Zjawisko collateral damage w dzia aniach lotnictwa Collateral … · 1 A. Rudnicka (red.), C. von...

Zeszyty Naukowe AKADEMII PODLASKIEJ w SIEDLCACH

Nr 86 Seria: Administracja i Zarz dzanie 2010

mjr mgr in . Maciej S!awi"ski Wydzia Zarz!dzania i Dowodzenia Akademii Obrony Narodowej w Warszawie

Zjawisko collateral damage w dzia!aniach lotnictwa Collateral damage in air operations

Streszczenie: Konflikty zbrojne nios ze sob nieod! czne zagro"enie dla ludno#ci cywilnej. Rozwój w obszarze strategii, sztuki operacyjnej, taktyki, sprz$tu wojskowe-go, jak te" #rodków bojowych pot$gowa! ryzyko dla zwyk!ych ludzi. Chc c zmniejszy% poziom strat w#ród osób niezaanga"owanych w dzia!ania si! zbrojnych, skodyfikowa-no mi$dzynarodowe prawo humanitarne, chroni ce cywili i obiekty z nimi zwi zane. Prawo to jednak"e nie gwarantuje ca!kowitej ochrony, dopuszczaj c pewien poziom strat, poniesionych na skutek dzia!a&, okre#lanych terminem collateral damage. Okre#lenie to budzi kontrowersje, gdy" postrzegane jest jako usprawiedliwienie zabi-jania ludzi, przy uwzgl$dnieniu faktu, "e ochrona ludno#ci cywilnej nie zawsze by!a priorytetowym zadaniem dla walcz cych stron. St d w artykule zwrócono uwag$ na sytuacj$ oraz skal$ zagro"enia dla cywili w kontek#cie dzia!a& lotnictwa wojskowego w wybranych konfliktach zbrojnych, od I wojny #wiatowej pocz wszy. Abstract: Military conflicts pose an inherent threat to civilians. The development in the field of strategy, operational art, tactics, military equipment, as well as munitions, has escalated the risk for regular people. In pursuit to lower the level of loses amongst people not involved in the military operations, the international humanitarian law has been codified for protection of civilians and related objects. The law, how-ever, does not imply the full protection, allowing the possibility to cause some harm, as a result of military activity, called collateral damage. Keeping in mind that safety and security of civilians were not always the main concern for belligerents, the term, seen as a justifying of killing of human beings, is a subject of much controversy. Hence stress was put on the situation of and threat to civilians in the context of air operations through chosen military conflicts, starting with WW I.

172 M. S!awi"ski

Seria: Administracja i Zarz dzanie (13)2010 ZN nr 86

Je#li widzimy, "e ludy cywilizowane nie morduj je&ców, nie burz miast i kraju, to dzieje si$ to dzi"ki temu, "e rozum, wywieraj c coraz wi$kszy wp!yw na sposób wo-

jowania, nauczy! stosowa% w "yciu skuteczniejsze #rodki przemocy ni" (…) pierwotne przejawy instynktu.

Carl von Clausewitz1

Dzia ania si zbrojnych podczas konfliktu nios! ze sob! ryzyko wyrz!-

dzenia szkód w #rodowisku cywilnym. Na przestrzeni lat zmienia si" charak-ter tych dzia a$, a co za tym idzie, zmienia si" rodzaj i poziom zagro%enia dla ludno#ci. Niniejszy artyku ma na celu przybli%enie zjawiska collateral damage w aspekcie dzia a$ lotnictwa.

Ju% na pocz!tku XX wieku dostrze%ono now! jako#& w zakresie od-dzia ywania na przeciwnika, jakie dawa o u%ycie lotnictwa wojskowego. Zdol-no#& do wykonywania uderze$ na odleg o#& wi"ksz! ni% mo%liwo#ci artylerii sprawi a, %e pocz!tkowo sterowce, a pó'niej samoloty sta y si" najpot"%niej-szym or"%em w r"kach dowódców.

Najnowsze trendy operacyjnego u%ycia wojsk wskazuj! na potrzeb" uzyskania efektu synergicznego dzia a$ ró%nych komponentów wydziela-nych z rodzajów si zbrojnych poprzez budowanie zgrupowa$ zadaniowych si po !czonych. Komponent powietrzny posiada najwi"kszy potencja ra%e-nia obiektów i wojsk przeciwnika, b"d!cy odzwierciedleniem cech bojowych i operacyjnych si powietrznych. Wed ug prof. Zab ockiego, cechy bojowe si powietrznych to: zasi"g bojowego oddzia ywania, szybko#&, manewrowo#&, si a i precyzja uderze$, natomiast cechy operacyjne: przewaga informacyjna, globalna mobilno#&, globalne uderzenia i ruchliwe wsparcie bojowe

2.

Oddzia ywanie na wybrane obiekty niestety bywa niekiedy okupione niepo%!danymi efektami w postaci strat w #rodowisku cywilnym. Zachowanie du%ej szybko#ci i manewrowo#ci w trakcie realizacji ró%norodnych misji, a tak%e ilo#& oraz si a ra%enia przenoszonych #rodków bojowych maj! cza-sem negatywny wp yw na precyzj" wykonania zadania bojowego. Dowódca komponentu powietrznego musi zatem bardzo uwa%nie planowa& dzia ania, przewiduj!c pó'niejsze tego konsekwencje. Ewentualne niepowodzenia podczas misji, g ównie ze wzgl"du na skal" niepo%!danych rezultatów tych dzia a$, znajduj! znacznie wi"kszy odd'wi"k ni% obserwujemy to w wypadku dzia a$ pozosta ych komponentów. Generalnie, najwi"ksze zagro%enie dla ludno#ci cywilnej, ze wzgl"du na potencjaln! blisko#& celów wojskowych i obiektów cywilnych, stanowi! dzia ania si powietrznych realizowane w ramach bezpo#redniego wsparcia lotniczego (Close Air Support), izolacji lotniczej (Air Interdiction) oraz ataku strategicznego (Strategic Attack).

Dzia ania si zbrojnych o charakterze wojennym od zawsze wi!za y si" z nieuniknionymi w takich przypadkach ofiarami ludzkimi. O ile problem ten dotyczy jedynie uzbrojonych uczestników tych dzia a$, zwykle %o nierzy, by- o to powszechnie rozumiane i akceptowane, zarówno przez narody wysy a-j!ce swoje wojska do walki, jak równie% przez polityków i opini" publiczn!

1 A. Rudnicka (red.), C. von Clausewitz, O wojnie, Mireki 2007, s. 17.

2 E. Zab ocki, Si!y powietrzne, AON, Warszawa 2007, s. 15.

Zjawisko collateral damage w dzia!aniach lotnictwa 173

ZN nr 86 Seria: Administracja i Zarz!dzanie (13)2010

innych krajów. Problemy, przede wszystkim natury etyczno-moralnej i praw-nej, pojawi y si", kiedy rozmach dzia a$ militarnych przekroczy pewne umowne granice i zacz! obejmowa& ludno#& cywiln!, niezaanga%owan! w dzia ania bojowe.

Podstawy prawne

Starania id!ce w kierunku ograniczenia strat w#ród ludno#ci cywilnej podczas wojny si"gaj! odleg ych czasów. Owe umowne granice mog! by& rozumiane jako ograniczenia etyczno-moralne, obowi!zuj!ce w danej epoce i charakterystyczne dla danej cywilizacji, maj!ce bezpo#redni lub po#redni wp yw na przebieg dzia a$ wojennych. Poza prawem pisanym istniej! normy prawne przestrzegane cz"sto w przekonaniu, %e s! obowi!zuj!cym prawem. Jest to tzw. prawo zwyczajowe. Od dawien dawna istnia y ograniczenia wy-kluczaj!ce zabijanie kobiet, dzieci, chorych, rannych czy starców, cho& nie od razu by o to zapisane w oficjalnych dokumentach. Aspekty etyczno- -moralno-prawne s! niezwykle istotne w kontek#cie konfliktów zbrojnych.

Przy realizacji przekazów medialnych odnosz!cych si" do obszarów obj"tych dzia aniami militarnymi, bardzo cz"sto pojawia si" termin wojna. W literaturze przedmiotu istnieje szereg ró%nych definicji wojny. Problem z jednoznacznym zdefiniowaniem tego poj"cia znalaz odzwierciedlenie w konwencjach genewskich, gdzie s owo wojna zast!piono bardziej ogólnym terminem konflikt zbrojny. W takim znaczeniu wojna oznacza stan prawny mi"dzy dwoma podmiotami i aby móc mówi& o stanie wojny, musi ona zo-sta& oficjalnie wypowiedziana przez jedn! ze stron.

Pierwsze kroki podj"te w celu minimalizacji negatywnego wp ywu dzia a$ wojennych na ludno#& cywiln! dotyczy y samego rozpocz"cia wojny. Pocz!tkowo starano si" zdefiniowa& warunki sine qua non wypowiedzenia wojny zgodnie z prawem. Rozwa%ania te doprowadzi y do powstania teorii wojny sprawiedliwej.

Po okre#leniu determinantów pozwalaj!cych usprawiedliwi& rozpo-cz"cie wojny, g ówny nacisk w rozwa%aniach po o%ono na sprecyzowanie regu sprawiedliwego jej przebiegu. W XIX wieku spo eczno#& mi"dzynaro-dowa podj" a si" ustalenia wspólnych zapisów prawnych s u%!cych rozwi!-zaniu problemów humanitarnych, wynikaj!cych z prowadzenia dzia a$ si zbrojnych. Kolejne próby dostosowania obowi!zuj!cego prawa mi"dzynaro-dowego do sytuacji na #wiecie doprowadzi y do powstania mi"dzynarodo-wego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych. Prawo to, zwane cz"sto prawem wojennym lub prawem konfliktów zbrojnych, oznacza normy mi$-dzynarodowe ustanowione przez umowy mi$dzynarodowe lub zwyczaj mi$-dzynarodowy, których szczególnym zadaniem jest rozwi zywanie proble-mów humanitarnych wynikaj cych bezpo#rednio z mi$dzynarodowych lub niemi$dzynarodowych konfliktów zbrojnych i które z przyczyn humanitarnych ograniczaj prawo stron konfliktu zbrojnego do swobodnego wyboru metod i #rodków prowadzenia dzia!a& zbrojnych lub chroni osoby i dobra, które s

174 M. S!awi"ski


lub mog by% dotkni$te skutkami konfliktu zbrojnego3. Tradycyjnie, obejmo-

wa o ono prawo haskie, b"d!ce rezultatem konferencji pokojowych w Hadze w 1899 i 1907 roku oraz prawo genewskie, którego normy zapisano przede wszystkim w konwencjach genewskich z 1949 roku. Od 1977 roku w oficjal-nych dokumentach powszechnie u%ywa si" terminu skróconego mi$dzyna-rodowe prawo humanitarne (MPH)

4.

Prawo to wprowadzi o bardzo istotny, szczególnie z punktu widzenia odpowiedzialno#ci osób decyduj!cych o nominowaniu obiektów ra%enia, termin kombatant. Cz onkowie si zbrojnych, z o%onych (…) ze wszystkich uzbrojonych i zorganizowanych si!, grup i oddzia!ów, które podlegaj do-wództwu odpowiedzialnemu przed t stron za post$powanie jego podw!ad-nych, cho%by ta strona by!a reprezentowana przez rz d lub w!adz$ nie uznane przez stron$ przeciwn

5, s! kombatantami. Na kombatantach ci!%y

obowi!zek odró%niania si" w czasie walk od ludno#ci cywilnej, poprzez no-szenie umundurowania lub znaków rozpoznawczych. W przypadku braku mo%liwo#ci spe nienia tego warunku, aby mogli by& uznani za kombatantów, powinni otwarcie nosi& bro$ podczas przygotowania i w trakcie star& zbroj-nych. Dotyczy to równie% cz onków za óg statków powietrznych, jak te% i sa-mych platform lotniczych bior!cych udzia w walce. Musz! one posiada& na zewn!trz oznaczenia wskazuj!ce na wojskowy charakter statku powietrzne-go i przynale%no#& pa$stwow!. Przepisy MPH, w cz"#ci dotycz!cej posza-nowania i ochrony ludno#ci cywilnej oraz dóbr o charakterze cywilnym, zo-bowi!zuj! strony konfliktu do rozró%nienia niekombatantów i kombatantów oraz dóbr o charakterze cywilnym i obiektów wojskowych. Dzia ania nale%y prowadzi& jedynie przeciwko celom militarnym

6. W wypadku, gdy rozmiesz-

czenie obiektów wojskowych uniemo%liwia ich pora%enie bez szkody dla lud-no#ci cywilnej, wojskowe statki powietrzne powinny powstrzyma& si" od uderze$. W #wietle regu haskich z 1923 roku dopuszczalne jest bombardo-wanie miast, osiedli, wsi i domów mieszkalnych oraz budynków znajduj!cych si" w bezpo#rednim s!siedztwie strefy l!dowych dzia a$ si zbrojnych pod warunkiem, i% koncentracja wojsk przeciwnika w wystarczaj!cym stopniu uzasadnia atak, zwa%ywszy niebezpiecze$stwo gro%!ce ludno#ci cywilnej. Przeprowadzanie uderze$ lotniczych, których g ównym celem jest zastra-szanie ludno#ci cywilnej, jest tak%e zabronione.

Oprócz osób cywilnych, ochron! obj"ci s! równie% duchowni i perso-nel medyczny nale%!cy do si zbrojnych pod warunkiem, %e nie bior! czyn-nego udzia u w walkach. Ponadto, ograniczenia w stosowaniu metod i #rod-ków walki dotycz! dóbr kultury, miejsc kultu religijnego, dóbr niezb"dnych dla przetrwania ludno#ci cywilnej, budowli i urz!dze$ gromadz!cych energi" (np. zapór wodnych), jak równie% #rodowiska naturalnego. Parasol ochronny nie jest przewidziany natomiast dla szpiegów i najemników.

3 Co to jest MPH?, PCK, [online] [dost"p 24 stycznia 2010], Dost"pny w Internecie:

http://www.pck.pl/pages,16_91.html. 4 Ibidem.

5 I Protokó Dodatkowy do Konwencji Genewskich, art. 43.

6 Ibidem, art. 48.



Stany Zjednoczone nie zgodzi y si" ze wszystkimi przepisami mi"dzy-narodowego prawa humanitarnego. Brak ratyfikacji niektórych dokumentów nie oznacza, %e Amerykanie nic nie robili i nie robi! w kierunku poszanowa-nia i ochrony ludno#ci cywilnej w czasie konfliktów zbrojnych. W kwietniu 1863 roku w USA, na skutek wielokrotnych przypadków amania prawa zwy-czajowego w czasie wojny domowej, powsta Kodeks Liebera (Liber Code) b"d!cy pierwsz! na #wiecie prób! skodyfikowania praw i zwyczajów wojen-nych

7. Na jego mocy, ludno#& cywilna nie mog a by& obiektem bezpo#red-

niego ataku. Nie oznacza o to jednak pe nej ochrony, gdy% akceptowane by- y straty, których nie mo%na by o unikn!& przy ataku na cele wojskowe.

Innym przyk adem norm dotycz!cych statusu osób niezaanga%owa-nych bezpo#rednio w dzia ania zbrojne s! zasady u%ycia si (rules of enga-gement). Postanowienia zawarte w ameryka$skich, sojuszniczych, czy ko-alicyjnych zasadach u%ycia si w niektórych przypadkach bywaj! bardziej restrykcyjne, ni% przewiduj! to przepisy MPH. Przestrzeganie mi#dzynarodowego prawa humanitarnego

I i II wojna $wiatowa Clausewitz pisa , %e ka%da epoka ma swoje wojny. W czasie pierwszej

wojny #wiatowej, poza prawem zwyczajowym, obowi!zywa y jedynie ustale-nia z konferencji haskich z 1899 i 1907 roku. Wprawdzie stosowano si" do zapisów zezwalaj!cych na atak z powietrza jedynie na obiekty wojskowe, ale samo wykonanie uderze$ nie mia o wiele wspólnego z precyzj!. Bombardo-wanie z du%ych wysoko#ci, prymitywne rozwi!zania techniczne w zakresie nawigacji i systemów uzbrojenia, brak odpowiedniego wsparcia informacyj-nego procesu dowodzenia oraz niewystarczaj!cy poziom wyszkolenia, wyni-kaj!cy przede wszystkim z ubogiego do#wiadczenia w u%yciu lotnictwa woj-skowego, stanowi y g ówne przyczyny niepowodze$ podczas ataków lotniczych.

Druga wojna #wiatowa, pod wzgl"dem liczby ofiar i poniesionych strat, by a najbardziej okrutn! ze wszystkich wojen. Mia y na to wp yw ró%ne czyn-niki. Do najwa%niejszych mo%na zaliczy&, co oczywiste, czas jej trwania, ob-szar obj"ty dzia aniami wojskowymi, zastosowanie w uzbrojeniu i sprz"cie wojskowym nowoczesnych #mierciono#nych technologii, ale tak%e pogl!dy polityczne i za o%enia doktrynalne. Wspomniany pruski strateg i teoretyk wojny, genera Carl von Clausewitz, wskazywa wol" walki przeciwnika jako kluczowy element obezw adnienia pa$stwa, rozumianego jako jednoczesne zniszczenie si zbrojnych, zdobycie kraju i z amanie woli nieprzyjaciela. Na-wet osi!gni"cie dwóch pierwszych celów nie oznacza zako$czenia wojny, dopóki rz!d, sojusznicy i naród nie zostan! zmuszeni do poddania si" i pod-pisania pokoju. Ju% podczas pierwszej wojny #wiatowej oddzia ywanie na wol" walki nieprzyjaciela realizowano w formie bezpo#rednich ataków na ludno#& cywiln!, gdy% definicja celu wojskowego, w tamtych czasach, by a

7 Kodeks Liebera oraz opracowany na jego podstawie podr"cznik by y wprawdzie pierwszymi

opracowaniami w tej dziedzinie, ale dotyczy y jedynie %o nierzy ameryka$skich.

176 M. S!awi"ski


poj"ciem obejmuj!cym znacznie szersze spektrum ni% si y zbrojne i powi!-zane z nimi obiekty wojskowe. By o to zreszt! zgodne z koncepcj! wojny to-talnej genera a Ludendorffa, który legitymizowa uderzenia na wszelkie cele zwi!zane z dzia aniami wojennymi. Z listy obiektów uderze$ nie wy !czano infrastruktury, przemys u oraz ludno#ci cywilnej, na któr! ataki by y w pe ni dopuszczalne. W #wietle przyj"tej strategii zak adano, %e ofiary i zniszczenia w#ród ludno#ci cywilnej obni%! jej morale. W konsekwencji, spowoduje to spadek poparcia w spo ecze$stwie przeciwnika dla kontynuacji dzia a$ wo-jennych, w efekcie wywieraj!c presj" na politykach, by podpisali akt kapitu-lacji. W podobnym tonie wypowiada si" w oski strateg, twórca koncepcji bombardowania strategicznego, genera Giulio Douhet. Argumentowa , %e opór wroga mo%na atwo i szybko pokona& bez ponoszenia wielkich nak a-dów uderzaj!c bezpo#rednio w ludno#& cywiln!, identyfikowan! jako naj-s abszy jego punkt. Wspó czesny Douhetowi, marsza ek Królewskich Brytyj-skich Si Powietrznych Hugh Trenchard by zwolennikiem definiowania celu wojskowego jako dowolnego obiektu, którego pora%enie wp ywa na znisz-czenie #rodków oporu i obni%enie determinacji przeciwnika do walki. Do-puszczaj!c atak na obiekty wszelkiego typu, nie wyklucza bezpo#redniego oddzia ywania na ludno#& cywiln!. Druga wojna #wiatowa obfitowa a w sze-reg przypadków #wiadomego atakowania osób cywilnych. Niemcy od pierw-szego dnia wojny przeprowadzali bezpo#rednie zmasowane ataki na polsk! ludno#&. 1 wrze#nia 1939 roku Luftwaffe wykona a atak na Wielu$, gdzie nie by o %adnej obecno#ci wojskowej. Szacuje si", %e zgin" o 1200 mieszka$-ców, a zniszczenia infrastruktury si"gn" y 75 procent. Ameryka$scy dowód-cy i politycy pocz!tkowo skoncentrowani byli na za o%eniu, %e wystarczy ata-kowa& niemiecki przemys i zwi!zan! z nim infrastruktur", aby os abi& morale pracowników, a tym samym obni%y& ich zaanga%owanie i ochot" do pracy. Mia o to pomóc osi!gn!& g ówny cel Aliantów – z amanie woli obywa-teli Niemiec do dalszego popierania wojny, poprzez uczynienie ich %ycia „trudnym do zaakceptowania”. W toku dzia a$ wojennych zdecydowano jed-nak o u%yciu pot"gi powietrznej bezpo#rednio przeciwko niemieckiej ludno-#ci i obiektom cywilnym. Przyk adami wyznaczania obiektów cywilnych do uderze$ lotnictwa alianckiego s! bombardowanie Hamburga w 1943 roku i Drezna w 1945 roku. W czasie nalotów lotnictwa brytyjskiego i ameryka$-skiego na Hamburg, #mier& ponios o ponad 40 tysi"cy ludzi

8. Straty zosta y

spot"gowane przez burze ogniowe, powoduj!ce miejscami wzrost tempera-tury powietrza do 1000

0C. Przez wiele lat liczba zabitych w Dre'nie by a

przedmiotem sporów historyków. Rozrzut liczb by bardzo du%y, si"gaj!c od 35 do 500 tysi"cy

9. Wed ug 'róde neonazistowskich by o nawet milion

ofiar10

. Powo ana w 2004 roku komisja Dresden Commission of Historians

8 M. Murawski, Obrona powietrzna III Rzeszy. Cz. 4. Dzia ania nocne 1944-45, [w:] Kampanie

lotnicze 16, AJ-PRESS 1999, ISBN 83-7237-028-1, s. 4. 9 F. Taylor, How many died in the bombing of Dresden?, [online], [dost"p 10 marca 2010],

Dost"pny w Internecie: http://www.spiegel.de/international/germany/0,1518,druck-581992,00.html. 10

Report: Dresden bombing deaths overestimated, [online], [dost"p 10 marca 2010], Dost"pny w Internecie: http://www.msnbc.msn.com/id/26977893/.



for the Ascertainment of the Number of Victims of the Air Raids on the City of Dresden on 13/14 February 1945, której przewodnicz!cym zosta niemiecki historyk Rolf-Dieter Müeller, ustali a, %e zgin" o nie wi"cej ni% 25 tysi"cy cy-wili

11.

Najbardziej spektakularnymi egzemplifikacjami rozd'wi"ku za o%e$ strategów wojskowych i uzyskanych efektów dzia a$ by y nuklearne uderze-nia na Hiroszim" i Nagasaki w 1945 roku. Zniszczenie japo$skich stanowisk dowodzenia oraz magazynów zaopatrzenia okupione zosta o blisko 200 ty-si!cami ofiar w#ród ludno#ci cywilnej i kompletnym zniszczeniem wi"cej ni% po owy obszaru zabudowanego obu miast. W Hiroszimie zgin" o od 60 do 70 tysi"cy osób, a 50 tysi"cy zosta o rannych. Z oko o 90 tysi"cy budynków, bezu%ytecznymi zosta o 65 tysi"cy. Straty w Nagasaki obejmowa y 40 tysi"-cy ofiar #miertelnych i tyle% samo rannych. Oko o 14 tysi"cy z 52 tysi"cy bu-dynków mieszkalnych leg o w gruzach, a dodatkowe 5400 mia o znacz!ce uszkodzenia

12. Skutki promieniowania po atakach atomowych by y odczu-

walne jeszcze przez wiele lat. Paradoksalnie, konwencjonalne bombardowania japo$skich miast

przynios y jeszcze wi"cej strat. Si y ameryka$skie regularnie przeprowadza y uderzenia na obszary zamieszkane przez pracowników licznych ma ych za-k adów przemys owych, chc!c w ten sposób os abi& morale robotników i za ama& japo$ski przemys . W jednym z najbardziej katastrofalnych ataków w historii, 9 marca 1945 roku, lotnictwo ameryka$skie zrzuci o 1667 ton bomb na Tokyo. Od bezpo#redniego uderzenia oraz na skutek burz ognio-wych ucierpia o 185 tysi"cy ludzi

13. Wed ug pogl!dów Marka Seldena

14, za-

równo strona ameryka$ska, jak i japo$ska d!%y y do zani%ania danych doty-cz!cych skutków nalotów. Zauwa%a on, %e Tokyo by o wówczas jednym z najbardziej zaludnionych miast #wiata, a w zdewastowanym po%arami ob-szarze mieszka o oko o 1,5 miliona ludzi. Uwzgl"dniaj!c chaos na drogach ewakuacji, w tym odci"cie drogi ucieczki i tratowanie przez napieraj!cy t um, niski poziom tlenu i wysoki dwutlenku w"gla w powietrzu oraz bardzo wyso-k! temperatur! przewiduje, %e prawdziwa liczba ofiar mog a by& kilkukrotnie wi"ksza. Selden przytacza dane tokijskiej policji i stra%y po%arnej. Statystyki stra%aków wskazuj! na 97 tysi"cy zabitych oraz 125 tysi"cy rannych, nato-miast wed ug policji, liczba zabitych i rannych !cznie si"gn" a 124 711. Poli-cyjne zestawienia, obejmuj!ce okres od 6 grudnia 1944 roku do 13 sierpnia 1945 roku, podaj! liczb" 137 852 ofiar, 787 145 zburzonych budynków oraz

11

B. Pancevski, Dresden bombing death toll lower than thought, [online], [dost"p 10 marca 2010], Dost"pny w Internecie: http://www.telegraph.co.uk/news/newstopics/onthefrontline/3123512/Dresden-bombing-death-toll-lower-than-thought.html. 12

United States strategic bombing survey summary report (Pacific War), Washington D.C. 1 czerwca 1946, s. 22-24, [online], [dost"p 9 marca 2010], Dost"pny w Internecie: http://www.anesi.com/ussbs01.htm. 13

Ibidem, s. 20. 14

Zob. M. Selden, A forgotten holocaust: US bombing strategy, the destruction of Japanese cities and the american way of war from World War II to Iraq, [online], [dost"p 9 marca 2010], Dost"pny w Internecie: http://www.japanfocus.org/-Mark-Selden/2414.

178 M. S!awi"ski


2 625 279 uchod'ców15

. W 1946 roku Amerykanie przedstawili informacje o efektach 9 miesi"cy nalotów na Japoni". Skutkiem uderze$ nuklearnych i konwencjonalnych by o 806 tysi"cy ofiar cywilnych, w tym 330 tysi"cy przy-padków #miertelnych. Ataki lotnicze by y przyczyn! zniszczenia ponad 2,5 miliona budynków

16.

Do#wiadczenia z pierwszej i drugiej wojny #wiatowej dowiod y, %e stratedzy nie po#wi"cali uwagi ochronie ludno#ci cywilnej. Najwa%niejsze by- y cele polityczno-wojskowe, osi!gane bez wzgl"du na koszty humanitarne. Wybór cywilnych obiektów uderze$ dokonywany by #wiadomie w pogardzie dla obowi!zuj!cego, cho& niedoskona ego, prawa mi"dzynarodowego. Bar-dzo wysoki poziom strat w#ród ludno#ci cywilnej sk oni spo eczno#& mi"-dzynarodow! do dalszych prac nad rozwojem prawa, czego efektem by y konwencje genewskie.

Analizuj!c charakter konfliktów na #wiecie po drugiej wojnie #wiato-wej, atwo dostrzec, %e nie ka%dy przypadek, w którym dosz o do u%ycia si zbrojnych, to wojna w klasycznym jej znaczeniu. Wi"kszo#& konfliktów zbroj-nych w ostatnich latach nie nosi o znamion wojny, co nie oznacza, %e mia o to jakie# agodz!ce skutki dla ludno#ci cywilnej.

Korea Konflikt na Pó wyspie Korea$skim

17 równie% nie by wolny od decyzji

strategicznych, maj!cych zapewni& przewag" psychologiczn! si om dzia a-j!cym z mandatu ONZ. Niestety przynios y one negatywne skutki dla ludno-#ci cywilnej. Lista obiektów do zniszczenia obejmowa a g ównie infrastruktu-r", w tym elektrownie wodne i zapory systemów nawadniaj!cych pola ry%owe. Posuni"cia te mia y na celu przekazanie czytelnego sygna u Chi-nom, jako odbiorcy korea$skiej energii elektrycznej, a zarazem stronie za-anga%owanej w konflikt po stronie Korei Pó nocnej. Ponadto, zamierzano zniszczy&, cho& tylko po#rednio, zbiory oraz drogi i linie kolejowe poprzez spowodowanie powodzi na tych terenach. Wojna korea$ska postrzegana jest jako najbardziej krwawy konflikt XX wieku, bior!c pod uwag" fakt, i% za-bici cywile stanowili 70 procent wszystkich ofiar. Odpowiednio, w czasie II wojny #wiatowej wspó czynnik ten wyniós 40 procent

18. Dotychczas nie

przedstawiono dok adnych danych co do liczby ofiar. Szacuje si", %e na Pó -wyspie Korea$skim na skutek dzia a$ si ONZ oraz pó nocno- i po udniowo-korea$skich ucierpia o od 3 do 4 milionów ludzi, co stanowi o oko o 10 pro-cent populacji Korei. W po udniowej cz"#ci liczba rannych, zabitych i zagi-nionych szacowana jest na oko o milion, natomiast na pó nocy kraju %niwo

15

Ibidem. 16

United States strategic bombing survey, op.cit., s. 20. 17

Najd u%szy wspó czesny stan wojny, nadal trwaj!cy. Dzia ania militarne toczy y si" w latach 1950-1953 i zako$czone zosta y zawarciem rozejmu, a nie traktatem pokojowym. 18

B. Cumings, Old and New Korean Wars, [w:] „Bulletin of Concerned Asian Scholars” Vol. 26 1994, [online], [dost"p 12 marca 2010], Dost"pny w Internecie: http://www.questia.com/googleScholar.qst;jsessionid=LhcJhY15vr3CrL2k2GwL1vqbbcRVD231Zh4sgRGTmDJHQqcTLnCj!330968235!1210537479?docId=97785053.



wojny obj" o dwukrotnie wi"cej ofiar cywilnych, g ównie jako efekt nalotów si ameryka$skich

19.

Wietnam Morale by o te% w obszarze zainteresowa$ dowódców ameryka$skich

w czasie konfliktu wietnamskiego. Wp yw na nie bezpo#rednio powi!zany by z oddzia ywaniem na zasoby cywilne przeciwnika. W trakcie prowadzenia operacji ROLLING THUNDER wykonywano szeroko zakrojone uderzenia na obiekty przemys owe, magazyny, linie i 'ród a zaopatrzenia. Próba pozba-wienia przedstawicieli re%imu komunistycznego dost"pu do zasobów %ywno-#ci, poprzez lotnicze ataki chemiczne na pola uprawne, zako$czy a si" fia-skiem. Prawdziwymi ofiarami tych dzia a$ by a ludno#& cywilna, która zosta a zmuszona przez cz onków Narodowego Frontu Wyzwolenia Wietnamu do oddania w asnych zapasów. Oprócz utraty %ywno#ci, neutralni mieszka$cy zostali nara%eni na oddzia ywanie szkodliwych substancji chemicznych. Ogromne zniszczenia spowodowane by y równie% intensywnym stosowa-niem napalmu. Uderzenia w ramach trwaj!cej 3,5 roku operacji ROLLING THUNDER spowodowa y 182 tysi!ce ofiar cywilnych po stronie wietnam-skiej

20. Philip Shenon przytacza dane, przedstawione przez rz!d wietnamski,

obejmuj!ce 2 miliony ofiar21

. Rudolph Joseph Rummel opublikowa szereg danych dotycz!cych okrucie$stw zarówno w Wietnamie, jak równie% w in-nych krajach. Szacuje on, %e w latach 1960-75 zgin" o od 486 do 840 tysi"-cy ludzi

22. W tym samym okresie, tylko si y ONZ, na czele z wojskami ame-

ryka$skimi, spowodowa y od 90 do 180 tysi"cy ofiar23

. Ca kowita liczba ofiar cywilnych, wed ug Rummela, zawiera si" w przedziale od 486 tysi"cy do 1,2 miliona

24.

Wietnam jest pierwszym przyk adem zorganizowanych dzia a$ prze-ciwnika ukierunkowanych na maksymalne wykorzystanie aspektów niehu-manitarnych, b"d!cych rezultatem dzia a$ militarnych. Ka%dy przypadek ofiar i strat w #rodowisku cywilnym by skutecznie nag a#niany przez Wiet-kong

25. W Wietnamie po raz pierwszy zacz"to dostrzega& pot"g" mediów

i opinii publicznej. To w a#nie w czasie tego konfliktu dowódcy, a przede wszystkim politycy, odczuli pot"g" czwartej w adzy. Relacje z frontu ukazu-

19

Ph. de Haan, 50 years and counting. The impact of the Korean War on the people of the pen-insula, maj 2002, [online], [dostep 12 marca 2010], Dost"pny w Internecie: http://www.calvin.edu/news/2001-02/korea.htm. 20

Battlefield: Wietnam. Timeline, [online] [dost"p 12 marca 2010], Dost"pny w Internecie: http://www.pbs.org/battlefieldvietnam/timeline/index2.html. 21

Ph. Shenon, 20 years after victory, Vietnamese communists ponder how to celebrate, [w:] „The New York Times”, 23 kwietnia 1995, ed. nowojorska, s. 112, dost"pne równie% online, [dost"p 12 marca 2010], Dost"pne w Internecie: http://www.nytimes.com/1995/04/23/world/20-years-after-victory-vietnamese-communists-ponder-how-to-celebrate.html?pagewanted=1. 22

R.J. Rummel, Statistics of democide: Genocide and mass murder since 1900, Virginia 1997, Tabela 6.1A poz. 193, [dost"p 12 marca 2010], Dost"pny w Internecie: http://www.hawaii.edu/powerkills/SOD.TAB6.1A.GIF. 23

R.J. Rummel, op.cit., Tabela 6.1B poz. 589, [dost"p 12 marca 2010], Dost"pny w Internecie: http://www.hawaii.edu/powerkills/SOD.TAB6.1B.GIF. 24

Ibidem, Tabela 6.1B poz. 800. 25

Inn! nazw! dla partyzantów z Narodowego Frontu Wyzwolenia Wietnamu jest Wietkong.

180 M. S!awi"ski


j!ce dramat osób cywilnych zdecydowanie wp yn" y na sposób planowania dzia a$. Dotychczas, najwa%niejszym by o osi!gn!& za o%one cele militarne bez zbytniego anga%owania si" w ochron" #rodowiska cywilnego. Niepowo-dzenia w sferze wojskowej w po !czeniu z b "dami administracji ameryka$-skiej, w zakresie wspó pracy z mediami i informowania opinii publicznej, w efekcie doprowadzi y do os abienia morale i utraty poparcia spo ecze$stwa ameryka$skiego dla prowadzenia dalszych dzia a$, a potem do ich zako$-czenia. Wydarzenia w Wietnamie ca kowicie zmieni y pó'niejsze planowanie dzia a$, jak równie% zaanga%owanie polityków.

Libia 15 kwietnia 1986 roku ameryka$skie lotnictwo wykona o uderzenie na

Libi", oficjalnie w odwecie za zamach bombowy w Berlinie, w którym zgin" o dwóch ameryka$skich %o nierzy. W efekcie ataku na kwater" g ówn! Mu-ammara al-Kaddafiego zmar a jego pi"tnastomiesi"czna córka, a ci"%ko rannych zosta o dwóch synów w wieku 3 i 4 lat

26. Samemu przywódcy nic

powa%nego si" nie sta o. Ponadto, podejrzewa si", %e za oga jednego z utraconych samolotów zrzuci a kilka bomb na dzielnice mieszkalne w Try-polisie, niszcz!c niektóre ambasady, drogi i powoduj!c ofiary w#ród osób cywilnych

27. Administracja prezydenta Reagana obwiniana jest o spowodo-

wanie #mierci ponad 100 osób cywilnych. Podobna liczba ludzi odnios a ra-ny

28.

Irak 1991 Konsekwencje polityczne wojny w Wietnamie sprawi y, %e przyst"pu-

j!c do interwencji w Iraku w 1991 roku prezydent USA wielokrotnie argumen-towa , i% dzia ania si koalicji nie s! skierowane przeciwko narodowi irackie-mu. Z wytycznych udzielanych przez gremia polityczne wynika y pewne ograniczenia w planowaniu uderze$, a maj!ce bezpo#redni zwi!zek z mini-malizacj! strat w#ród irackich cywili. Personel targetingu lotniczego musia bra& pod uwag" konieczno#&:

• utrzymania na poziomie najni%szym z mo%liwych liczby ofiar w#ród niewalcz!cej ludno#ci Iraku,

• unikania zniszcze$ obiektów cennych dla narodu irackiego i ca ej #wiatowej cywilizacji, obiektów nale%!cych do dóbr kulturalnych i religijnych,

• ograniczania zniszcze$ irackiej gospodarki z my#l! o jej powojen-nej odbudowie

29.

26

J. Chediac, WW in 1986: Stop Reagan’s terrorism against Libya!, 24 kwietnia 1986, dost"pny równie% online, [dost"p 12 marca 2010], Dost"pny w Internecie: http://www.workers.org/2008/world/ww_1986_1016/. 27

C. Kopp, The libyan strike: How the americans did it, [w:] „Australian aviation” lipiec 1986, [online], [dost"p 12 grudnia 2009], Dost"pny w Internecie: http://www.ausairpower.net/Eldorado-Canyon.html. 28

J. Chediac, op.cit. 29

Zob. W. Marud, Targeting w praktyce sztabów si! powietrznych, AON, Warszawa 2009, s. 10.



Bogatsi o do#wiadczenia wietnamskie, dowódcy ameryka$scy w pla-nie przeprowadzenia operacji Desert Storm zidentyfikowali obiekty, których nie wolno by o atakowa&. Zdawano sobie przede wszystkim spraw" z ogromnego dziedzictwa kulturowego Iraku. Zestawienie to by o kombinacj! irackich i kuwejckich obiektów historycznych, kultu religijnego, archeologicz-nych, ekonomicznych i wa%nych obiektów politycznych. Z uwagi na zwi"k-szone ryzyko, zacz"to wykorzystywa& precyzyjnie kierowane #rodki bojowe. Lista #rodków ci"%ko#ci zidentyfikowanych dla tej operacji nie pozwala a mie& z udze$ co do mo%liwych niepo%!danych efektów, których po prostu nie mo%na by o unikn!&. Zbombardowanie elektrowni, wykorzystywanych w ra-mach zintegrowanego systemu dowodzenia si irackich, mia o równie% nega-tywny wp yw na sytuacj" spo ecze$stwa. Podobnie zniszczenie linii komuni-kacyjnych dezorganizowa o nie tylko przemieszczanie i zaopatrywanie wojsk, ale równie% cywili. Nie oby o si" bez negatywnych skutków ataków lotniczych na obiekty u%yteczno#ci cywilno-wojskowej. Zniszczenie systemu energetycznego oraz wodoci!gowego, a co najwa%niejsze wy !czenie z eksploatacji oczyszczalni #cieków i stacji uzdatniania wody doprowadzi o do wybuchu ró%nych epidemii. Jeden z twórców koncepcji prowadzenia ope-racji w Iraku, John Warden, zauwa%y , %e pozbawienie ludno#ci dost"pu do czystej wody, na skutek odci"cia energii elektrycznej od stacji uzdatniania i oczyszczania, spowodowa o po#rednio #mier& oko o 100 tysi"cy osób, po-dwajaj!c jednocze#nie liczb" zgonów w#ród noworodków. W raporcie spe-cjalnego zespo u badawczego z Harwardu, opracowanym kilka miesi"cy po zako$czeniu pierwszej wojny w Zatoce Perskiej, oszacowano, %e na skutek opó'nionych efektów bombardowania i na o%onych sankcji ONZ w kilku ko-lejnych latach umrze 170 tysi"cy dzieci poni%ej pi!tego roku %ycia

30. W nie-

jawnym raporcie ONZ31

oszacowano, %e osoby cywilne stanowi y 41 procent ofiar ataków przeprowadzonych przez lotnictwo USA i Wielkiej Brytanii. Jed-nym z najwa%niejszych wypadków spowodowania ofiar w#ród irackiej ludno-#ci cywilnej by o uderzenie na bunkier w Al-Firdos 13 stycznia 1991 roku, w którym zgin" o 408 osób cywilnych

32. Kolejnych 200 osób zosta o powa%-

nie rannych33

. Przypadek ten zosta szeroko nag o#niony przez media i wywo a efekt CNN. Pomimo zniszczenia de iure wa%nego obiektu wojsko-wego, du%a liczba ofiar spowodowa a, %e spraw" minimalizacji strat i szkód w #rodowisku cywilnym potraktowano priorytetowo. (wiadczy& o tym mo%e decyzja o wstrzymaniu bombardowania Bagdadu i mostów na Tygrysie. Po-nadto, zdecydowano, %e kolejne cele by y zatwierdzane przez g ównodowo-

30

J. Bovard, Iraqi sanctions and American intentions: Blameless carnage? Part 1, [dost"p 2 lu-tego 2010], Dost"pny w Internecie: http://www.fff.org/freedom/fd0401c.pdf. 31

Civilians in Iraq. AI, 15 sierpnia 2000, AI Index: AMR 51/130/00, s. 1, [dost"p 31.01.2010], Dost"pny w Internecie: http://www.amnesty.org/en/library/asset/AMR51/130/2000/en/ede7af7b-5767-404e-a0b9-13e8adc957dd/amr511302000en.pdf. 32

Amiriyah shelter. [online], [dost"p 11 lutego 2010], Dost"pny w Internecie: ://en.allexperts.com/e/a/am/amiriyah_shelter.htm. 33

The battle for hearts and minds, [w:] „Washington Post”, 1998, [online], [dost"p 11 lutego 2010], Dost"pny w Internecie: http://www.washingtonpost.com/wp-srv/inatl/longterm/fogofwar/vignettes/v8.htm.

182 M. S!awi"ski


dz!cego, genera a Schwarzkopha. Zarówno w adze irackie, jak ameryka$-skie nie pokusi y si" o przedstawienie raportu co do liczby zabitych cywili. Wed ug wylicze$ Greenpeace liczba ofiar cywilnych zawiera si" w przedziale 5-15 tysi"cy osób

34.

Ba!kany Dzia ania na Pó wyspie Ba ka$skim w latach dziewi"&dziesi!tych XX

wieku toczy y si" w ramach operacji DENY FLIGHT (1993-95), DELIBERA-TE FORCE (1995)

35 oraz ALLIED FORCE (1999). Operacja DENY FLIGHT

charakteryzowa a si" ma ym rozmachem dzia a$ oraz bardzo rygorystycz-nymi zasadami u%ycia si . Ponad bezpiecze$stwo w asnych si przedk adano dobro ludno#ci cywilnej, a dopiero na ko$cu stawiano potrzeby operacyjne wykonania misji. Operacje DELIBERATE FORCE i ALLIED FORCE obej-mowa y dzia ania lotnicze o bardziej ofensywnym charakterze, a co za tym idzie, zwi"kszone by o prawdopodobie$stwo wyst!pienia niepo%!danych efektów. Paradoksalnie, zmiana dotychczasowych restrykcyjnych ustale$ co do zatwierdzania obiektów uderze$ w ramach tzw. dual key arrangement

36

podczas DELIBERATE FORCE pozwoli a na skuteczne u%ycie si NATO, co doprowadzi o w efekcie do zako$czenia wojny domowej w by ej Jugos awii, przy zaledwie 25 zabitych osobach cywilnych

37. ALLIED FORCE by a opera-

cj!, w której po raz pierwszy na wielk! skal" stosowano precyzyjnie kiero-wane lotnicze #rodki bojowe, a i tak nie oby o si" bez tragicznych w skutkach incydentów. Dane opublikowane w raporcie Human Rights Watch (HRW) z lutego 2000 roku

38 przedstawiaj! szacowan! liczb" ofiar #miertelnych mi"-

dzy 489 a 528 osób. W zakresie infrastruktury, serbskie 'ród a potwierdza y zniszczenie lub uszkodzenie 24 mostów, 12 linii kolejowych, 36 fabryk, 7 lot-nisk, 16 zak adów przetwórstwa i sk adowania paliw, kilku zak adów energe-tycznych, a tak%e 17 nadajników TV. Raport Departamentu Obrony USA z 2000 roku weryfikuje te dane, potwierdzaj!c zniszczenie 11 mostów kole-jowych, 34 mostów na autostradach, 75 procent zapasów paliw oraz wszyst-kich rafinerii naftowych

39. Ze wzgl"dów humanitarnych, najg o#niejsze by y

przypadki ataków na uchod'ców w Kosowie. 14 kwietnia 1999 roku w pobli-%u miejscowo#ci Djakovica b "dnie zidentyfikowano konwój kosowskich

34

A July 4 challenge, [w:] „ Revolution” 52, 25 czerwca 2006, [online], [dost"p 11 lutego 2010], Dost"pny w Internecie: http://www.washingtonpost.com/wp-srv/inatl/longterm/fogofwar/vignettes/v8.htm. 35

Oficjalnie nie istnia osobny plan operacji o kryptonimie DELIBERATE FORCE, st!d niektórzy uwa%aj! t" pierwsz! lotnicz! operacj" NATO jako sk adow! DENY FLIGHT. 36

E. Cie#lak, Dowodzenie lotnictwem w operacjach wielonarodowych, Rozprawa habilitacyjna, AON, Warszawa 2008, s. 70-71. 37

R.C. Owen, Deliberate Force A Case Study in Effective Air Campaigning, Air University Press, ISBN 1-58566-076-0, Maxwell AFB stycze$ 2000, s. 161 [dost"p 15 marca 2010], Dost"pny w Internecie: http://aupress.au.af.mil/Books/Owen/Owen.pdf. 38

Civilian deaths in the NATO air campaign-The crisis in Kosovo, HRW, Vol. 12, Numer 1 (D), luty 2000, [online] [dost"p 3 lutego 2010], Dost"pny w Internecie: ://www.hrw.org/legacy/reports/2000/nato/Natbm200-01.htm#P217_53015. 39

A.H. Cordesman, The lessons and non-lessons of the air and missile campaign in Kosowo, CSIS, wyd. wzn. sierpie$ 2000, s. 28, [dost"p 3 lutego 2010], Dost"pny w Internecie: http://csis.org/files/media/csis/pubs/kosovolessons-full.pdf



Alba$czyków jako wojskowy. W efekcie uderzenia lotniczego #mier& ponio-s y 73 osoby, a kolejne 36 zmar o na skutek obra%e$40

. Po tym incydencie, dowódca komponentu powietrznego, genera Michael Short, wyda wytycz-ne, zabraniaj!ce ataków na konwoje wojskowe, je#li w bezpo#rednim pobli%u zlokalizowane s! pojazdy cywilne

41. Miesi!c pó'niej, 13 maja, lotnictwo NA-

TO przeprowadzi o atak w pobli%u miejscowo#ci Korisa na umocniony obiekt wojskowy i stanowisko dowodzenia. Po ataku, Serbowie utrzymywali, %e na skutek u%ycia bomb kasetowych zgin" o 87 osób szukaj!cych schronienia w obozie dla uchod'ców. NATO oficjalnie zaprzeczy o stosowaniu tego ro-dzaju lotniczych #rodków bojowych, jednocze#nie utrzymuj!c, %e nalot prze-prowadzono przeciwko rozpoznanemu i zidentyfikowanemu wcze#niej obiek-towi wojskowemu. Trzy dni pó'niej, jeden z uchod'ców, który by #wiadkiem incydentu, twierdzi , %e si y serbskie u%y y sze#ciuset Alba$czyków z Kosowa jako %ywych tarcz

42 do os ony tego obiektu. Ze wzgl"dów politycznych, naj-

wi"ksze znaczenie mia o natomiast pomy kowe zniszczenie ambasady chi$-skiej w Belgradzie, noc! z 7 na 8 maja 1999 roku.

Czeczenia Lata dziewi"&dziesi!te ubieg ego stulecia okaza y si" niespokojne

równie% dla mieszka$ców by ego Zwi!zku Radzieckiego. Po upadku re%imu, Czeczenia zacz" a przejawia& d!%enia wolno#ciowe, co doprowadzi o do konfliktów z Federacj! Rosyjsk!, która nie chcia a utraci& wp ywów w regio-nie. Zarówno pierwszy konflikt (1994-96), jak i drugi (trwaj!cy od 1999 roku), charakteryzowa y si" atakami rosyjskich si na ludno#& cywiln!. Organizacja HRW odnotowa a na pocz!tku 1995 roku przypadki uderze$ lotniczych na szko y, o#rodki sportowe, szpital, a nawet przedszkole. Dochodzi o do bom-bardowania cywilnych domów, a tak%e do bezpo#rednich ataków na ludno#& cywiln! na drogach

43. Podczas pierwszej fazy drugiego konfliktu (wrzesie$

1999 roku) rosyjska kampania powietrzna przeciw Czeczenom obejmowa a uderzenia nie tylko na si y bojowników czy inne cele taktyczne, jak bazy woj-skowe, pojazdy oraz obiekty podwójnej u%yteczno#ci: mosty i drogi. Wysi ek si powietrznych skupiono te% na obiektach strategicznych, takich jak infra-struktura energetyczna, sieci telefoniczne, zbiorniki wodne oraz port lotniczy w Groznym. Takie za o%enia operacyjne prze o%y y si" na du%! liczb" ofiar w#ród ludno#ci cywilnej

44. Pierwszy konflikt w Czeczenii przypomina wojn"

w Wietnamie. Rosja pope ni a ten sam b !d co administracja ameryka$ska nie doceniaj!c pot"gi mediów. Szeroko relacjonowane w mediach przypadki spowodowania ofiar i szkód w #rodowisku cywilnym w po !czeniu ze znacz-

40

Civilian deaths in the NATO air campaign..., op.cit. 41

Ibidem. 42

Ibidem. 43

Russia. Three months of war in Chechnya, HRW report vol.7 no.6, luty 2007, [online], [dost"p 4 lutego 2010], Dost"pny w Internecie: http://www.hrw.org/legacy/reports/1995/Russia1.htm. 44

M. de Haas, The use of Russian air power in the Second Chechen War. Defence Academy of the United Kingom, Conflict Studies Research Centre, stycze$ 2003, ISBN 1-904423-18-3, s. 9-10, [dost"p 7 marca 2010], Dost"pny w Internecie: www.da.mod.uk/colleges/arag/document-listings/russian/B59.

184 M. S!awi"ski


nymi stratami w asnych %o nierzy doprowadzi y do obni%enia morale %o nie-rzy i braku poparcia spo ecze$stwa dla kontynuacji dzia a$. Czeczeni, na wzór Wietnamczyków, prowadzili intensywne dzia ania informacyjne, stara-j!c si" zdyskredytowa& si y rosyjskie w oczach ich spo ecze$stwa. Znalaz o to efekt w postaci ogranicze$ politycznych przek adaj!cych si" na dzia ania operacyjne wojsk, szczególnie na targeting. Drugi konflikt równie% pozostawi negatywny odd'wi"k w#ród opinii publicznej w zwi!zku z cywilnymi ofiarami. S abo#& lotnictwa rosyjskiego w zakresie eliminacji ryzyka dla cywili po cz"-#ci wynika a z ogranicze$ bud%etowych, rzutuj!cych zarówno na brak nowo-czesnych rozwi!za$ technicznych w wykorzystywanym uzbrojeniu i sprz"cie wojskowym, jak te% na niski poziom wyszkolenia za óg lotniczych. Brak lub niewielkie ilo#ci nowoczesnych systemów precyzyjnie kierowanego uzbroje-nia, przestarza e systemy dowodzenia, nawigacji, targetingu w po !czeniu z ograniczeniami platform w zakresie dzia a$ w nocy i niesprzyjaj!cych wa-runkach atmosferycznych, wp ywa y negatywnie na efektywno#& podczas misji lotniczych, jednocze#nie stanowi!c du%e ryzyko dla ludno#ci cywilnej. Z drugiej strony, przeniesienie dzia a$ przez Czeczenów na tereny zaludnio-ne zwi"kszy o jeszcze to zagro%enie. By y szef rady bezpiecze$stwa, Alek-sander Lebied, oceni , %e wspó czynnik ofiar po stronie cywili do rebeliantów by jak 8:1

45. Mimo up ywu lat nie podano ostatecznej liczby ofiar cywilnych

obu konfliktów. W raporcie Amnesty International z maja 2007 roku podano jedynie szacunkow! liczb" 25 tysi"cy zabitych od 1999 roku

46.

Afganistan 2001 Do#wiadczenia i wnioski wyci!gni"te cho&by z dzia a$ na Ba kanach

sprawi y, %e w trwaj!cej w Afganistanie od 2001 roku operacji ENDURING FREEDOM skupiono si" bardziej na celach zwi!zanych bezpo#rednio z tali-bami i Al-Kaid!, a nie obiektach podwójnej u%yteczno#ci, jak mosty, elek-trownie czy linie komunikacyjne. (wiadomi zagro%e$ dowódcy z ameryka$-skiego dowództwa US CENTRAL COMMAND (USCENTCOM) od pocz!tku postrzegali utrzymanie strat i zniszcze$ w#ród ludno#ci cywilnej na mo%liwie niskim poziomie jako podstawowy czynnik wp ywaj!cy na ewentualny suk-ces w ca ej kampanii. Obawa przed niepo%!danymi efektami spowodowa a, %e podejmowanie decyzji o uderzeniach lotnictwa zarezerwowano dla wyso-kich szczebli dowodzenia. Nawet w przypadku targetingu dynamicznego (time sensitive targeting – TST) USCENTCOM przedk ada o cech" sensitive nad konieczno#& podejmowania decyzji w jak najkrótszym czasie

47. Nawet

45

T.L. Thomas, Air operations in low intensity conflict. The case of Chechnya, [w:] „Airpower Journal” Winter 1997, s. 53, [dost"p 7 marca 2010], Dost"pny w Internecie: http://www.airpower.maxwell.af.mil/airchronicles/apj/apj97/win97/thomas.pdf. 46

Russian Federation. What justice for Chechnya’s disappeared? Executive summary, AI, maj 2007, Index: EUR 46/020/2007, s. 1, [dost"p 7 marca 2010], Dost"pny w Internecie: http://www.amnesty.org/en/library/asset/EUR46/020/2007/en/7006744e-d392-11dd-a329-2f46302a8cc6/eur460202007en.pdf. 47

J.M. Fyfe, The evolution of Time Sensitive Targeting: Operation Iraqi Freedom results and lessons, Airpower Research Institute, College of Aerospace Doctrine, Research and Education, Air University, Maxwell AFB, Research Paper 2005-02, s. 11-12, [dost"p 7 marca 2010],



ogromna dysproporcja pomi"dzy liczb! samolotów w ramach bezpo#rednie-go wsparcia lotniczego a liczb! przypadków u%ycia #rodków bojowych przez za ogi statków powietrznych

48 nie przek ada a si" na zmniejszenie niepo%!-

danych strat. Niekonwencjonalne metody dzia a$ przeciwnika oraz problemy z rozró%nieniem kombatantów od zwyk ych mieszka$ców niestety skutkowa- y licznymi ofiarami w#ród tych ostatnich. Przyk adem na to s! dzia ania w dniach 21-22 sierpnia 2008 roku, kiedy to lotnictwo wykona o uderzenia na pozycje rebeliantów w wiosce Azizabad w prowincji Herat. Pocz!tkowy ra-port, dotycz!cy skutków ataków, wskazywa na 5 do 7 ofiar cywilnych. Pod wp ywem krytyki, USCENTCOM zweryfikowa o liczb" zabitych, doliczaj!c si" 22 rebeliantów i 33 osób cywilnych

49. Niezale%ne badania ONZ, rz!du

afga$skiego i afga$skiej niezale%nej komisji praw cz owieka podawa y od 78 do 92 ofiar #miertelnych, w wi"kszo#ci kobiet i dzieci. Bardzo g o#nym echem w mediach odbi si" przypadek zabicia minimum 20 i ranienia ponad 60 uczestników uroczysto#ci weselnych w po udniowej cz"#ci Afganistanu w czerwcu 2002 roku. W czasie zabawy, go#cie weselni strzelali na wiwat w powietrze. Ogie$ ten zosta , jak si" potem okaza o, mylnie zidentyfikowany przez dy%uruj!ce w powietrzu za ogi jako kontynuacja niedawnego ostrza u koalicyjnych statków powietrznych przez artyleri" przeciwlotnicz!. Podobny atak podczas uroczysto#ci weselnych mia miejsce kilka lat pó'niej równie% na po udniu, w listopadzie 2008 roku. Wymierne potwierdzeniem zagro%enia dla ludno#ci cywilnej ze strony lotnictwa s! statystyki opublikowane przez Anthony‘ego H. Cordesmana

50. Przytacza on dane z po !czonego centrum

operacji (Joint Operations Centre – JOC) w Afganistanie, dotycz!ce przy-padków spowodowania ofiar przez si y natowskie i ameryka$skie. W 2008 roku jedynie 5 procent incydentów wynika o z dzia a$ w ramach bezpo#red-niego wsparcia lotniczego. Wymownym jest, %e a% 60 procent wszystkich zabitych dotyczy tych samych dzia a$. W marcu 2009 roku dowodzenie mi-sj! ISAF przej! genera Stanley A. McCrystal, którego wytyczne z 13 czerw-ca 2009 roku

51 wyra'nie wskazywa y na konieczno#& minimalizacji strat

w#ród ludno#ci afga$skiej, nawet za cen" ucieczki przeciwnika. Niezrozu-mia ym krokiem mog o zatem wydawa& si" zbombardowanie skradzionego przez talibów transportu paliwa. )o nierze niemieccy w uzasadnionej obawie przed atakiem terrorystycznym z u%yciem skradzionych cystern, wezwali wsparcie lotnicze. W efekcie tej decyzji zgin" o, jak g osi y wst"pne raporty,

Dost"pny w Internecie: https://research.maxwell.af.mil/papers/ay2005/ari/CADRE_ARI_2005-02.pdf. 48

M. S awi$ski, Ewolucja wsparcia lotniczego si! l dowych, [w:] „Przegl!d si powietrznych” nr 12 (030) grudzie$ 2009, s. 20. 49

U.S. probe: Afghan airstrike killed at least 33 civilians. CNN, [online], [dost"p 3 lutego 2010], Dost"pny w Internecie: http://www.cnn.com/2008/WORLD/asiapcf/10/08/afghanistan.us.airstrike/. 50

A.H. Cordesman, The Afghan-Pakistan War: Casualties, the Air War, and “Win, Hold, Build”, [dostep 10 lutego 2010], Dost"pny w Internecie: http://csis.org/files/publication/090515_af_pak_air_war.pdf. 51

General McChrystal's Initial Guidance, [w:] „Small Wars Journal”, [online], [dost"p 03 lutego 2010], Dost"pny w Internecie: http://smallwarsjournal.com/blog/2009/06/general-mcchyrstals-initial-gu/.

186 M. S!awi"ski


co najmniej 90 osób. Niemiecki „Bild” podawa informacje o 142 ofiarach. Afga$skie 'ród a wskazywa y, i% po owa zabitych to osoby cywilne

52. Pomi-

mo spadku liczby ofiar w ostatnim czasie, liczba zabitych od pocz!tku kon-fliktu nie napawa optymizmem. Szacuje si" bowiem, %e %ycie mog o straci& blisko 33 tysi!ce osób cywilnych, przy czym wojska NATO i USA ponosz! win" za oko o 70 procent przypadków.

Irak 2003 W za o%eniach okre#lonych dla trwaj!cej od marca 2003 roku operacji

IRAQI FREEDOM równie% znalaz o si" d!%enie do minimalizacji strat w#ród ludno#ci irackiej. Osi!gni"ciu g ównych celów

53 towarzyszy ogólny brak ak-

ceptacji dla tego typu niepo%!danych efektów dzia a$. Sposobem na zmniej-szenie ryzyka dla niekombatantów mia o by& u%ycie na wielk! skal" precy-zyjnie kierowanych #rodków bojowych. Informacyjne przygotowanie ataków na przywództwo irackie cz"sto bazowa o na wspó rz"dnych geograficznych obiektów, pochodz!cych z namierzania sygna ów telefonii satelitarnej. Do-k adno#& tych parametrów, szczególnie w kontek#cie uderze$ lotniczych na obiekty mobilne, by a zbyt ma a i negatywnie wp ywa a na precyzj" wykona-nia zada$. Jednym z takich przypadków by atak na iracki szpital w Al-Nasirija, 24 marca 2003 roku, pomimo wyra'nych oznacze$ na dachu bu-dynku i ambulansach. Atak lotnictwa naprowadzany by na podstawie wspó -rz"dnych, okre#lonych po przechwyceniu sygna ów telefonów satelitarnych dwóch czo owych polityków irackich, przyby ych do tego szpitala. Mimo ostrze%e$ personelu pos ugiwali si" oni swoimi telefonami, co zosta o wykry-te przez si y koalicyjne i w konsekwencji doprowadzi o do uderzenia z powie-trza w ramach TST. Straty obejmowa y 4 zabitych i 70 rannych pacjentów szpitala, natomiast liderom politycznym nic si" nie sta o54

. Sytuacj" #rodowi-ska cywilnego pogarsza a taktyka stosowana przez si y irackie, polegaj!ca na cz"stym rozmieszczaniu wojsk oraz uzbrojenia i sprz"tu wojskowego w#ród ludno#ci i zabudowa$ cywilnych, co skutecznie neutralizowa o wysi ki koalicjantów. Raportowano przypadki umiejscowienia sk adów amunicji w prywatnych domach, szko ach, miejscach kultu religijnego, a nawet rozlo-kowanie si przeciwlotniczych na dachach budynków rz!dowych. Wielokrot-nie dochodzi o do przypadków porzucania mundurów przez wojskowych i podawania si" za osoby cywilne, po czym przez zaskoczenie dokonywali oni zamachów na si y koalicyjne. Dzia ania tego typu w znacz!cy sposób utrudnia y wykonanie zada$, co w efekcie wi!za o si" z licznymi przypadka-mi ofiar w#ród spo ecze$stwa. Sytuacj" pogarsza o te% przeprowadzanie ataków lotniczych w czasie dnia, gdy jest wi"cej ludno#ci w miejscach pu-

52

2nd German official quits over Afghan airstrike, CNN, [online], [dost"p 03 lutego 2010], Dost"pny w Internecie: http://www.cnn.com/2009/WORLD/europe/11/27/germany.resignation/. 53

Za g ówne cele operacji przyj"to eliminacj" zagro%enia u%ycia broni masowego ra%enia, za-gro%enia terrorystycznego oraz obalenie re%imu. 54

J.D. Reynolds, Collateral damage on the 21st century battlefield: Enemy exploitation of the law of armed conflict, and the struggle for a moral high Grodnu, [w:] „Air Force Law Review” vol. 56 2005, s. 53, [dost"p 11 lutego 2010], Dost"pny w Internecie: www.afjag.af.mil/shared/media/document/AFD-081009-011.pdf.



blicznych oraz stosowanie przez koalicj" bomb kasetowych. Rezultatem ata-ków z u%yciem tego typu #rodków w rejonie miejscowo#ci Al-Hilla i Al-Najaf by o 271 ofiar cywilnych

55. Bomby kasetowe mog! stanowi& zagro%enie dla

ludno#ci, szczególnie dzieci, jeszcze d ugo po przeprowadzeniu bombardo-wania, gdy% poszczególne adunki mog! le%e& uzbrojone rozrzucone na du-%ym terenie i w momencie poruszenia ich natychmiast wybuchaj!. Innym ro-dzajem szkód wyrz!dzonych ludno#ci cywilnej w Iraku by o zniszczenie obiektów u%yteczno#ci cywilno-wojskowej, a szczególnie zak adów energe-tycznych. W pa'dzierniku 2006 roku w naukowym tygodniku medycznym „Lancet” ukaza y si" wyniki bada$ Johns Hopkins Bloomberg School of Pu-blic Health, eksponuj!ce ponad 600 tysi"cy ofiar cywilnych konfliktu

56. Ra-

port ten spotka si" z krytyk! administracji ameryka$skiej i brytyjskiej. Rok pó'niej, 16 wrze#nia, w brytyjskim tygodniku „Observer” zamieszczono dane przedstawiaj!ce szokuj!c! liczb" 1,2 miliona ofiar cywilnych konfliktu w Ira-ku

57.

Izrael / Liban Bliski Wschód nale%y do najbardziej zapalnych regionów #wiata,

g ównie za spraw! nierozwi!zanych problemów pomi"dzy Izraelem a niektó-rymi krajami arabskimi, jak równie% islamskimi organizacjami terrorystycz-nymi. Mi"dzy 12 lipca a 14 sierpnia 2006 roku Izrael przeprowadzi po !czo-n! l!dowo-powietrzno-morsk! operacj" CHANGE OF DIRECTION przeciwko liba$skiej organizacji terrorystycznej Hezbollah, reprezentowanej w rz!dzie i parlamencie Libanu. By to odwet za uprowadzenie dwóch i zabi-cie kilku innych izraelskich %o nierzy. W odpowiedzi Hezbollah wystrzeli w kierunku miast izraelskich ponad 4 tysi!ce rakiet

58, zabijaj!c 43 osoby cy-

wilne59

. W czasie trwania operacji, lotnictwo si powietrznych i marynarki wo-jennej Izraela wykona o ok. 7 tysi"cy ataków, doprowadzaj!c Liban niemal do ruiny. Amnesty International (AI)

60 podaje, %e spo#ród 1183 ofiar #mier-

telnych oko o jedn! trzeci! stanowi y dzieci. Liczba rannych wynios a 4054 osoby, natomiast liczba ludzi zmuszonych do opuszczenia swoich domostw si"gn" a 970 tysi"cy, co stanowi o ponad 25 procent mieszka$ców Libanu.

55

Ibidem, s. 44. 56

Zob. Mortality after the 2003 invasion of Iraq: a cross-sectional cluster sample survey, red. Gilbert Burnham, [dostep 15 marca 2010], Dost"pny w Internecie: http://www.brusselstribunal.org/pdf/lancet111006.pdf. 57

P. Beaumont, J. Walters, Greenspan Admits Iraq was About Oil, As Deaths Put at 1.2 Million, [w:] „Observer” 16 wrze#nia 2007, [online], [dost"p 15 marca 2010], Dost"pny w Internecie: http://www.commondreams.org/archive/2007/09/16/3879. 58

W.M. Arkin, Divining victory. Air power in the 2006 Israel-Hezbollah War, Air University Press, Maxwell AFB lipiec 2007, ISBN 1-58566-158-9, s. 32, [dost"p 7 marca 2010], Dost"pny w Inter-necie: http://aupress.maxwell.af.mil/books/arkin/arkin-small.pdf. 59

E. Cie#lak, P. Mróz, Lotnictwo Izraela w wojnie liba$skiej w 2006 roku, [w:] „Zeszyty Naukowe AON” 2 (75), Warszawa 2009. 60

Israel/Lebanon Deliberate destruction or “collateral damage”? Israeli attacks on civilian infra-structure, AI, sierpie$ 2006, Index: MDE 18/007/2006, s. 2-3, [dost"p 7 lutego 2010], Dost"pny w Internecie: http://www.amnesty.org/en/library/asset/MDE18/007/2006/en/4a9b367a-d3ff11dd-8743-d305bea2b2c7/mde180072006en.pdf.

188 M. S!awi"ski


Raport HRW61

zawiera nieznacznie ró%ni!ce si" dane: 43 zabite osoby cy-wilne w Izraelu, 1109 ofiar #miertelnych po stronie liba$skiej, 4399 rannych oraz 1 milion uchod'ców. Pozbawieni dachu nad g ow! i dost"pu do czystej wody uchod'cy szukali schronienia g ównie w Bejrucie, okupuj!c parki miej-skie i inne miejsca u%yteczno#ci publicznej. Na skutek intensywnego bom-bardowania zniszczone zosta y elektrownie, linie komunikacyjne, sklepy z %ywno#ci!, stacje gromadzenia i dystrybucji paliw. Pozbawieni energii elektrycznej i paliwa ludzie nie byli w stanie uzyska& dost"pu do wody pitnej, jak równie% do celów sanitarno-higienicznych. Si y izraelskie wykorzystywa y precyzyjnie kierowane lotnicze #rodki bojowe do uderze$ na obiekty cywilne i cywilno-wojskowe, jak równie% bomby kasetowe, zawieraj!ce g ównie nie-kierowane bomby ma ego wagomiaru

62. Rz!d liba$ski oszacowa , %e lotni-

ska, stacje uzdatniania wody, oczyszczalnie #cieków i elektrownie ca kowicie lub cz"#ciowo leg y w gruzach. Nale%y zauwa%y&, %e si y izraelskie pozosta-wi y nietkni"te g ówne obiekty lotniska w Bejrucie, w tym radar i wie%" lotni-ska, umo%liwiaj!c tym samym kontrol" lotów mi"dzynarodowych w tej prze-strzeni powietrznej

63. Dodatkowo, zniszczono 80 mostów i 94 drogi, ponad

25 stacji paliw i oko o 900 prywatnych przedsi"biorstw. Niektóre miasta od-notowa y od 25 do nawet 80 procent zniszczonych domów cywilnych. Po-ziom zniszcze$ w#ród zabudowa$ mieszkalnych, biurowców i sklepów prze-kroczy 30 tysi"cy. Si y izraelskie nie oszcz"dzi y równie% obiektów szpitalnych. Ca kowicie zniszczone zosta y dwa rz!dowe szpitale w Bint Jbe-il oraz Meis al-Jebel, a trzy inne powa%nie uszkodzone

64.

Izrael / Strefa Gazy Od 27 grudnia 2008 roku do 18 stycznia 2009 roku Izrael przeprowa-

dzi w Strefie Gazy operacj" CAST LEAD. Celem tej operacji by o powstrzy-manie ostrza u rakietowego miast izraelskich przez bojówki Hamasu i innych ugrupowa$ palesty$skich. Human Rights Watch wielokrotnie wskazuje w swoich raportach przypadki #miertelne w#ród Palesty$czyków. Ju% pierw-szego dnia dzia a$, od ataku bezza ogowego statku powietrznego (unman-ned combat aerial vehicle - UCAV) na grup" ludzi stoj!cych na przystanku, zgin" o w Gazie dziewi"cioro uczniów w wieku od 18 do 20 lat, w tym dwie kobiety. Kolejnych 19 osób zosta o rannych. Ten sam atak spowodowa do-datkowo #mier& trzech innych osób

65. Nast"pnego dnia oko o pó nocy, w Ja-

61

Why they died. Civilian Casualties in Lebanon during the 2006 War, HRW, Vol. 90 Nr 5(E), , wrzesie$ 2007, ISBN: E1905, s. 4, [dost"p 4 lutego 2010], Dost"pny w Internecie: http://www.hrw.org/sites/default/files/reports/lebanon0907.pdf. 62

Flooding south Lebanon. Israel’s use of cluster munitions in Lebanon in July and August 2006, HRW, Vol. 20, No. 2(E), luty 2008, ISBN: E2002, s. 19, [dost"p 4 lutego 2010], Dost"pny w Internecie: http://www.hrw.org/sites/default/files/reports/lebanon0208webwcover.pdf. 63

Ibidem, s. 125. 64

Israel/Lebanon Deliberate destruction, op.cit., s. 2-3. 65

Precisely wrong. Gaza civilians killed by Israeli drone-launched missiles, HRW, czerwiec 2009, ISBN: 1-56432-492-3, s. 5, 14-17, [dost"p 8 lutego 2010], Dost"pny w Internecie: http://www.hrw.org/sites/default/files/reports/iopt0609webwcover_0.pdf. Podobne dane zosta y opublikowane w: Israel/Gaza: Civilians must not be target, HRW, 30 grudnia 2008, [online], [do-st"p 7 lutego 2010], Dost"pny w Internecie:



balya, od podobnego ataku zgin" o pi"cioro dzieci w wieku od 4 do 18 lat66

. Izraelskie pociski trafi y w cywilny dom w pobli%u meczetu Imad Aqil, uzna-wanego za miejsce spotka$ zwolenników Hamasu. W obu przypadkach #wiadkowie nie potwierdzaj! obecno#ci bojowników w bezpo#rednim s!-siedztwie. Nast"pny incydent mia miejsce w nocy 29 grudnia 2008 roku. (mig owce izraelskie ostrzela y obóz uchod'ców w Rafah, niszcz!c siedzib" jednego z liderów Hamasu, „przy okazji” zabijaj!c troje, mieszkaj!cych o 150 metrów dalej, dzieci w wieku od 3 do 13 lat oraz rani!c ich dwie siostry i mat-k"67

. Tego samego dnia, w pobli%u sklepu na wschód od obozu uchod'ców w Jabalya, izraelski pocisk trafi w cywiln! ci"%arówk". W wyniku ostrza u, na miejscu zgin" o 8 cywili. Jedna z dwóch rannych osób zmar a na skutek ob-ra%e$. Operator UCAV b "dnie zinterpretowa obraz przedstawiaj!cy adunek znajduj!cy si" na poje'dzie. Butle z tlenem zosta y zidentyfikowane jako ra-kiety typu Grad

68, które notabene maj! d ugo#& oko o 3 m i s! dwukrotnie

wi"ksze od transportowanych zbiorników ci#nieniowych. Kolejnym przyk a-dem b "dnego u%ycia UCAV by nocny atak przeprowadzony 5 stycznia 2009 roku na prowadzon! pod opiek! ONZ szko " podstawow! w Asma. Mimo wyra'nego pod#wietlanego oznakowania oraz przekazania przez ONZ Izra-elczykom dok adnych wspó rz"dnych swoich budynków, zgin" o trzech m"%-czyzn, którzy podobnie jak 400 innych osób szukali tam schronienia

69. Ope-

ratorzy izraelskich bezza ogowych statków powietrznych byli równie% odpowiedzialni za #mier& i rany odniesione przez kilkoro dzieci bawi!cych si" na dachach swoich domów

70. Oprócz ataków na cywilne zabudowania

mieszkalne, atakowane równie% budynki ministerialne71

. Nale%y zauwa%y&, %e si y izraelskie nie zawsze przeprowadza y ude-

rzenia z zaskoczenia. Bywa y wypadki, kiedy telefonowano do ludzi z ostrze-%eniem, i% ich dom lub rejon, w którym mieszkaj!, zosta nominowany do zniszczenia. Ponadto, lotnictwo izraelskie „wypracowa o” now! procedur" – pukanie w dach (knock on the roof). Polega a ona na wykonywaniu uderze$ na dachy budynków mieszkalnych z wykorzystaniem #rodków o ma ym wa-gomiarze lub zupe nie pozbawionych adunków bojowych. Mia o to na celu wystraszenie mieszka$ców, a zarazem by o ostrze%eniem, %e za klika minut nast!pi w a#ciwy atak F-16 przy u%yciu bardziej destrukcyjnych #rodków

72.

Niestety, bywa y wypadki, %e nie wszyscy mieszka$cy zd!%yli opu#ci& nomi-

http://www.hrw.org/en/news/2008/12/30/israelgaza-civilians-must-not-be-targets. 66

Israel/Gaza: Civilians ..., op.cit. 67

Ibidem. 68

Precisely wrong. Gaza…, op.cit, s. 5, 17-21. 69

Ibidem s. 5, 25-29. 70

Ibidem, s. 21-25 oraz Rain of fire. Israel’s unlawful use of white phosphorus in Gaza, HRW, marzec 2009, ISBN: 1-56432-458-3, s. 40, [dost"p 8 lutego 2010], Dost"pny w Internecie: ttp://www.hrw.org/sites/default/files/reports/iopt0309webwcover.pdf. 71

Rain of fire. Israel’s…, op.cit., s. 35. 72

Israel/Gaza: Operation ‘Cast Lead’: 22 days of death and destruction, AI, 2009, Index: MDE 15/015/2009, s. 11-13, [dost"p 8 lutego 2010], Dost"pny w Internecie: http://www.amnesty.org/en/library/asset/MDE15/015/2009/en/8f299083-9a74-4853-860f-0563725e633a/mde150152009en.pdf.

190 M. S!awi"ski


nowany do uderzenia budynek. Cz"#& ludzi gin" a bezpo#rednio od adun-ków bojowych, a inni pod zawalaj!cymi si" #cianami i stropami.

Ogó em w konflikcie tym zgin" o oko o 1400 Palesty$czyków, z czego 300 dzieci i setki innych nieuzbrojonych cywili

73. Wiele osób by o ofiarami

lotniczych precyzyjnych #rodków ra%enia przenoszonych przez izraelskie samoloty F-16, #mig owce i UCAV. Wed ug izraelskich i palesty$skich orga-nizacji praw cz owieka, B’Tselem, Palestinian Centre for Human Rights i Al-Mezan Center for Human Rights, tylko podczas 42 ataków z wykorzy-staniem tych pocisków, odpalanych z platform bezza ogowych, zgin" o 87 osób cywilnych

74.

Jak to poprawnie nazwa%?

Obecnie, straty w#ród ludno#ci cywilnej, powsta e na skutek dzia a$

podczas konfliktów zbrojnych, okre#la si" ameryka$skim zwrotem collateral damage. Myli si" ten, kto uwa%a, i% termin ten zosta wprowadzony do j"zy-ka jako pok osie dzia a$ w Iraku lub konfliktu na Ba kanach w latach dzie-wi"&dziesi!tych ubieg ego stulecia. Ameryka$ska Agencja Kontroli Zbroje$ i Rozbrojenia (Arms Control and Disarmament Agency – ACDA) ju% w 1975 roku przedstawi a definicj", wed ug której collateral damage to szkody w otoczeniu, dotycz ce zasobów ludzkich i #rodków materialnych zarówno wojskowych, jak i niewojskowych, b$d ce skutkiem uderze& kierowanych szczególnie przeciwko wojskom przeciwnika lub jego obiektom wojsko-wym

75. Jak wida&, uj"cie takie uwzgl"dnia zarówno ofiary po stronie si

zbrojnych, jak i ludno#ci cywilnej, oraz szeroko rozumiane zniszczenia mate-rialne wymienionych stron.

Oficjalna definicja obowi!zuj!ca w NATO od 2005 roku równie% roz-szerza znaczenie tego terminu, ponad ofiary ludzkie, o szkody materialne w #rodowisku cywilnym. W s ownik terminów i definicji NATO

76 zdefiniowano

collateral damage jako przypadkowe ofiary i zniszczenia w obszarach cy-wilnych, spowodowane dzia!aniami militarnymi. Analizuj!c literatur" mo%emy napotka& ró%ne modyfikacje tego terminu. Dla rozró%nienia i podkre#lenia, %e dzia aniom si zbrojnych towarzysz! ofiary (casualties) i szkody (damage), niektórzy

77 pos uguj! si" zwrotem collateral casualties and damage. Uj"cie

takie precyzyjniej oddaje sytuacj" osób cywilnych. Definicja natowska wyda-je si" by& niekompletna, bowiem nie precyzuje najwa%niejszej rzeczy: jakie-go rodzaju dzia a$ militarnych dotyczy. W s owniku terminów z zakresu

73

Ibidem, s. 1. 74

Precisely wrong. Gaza…, s. 3. 75

Za: The Phrase Finder, [online], [dost"p 24 stycznia 2010], Dost"pny w Internecie: http://www.phrases.org.uk/bulletin_board/12/messages/113.htm, t umaczenie autora 76

AAP-6(2008), Polska edycja, Wojskowe Centrum Normalizacji, Jako#ci i Kodyfikacji, [dost"p 24 stycznia 2010], Dost"pny w Internecie: www.wcnjk.wp.mil.pl/pdf/aap6_2008.pdf. 77

Zob. D. A. Roblyer, Beyond precision: Issues of Morality and decision making in minimizing collateral casualties, Urbana-Champaign: University of Illinois, 2003, [dost"p 11 grudnia 2009], Dost"pny w Internecie: http://acdis.illinois.edu/assets/docs/246/BeyondPrecisionIssuesofMoralityandDecisionMakinginMinimizingCollateralCasualties.pdf.



bezpiecze$stwa narodowego wyst"puje jedynie definicja dzia a$ pozamili-tarnych, które to prowadzone s! przez formacje spoza wojska. Logiczne jest przyj"cie tezy, %e dzia aniami militarnymi b"d! dzia ania formacji wojsko-wych. Przyjmuj!c, %e zaanga%owanie si zbrojnych w ramach pomocy hu-manitarnej mo%e równie% by& traktowane jako dzia ania militarne, nale%y za-stanowi& si", czy ewentualne straty spowodowane w #rodowisku cywilnym podczas realizacji tego typu misji nale%a oby okre#li& tym samym terminem. Czy wówczas te% budzi oby to tyle kontrowersji? Dodatkowo, polskie t uma-czenie angielskiego inadvertent jako przypadkowe

78 powinno by& raczej za-

st!pione s owem niezamierzone. W!tpliwo#ci takich nie budzi definicja zawarta w S!owniku terminów wojskowych JP 1-02, wydanym przez Depar-tament Obrony USA, która wprost odnosi si" do ataku, czyli dotyczy stricte dzia a$ bojowych. Ponadto, podkre#la si" w niej niezamierzony i incydental-ny charakter niepo%!danych skutków ataku. Definicja ta odnosi si" równie% do zasady proporcjonalno#ci spowodowanych szkód w stosunku do osi!-gni"tych korzy#ci operacyjnych (wojskowych).

W#ród niepo%!danych efektów, mieszcz!cych si" w granicach zna-czenia collateral damage, nale%y wyró%ni& ofiary (zabitych, rannych, cho-rych) oraz zniszczenia (w mieniu prywatnym lub publicznym). Ze wzgl"du na kryterium czasu, po jakim pojawiaj! si" negatywne wp ywy oddzia ywania lotnictwa, niezamierzone skutki uderze$ mog! mie& charakter natychmia-stowy b!d' opó'niony. Uwzgl"dniaj!c zwi!zek przyczynowo-skutkowy po-mi"dzy u%yciem pot"gi powietrznej a niepo%!danymi efektami, te ostatnie mo%na podzieli& na bezpo#rednie i po#rednie.

Nie brakuje bardzo stanowczych opinii, wed ug których okre#lenie to jest eufemizmem dla zwyk ego zabijania. Podnoszone bywaj! argumenty, %e zabijanie niewinnych ludzi przez Al-Kaid", w imi" walki z USA, jest po-wszechnie pot"piane, za# zabijanie, równie% niewinnych ludzi, w odpowiedzi na te przejawy terroryzmu okre#lane jest „moralnie neutralnym” terminem collateral damage

79. Publicystka „Polityki”, Eliza Pieciul-Karmi$ska, pi"tnuj!c

skróty my#lowe i nadu%ycia semantyczne, wskazuje80

, %e termin ten ma od-wróci% uwag$ od skutków wydarze& wojennych, chocia" poj$cie to oznacza ni mniej, ni wi$cej tylko straty w ludziach. Podkre#la równie%, i% takie podej-#cie jest lekcewa%eniem zabijania, przedstawianego jako uboczny technicz-ny efekt dzia a$ wojennych. Zak adaj!c, %e bojownicy Al-Kaidy tocz! (#wi"-t!?) wojn" z USA i Zachodem, kto# mo%e przyj!& do#& przera%aj!ce wyt umaczenie tego co sta o si" 11 wrze#nia 2001 roku, zaprezentowane przez publicyst" „Tygodnika Powszechnego”, Zygmunta Baumana

81. Wed ug

78

AAP-6(2008), op.cit. 79

Zob. C. Bica, Collateral damage: A military euphemism for murder, [online], [dost"p 13 stycz-nia 2010], Dost"pne w Internecie: http://www.zmag.org/znet/viewArticle/1571. 80

E. Pieciul-Karmi$ska, J"zykowe nadu%ycia. S owa jak arszenik, [w:] „Polityka” 19 kwietnia 2007, [online], [dost"p 14 stycznia 2010], Dost"pny w Internecie: http://www.polityka.pl/spoleczenstwo/niezbednikinteligenta/216106. 81

Zob. Z. Bauman, Imiona cierpienia, imiona wstydu, [w:] „Tygodnik Powszechny” wrzesie$ 2001, [online], [dost"p 12 stycznia 2010], Dost"pny w Internecie: http://www.tygodnik.com.pl/numer/2738/bauman.html.

192 M. S!awi"ski


niego, zniszczenie centrum finansowego oraz Pentagonu mia o by& symbo-lem, przes aniem dla wroga, a pasa%erowie samolotów i pracownicy tych in-stytucji ponie#li #mier& „przy okazji”, co mie#ci si" w kategorii collateral damage. Autor tej interpretacji najwyra'niej nie uwzgl"dni w swoich rozwa-%aniach zakazu atakowania obiektów cywilnych, o zasadzie proporcjonalno-#ci nie wspominaj!c.

Co ciekawe, okre#lenie collateral damage znalaz o równie% cywilne zastosowanie. Obecnie bywa ono u%ywane jako synonim ubocznych skut-ków dzia ania.

Co dalej?

Charakter wspó czesnych dzia a$ zbrojnych wr"cz wymusi skupienie

wi"kszego wysi ku na unikaniu strat w #rodowisku cywilnym. Niezale%ny ob-serwator móg by nawet zaryzykowa& twierdzenie, %e w niektórych wypad-kach bardziej dbano o zminimalizowanie strat w#ród ludno#ci cywilnej ni% o osi!gni"cie celów operacyjnych. Tez" tak! potwierdza oby zaanga%owanie polityków z najwy%szych szczebli w proces targetingu (zatwierdzanie obiek-tów uderze$). Konflikty ostatnich lat pokaza y, %e przeciwnik, szczególnie ten „nieregularny”, zna prawo humanitarne. Wiedz!c, %e jego oponent b"dzie go przestrzega , cz"sto sam ama to prawo, na przyk ad rozmieszczaj!c wojska w bezpo#rednim s!siedztwie ludno#ci cywilnej, a nawet wykorzystuj!c osoby cywilne jako %ywe tarcze. W takiej sytuacji prawdopodobie$stwo wyst!pienia niepo%!danych szkód ro#nie gwa townie. Z tego wzgl"du, du%e znaczenie dla ochrony ludno#ci cywilnej ma post"p technologiczny w zakresie uzbroje-nia i sprz"tu wojskowego, szczególnie w zakresie #rodków bojowych precy-zyjnie kierowanych oraz posiadaj!cych zredukowany potencja bojowy. W przesz o#ci d!%ono do posiadania uzbrojenia o du%ej sile ra%enia. Obec-nie, gdy cz"sto dzia ania prowadzone s! w terenie zurbanizowanym i g"sto zaludnionym, coraz cz"#ciej stosuje si" #rodki bojowe o ograniczonym polu ra%enia, np. kierowane s! bomby o ma ym wagomiarze. Du%y nacisk k a-dziony jest jednocze#nie na precyzyjne dostarczenie #rodka bojowego na cel, jak te% dostosowanie jego si y ra%enia do zak adanych efektów. St!d te% bior! si" prace nad zmniejszeniem wagomiaru adunków bojowych oraz no-woczesnymi programowalnymi zapalnikami

82. W przeciwie$stwie do po-

przednich za o%e$ operacyjnych, d!%y si" teraz do wr"cz chirurgicznego od-dzia ywania na cel, który cz"sto nale%y trafi&, ale zarazem nie wolno go zniszczy&. Przysz o#ci! b"dzie prawdopodobnie stosowanie uzbrojenia wy-korzystuj!cego ukierunkowan! energi" fal elektromagnetycznych, w tym la-sery, pozwalaj!cego na zminimalizowanie ryzyka dla ludno#ci cywilnej.

Poza tym, doskonalone s! doktryny, instrukcje, procedury, zasady u%ycia si , taktyka – wszystko w celu ograniczenia liczby przypadków, w któ-rych oprócz wytypowanych do uderze$ obiektów ra%one zostan! inne, nie-

82

Zaawansowane rozwi!zania pozwalaj! np. na rozbrojenie lotniczego #rodka bojowego nawet w fazie lotu do celu.



koniecznie, zarówno bezpo#rednio, jak i po#rednio83

, zwi!zane z si ami zbrojnymi.

Zmiana charakteru dzia a$, przeniesienie ci"%aru walk w zurbanizo-wane i g"sto zaludnione #rodowisko walki oraz implementacja, przez prze-ciwnika, niekonwencjonalnych metod dzia ania znacz!co utrudnia minimali-zacj" strat po stronie ludno#ci cywilnej. Mimo najnowocze#niejszych #rodków walki i sposobów ich wykorzystania czasem jednak dochodzi do strat materialnych i osobowych w#ród ludno#ci cywilnej. Nie zawsze bowiem jeste#my w stanie poprawnie prognozowa& wszystkie efekty dzia a$ wojsko-wych, cho& do wsparcia dowódców w procesie podejmowania decyzji anga-%owani s! specjali#ci z ró%nych dziedzin, wyposa%eni w nowoczesne roz-wi!zania softwarowe.

Wysoki poziom zaanga%owania i #wiadomo#ci decydentów w po !-czeniu z dost"pem do najlepszych rozwi!za$ technicznych i technologicz-nych uprawniaj! do formu owania optymistycznych za o%e$ w obszarze nie-po%!danych efektów przysz ych operacji, okre#lanych mianem collateral damage. Ogromna odpowiedzialno#& za %ycie cywili spoczywa jednak na barkach danego dowódcy (decydenta), któremu przyjdzie si" zmierzy& z od-wiecznym nierozwi!zywalnym dylematem moralno-etycznym: strzela& czy nie. Nowoczesne metody i #rodki walki, najlepsze procedury i taktyka dzia a-nia mog! nie wystarczy& do zredukowania collateral damage and casualties do zerowego lub minimalnego akceptowalnego poziomu. (wiadomo#& od-powiedzialno#ci oraz, a mo%e przede wszystkim, aspekty moralno-etyczne b"d! najwa%niejszymi determinantami w procesie podejmowania tak wa%-nych decyzji.

Bibliografia Cie#lak E., Dowodzenie lotnictwem w operacjach wielonarodowych, Roz-

prawa habilitacyjna, AON, Warszawa 2008. Clausewitz C., O wojnie, red. Anna Rudnicka, Mireki 2007, ISBN: 978-83-

89533-66-1. Marud W., Targeting w praktyce sztabów si! powietrznych, AON, Warszawa

2009. Murawski M., Obrona powietrzna III Rzeszy. Cz. 4. Dzia!ania nocne 1944-

-45, [w:] Kampanie lotnicze 16, AJ-PRESS 1999, ISBN 83-7237-028-1. Zab ocki E., Si!y powietrzne, AON, Warszawa 2007. Cie#lak E., Mróz P., Lotnictwo Izraela w wojnie liba&skiej w 2006 roku,

[w:] „Zeszyty Naukowe AON” 2 (75), Warszawa 2009. S awi$ski M., Ewolucja wsparcia lotniczego si! l dowych, [w:] „Przegl!d Si

Powietrznych” nr 12/2009. Mortality after the 2003 invasion of Iraq: a cross-sectional cluster sample

survey, red. Gilbert Burnham, [dostep 15 marca 2010], Dost"pny w In-ternecie: http://www.brusselstribunal.org/pdf/lancet111006.pdf.

83

Obiekty militarne, np. bazy wojskowe, oraz obiekty podwójnej u%yteczno#ci, wykorzystywane przez ludno#& cywiln! i si y zbrojne, np. mosty, elektrownie, stacje radiowo-telewizyjne.

194 M. S!awi"ski


Arkin W., Divining victory. Air power in the 2006 Israel-Hezbollah War, Air University Press, Maxwell AFB lipiec 2007, ISBN 1-58566-158-9, [dost"p 7 marca 2010], Dost"pny w Internecie:

http://aupress.maxwell.af.mil/books/arkin/arkin-small.pdf. Bovard J., Iraqi sanctions and American intentions: Blameless carnage?

Part 1, [dost"p 2 lutego 2010], Dost"pny w Internecie: http://www.fff.org/freedom/fd0401c.pdf. Cordesman A., The Afghan-Pakistan War: Casualties, the Air War, and “Win,

Hold, Build”, [dost"p 10 lutego 2010], Dost"pny w Internecie: http://csis.org/files/publication/090515_af_pak_air_war.pdf.

Cordesman A., The lessons and non-lessons of the air and missile cam-paign in Kosowo, CSIS, wyd. wzn. sierpie$ 2000, [dost"p 3 lutego 2010], Dost"pny w Internecie:

http://csis.org/files/media/csis/pubs/kosovolessons-full.pdf Fyfe J., The evolution of Time Sensitive Targeting: Operation Iraqi Freedom

results and lessons, Airpower Research Institute, College of Aero-space Doctrine, Research and Education, Air University, Maxwell AFB, Research Paper 2005-02, [dost"p 7 marca 2010], Dost"pny w Internecie: https://research.maxwell.af.mil/papers/ay2005/ari/CADRE_ARI_2005-02.pdf.

Haas M., The use of Russian air power in the Second Chechen War. Defence Academy of the United Kingom, Conflict Studies Research Centre, stycze$ 2003, ISBN 1-904423-18-3, [dost"p 7 marca 2010], Dost"pny w Internecie: www.da.mod.uk/colleges/arag/document-listings/russian/B59.

Owen R., Deliberate Force A Case Study in Effective Air Campaigning, Air University Press, ISBN 1-58566-076-0, Maxwell AFB stycze$ 2000, [dost"p 15 marca 2010], Dost"pny w Internecie:

http://aupress.au.af.mil/Books/Owen/Owen.pdf. Reynolds J., Collateral damage on the 21st century battlefield: Enemy

exploitation of the law of armed conflict, and the struggle for a moral high Grodnu, [w:] „Air Force Law Review” vol. 56 2005, [dost"p 11 lutego 2010], Dost"pny w Internecie:

www.afjag.af.mil/shared/media/document/AFD-081009-011.pdf.

Zjawisko collateral damage w dzia aniach lotnictwa Collateral … · 1 A. Rudnicka (red.), C. von...

Documents

Transcript of Zjawisko collateral damage w dzia aniach lotnictwa Collateral … · 1 A. Rudnicka (red.), C. von...