 220 555www.wsip.pl

Publikacja, którą nabyłeś / nabyłaś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał / przestrzegała praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty.

Szanujmy cudzą własność i prawo.Więcej na www.legalnakultura.pl

Polska Izba Książki

3S P I S T R E ś C I

R E N E S A N S

tablica chronologiczna – renesans ................................................................................. 12

1 Renesans – odrodzenie kultury antycznej. Nowa wizja świata i człowieka ...................... 16

2 Jakże wielkie i godne podziwu jest szczęście człowieka... Filozofia renesansu ....................... 21

• Giovanni Pico della Mirandola O godności człowieka • Niccolò Machiavelli Książę 3 Praw mają bardzo mało, a jednak wystarczają one... Utopia – nowy, lepszy(?) świat ......... 26

• Tomasz Morus Utopia 4 Dwoja radość... Mikołaja Reja ideał życia rodzinnego .......................................................... 31

• Mikołaj Rej Żywot człowieka poczciwego • Ewa Lipska Może będzie lepiej 5 Mona Lisa Leonarda da Vinci. Sekretne treści arcydzieła renesansu S ............................ 36

6 Nie porzucaj nadzieje... Optymizm renesansowego i współczesnego humanisty .............. 40

• Jan Kochanowski [Nie porzucaj nadzieje...] • Jan Kochanowski [Patrzaj, jako śnieg po górach się bieli...] • Julia Hartwig Pośpiech 7 Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony... Renesansowy klasycyzm R ............................... 47

• Jan Kochanowski [Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony...] • Leopold Staff Przedśpiew infografika: Mistrzowie i przyjaciele Kochanowskiego .................................................... 52 8 Błogosławiony niechaj ów dzień będzie... Obraz kobiety w poezji włoskiego i polskiego renesansu R ............................................................................................................................ 54

• Francesco Petrarka Sonet 61 • Jan Kochanowski [Srogie łańcuchy na swym sercu czuję...] 9 Pokoju mieć nie mogę... Miłość w literaturze dawnej i współczesnej ................................... 59

• Francesco Petrarka Sonet 85 • Jan Kochanowski [Nie zawżdy, piękna Zofija...] • Konstanty Ildefons Gałczyński Pieśń I 10 Służmy poczciwej sławie... Refleksja obywatelska w Pieśniach ............................................ 62

• Jan Kochanowski Pieśń o dobrej sławie • Jan Kochanowski Pieśń o cnocie 11 Zetrzy sen z oczu... Perswazja i ironia w poezji R ................................................................ 66

• Jan Kochanowski Pieśń o spustoszeniu Podola 12 Wsi spokojna, wsi wesoła... Arkadie ziemiańskie w literaturze renesansowej R ................... 71

• Mikołaj Rej Żywot człowieka poczciwego • Jan Kochanowski Pieśń świętojańska o sobótce (Panna XII) 13 Me rymy nie giną... Różnorodność tematyczna i nastrojowa Fraszek ................................ 77

• Jan Kochanowski O doktorze Hiszpanie • Jan Kochanowski Do Magdaleny • Jan Kochanowski Ku Muzom R 14 Kupić by cię, Mądrości, za drogie pieniądze... Wprowadzenie do Trenów ............................. 83

• Jan Kochanowski Tren IX 15 Sny płoche nas bawią... Dyskusja z filozofią stoicką w Trenach ........................................... 87

4

nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | spis treści

• Jan Kochanowski Tren XI • Jan Kochanowski Tren XVI 16 Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest... Tajemnica Boga i godność człowieka w Trenach ................................................................................................................................. 92

• Jan Kochanowski Tren X • Jan Kochanowski Tren XIX albo Sen 17 Dziś rysy waszych twarzy w pamięci mi gasną... Współczesny tren Bolesława Leśmiana .................................................................................................................................. 97

• Bolesław Leśmian Ubóstwo 18 Być albo nie być... Dramat ludzkich wyborów w twórczości Williama Szekspira .............. 99

•William Szekspir Hamlet 19 Reszta jest milczeniem... W poszukiwaniu nowożytnego wzorca mężczyzny ................... 104

•William Szekspir Hamlet •Zbigniew Herbert Tren Fortynbrasa 20 Co ma przyjść, przyjdzie... Przeznaczenie czy wybór? ......................................................... 109

•William Szekspir Makbet 21 Czy nie spadnie na nich to posądzenie? Literacka psychologia zbrodni ............................. 115

•William Szekspir Makbet 22 Znak, że ktoś zły zbliża się... Przyczyny i przejawy zła w dramacie Szekspira ................. 120

• William Szekspir Makbet 23 Czy dłonie te nigdy nie będą czyste? Cierpienie, lęk i wina lady Makbet ........................... 125

•William Szekspir Makbet 24 Niczym jest wszystko, jeśli spełnione marzenie nie cieszy... Makbet w reżyserii Andrzeja Wajdy S .................................................................................. 130

25 Los Ewy... Kobieta renesansu ................................................................................................ 132

•Margaret L. King Kobieta renesansu infografika: Główne idee renesansu ................................................................................ 136

26 Renesans – wędrówka przez motywy i tematy literatury .................................................. 138

umiem wiĘceJ. wypowiedzi pisemne ................................................................................... 1 4 1

renesans. polecenia na koniec działu ............................................................................ 150

B A R O K

tablica chronologiczna – barok ..................................................................................... 152

27 Epoka przeciwieństw. Wprowadzenie do kultury baroku ................................................. 156

28 Mitologiczna alegoria w służbie pokoju. Minerwa chroniąca Pax przed Marsem Petera Paula Rubensa S .................................................................................................................. 161

•Wisława Szymborska Kobiety Rubensa 29 Człowiek jest szpetny... Antynomie filozofii barokowej ...................................................... 166

•Blaise Pascal Myśli 30 Rozdwojony w sobie... Człowiek wobec świata i Boga w poezji baroku ............................. 171

• Mikołaj Sęp Szarzyński Sonet IV. O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem

5S P I S T R E ś C I

31 Śmierci, śmierć cię czeka... Refleksje egzystencjalne w poezji metafizycznej .................... 174

•Mikołaj Sęp Szarzyński Sonet V. O nietrwałej miłości rzeczy świata tego •John Donne Sonet X 32 Cel, dla którego niebo mię na świat posłało... Ideały błędnego rycerza a realia życia .......... 178

• Miguel Cervantes Przemyślny szlachcic Don Kichot z Manchy • Andrzej Waligórski Błędny rycerz 33 Między dwiema krańcowymi wadami: tchórzostwem i zuchwalstwem... Tragiczna wielkość i patetyczna śmieszność Don Kichota ................................................................................. 185

• Miguel Cervantes Przemyślny szlachcic Don Kichot z Manchy 34 W jednym oka słowie... Dworny panegiryk i medytacja o nieuchwytnym pięknie R ...... 192

• Daniel Naborowski Na oczy królewny angielskiej... 35 Czwarta część mgnienia. Człowiek i czas w poezji baroku R ............................................ 197

• Daniel Naborowski Krótkość żywota • Daniel Naborowski Na toż • Jarosław Marek Rymkiewicz Wiersz na te słowa Heraklita... 36 Możemy z śmierci przyszydzać... Barokowy poeta o miłości i śmierci R .......................... 201

• Jan Andrzej Morsztyn Redivivatus • Jan Andrzej Morsztyn Na koszulę brudną • Stanisław Grochowiak [Dla zakochanych to samo staranie] 37 Oczy są ogień, czoło jest zwierciadłem... Słowa i ich znaczenia J ..................................... 205

• Jan Andrzej Morsztyn Cuda miłości. Sonet • Jan Andrzej Morsztyn Niestatek 38 Chcieli niebożęta przed Polakami uciec do nieba... Ideologia sarmatyzmu w Pamiętnikach Paska ....................................................................................................................................... 209

• Jan Chryzostom Pasek Pamiętniki infografika: Klucze do kultury baroku .......................................................... 214 39 Zawsze apetyt do widzenia świata... Oswajanie obcości przez Sarmatę ............................ 216

• Jan Chryzostom Pasek Pamiętniki 40 Ideologia okrążenia... Kontrreformacja w Polsce ................................................................ 219

• Janusz Tazbir Kontrreformacja w Polsce 41 Zaraz się wywiodę... Język jako narzędzie perswazji J ....................................................... 223

• Wacław Potocki Sofista 42 Przeklęty, kto zasmuca matkę swoję... Retoryka jako sztuka przekonywania J ................ 227

• Piotr Skarga Kazania sejmowe • Martin Luther King Mam marzenie (przemówienie z 1963 r.) 43 Raczej litość niż strach... Czarownica w epoce wczesnonowożytnej ................................. 233

• Brian P. Levack Czarownica 44 Wszystko to są rzeczy niepewne... Współczesne inspiracje kulturą baroku R ................... 237

• Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki LXVIII. Nagły deszcz • Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki LXXII • Józef Bartłomiej Zimorowic Roczyzna 45 Barok – wędrówka przez motywy i tematy literatury ........................................................ 241

umiem wiĘceJ. wypowiedzi pisemne i ustne ............................................................... 243

barok. polecenia na koniec działu .......................................................................... 254

6

nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | spis treści

O Ś W I E C E N I E I P R E R O M A N T Y Z M

tablica chronologiczna – oświecenie i preromantyzm .............................................. 256

46 Epoka rozumu – krytyka rozumu. Oświecenie i początek nowoczesności ..................... 259

47 W klimacie i wieku filozofii i rozumu... Filozofia oświecenia .............................................. 264

• Wielka encyklopedia francuska (hasło: Zabobon) • Jean Jacques Rousseau Listy moralne II 48 Biedny dzikus... Spotkania z Innym w utworach Defoe i Kapuścińskiego ................ 270

• Daniel Defoe Przypadki Robinsona Crusoe • Ryszard Kapuściński Heban 49 Bohater nowych czasów... Śmierć Marata jako przykład oświeceniowego klasycyzmu S ......................................................................................................................... 275

50 Książka jest trochę jak człowiek... Symbolika Księgi w powieści Olgi Tokarczuk R ........ 279

• Olga Tokarczuk Podróż ludzi Księgi 51 Dlaczego ludzie się rodzą i umierają? Po co żyją? Dyskusja o metodach poznania u progu oświecenia R ......................................................................................................................... 284

• Olga Tokarczuk Podróż ludzi Księgi 52 Do czego to wszystko zmierza? Rękopis znaleziony w Saragossie Wojciecha J. Hasa S ..... 288

• Jan Potocki Rękopis znaleziony w Saragossie • Rękopis znaleziony w Saragossie, reż. Wojciech J. Has 53 Prawdę mówi, względów się wyrzeka... Satyra w służbie społecznej ................................... 292

• Ignacy Krasicki Pijaństwo • Wojciech Młynarski W Polskę idziemy 54 O, rzadki darze przedziwnej wymowy... Język i styl językowy J ......................................... 300

• Ignacy Krasicki Monachomachia 55 Najbardziej lubił czekoladę... Portret Krasickiego ................................................................ 307

• Jan Kott Gorzki Krasicki 56 Święta miłości kochanej ojczyzny... Dwa ujęcia patriotyzmu ................................................ 311

• Ignacy Krasicki Hymn do miłości ojczyzny • Józef Wybicki Pieśń Legionów Polskich we Włoszech 57 Ars poetica. Ars poetica? Programy XX-wiecznego klasycyzmu R .................................... 316

• Leopold Staff Ars poetica • Czesław Miłosz Ars poetica? 58 Tam tęskni kochany... „Czułe serce” sentymentalisty R ..................................................... 320

• Franciszek Karpiński Laura i Filon • Franciszek Karpiński Przypomnienie dawnej miłości 59 O, jakimże człowiek jest dzieckiem! Bolesne poznanie potrzeby samoograniczenia ........ 326

• Johann Wolfgang Goethe Cierpienia młodego Wertera 60 Cofam się jak przed ogniem... Historia miłości nieszczęśliwej ............................................ 331

• Johann Wolfgang Goethe Cierpienia młodego Wertera61 Bo to jest kupa śmieci, rupieciarnia, ta wasza wiedza... Dramat o klęsce rozumu R .........335

• Johann Wolfgang Goethe Faust 62 Duchem sięgnąć od nizin po szczyty... Pragnienie nadludzkiego poznania R ...................342

• Johann Wolfgang Goethe Faust

7S P I S T R E ś C I

63 Nie będzie żadnej władzy wspanialszej i lepszej dla ludzi... Sens powieści w powieści R ......348

• Michaił Bułhakow Mistrz i Małgorzata 64 Tchórzostwo – ułomnością najstraszliwszą... Powieść o ludzkiej słabości R ......................355

• Michaił Bułhakow Mistrz i Małgorzata 65 Zła wciąż pragnie, a dobro wciąż czyni... Literackie wyobrażenia zła w świecie R ...............360

• Johann Wolfgang Goethe Faust • Michaił Bułhakow Mistrz i Małgorzata 66 Już nigdy mi spokój nie wróci... Kobieta i jej cierpienie R .................................................365

• Johann Wolfgang Goethe Faust • Michaił Bułhakow Mistrz i Małgorzata infografika: Główne idee oświecenia .............................................................370

67 Oświecenie i preromantyzm – wędrówka przez motywy i tematy literatury ............... 372

umiem wiĘceJ. wypowiedŹ ustna ................................................................................ 375

umiem wieceJ. zadania testowe .................................................................................. 380

oświecenie i preromantyzm. polecenia na koniec działu ....................................... 390

Więcej o tekstach i kontekstach. Lektury .............................................................. 391

Indeks pojęć ................................................................................................ 395

Spis tekstów zamieszczonych w podręczniku ....................................................... 398

Źródła ilustracji ............................................................................................ 399

S

J

Treści zakresu rozszerzonego

Zagadnienia z nauki o języku

R Analiza dzieła sztuki

8

Jak korzystać z podręcznikapodręcznik składa się z części odpowiadających kolejnym epokom literackim. części te zostały podzielone na rozdziały tworzące osobne lekcje.

Polecenia rozwijające umiejętność tworzenia wypowiedzi ustnych i pisemnych

Pojęcia kluczowe, czyli definicje terminów niezbędnych do analizy tekstu lub dzieła sztuki

Infografiki przybliżające wybrane zagadnienia

Przypisy objaśniające dawne wyrażenia i trudne fragmenty utworów (jeśli objaśnienie dotyczące rzeczy materialnej nie jest dla Ciebie wystarczające, poszukaj ilustracji w internecie)

Autor i gatunek,czyli ważne informacje na temat autora i gatunku, jaki reprezentuje dany utwór

Pytania i polecenia do danego tekstu

81R E N E S A N S

WPROWADZENIE DO LEKTURYWe fraszkach metapoetyckich Kochanowski pisze o celach i źródłach swej poezji, komen-tuje zbiór, żartobliwie lub serio podpowiada

czytelnikowi interpretację utworów. Poeta od-słania w nich częściowo swój warsztat, pisząc o swoim programie poetyckim.

Jan Kochanowski Ku Muzom Panny, które na wielkim Parnazie1 mieszkacie, A ippokreńską rosą2 włosy swe maczacie, Jeslim się wam zachował jako żyw3 statecznie, Ani mam wolej z wami rozłączyć się wiecznie; [5] Jesli królom nie zajźrzę4 pereł ani złota, A milsza mi daleko niż pieniądze cnota; Jesli nie chcę, żebyście komu pochlebiały Albo na mię u ludzi niewdzięcznych żebrały: Proszę, niech ze mną za raz5 me rymy nie giną;[10] Ale kiedy ja umrę, ony niechaj słyną!

P o l e c e n i a d o t e k s t u 1. Do kogo zwraca się osoba mówiąca w wierszu?

2. Czy adresatki wypowiedzi można uznać za osoby realne, czy stanowią personi� kację (a jeśli tak to czego)? Uzasadnij swoje zdanie.

3. Zinterpretuj autocharakterystykę osoby mówiącej zawartą w wersach 5.–8.

4. Wskaż w wierszu anafory i określ ich rolę.

5. Zrekonstruuj argumentację poety, wypełniając schemat własnymi określeniami:

Jeśli i  .

Jeśli i  .

Jeśli i  to proszę o  .

6. Uzasadnij tezę, że fraszka realizuje topos non omnis moriar.

1 Na ... Parnazie – na Parnasie; w starożytności szczyt Parnas uważano za siedzibę Muz – opiekunek sztuk i nauk. Szerzej na ten temat zob. lekcja 27. z pierwszej części podręcznika.

2 Ippokreńska rosa – z góry Parnas tryskało źródło Hippokrene, dawało ono talent poetycki.3 Jeslim się wam zachował jako żyw – jeśli, odkąd żyję, zjednywałem sobie wasze łaski.4 Nie zajźrzę – nie zazdroszczę.5 Za raz – równocześnie, jednocześnie.

» P O J Ę C I A K L U C Z O W E ANAFORA – stylistyczny środek składniowy polegający na powtarzaniu na początku wersu albo zdania tego samego słowa lub zwrotu.

NON OMNIS MORIAR (łac. – nie cały umrę) – słynny cytat z Pieśni 30 Horacego (Księga III). Poeta wyraża tym zdaniem przeświadczenie, że poezja i sfera wartości duchowych są niezniszczalne, w przeciwieństwie do tego, co materialne, i nie poddają się działaniu czasu.

P o l e c e n i a d o t e k s t u Do kogo zwraca się osoba mówiąca w wierszu?

R

9

Wiedzieć więcej...czyli interesujące wiadomości pogłębiające wykład

Numer kolejnejlekcji i temat

Osie czasu ułatwiające zapamiętanie czasu powstania utworów literackich

Konteksty współczesne

JS

Treści zakresu rozszerzonego

Zagadnienia z nauki o języku

Analiza dzieła sztuki

utOPIA

1516 r.

xiv xv xvi xvii n.e.

K Julia Hartwig Pośpiech

Dział umiem więcej, czyli praktyczne wskazówki dotyczące zadań testowych i poszczególnych form wypowiedzi oraz przykładowe zadania wraz z realizacjami

R

W zadaniach, których treść wymaga uzupełnień, znajdziesz zaciemnione miejsca – pamiętaj, że pracujesz z podręcznikiem wieloletnim. Odpowiedzi pisemnych udzielaj poza podręcznikiem i niczego nie zaznaczaj na kartach książki.

11

leOnArdO dA vIncI (czytaj: winczi), dAmA z grOnOstAjem, 1483, muzeum Książąt czartoryskich w Krakowie

Renesans