Język polskiPODRĘCZNIK

LICEUM I TECHNIKUM

zakres podstawowy i rozszerzony

ZROZUMIEĆ TEKSTzrozumieć człowieka

ZGODNYZ WYMAGANIAMI

od2015

Autorzy: Dariusz Chemperek, Adam Kalbarczyk

Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania i wpisany do wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania języka polskiego, na podstawie opinii rzeczoznawców: dr Jadwigi Bednarek, dr. Wojciecha Kaliszewskiego, mgr Teresy Zawiszy-Chlebowskiej.

Zakres kształcenia: podstawowy i rozszerzonyEtap edukacyjny: IVTyp szkoły: szkoły ponadgimnazjalneRok dopuszczenia: 2014/2014

Numer ewidencyjny w wykazie wspólny dla tradycyjnej i elektronicznej formy podręcznika: 703/1/2014/2014

Podręcznik wpisany do wykazu podręczników MEN dopuszczonych do użytku szkolnego, przeznaczonych do kształcenia ogólnego, dostosowanych do wieloletniego użytku (na podstawie art. 22ao ustawy z dn. 7 września 1991 o systemie oświaty).

© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o.Warszawa 2014

Wydanie II zmienione (2015)

ISBN 978-83-02-14702-9

Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Małgorzata Magenta-Siemiaszko (redaktor koordynator) Redakcja językowa: Anna RogowskaKorekta językowa: Renata Bronikowska, Rozalia Słodczyk (uzupełnienie)Redakcja techniczna: Iwona BiałkowskaProjekt okładki: Paweł RafaProjekt graficzny i opracowanie graficzne: Katarzyna TrzeszczkowskaFotoedycja: Natalia MarszałekSkład i łamanie: Iwona BiałkowskaWskazówki dotyczące typów wypowiedzi ustnych i pisemnych (s. 33–40, 121–123, 390, 392, 395) są autorstwa Marka Klimczyckiego i Wojciecha Rudzika

Zalecane wymagania systemowe i sprzętowePodręcznik elektroniczny w formacie PDF otwierany na komputerach PC i MAC wymaga zainstalowania bezpłatnego programu Adobe Reader (http://get.adobe.com/reader/); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Apple iOS wymaga zainstalowania bezpłatnego programu iBooks (do pobrania ze sklepu App Store); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Android wymaga zainstalowania bezpłatnego programu Adobe Reader (do pobrania z Google Play).

Pomoc techniczna: epomoc@wsip.com.pl

Materiały, do których masz dostęp, nie mogą być rozpowszechniane publicznie, nie mogą być przedmiotem dalszego obrotu. Rozporządzanie ich opracowaniem wymaga uzyskania zgody.

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne spółka z ograniczoną odpowiedzialnością 00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96Tel.: 22 576 25 00Infolinia: 801 220 555www.wsip.pl

Publikacja, którą nabyłeś / nabyłaś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał / przestrzegała praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty.

Szanujmy cudzą własność i prawo.Więcej na www.legalnakultura.pl

Polska Izba Książki

3S P I S T R E Ś C I

1 Zrozumieć kulturę – zrozumieć człowieka ..................................................................... 10

2 W świecie znaków J ...................................................................................................... 15

3 Literatura i jej klasyfi kacje .............................................................................................. 20

• Homer Odyseja • Safona [Wierz mi, że chciałabym umrzeć...] 4 Wiesz i nie powiesz? Mowa zamiast milczenia – wypowiedź językowa jako akt komunikacji J 27

TABLICA CHRONOLOGICZNA – starożytność ...................................................................... 30

UMIEM WIĘCEJ. WYPOWIEDZI PISEMNE ..................................................................................... 32

B I B L I A W L I T E R A T U R Z E I K U L T U R Z E

5 U źródeł kultury: Biblia .................................................................................................. 42

6 Oto jestem. Człowiek i Bóg w Biblii – historia Abrahama ................................................ 45

• Księga Rodzaju 7 Strach, niepowstrzymany strach. Świat ludzkich uczuć wobec próby wiary ...................... 49

• Gustaw Herling-Grudziński Ofi arowanie 8 W boleści mej duszy... Obraz ludzkiego cierpienia w Biblii ............................................... 54

• Księga Hioba 9 Gdyby przeżyła, miałaby dzisiaj siwe włosy... Opowieść o współczesnym Hiobie R ......... 59

• Hanna Krall Czerwiec 1996, Florencja INFOGRAFIKA: Miejsca biblijne ........................................................................................ 62 10 Marność nad marnościami... Biblijna wizja losu ludzkiego R .......................................... 64

• Księga Eklezjasty • Konstandinos Kawafi s Monotonia 11 Jak śmierć potężna jest miłość... Biblijna poezja miłosnego wyznania .............................. 70 • Pieśń nad Pieśniami • Edward Stachura Pejzaż • 1 List świętego Pawła do Koryntian 12 Psalm będę śpiewać... W świecie poezji biblijnej .............................................................. 76 • Psalm 23 • Jan Kochanowski Psalm 91 [Qui habitat in adiutorio Altissimi...] 13 Skarb jest nieprzebrany... Parafrazy psalmów w poezji dawnej i współczesnej ................. 80 • Mikołaj Sęp Szarzyński Psalmu CXXX paraphrasis: „De profundis clamavi, ad Te, Domine” • Czesław Miłosz Psalm 30 14 Człowiek z gnoju – Hiob... Biblia w świecie poetyckim Tadeusza Nowaka R .................. 84 • Psalm 51 • Tadeusz Nowak Psalm nad śnieg bielszy • Tadeusz Nowak Psalm o chorych nogach 15 Twój brat był umarły, a znów ożył... Parabola i jej funkcje w Ewangeliach ...................... 88

• Przypowieść o synu marnotrawnym 16 Ujrzał go jego ojciec i wzruszył się głęboko... Ewangeliczne przesłanie miłości w obrazie Rembrandta ............................................................................................................... 90

• Rembrandt van Rijn Powrót syna marnotrawnego

4

nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | spis treści

17 I piąty anioł zatrąbił... Biblijna wizja końca świata ........................................................ 93

• Apokalipsa świętego Jana

18 Nie możesz mnie teraz opuścić... Współczesna wizja Sądu Ostatecznego ........................ 97

• Zbigniew Herbert U wrót doliny

19 Z piekielnymi zmagam się widmami... Obraz biblijnych kobiet w wierszach poetek

XIX i XX wieku ............................................................................................................. 100

• Wisława Szymborska Żona Lota

• Ewangelia według świętego Marka

• Kazimiera Zawistowska Herodiada

20 Chrześcijańska Wenus... Kobieta w Nowym Testamencie .............................................. 106

• Dariusz Trześniowski Maria Magdalena w sztuce i literaturze europejskiej

INFOGRAFIKA: Postacie biblijne ...................................................................................... 110

²¹ Między mitem a historią. Wiedza o przeszłości i świecie w Biblii .................................. 112

• Anna Świderkówna Biblia między mitem a historią

22 Biblia – wędrówka przez motywy i symbole ................................................................. 115

23 Biblia w literaturze i kulturze. Polecenia na koniec działu ........................................... 120

UMIEM WIĘCEJ. WYPOWIEDŹ USTNA ................................................................................ 121

UMIEM WIĘCEJ. TYPY ZADAŃ TESTOWYCH ........................................................................ 126

L I T E R A T U R A G R E K Ó W I R Z Y M I A N

24. Literatura starożytnych Greków i Rzymian .................................................................. 136

• Safona *** [Wydaje mi się samym bogom równy...]

• Tyrtajos Rzecz to piękna...

25 Lekko trącam struny... Zabawa z tradycją antyczną R .................................................... 143

• Anakreont Śniadanie

• Anakreont Bój z Erosem

• Anonim Eros w pułapce

• Konstanty Ildefons Gałczyński O wróbelku

26. Wiem, że nic nie wiem... Filozofi a grecka ....................................................................... 146

• Platon Obrona Sokratesa

• Platon Państwo

27 Pieśń od Muz Helikońskich zacznijmy... Mitologiczna wizja świata ................................ 155

• Hezjod Teogonia

28 Klasyczne piękno. Apollo Sauroktonos Praksytelesa .................................................. 160

• Praksyteles Apollo zabijający jaszczurkę

• Janusz Pasierb Sauroktonos

29 Apollo między mrokiem a światłem. Wina i oczyszczenie w kulturze greckiej ................ 164

• Zygmunt Kubiak Apollo między mrokiem a światłem

5S P I S T R E Ś C I

30 Ponad wytrzymałość boga... Pojedynek boskości i człowieczeństwa ................................ 168 • Jan Parandowski Marsjasz • Zbigniew Herbert Apollo i Marsjasz INFOGRAFIKA: Postacie mitologii greckiej ...................................................................... 172

31 Tak wielki był jej smutek... Cierpienie w mitologii greckiej R ........................................ 174

• Do Demeter 32 Na ścieżce do Hadesu... Miłość i śmierć w micie o Orfeuszu i w utworze Jacka Kaczmarskiego R ................................................................................................ 178 • Jacek Kaczmarski Przechadzka z Orfeuszem 33 Swoje słowa układał przeciw śmierci... Reinterpretacja mitu orfi ckiego w wierszu Czesława Miłosza ......................................................................................... 181 • Czesław Miłosz Orfeusz i Eurydyka 34 Zaczadzona pięknem mojego ciała... Współczesne interpretacje mitu o Narcyzie R ....... 185 • Zbigniew Herbert Narcyz • Halina Poświatowska Lustro 35 Pytania zadawane mitowi... Naukowa interpretacja mitu o Narcyzie R ......................... 189 • Michał Głowiński Narcyz i jego odbicia 36 W śmierć nie odejdę bez sławy... Wojna i walka w eposie bohaterskim ........................... 191 • Homer Iliada 37 Uosobienie przewrotności losu. Tragedia grecka – bohater tragiczny i jego tragizm ........ 197 • Janusz Misiewicz Tragedia attycka 38 Nic się wasze życie nie liczy... Koncepcja losu ludzkiego w tragedii antycznej ................ 201 • Sofokles Król Edyp 39 Nie widzisz swego marnego żywota... Fatum i wina w tragedii greckiej ........................... 205 • Sofokles Król Edyp INFOGRAFIKA: Teatr grecki ............................................................................................. 210 40 Więcej nie powiem... Porozumienie i nieporozumienie w języku J ............................... 212 41 Jeśli słusznie mówią, iż władasz wszystkim... Religijny charakter Króla Edypa ................ 215 • Sofokles Król Edyp 42 I oto staje się puszczykiem... Antyk we współczesnym odczytaniu R ......................... 218 • Ośrodek Praktyk Teatralnych ,,Gardzienice’’ Metamorfozy albo Złoty osioł 43 Furia i wrzask... Współczesna bliskość antyku R ......................................................... 221 • Włodzimierz Lengauer Gardzienickie gesty 44 Nie stroń od zabawy... Epikureizm w pieśni Horacego R .............................................. 224 • Horacy Pieśń zimowa [Vides ut alta...] 45 Czemu wędrujemy wiecznie? Refl eksje o życiu w pieśniach Horacego R ...................... 227 • Horacy Do Mecenasa [Tyrrhena regnum...] • Horacy Do Pompejusza Grosfusa [Otium divos rogat...] 46 Nie wszystek umrę... Horacy – poeta natchniony R ....................................................... 233

• Horacy Wzniosłem pomnik 47 Trzymaj się portu! Horacy – wychowawca R ................................................................ 236 • Horacy Ojczyzna – okrętem [O navis, referent...] • Josif Brodski W stylu Horacego • Cyprian Norwid Do Spółczesnych

6

nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | spis treści

48 Wielokulturowa natura świata... Herodot czytany przez Kapuścińskiego ....................... 241 • Ryszard Kapuściński Podróże z Herodotem 49 Jak korzystać z języka? J ............................................................................................ 245

50 Wędrówka przez motywy i symbole antyczne ............................................................. 248 51 Literatura Greków i Rzymian. Polecenia na koniec działu .......................................... 252

UMIEM WIĘCEJ. PRZYKŁADOWE ZADANIA ........................................................................ 253

• wypowiedź ustna • interpretacja porównawcza R

Ś R E D N I O W I E C Z E

TABLICA CHRONOLOGICZNA – średniowiecze ................................................................. 262

52 Tysiąc lat kultury średniowiecza ................................................................................... 264 53 Wszystko jest dobre... Filozofi a średniowieczna .............................................................. 268 • Święty Augustyn Wyznania 54 Gaude, Mater Polonia... Hymn pierwszego polskiego poety .......................................... 272 • Wincenty z Kielczy Hymn do świętego Stanisława • Mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem Kronika polska R

55 Pieśń ojczysta – Bogurodzica ......................................................................................... 278 • Bogurodzica 56 Sztuka romańska i Bogurodzica ................................................................................ 282 • Madonna z Dzieciątkiem, XII w. • Maryja z Dzieciątkiem, XI w. 57 A na świecie zbożny pobyt... Trwałość i zmiana języka w dziejach J ............................. 285

58 Język jako system znaków J ......................................................................................... 289

• [Ach, miłość...] 59 Gotyk – piękno uduchowione i pełne emocji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292 • Julian Przyboś Widzenie katedry w Chartres 60 Symbolika katedry gotyckiej w fi lmie animowanym ................................................. 296 • Katedra, reż. Tomasz Bagiński 61 Dualizm wyobrażeń... Symbolika przestrzeni w średniowieczu .................................... 298

• Aron Guriewicz Kategorie kultury średniowiecznej INFOGRAFIKA: Idee średniowiecza .................................................................................. 302 62 Pełna smutku i żałości... Liryzm i dramatyzm planktu średniowiecznego ..................... 304

• Posłuchajcie, bracia miła... • Stabat Mater dolorosa 63 Wszytko cirpiał prze Bog rad... Średniowieczne idee – asceza ......................................... 312

• Legenda o świętym Aleksym 64 Czemu za tobą? Średniowieczne idee – franciszkanizm ................................................ 318 • Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu • Jan Twardowski Malowani święci 65 Okrutność śmirci poznajcie! Średniowieczny motyw danse macabre R ............................ 325 • Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią

7

66 Już ci zgotowana deszczka... Satyra i humor w literaturze średniowiecza R ................... 331 • Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią • Miron Białoszewski Wywiad 67 Wiernie ci służę... Obraz miłości dwornej w poezji średniowiecza ................................ 336 • Walther von der Vogelweide Piękność i wdzięk • Halina Poświatowska Śpiący jednorożec 68 Widziałbym tylko jedną ciebie... Średniowieczna opowieść o prawdziwej miłości ...........341 • Dzieje Tristana i Izoldy 69 Ty mnie uleczysz... Współczesna opowieść o nieszczęśliwej miłości R ......................... 347 • Jarosław Iwaszkiewicz Kochankowie z Marony 70 Raczej umrzeć niż popaść w osławę... Roland jako wzór rycerza ...................................... 354 • Pieśń o Rolandzie 71 Wydam mu bitwę... Etos rycerski w średniowieczu ....................................................... 358 • Dzieje Tristana i Izoldy 72 Idę na wojnę... Współczesna dekonstrukcja mitu rycerza .............................................. 362 • Jaroslav Hašek Przygody dobrego wojaka Szwejka 73 W głębi ciemnego lasu... Poetycka summa średniowiecza R ........................................... 366 • Dante Alighieri Boska Komedia 74 Porzućcie wszelką nadzieję... Średniowieczna i współczesna wizja piekła R .................. 370 • Dante Alighieri Boska Komedia • Tadeusz Różewicz Brama 75 Oto się w gwiazdach lepsza dola święci... Świat i jego przyszłość R ................................ 377 • Dante Alighieri Boska Komedia 76 W świecie idei i motywów literatury średniowiecza ......................................................381 77 Dlaczego nie mogę się pozbyć Boga? Siódma pieczęć Ingmara Bergmana R .... . . . . . . . . . . . . 385 • Siódma pieczęć, reż. Ingmar Bergman • Apokalipsa świętego Jana 78 Średniowiecze. Polecenia na koniec działu .................................................................. 389

UMIEM WIĘCEJ. PRZYKŁADOWE ZADANIA ........................................................................ 390

• interpretacja wiersza • rozprawka • wypowiedź argumentacyjna R

Więcej o tekstach i kontekstach. Lektury ............................................................................ 400

Indeks pojęć ....................................................................................................................... 403

Spis tekstów zamieszczonych w podręczniku .................................................................... 406

Źródła ilustracji .................................................................................................................. 407

S P I S T R E Ś C I

Treści zakresu rozszerzonego

Zagadnienia z nauki o języku

R Analiza dzieła sztuki

8

Podręcznik składa się z części odpowiadających kolejnym epokom literackim. Części te zostały podzielone na rozdziały tworzące osobne lekcje.

Jak korzystać z podręcznika

Numer kolejnejlekcji i tematNumer kolejnejlekcji i temat

Przypisy objaśniające dawne wyrażenia i trudne fragmenty utworów

Schematy i wykresy porządkujące ważne informacje

Osie czasuułatwiające zapamiętanie czasu powstania utworów literackich

Wiedzieć więcej...czyli interesujące wiadomości pogłębiające wykład

Dział Umiem więcej, czyli praktyczne wskazówki dotyczące poszczególnych form wypowiedzi i przykładowe zadania wraz z realizacjami

9

Atrakcyjne infografi ki przybliżające wybrane zagadnienia

Autor i gatunek, czyli ważne informacje na temat autora i gatunku, jaki reprezentuje dany utwór

Konteksty współczesne

Treści zakresu rozszerzonego

Zagadnienia z nauki o języku

Analiza dzieła sztuki

W zadaniach, w których treść wymaga uzupełnień, znajdziesz zaciemnione miejsca – pamiętaj, by odpowiedzi pisemnych udzielać poza podręcznikiem.

R

Pytania i polecenia do danego tekstu

Polecenia rozwijające umiejętność tworzenia wypowiedzi ustnych i pisemnych

Zadanie 3. (0–3)Wyjaśnij znaczenie podanych wyrazów.

Ksenofobia:

Grafomania:

Etymologia:

» P O J Ę C I A K L U C Z O W E

DEFINICJE terminów niezbędnych do analizy tekstu lub dzieła sztuki

10

POJĘCIE KULTURYW najszerszym rozumieniu kultura to zbiór wszystkich rzeczy i zjawisk będących wytwo-rami człowieka. Rzeczywistość kultury od-różniamy w  ten sposób od świata przyro-dy, który powstał w wyniku procesów natu-ralnych podczas ewolucji organizmów żywych.

Tak rozumiana kultura obejmuje zarówno przedmioty materialne (od kamiennych na-rzędzi po najbardziej skomplikowane kompu-tery), jak i zjawiska niematerialne (wyuczone zachowania – od czynności życiowych, np. sposobów jedzenia, przez zabawę aż po naukę i pracę, a także uczucia, utrwalone relacje spo-łeczne, instytucje, idee, przekonania, wreszcie wartości). Wakacyjne wspomnienie pobytu na plaży do-starczy nam, po chwili zastanowienia, wielości przykładów ludzkiej kultury.

wprowadzenie | lekcje propedeutyczne

1Zrozumieć kulturę – zrozumieć człowieka

Aby zrozumieć człowieka, trzeba mieć świadomość zarówno jego przynależności do świata natury, jak i jego miejsca w tym świecie. Mimo iż od niektórych gatunków małp człekokształtnych dzieli nas zaledwie 2% genów, a zjawisko tworzenia społeczeństw obserwujemy już u owadów, to jednak homo sapiens jest jedynym gatunkiem w przyrodzie, który tworzy skomplikowany świat własnych wytworów określany mianem kultury. Żaden inny gatunek, poza ludzkim, nie stworzył tak rozbudowanej rzeczywistości – materialnej i niematerialnej. Wprowadzeniu w świat kultury poświęcimy pierwszą lekcję naszego podręcznika.

MYŚLICIEL Z CERNOVODA, fi gura neolityczna, ok. 5000 p.n.e., Muzeul Naţional de Artă al României (czytaj: muzeul nacjonal de arta al romuniej), BukaresztWszystkie wytwory ludzkiej kultury (materialne i niematerialne) nazywamy artefaktami (łac.). Szczególne miejsce zajmują wśród nich te, które określamy mianem dzieł sztuki, ponieważ pełnią funkcje estetyczne.

KULTURA

nauki przyrodnicze

nauki społeczne(humanistyczne)

NATURA

11W P R O W A D Z E N I E

Wszystkie przykłady w tabeli to zjawiska i przed-mioty kulturowe (przymiotnika tego używamy, gdy mówimy o kulturze w sensie szerokim, niewartościującym). Żadnego z tych przykładów nie można jeszcze określić mianem kulturalne-go, ten przymiotnik odnosi się bowiem do kul-tury w znaczeniu węższym i oznacza zachowa-nia ludzi znających i  stosujących przyjęte w danej kulturze wzory zachowań – savoir-vivre (czytaj: sawłar wiwr).

POJĘCIE SZTUKIO kulturze w sensie wąskim mówimy także wtedy, gdy posługujemy się pojęciem sztuki. Sztuka cechuje się jednorazowością wykona-nia (np. każda sztuka teatralna jest osobnym dziełem, zaś wielokrotnie wydrukowana po-wieść to w istocie jedna wersja utworu literac-kiego). Inną cechą sztuki są jej funkcje este-tyczne: ma ona zaspokajać ludzką potrzebę doznawania piękna (przy czym może być ono różnie rozumiane). Od sztuki odróżniamy kulturę życia codziennego, która obejmuje przedmioty wytwarzane seryjnie, służące przede wszystkim zaspokojeniu funkcjiżyciowych. Do kultury życia codziennego na-leżą więc wytwory z pogranicza sztuki, np. lampka nocna czy też ozdobiony grafi cznie wazon na kwiaty – projektant każdego z tych przedmiotów starał się zapewnić ich wyglądo-wi walory estetyczne. Lampka nocna reprezen-tuje w ten sposób tzw. wzornictwo przemysło-we, a wazon – ponadto – grafi kę użytkową.

Savoir-vivre na plaży(kultura w sensie wąskim)

▪ zachowania nieprzeszkadzające innym

▪ zebranie po sobie śmieci▪ używanie kulturalnego języka

KULTURA (W SENSIE SZEROKIM) NA PLAŻY

zjawiska i przedmioty materialne zjawiska niematerialne

stroje plażowe

leżaki i parasolekremy do opalania

materace do pływania

zamki na piasku

przebieranie / ubieranie się (wyuczone zachowanie)wstyd przed odsłonięciem niektórych części ciała (wyuczone uczucie)

ochrona przed słońcem (wyuczone zachowanie)opalanie się (wyuczone zachowanie)wartość opalenizny (wartość utrwalona społecznie)

pływanie / kąpanie się w wodzie (wyuczone zachowanie)

konstruowanie przedmiotów z elementów naturalnych (wyuczone zachowanie)