P O L I T E C H N I K A P O Z N A Ń S K A

W Y D Z I A Ł A R C H I T E K T U R Y

ZIELEŃ JAKO ELEMENT WSPÓŁCZESNEGO MIASTA

I JEJ ROLA W PRZESTRZENIACH PUBLICZNYCH POZNANIA

P R A C A D O K T O R S K A

MGR INŻ. ARCH. KAROLINA SOBCZYŃSKA

PROMOTOR:

DR HAB. INŻ. ARCH. TERESA BARDZIŃSKA-BONENBERG, PROF.PP

Poznań 2014

Pani promotor dr hab. inż. arch. Teresie Bardzińskiej-Bonenberg, prof. PP

serdecznie dziękuję za cenne uwagi, cierpliwość, życzliwość i poświęcony mi czas

Spis treści

I. WSTĘP

I. 1. Wprowadzenie …………………………………………………………………………………… . 4

I. 2. Geneza pracy …………………………………………………………………………………….. . 6

I. 3. Uzasadnienie podjęcia tematu ………………………………………………………………….. . 7

I. 4. Cel pracy i tezy pracy …………………………………………………………………………… . 9

I. 5. Stan badań ……………………………………………………………………………………….. . 12

I. 5.1. Kompozycja urbanistyczna, budowa formy, przestrzeń publiczna, percepcja,

a zieleń…………………………………………………………………………………... . 12

I. 5.2. Współczesna klasyfikacja zieleni miejskiej – rozbieżności……………………………... 25

I. 5.3. Zarys prawny pojęcia „tereny zieleni”. Konsekwencje przestrzenne wynikające

ze stosowanej w Polsce terminologii i stereotypu planowania terenów zieleni………… . 27

I. 5.4. Współczesne tendencje w projektowaniu zieleni miejskiej …………………………….... 29

I. 6. Stosowana terminologia ………………………………………………………………………….. 32

I. 7. Zawartość i schemat pracy ……………………………………………………………………… . 35

I. 8. Obszar badań i zakres merytoryczny pracy ……………………………………………………. 38

I. 9. Metoda pracy i zastosowane metody badawcze .......................................................................... . 40

II. ROLA ZIELENI W MIEŚCIE – WSTĘP DO ANALIZY

II. 1. Percepcja przestrzeni miejskiej jako wytyczna kształtowania kompozycji miasta i zieleni 44 II. 1.1. Czynniki wpływające na percepcję środowiska. Rola form zieleni ……………………. .. 49

II. 1.2. Hierarchia elementów środowiska zurbanizowanego. Rola form zieleni ……………… .. 52

II. 1.3. Miasto-środowisko jako miejsce ……………………………………………………….. .. 54

II. 2. Psychologia środowiskowa jako ważny aspekt projektowania kompozycji

architektonicznej i form zieleni ………………………………………………………………… .. 56

II. 2.1. Środowisko przestrzenne a zachowania człowieka. Wpływ zieleni na jakość

przestrzeni miejskich …………………………………………………………………….. 57

II. 2.1.1. Fizyczne i psychologiczne czynniki stresotwórcze w środowisku miejskim.

Rola zieleni w ich redukcji ………………………………………………………………. 57

II. 2.1.2. Wpływ kształtu przestrzeni na generowanie różnych stanów emocjonalnych

człowieka w jego otoczeniu ……………………………………………………………... 61

II. 2.2. Wpływ zieleni na jakość przestrzeni miejskich i jakość życia mieszkańców …………… 62

II. 2.3. Od terytorialności i indywidualizacji przestrzeni do identyfikacji z miejscem

i tworzenia indywidualnego charakteru miasta ………………………………………….. 64

II. 3. Doznania a scenografia przestrzeni miejskich. Rola form zieleni ……………………………... 71

II. 4. Formy i funkcje zieleni w mieście ………………………………………………………………... 75

II. 4.1. Budowa i cechy przestrzenne podstawowych form zieleni miejskiej ……………………… 75

II. 4.2. Funkcje zieleni w mieście. Wielofunkcyjność ……………………………………………… 78

III. FORMY ZIELENI W KOMPOZYCJI PRZESTRZENNEJ – ANALIZA

III. 1. Budowa formy i jej postrzeganie na przykładzie zieleni ………………………………………... 83

III. 2. Formy zieleni jako elementy kompozycji urbanistycznej ………………………………………. 105

III. 3. Zieleń w panoramach miast ………………………………………………………………………. 121

III. 4. Obiekt jako synteza formy architektonicznej i zieleni ………………………………………….. 126

IV. CZŁOWIEK I ZIELEŃ W MIEŚCIE – WNIOSKI …………………………………. 133

V. ANALIZA ZIELENI W PRZESTRZENIACH PUBLICZNYCH POZNANIA V. 1. Wprowadzenie do badań ………………………………………………………………………….. 136

V. 2. Badania sondażowe dotyczące wyboru do badań przestrzeni publicznych Poznania…………. 137

V. 3. Badania sondażowe dotyczące oceny form zieleni występujących

w przestrzeniach publicznych Poznania.......................................……………………………….... 138

V. 4. Zestawienia wyników badań – tabele zbiorcze. Porównanie funkcji, jakie pełni zieleń

w badanych przestrzeniach publicznych Poznania …………………...…………………………. 179

VI. ZIELEŃ W PRZESTRZENIACH PUBLICZNYCH POZNANIA – WNIOSKI

VII. LITERATURA

VII.1. Spis pozycji książkowych ………………………………………………………………………….. 186

VII.2. Źródła ………………………………………………………………………………...…………….. 188

VII.3. Dokumenty …………………………………………………………...…………………………….. 189

VIII. SPIS ILUSTRACJI

VIII.1. Spis rysunków i fotografii……………………..………………………………………………….. 190

VIII.2. Spis tabel…………………………………………..……………………………………………….. 194

IX. STRESZCZENIE/SUMMARY………………....………………………………………….. 196

X. ANEKS. WZORY ANKIET………………....…………………………..………………….. 200

4

I. WSTĘP.

I. 1. WPROWADZENIE

Przestrzeń – to, co nas otacza, trzy wymiary i czas.

Przestrzeń, w której żyjemy jest w części lub w całości zaplanowana przez człowieka. Przestrzenią

w całości zaplanowaną i zaprojektowaną jest miasto (przestrzeń urbanistyczna). Planowanie

przestrzenne jest podejmowaniem decyzji o kształcie i kompozycji przestrzeni. Na temat zasad

kompozycji architektonicznej powstało w ciągu stuleci wiele prac. Planowaniu miast również

poświęcono niemało uwagi, powstawały wzorcowe modele miast (szachownicowe, geometryczne,

centryczne).

Trzeci wymiar, kompozycja przestrzenna, wpływa najdobitniej na doznania uczestników

przestrzeni. Podstawą projektowania kompozycji miasta powinna być wieloaspektowa wiedza o

człowieku, jego uwarunkowaniach percepcyjnych i behawioralnych oraz jego predyspozycjach

psychicznych. Zatem architekt kształtujący kompozycję przestrzenną w mieście, w tym kompozycję

zieleni powinien poprzez swoje decyzje, świadomie tworzyć możliwości dla realizacji potrzeb i celów

człowieka.

Nie ma wątpliwości, że estetyka i różnorodność krajobrazu przestrzennego jest potrzebna dla

psychicznego i społecznego zdrowia jego uczestników [Wallis, 1977, s. 70]

Rozpatrując miasto pod kątem jego społecznej atrakcyjności można stwierdzić, że decyduje o niej

kompozycja przestrzenna. Atrakcyjność przestrzeni publicznych miasta decyduje o doznaniach i

zachowaniach ludzi w nich przebywających. Projektując przestrzeń miejską, wpływając na doznania

odbiorców, warto używać jako elementów kompozycji przestrzennej nie tylko form

architektonicznych, ale również form zieleni.

Dotychczas zieleń była traktowana jako jeden z wielu członów układu przestrzennego, jakim jest

miasto. Najbardziej docenianymi jej funkcjami w mieście były: funkcja ekologiczna, zdrowotna i

wypoczynkowa (realizowane w postaci parków, skwerów, alei itp.). W projektowaniu urbanistycznym

zieleń ujmowano we wskaźniki dotyczące jej wymaganej, biologicznie czynnej powierzchni w danych

obszarach miasta. Tego typu podejście do tematu spowodowało pomijanie zagadnień zieleni w

kompozycji przestrzennej, gdzie dominującą, (niemal wyłączną) rolę pełniły formy architektoniczne.

Z punktu widzenia formy przestrzeni miejskich, zieleń traktowano jako mało ważne uzupełnienie

zabudowy.

Zagadnienia projektowania zieleni na kierunkach specjalistycznych ograniczają się do

projektowania terenów zieleni w postaci parków, skwerów i innych obszernych układów. Dziś te

zagadnienia w odniesieniu do współczesnych miast stają się coraz bardziej nieaktualne. Kurczenie się

terenów zieleni miejskiej, brak miejsca na zakładanie nowych, skłania do poszukiwań nowych

5

rozwiązań. Zdaniem autorki w zwartej tkance miejskiej zabudowy zawsze można znaleźć miejsce na

pojedyncze formy zieleni wprzęgnięte w kompozycję architektoniczną.

W przestrzeniach dzisiejszego miasta, w wyniku niekontrolowanego rozrostu zabudowy

dotychczas stosowane systemy zieleni (pasmowe, pierścieniowe, plamowe, itp.) kurczą się znacznie a

nawet całkiem zanikają, a organizowanie nowych obszarów zieleni blokuje czynnik ekonomiczny1. W

obecnej sytuacji zaistniała potrzeba zmiany dotychczasowej polityki projektowania zieleni w

przestrzeniach miejskich.

Zbigniew K. Zuziak analizując strategie ożywiania przestrzeni śródmiejskiej wskazuje na

konieczność przywrócenia decyzjom kompozycyjnym właściwej rangi wśród ustaleń planów

zagospodarowania przestrzennego [Zuziak, 1996, s. 133]. Formy zieleni są elementami, które mogą

ożywić i odnowić przestrzenie miejskie, szczególnie przestrzenie publiczne, będące wizytówkę

każdego miasta. We współczesnym mieście odpowiednio wprowadzana zieleń może znacząco

wpłynąć na istniejącą kompozycję przestrzenną. Według autorki wprowadzanie form zieleni do

przestrzeni publicznych zwartej tkanki miejskiej powinno odpowiadać podobnym regułom i zasadom

kompozycyjnym, jak wprowadzanie form architektonicznych.

W pracy zaprezentowano spojrzenie na formy i kompozycje zieleni z punktu widzenia ich odbioru

w całości kompozycyjnej, jaką jest miasto. Współczesne przestrzenie miasta w wyniku

niekontrolowanego rozwoju2, błędnych decyzji planistycznych oraz wszechobecnych, dominujących

ekranów reklamowych, stały się stresujące, sztuczne, bez przemyślanej skali, zunifikowane, bez

wyrazu i klimatu. W wyniku nieczytelnej kompozycji i skali wywołują narastające poczucie

zatłoczenia, reakcje unikania kontaktów międzyludzkich, rzadziej uczucie przyjemności, satysfakcji i

odprężenia.

W rozprawie uznano formy zieleni za narzędzie planistyczne służące rewitalizacji przestrzeni

publicznych miast jako tych, które wpływają najbardziej na wizerunek całego miasta. Autorka

proponuje polepszenie jakości przestrzeni publicznych miasta poprzez poprawę ich kompozycji

przestrzennej i podniesienie walorów estetycznych i komfortu przebywania w nich przy pomocy

stosunkowo taniego narzędzia planistycznego, jakim są formy zieleni. Wzrost atrakcyjności i jakości

przestrzeni śródmiejskich ma również znaczenie w kształtowaniu obyczajów i zachowań społecznych.

Według Wallisa A. [1977, s. 72] układy urbanistyczne i poszczególne budowle posiadają własne

społeczne oblicze i brzmienie emocjonalne. Obcowanie z nimi kształtuje wartości światopoglądowe.

Zapewniając odpowiednią jakość przestrzenną zarówno mieszkańcom jak odwiedzającym można

polepszyć standard ich życia i poniekąd kierunkować ich zainteresowania czy preferencje.

1 Zuziak [1996] stwierdza, że zmiany w zagospodarowaniu przestrzennym postrzegane są często w kategoriach

nazbyt wąsko pojmowanych korzyści ekonomicznych, co może stać się źródłem zagrożeń dla przestrzeni

społecznej i kulturowej dzisiejszych śródmieść. 2 Andrzej Basista w książce „Betonowe dziedzictwo. Architektura w Polsce czasów komunizmu” przedstawia

historię architektury polskiej czasów komunizmu, omawia jej podłoże: ramy prawne, rolę władz, projektantów,

inwestorów, wykonawców i użytkowników.

6

Odpowiednio kształtowane i wprowadzane nasadzenia zieleni mogą podkreślać dominanty

architektoniczne, stanowić dla nich tło, kierować na nie wzrok obserwatorów, czyniąc w ten sposób

układy urbanistyczne bardziej wyrazistymi i ciekawszymi. Wchodząc w skład układów

architektonicznych, wpływając na ich kompozycję, zieleń może podkreślać ich wartości, maskować i

łagodzić skutki błędnych rozwiązań urbanistycznych. Za pomocą form zieleni można „naprawiać”

przestrzeń urbanistyczną, wpływać na jej odbiór i podnosić zarówno fizyczny jak i psychiczny

komfort przebywania w niej

I. 2. GENEZA PRACY

Do podjęcia tematu roli zieleni w kompozycji współczesnego miasta, jego społecznej atrakcyjności

skłoniły autorkę obserwacje przestrzeni miejskich w Polsce, zwłaszcza w Poznaniu i za granicą.

Zwiedzając śródmieścia miast Europy doznaje się uczuć przyjemności i relaksu nie tylko za sprawą

z okazałych obiektów, wysokiej jakości materiałów budowlanych, ale zależą one też od kształtu

otoczenia, ładu przestrzennego, jasnej, czytelnej kompozycji, w której ważną rolę odgrywają formy

zieleni współtworzące z architekturą przestrzenną całość.

Porównując polskie miasteczka i miasta z miastami Europy zachodniej zauważyć można

uderzające różnice dotyczące sposobu wykorzystania i mnogości zastosowania form zieleni w ich

przestrzeniach. Zieleń w różnych formach jest tam nieodłączną częścią architektury, żywą i

wieloaspektową atrakcją przestrzeni publicznych oraz prywatnych.

Śródmieście ze swoją architekturą historyczną i współczesną posiada swoisty klimat i tworzy arenę

dla życia społecznego. Właśnie tam odczuwa się najsilniej indywidualny charakter miasta, jego rytm

życia. Przestrzenie śródmiejskie powinny być szczególnie atrakcyjne, by odwiedzający je ludzie

odczuwali przyjemność z samego faktu przebywania w nich. Wymagania współczesnych

mieszkańców i turystów różnią się od dawnych, gdy dostępność terenów zieleni i kontakt z zielenią

mógł być zrealizowany na krótkim spacerze za mury miasta lub za rogatki. Skala miasta

współczesnego, sposób życia mieszkańców i wymagania stawiane jego przestrzeniom, powodują, że

kontakt z zielenią musi mieć inny charakter niż dawniej, a jej rozmieszczenie wymaga starannych

przemyśleń. Takim miastem jest Poznań, gdzie mimo istniejącej w jego przestrzeni zieleni nie

odczuwa się jej obecności, nie służy ona mieszkańcom ani turystom.

W pracy autorka zwraca uwagę również na pojedyncze formy zieleni, które umiejętnie

wprowadzone do zwartej tkanki miejskiej śródmieścia mogą poprawić jakość i walory kompozycyjne

przestrzeni a tym samym wpłynąć na poziom atrakcyjności miasta. Rozważania J. Żórawskiego [1973]

nad formą architektoniczną, ukazujące wpływ kształtu elementów przestrzennych na percepcję, stały

się inspiracją do podjęcia badań nad oddziaływaniem form zieleni, które są z punktu widzenia

percepcji równie ważnymi elementami kompozycji przestrzeni.

7

I. 3. UZASADNIENIE PODJĘCIA TEMATU

Przestrzeń miasta jest areną dla rozgrywania wielu interesów różnych grup: inwestorów,

deweloperów, lokalnej administracji. Jednym z najcenniejszych zasobów aglomeracji, o który

konkuruje wielu użytkowników jest teren. Z nim związana jest rywalizacja o przestrzeń, co owocuje

skutkami przestrzennymi i środowiskowymi [Bonenberg W. 2011, s. 8]. Tereny zieleni na ogół w tej

grze przegrywają, stanowiąc niedochodowy element powierzchni miast, będąc często pozostałością z

rozdysponowania istniejących terenów na cele budowlane. Powodem tego jest zbyt niska ranga zieleni

w teorii, a szczególnie w praktyce urbanistycznej. Przy opracowywaniu planów zagospodarowania

przestrzennego zieleń traktowana jest marginesowo, a w realizacji często mało profesjonalnie. Prawie

w ogóle nie wspomina się o kompozycyjnej roli form zieleni w projektowanych układach

urbanistycznych. Nie postrzega się tej problematyki jako istotnej, a do działań w tym zakresie i

rozważań nie zmuszają żadne formalne zasady i akty prawne. W planach zagospodarowania

przestrzennego problematyka kształtowania układów zieleni w miastach jest podejmowana raczej

hasłowo a funkcje zieleni w przestrzeni miejskiej, szczególnie ich wartości kompozycyjne nie są

wystarczająco doceniane. Istotne jest by dostrzec znaczenie form zieleni w przestrzeni miasta i zacząć

je traktować jako ważne elementy kompozycyjne, decydujące o jakości przestrzeni publicznych

miasta.

W procesie projektowania urbanistycznego i architektonicznego zieleń zazwyczaj traktowana jest

jako odrębna struktura, której celem jest m.in.:

oprawa i tworzenie przestrzeni dla rekreacji i funkcji zbliżonych np. dojść pieszych, dróg

rowerowych, itp.

polepszenie klimatu wnętrz urbanistycznych: wpływ na przepływ, czystość i wilgotność

powietrza, na temperaturę,

tłumienie hałasu, zacienienie, itd.

Przepisy prawa budowlanego, nakazujące wznoszenie budynków o żądanej wysokości, określające

intensywność zabudowy terenu pozostawiają wąskie pole manewru dla kompozycji przestrzennej.

Teren przeznaczony na zieleń wśród zabudowy zastąpiono hasłem powierzchni biologicznie czynnej.

Następstwem takiego procesu planowania jest m in. brak zieleni o znacznej masie liści.

Współczesne normatywy sprawiają, że w tkance miejskiej poświęca się więcej uwagi pojedynczym

obiektom niż kompozycji urbanistycznej. W wyniku tego zieleń w zabudowie najnowszej ogranicza

się do form wtórnych w stosunku do architektury.

Współwystępując z architekturą i odgrywając ważną rolę w założeniach urbanistycznych, zieleń

podlega tym samym regułom percepcji, co architektura. Integracja układów architektonicznych i

zieleni tworzy przestrzeń zmienną w czasie (noc-dzień, zima-lato), oddziałującą kolorem i różnorodną

fakturą, posiadającą zmienny zapach i dostarczającą wrażeń słuchowych (szum liści, śpiew ptaków).

Te elementy nie są brane pod uwagę przy podejmowaniu decyzji projektowych, choć w ocenie

użytkowników przestrzeni zurbanizowanych są istotne.

8

Można przyjąć, że znaczna część doznań czasowych, chwilowych i ulotnych w mieście pojawia się

za sprawą zieleni. Rola zieleni w kompozycji urbanistycznej i w kreowaniu wizji architektury

historycznej i najnowszej jest głównym motywem podjęcia tematu pracy.

We współczesnym mieście zieleń jest najtańszym środkiem i łatwym narzędziem niosącym

możliwość poprawy jego kompozycji i atrakcyjności. Niestety narzędzie to w polskich miastach jest

rzadko stosowane.

Charles Landry [2013, s.252] uważa, że „urbanistykę zabija brak - rzekomo nieopłacalnych –

inwestycji w infrastrukturę publiczną”. Wg autorki obecne ujmowanie zieleni jako terenów w

projektowaniu przestrzeni centrum współczesnego miasta jest coraz trudniejsze do zrealizowania,

ponieważ w centrum brakuje wolnych obszarów lub są one zbyt cenne pod tego typu inwestycje.

Podobnie jak inne polskie miasta, przykład Poznania uważanego niegdyś za „zielone” miasto

unaocznia tę tendencję. Tereny zieleni w Poznaniu kurczą się, dotyczy to zarówno centrum miasta i

dzielnic mieszkaniowych, przestrzeni publicznych jak i półprywatnych na przykład poprzez likwidację

funkcjonujących w dzielnicach mieszkaniowych w poprzednim stuleciu przedogródków na rzecz

miejsc parkingowych3. Powierzchnia zieleni zanika, podobnie jak sposób jej użytkowania.

[Bardzińska-Bonenberg, 2012. 19 – 27]. Stąd wyniknęło podjęcie tematu kompozycyjnych form

zieleni, wpływających na atrakcyjność przestrzeni publicznych. W literaturze rzadko wspomina się o

nasadzeniach o funkcji kompozycyjnej w zwartej zabudowie miasta. Istnieje, więc potrzeba zmiany

stosunku do problematyki zieleni miejskiej i rozszerzenia jej zakresu o ważną rolę w kompozycji

urbanistycznej i w podnoszeniu wieloaspektowej atrakcyjności miasta.

Ponadto zagadnieniem niedocenianym przez urbanistów i rzadko wykorzystywanym w praktyce jest

wielofunkcyjność zieleni. Wykorzystanie tej cechy można zauważyć na przykład w Paryżu.

Reprezentacyjne Pola Marsowe obsadzone zielenią pełniącą rolę kompozycyjną założenia

urbanistycznego z ważną dominantą wieżą Eiffla. Pełnią również rolę komunikacyjną oraz

wypoczynkowo-rekreacyjną. Osiągnięto to poprzez nasadzenie odpowiednio ukształtowanych form

zieleni, dobór nawierzchni nadających się do uprawiania joggingu, jazdy na rowerze i spacerów oraz

ustawienie ławek, koszy na śmieci, itd. W Polsce rzadko zdarza się by reprezentacyjna aleja w

centrum miasta tworząca reprezentacyjne założenie kompozycyjne służyła jednocześnie rekreacji.

Kolejnym istotnym problemem dotyczącym zieleni jest odpowiedź na pytanie, kto powinien

projektować jej formy w reprezentacyjnych przestrzeniach publicznych miasta, w zastanym

kontekście kompozycyjnym. Już Władysław Czarnecki zwracał uwagę na rolę urbanisty, który według

niego powinien znać zasady projektowania zieleni, aby mógł ze specjalistami z tej dziedziny znaleźć

wspólny język przy uzgadnianiu projektów. W nasadzeniach takich jak skwery, klomby, parki,

3 Bardzińska-Bonenberg T. w artykule „Zmiany pojęcia nowoczesności w budownictwie mieszkaniowym w

XXw. Na przykładzie zespołu Maxa Johowa w Poznaniu” przedstawia przekształcenia zespołu mieszkaniowego

w stosunku do pierwotnego układu w świetle zmian własnościowych i społecznych. Wg autorki wraz z

zanikaniem powierzchni zieleni zespołu, zanika sposób jej użytkowania, tj. możliwość poruszania się wszystkich

mieszkańców po całym podwórzu wewnątrz kwartału, co zmienia istotę koncepcji urbanistycznej [2012, s.25].

9

bulwary, rola architekta krajobrazu jako projektanta jest bezdyskusyjna. Jednak w projektowaniu

zieleni w istniejących założeniach kompozycyjnych przestrzeni publicznych miasta zdaniem autorki

nadrzędna rolę powinien pełnić architekt jako specjalista od kompozycji przestrzennej. Powinien on

decydować o kształcie, wielkości i kompozycji form zieleni, a współpracujący architekt krajobrazu

być odpowiedzialnym za dobór odpowiednich gatunków roślinności. Takie działanie może uchronić

przed sytuacją, w której układ zieleni istnieje w oderwaniu od kompozycji architektonicznej.

Projektant twórca musi projektować kompozycję urbanistyczną z użyciem wszystkich jej elementów,

w tym też zieleni.

W żadnej innej dziedzinie życia miejskiego nie pojawiają się tak intensywne widoczne inicjatywy

prywatne, usankcjonowane tradycją, jak kwiaty w oknach i na balkonach czy prywatnie aranżowane i

utrzymywane przedogródki przy blokach. Widoczna jest i uderzająca intensywność społecznych

zachowań i jednoczesna bezradność czynników administracyjnych, które z urzędu kształtowaniem

obrazu miasta powinny się zajmować. Jest to kolejny istotny powód, dla którego temat zieleni w

mieście wymaga dokładnego rozeznania. Landry [2013, s.41] traktuje ludzi jako aktywa, zwraca

szczególną uwagę na siłę sprawczą kreatywnego społeczeństwa połączoną z kreatywną polityką władz

miasta.

O tym jak ważną rolę spełnia zieleń w mieście świadczą wielokierunkowe badania, a wśród nich

badania nad gatunkami zieleni, dzięki którym cele określone przez inne dziedziny nauki mogą być

osiągnięte. W literaturze na temat planowania przestrzennego jest niewiele pozycji traktujących o

kompozycyjnej funkcji zieleni w przestrzeniach współczesnego miasta w aspektach percepcyjnych i

behawioralnych. W tej sytuacji temat form zieleni jako elementów podnoszących walory

kompozycyjne współczesnego miasta oraz jego atrakcyjność wydaje się obiektywnie istotny.

I. 4. CEL PRACY I TEZY PRACY

Celem niniejszej pracy jest pokazanie zieleni jako elementu dającego możliwość poprawy walorów

kompozycyjnych przestrzeni współczesnego miasta i ich jakości.

Autorka skupia się na przedstawieniu i przeanalizowaniu sposobów wykorzystania nawet

pojedynczych form zieleni do tworzenia przestrzeni przyjaznych i pozytywnie oddziałujących na ich

użytkowników. Rezultatem tych działań może być tworzenie nowej jakości przestrzeni, szczególnie

śródmiejskich, które posiadają największe znaczenie dla miasta. Można, więc stwierdzić, że

podniesienie jakości przestrzeni publicznych przez integrację układów architektonicznych z

odpowiednimi dla nich formami zieleni może wpłynąć na poziom atrakcyjności całego miasta.

Rozwój psychologii środowiskowej przyniósł nowe spojrzenie na relacje człowiek-przestrzeń.

Coraz mocniej odczuwalna jest potrzeba złożoności i wielorakości formy, a także przemieszania

różnorodnych funkcji w przestrzeni miejskiej [Wejchert, 1984, s.11], [Sobczyńska, 2007].

Przestrzeń otaczająca człowieka powinna być swoistym dziełem sztuki, bo podobnie jak ono wpływa

na jego stan psychiczny [Wejchert, 1984, s.21]. Głównym celem pracy jest pokazanie możliwości

10

wykorzystania form zieleni jako narzędzia uatrakcyjniania i podwyższania walorów kompozycyjnych

oraz jako instrumentu krystalizacji przestrzenno-społecznej miejskich przestrzeni.

Zieleń jako element kompozycyjny przestrzeni miasta, jako narzędzie planistyczne powinno

znaleźć swoje stałe i ważne miejsce w planowaniu przestrzennym, w procesach rewitalizacji,

opracowywanych w oparciu o zasady zrównoważonego rozwoju.

Analiza podjęta w pracy ma za zadanie między innymi ukazać znaczenie i przydatność form zieleni

jako elementów kompozycyjnych, wpływających na odbiór przestrzeni miejskich i wywołujących

pozytywne doznania.

Celem drugim jest wykazanie wielofunkcyjności zieleni. Nacisk położono na pokazanie jej funkcji

kompozycyjnej jako jednego z podstawowych składników (obok architektury) języka kształtowania

przestrzeni. Zmierza to do konstatacji, że projektując przestrzeń urbanistyczną, jej kompozycję,

powinno się traktować formy zieleni i architektury w ten sam sposób, jako równoważne elementy.

Niniejsza praca ma również za zadanie zwrócić uwagę na fakt, że zasady percepcji przestrzeni

powinny być wytycznymi dla projektowania zieleni w mieście, a osiągnięcie atrakcyjności przestrzeni

publicznych miasta jest możliwe dzięki uwzględnieniu tych zasad i predyspozycji psychicznych

człowieka. Analiza form zieleni pod względem percepcji pozwala określić problemy oraz zadania

zarysowujące się przed odpowiedzialnymi za tworzenie i zarządzanie zielenią miejską. Czynnik ten

nie jest w pełni doceniany, a badania ankietowe dotyczące jakości przestrzeni i zieleni prowadzone są

sporadycznie. Stąd podkreślanie przez autorkę roli architekta-urbanisty w projektowaniu zieleni w

przestrzeniach publicznych miasta, jako specjalisty od kompozycji przestrzennej, współpracującego ze

specjalistami z dziedziny psychologii i socjologii oraz kształtowania terenów zieleni.

W dzisiejszym mieście, szczególnie w jego centrum, gdzie ceny gruntów są wysokie, brakuje

wolnych przestrzeni na zakładanie nowych parków i skwerów głównie ze względów ekonomicznych.

W Poznaniu, jak i innych polskich miastach atrakcyjność kapitalistycznej gospodarki przy zniszczeniu

systemu projektowania urbanistycznego zaowocowała negatywnymi zmianami. Tym bardziej staje się

istotne wprowadzanie zieleni w postaci nawet pojedynczych elementów towarzyszących architekturze

oraz intensywne, racjonalne gospodarowanie przeznaczonymi pod zieleń terenami. Wojciech

Bonenberg wśród negatywnych cech urbanizacji aglomeracji poznańskiej wymienia m. in.:

deprecjację przestrzeni publicznych, narastanie chaotycznej zabudowy, brak spójnych uformowań

kompozycyjnych, urbanizację cechującą się nijakością [Bonenberg W., 2011, s. 13]. Wg autorki

wprowadzanie do przestrzeni publicznych odpowiednio ukształtowanej zieleni może być jedną z

odpowiedzi na te problemy. Różnorodność gatunków i wynikająca z niej różnorodność kształtów,

barw, faktur zieleni, zmienność w poszczególnych porach roku stanowią jej ogromny atut i dają

możliwości szerokiego wykorzystania w kształtowaniu przestrzeni miejskich.

Grecy z ogromnym wyczuciem uzupełniali krajobraz formami architektonicznymi. Dziś relacje

przestrzeni zabudowanej i niezabudowanej odwróciły się. We współczesnych miastach istniejące

układy architektoniczne i urbanistyczne należy z równą dbałością i wyczuciem uzupełniać formami

11

zieleni. Projektowanie układów kompozycyjnych zieleni w centrum miast nie powinno odbywać się

drogą standaryzacji, typizacji i normatywów. W projektowaniu tym ważniejszy jest sam proces

tworzenia, droga, którą podąża projektant oparta na intuicji, doświadczeniu, umiejętności

interpretowania zastanych cech przestrzennych, nie zaś na wzorach gotowych rozwiązań i schematach.

Odpowiednio wprowadzana i kształtowana zieleń może podkreślać dominanty architektoniczne,

stanowić dla nich tło, kierować na nią wzrok obserwatora, czyniąc w ten sposób założenia

urbanistyczne bardziej wyrazistymi i ciekawszymi. Zintegrowana z układami architektonicznymi

wpływa na ich kompozycję. Świadome wprowadzanie form i kompozycji zieleni w istniejące układy

architektoniczne może zmienić charakter miejsca, poprawić jakość życia użytkowników tej

przestrzeni.

W wyniku określenia celów pracy obejmujących wiele aspektów zagadnień związanych z formą,

kompozycją i percepcją zieleni w mieście, sprecyzować można tezę pracy, która brzmi:

Formy zieleni są w Poznaniu niedocenianym elementem kompozycji urbanistycznej i

słabo wykorzystywanym narzędziem zwiększenia atrakcyjności i jakości przestrzeni

publicznych miasta.

Złożoność problematyki i przyjęty obszar badań spowodowały konieczność sformułowania trzech

tez pomocniczych:

Teza pomocnicza 1:

Możliwa jest rekompozycja przestrzeni publicznych historycznego i współczesnego miasta

przy użyciu form zieleni.

Teza pomocnicza 2:

Zieleń w mieście powinna być wprowadzana w oparciu o zasady percepcji i z uwzględnieniem

aspektów psychologii środowiskowej.

Teza pomocnicza 3:

Zieleń w przestrzeniach miejskich może być skutecznym narzędziem służącym integracji

społecznej i wzrostu poczucia tożsamości jego mieszkańców.

12

I. 5. STAN BADAŃ

I. 5.1. Kompozycja urbanistyczna, budowa formy, przestrzeń publiczna, percepcja,

a zieleń

Badając rolę i znaczenie zieleni w przestrzeniach publicznych miasta konieczne było korzystanie z

osiągnięć wielu dziedzin: projektowania urbanistycznego (głównie z zakresu kompozycji i ładu

przestrzennego), psychologii i socjologii (w zakresie percepcji przestrzeni, wpływu środowiska na

zachowania społeczne), architektury krajobrazu.

Problematyka kompozycji przestrzennej, kreacji przestrzeni publicznych miast poruszana była od

dawna między innymi przez architektów i urbanistów polskich: T. Tołwińskiego [1939], W.

Czarneckiego [1965], S. Juchnowicza [1971], W. Ostrowskiego [1980], J. Bogdanowskego [1981], K.

Wejcherta [1984], Jastrząbia [2002] i innych.

Aspekt psychologiczny kształtowania przestrzeni miejskiej, zagadnienia związane z percepcją

przestrzeni, z atrakcyjnością społeczną, wizualną formą miasta poruszali między innymi: K. Lynch

[1960], J. Żórawski [1973], C. Aleksander i in. [1977], A.Wallis [1977],Y.F. Tuan [1987], A. Bańka

[1983, 1997, 2002], E. Cichy-Pazder [1998], E. Kaczmarska [2002], R. Arnheim [2004].

Procesy przekształceń tkanki śródmiejskiej w aspektach społecznych oraz relacje człowiek-

przestrzeń badane były między innymi przez: F. Znanieckiego [1938], A Wallisa [1971,1979, 1990],

O. Simondsa [1961], A. Halla [1978], M. Ostrowską [1991], C. Norberga-Schulza [2000], S. Gzella

[2005] i innych.

Zagadnieniami dotyczącymi zieleni w mieście zajmowali się ponadto: B. Orzeszek-Gajewska

[1984], Z. Haber [2001], L. Mierzejewska [2001], R. Giedych, M. Szumański [2005], A. Zachariasz

[2006].

Janusz Bogdanowski [1976], twórca polskiej szkoły architektury krajobrazu uważa, że krajobraz

współtworzą punkty, ciągi i powierzchnie. Jego zdaniem aspekty percepcyjne kształtowania miasta są

obecnie drogą ochrony krajobrazu miejskiego.

Władysław Czarnecki [1956, t. II s. 511-520], wyróżnia istotne elementy kompozycji przestrzennej

o zróżnicowanej skali i proporcjach takie jak: założenia urbanistyczne, osie główne oraz dominanty,

kładąc nacisk na stosowanie w kompozycjach układów hierarchicznych.

W ten nurt wpisuje się Tomasz Jastrząb [2002], który w swojej pracy analizuje rynki i place w

przestrzeni miast. Celem jego opracowania, jak stwierdził, było wykazanie ogromnie ważnej roli

placów i rynków w strukturze przestrzenno-funkcjonalnej miasta w przeszłości, współczesności i

przyszłości. Autor uważa, że place, przestrzenie urbanistyczne są elementami integrującymi układ

urbanistyczny. W związku z tym, że współczesne miasta podlegają stale przemianom, najtrwalszym

wg autora elementem struktury urbanistycznej jest układ urbanistyczny z rynkami i placami, który

stanowi wartość nieprzemijającą, podczas gdy wymiana zabudowy jest procesem naturalnym

[Jastrząb, 2002. s. 37]. Poruszając zagadnienia percepcji, autor zwraca uwagę na fakt, że odbiór

13

wnętrza uzależniony jest m.in. od czytelności i rodzaju kompozycji. Kompozycja układu

przestrzennego powinna zawierać w sobie czytelność i uporządkowanie z rozwiązaniami

indywidualnymi, wywołującymi zainteresowania i pozytywne emocje u obserwatora [Jastrząb, 2002,

s.156]. Place i rynki we współczesnych miastach pozostały podstawowymi elementami

krystalizującymi, a analizy T. Jastrzębia dowiodły, że historycznie wykształcone wnętrza nadal pełnią

funkcję głównych wnętrz i przestrzeni miejskich. Autor przytacza projekty urbanistyczne zespołu

architektów Mariana Fikusa i Jerzego Gurawskiego, w których zauważa czytelnie określone zasady

hierarchiczności i ciągłości z akcentowaniem elementów krystalizujących takich jak place o różnej

skali i znaczeniu, m. in. projekt dzielnicy Grzybowo w Lesznie [za: Jastrząb, 2002, s. 163]. Autor

przytacza też współczesne przykłady prac rewaloryzacyjnych związanych z rynkami i placami,

polegających na odnowie zdewastowanych struktur placowych, wzbogaceniu ich funkcji o nowy

atrakcyjny program turystyczny a nawet rekreacyjny. T. Jastrząb na przykładzie swoich i innych

dokonań projektowych stwierdza, że place i rynki są docenianym elementem miejskiej przestrzeni.

Architekci i urbaniści coraz częściej w swoich opracowaniach tworzą lub wykorzystują istniejące

place, a władze miast dostrzegają w tych przestrzeniach publicznych wielką rolę w kształtowaniu

wizerunku miasta. Place i rynki są przestrzeniami publicznymi o urozmaiconej funkcji, dającymi

mieszkańcom i turystom swobodę wyboru i wywołującymi doznania i reakcje emocjonalne. Jastrząb

wyróżnił place i rynki jako nadal najważniejsze przestrzenie w mieście. W niniejszej pracy autorka

przeprowadza badania w tych przestrzeniach. We współczesnych miastach rewaloryzacja placów i

rynków poprzez odpowiednie wprowadzenie i zakomponowanie zieleni wzbogaci je o walory

estetyczne, kompozycyjne, wypoczynkowe a nawet rekreacyjne oraz poprawi warunki klimatyczne

tych przestrzeni.

Anna Januchta-Szostak [2011] w kontekście zrównoważonego rozwoju podnosi potrzebę

zwrócenia uwagi na grupę jakościowych atrybutów przestrzeni publicznych związanych z jakością

elementów składowych środowiska naturalnego takich jak woda, powietrze, flora i fauna, walory

mikroklimatyczne i akustyczne przestrzeni miejskich [Januchta-Szostak, 2011, s.124].

Stanisław Juchnowicz wprowadza pojęcie „atrakcyjności kompozycyjnej” centrum miasta.

Wyróżnił zestaw cech takich jak m.in. atrakcyjność, funkcjonalność, dostępność i inne, jakie powinno

posiadać centrum. Podstawą atrakcyjności poza różnorodnym programem funkcjonalnym jest

kompozycja przestrzenna. Wartości kompozycyjne i architektoniczne przestrzennej całości mają

główny wpływ na atrakcyjność śródmieścia i centrum miasta [Juchnowicz, 1971, s. 68-73].

Wojciech Kosiński [2011] zajmując się problematyką „piękna miasta” prowadząc badania w wielu

płaszczyznach: krajobrazowej, urbanistycznej i architektonicznej analizuje miasto całościowo, w

bardzo szerokim ujęciu. Jednym z najważniejszych aspektów piękna jest m in. „czysta forma”, czyli

geometria, kompozycja, proporcje, forma, kolory i ich świadoma percepcja. Porusza on m in. kwestie

ładu przestrzennego i stanu technicznego. W każdym z wymienionych przez Autora aspektów mogą

uczestniczyć formy zieleni, wpływając na piękno miasta.

14

Romuald Loegler [2011, s. 18] stwierdza, że jako środowisko człowieka, wiele polskich miast jest

pozbawionych estetycznej jakości, czytelności i spójności. Przestrzenie miejskie nie dostarczają

użytkownikom pozytywnych doznań estetycznych i nie zaspokajają ich potrzeb. Autor zauważa w

projektowaniu urbanistycznym brak zainteresowania aspektami społecznymi i psychologicznymi, co

skutkuje m in. negatywnym wpływem na tworzenie kontaktów międzyludzkich, utratą przyjaznej

człowiekowi przestrzeni publicznej – miejsca spotkań, aktywnej partycypacji w działaniach lokalnych.

Tadeusz Tołwiński [1963], nestor polskiej urbanistyki, badając rozwój miast w Polsce i Europie

jako najważniejszy czynnik kształtowania miasta decydujący o jego harmonii przestrzennej i pięknie

wymienił kompozycję urbanistyczną oraz podkreślił ważną rolę przestrzeni publicznych w

kompozycji miasta. Jego zdaniem to właśnie kompozycja przestrzenna nadaje miastu charakter i

formę oraz zostawia nieprzemijające wartości.

Kazimierz Wejchert [1984], wyróżnił czynniki i elementy, które kształtują kompozycję

urbanistyczną oraz przeprowadził ich analizę uwzględniając aspekty przestrzenne, społeczne,

percepcyjne i emocjonalne. Zwrócił uwagę na te elementy przestrzeni, które najdobitniej oddziałują na

zapamiętywanie otoczenia i doznania obserwatora takie jak: ulice, rejony, pasma graniczne,

dominanty, wnętrza, węzły i znaki szczególne. Przy pomocy zapisu graficznego, tzw. „krzywej

wrażeń” zobrazował doznania i emocje człowieka wywołane oddziaływaniem poszczególnych

elementów przestrzeni na jego psychikę.

Wacław Ostrowski zwraca uwagę na konieczność kompleksowego traktowania kompozycji,

urozmaicania kształtu miasta, różnicowania zabudowy i wydobywania indywidualnych cech miejsca i

„posługiwania się zielenią” [Ostrowski, 1980].

Z kolei Juliusz Żórawski ujmuje zagadnienia piękna miasta w aspekcie budowy psychicznej

człowieka, zwraca uwagę na to, że kształtowanie form i kompozycji przestrzennych powinno

uwzględniać fizyczne i psychiczne predyspozycje, preferencje człowieka, jego dążenie np. do „form

silnych i spoistych”, tendencje do „geometryzacji”, „liczby ograniczonej”, itd. [Żórawski, 1973, s. 23-

34]. Architektura i kompozycja miasta powinny być dostosowane do cech psychicznych, skali i

możliwości człowieka. Wytyczna formalna obiektu czy założenia urbanistycznego określa specyficzne

wartości i pole oddziaływania, które mogą być w czasie rozwoju miasta kontynuowane lub zburzone.

Uniwersalne prawdy sformułowane przez tego Autora dotyczące kształtowania form stały się dla

autorki podstawą analizy zieleni jako form przestrzennych i sposobu ich postrzegania. Formy zieleni

również są elementami wpływającymi na percepcję otoczenia. Swoją formą, zmiennością i żywą

naturą dostarczają wrażeń i odczuć, których nigdy nie dostarczy architektura.

Kevin Lynch na przykładach kilku amerykańskich miast zbadał sposób powstawania ich obrazu

budowanego i zapamiętywanego przez mieszkańców tych miast. W wyniku przeprowadzonych ankiet

sformułował kilka podstawowych kryteriów orientacji w mieście, opartych głównie na czytelności

przestrzeni urbanistycznej. Wg niego podstawowymi elementami orientacji w mieście są: drogi,

granice, węzły, dzielnice i punkty orientacyjne. Dzięki badaniom Lyncha można wskazać pożądane

15

cechy kompozycji przestrzennej i form oddziałujących na odbiorcę. Lynch określił podstawowe cechy

form, z których urbanista buduje obraz miasta takie jak: jakość, prostota formy, ciągłość, dominacja,

czytelność powiązań, itp. Dzieło Lyncha pt „Obraz miasta” jest próbą określenia naukowych rygorów

psychologicznego oddziaływania kompozycji urbanistycznej i wyodrębnia kilka ważnych aspektów

projektowania urbanistycznego takich jak:

świadomość miejsca, tak by było czytelne, odpowiednio postrzegane i rozumiane przez

użytkowników,

dopasowanie i stosowna forma, dobór i zestawienie elementów przestrzeni,

kontrola odpowiedniego poziomu życia.

K. Lynch analizuje środowisko miejskie, struktury różnej wielkości w aspekcie postrzegania.

Podkreśla on, że forma miasta, gdy jest czytelna i uporządkowana ułatwia percepcję. Przestrzeń miasta

budują elementy, które tworzą jego wizerunek, [Lynch, 1960] są nimi: ciągi, krawędzie, węzły,

akcenty. Wg autorki we wszystkich wymienionych przez Lynch’a kwestiach formy zieleni mogą

odegrać istotną rolę.

Ewa Cichy-Pazder w swych badaniach udowadnia, że „percepcja jest nie tylko zwykłym odbiorem

informacji wizualnej, ale przede wszystkim podstawą oceny atrakcyjności humanistycznej miasta”.

Próbuje sformułować humanistyczne podstawy kompozycji urbanistycznej zgodnej z predyspozycjami

percepcyjnymi i behawioralnymi człowieka. Praca E. Cichy-Pazder opierająca się na zasadach

stosowanych przez antropologów zwracających szczególną uwagę na sferę biologiczną i proksemiczną

w kompozycji miasta, formułuje humanistyczne podstawy kompozycji urbanistycznej, która zdaniem

autorki powinna być zgodna z predyspozycjami percepcyjnymi i behawioralnymi człowieka. Autorka

wyodrębniła w mapie poznawczej śródmieścia Krakowa elementy wizualne przestrzeni, które mają

znaczenie dla percepcji i społecznych zachowań. Wg E. Cichy-Pazder wysoki poziom kompozycji

urbanistycznej wyraża się ładem przestrzennym i informacyjnym przestrzeni. Atrakcyjność

humanistyczna miasta „decyduje o kształtowaniu pozytywnych relacji człowieka z miastem”.

„Atrakcyjne społecznie miasto, to miasto percypowane przez człowieka jako bezpieczne, przyjazne,

piękne, dobrze służące kontaktom społecznym oraz dostarczające człowiekowi wielu pozytywnych

emocji estetycznych” [Cichy-Pazder, 1998, s.121].

Krystyna Dąbrowska-Budziło zauważa, że na proces percepcyjny mają duży wpływ warunki jemu

towarzyszące, takie jak: odgłosy, zapachy, wyczuwane przez dotyk struktury, warunki atmosferyczne,

obecność lub brak wiatru, deszczu czy słońca, czystość powietrza, lub jej brak, spokój, względnie ruch

ludzi, możliwość wypoczynku i kontemplacji, odbiór widoków w samotności lub nie [2002, s. 72].

Na wymienione przez Autorkę warunki duży wpływ ma odpowiednio ukształtowana zieleń miejska

i związane z nią: odgłosy ptaków, szelest liści, jej faktura, tworzenie mikroklimatu, wpływ na

wilgotność i czystość powietrza, ochrona przed słońcem, wiatrem, umożliwianie wycofania się z

ruchu ulicznego w zaciszne miejsce.

16

D. Engel, R. Jagals, U. T. Jagals (Niemcy) analizują m.in. reakcje emocjonalne i zachowania ludzi

na bodźce przestrzenne pochodzące z kompozycji, wrażenia przestrzenne wytworzone przez

zabudowę, itd. [Engel D., Jagals R., Jagals U.T, Analyse Structural de l’espace Urban, Paris, 1970]

S. Greene [1992] wyodrębnia i analizuje ważne czynniki w kompozycji, w projektowaniu (w tym:

zieleni). Jako czynnik ważny w kompozycji wskazuje

funkcję, wpływającą na komfort i wygodę użytkowników,

ład przestrzenny, porządek pozwalający na orientację i zrozumienie; jako kryterium oceny

wymienia: spójność, czytelność, ciągłość, równowagę.

tożsamość, związaną z aspektem wizualnym otoczenia, odzwierciedlającą szczególne,

indywidualne cechy; jako kryterium oceny wymienia: przyciąganie uwagi, jedność, charakter,

cechy szczególne,

urok, powab jako cechę charakterystyczną projektu wzmagającą w użytkownikach chęć

przebywania długo w danym miejscu; jako kryterium oceny wymienia: skalę, odpowiedniość,

dopasowanie, właściwy wybór, harmonię. [S. Greene, Cityshape: Communicating and

Evaluating Community Design, APA Journal 1992/179, s.179-185. za: A. Zachariasz s.98].

Autor wyróżnił czynniki, które są ważne zarówno w kompozycji, w projektowaniu oraz w każdym

sposobie postrzegania środowiska i otoczenia. Ten sposób postrzegania czynników kompozycji stał się

punktem wyjściowym dla przeprowadzonych w niniejszej pracy badań.

Adam Nadolny omawiając architekturę Poznania o charakterze uzupełniającym przywołuje temat

relacji zachodzących pomiędzy kontekstem a formą architektoniczną i jej wpływie na przestrzeń

[Nadolny, 2012, s. 180-182].

Zbigniew Nęcki [1988], socjopsycholog, uważa otoczenie człowieka za podstawę motywacji jego

zachowań oraz procesów emocjonalnych i poznawczych. Zwraca uwagę na fakt, że miejsca

nieprzyjemne wywołują uczucie stresu i braku komfortu oraz generują określone zachowania na

przykład ucieczkowe. Proces poznawczy środowiska powoduje powstawanie w umyśle człowieka

swego rodzaju mapy, schematu przestrzeni, na który składają się najważniejsze z punktu widzenia

danego użytkownika obiekty i przestrzenne relacje między nimi. Każde środowisko jest źródłem

informacji, których ilość i intensywność wpływa na aktywność człowieka. Istotny jest klimat,

atmosfera danej kompozycji przestrzennej, który wywołuje określone doznania, nastroje i emocje.

John Ormsbee Simonds [1961] ujmuje odczucia emocjonalne człowieka w kategoriach

przyjemności lub nieprzyjemności jako reakcje wywołane przestrzenią [za: Cichy-Pazder, 1998, s.

24].

Wg W. Szewczuka [1984], psychologa badającego związki człowieka ze środowiskiem miejskim

w aspekcie ludzkiej pamięci, podstawowymi elementami procesu zapamiętywania są: czas, miejsce i

powiązania treściowe. Najlepiej zapamiętywane są elementy charakterystyczne kompozycji i

17

wzajemne powiązania między nimi. Powiązania zieleni z architekturą stanowią taki właśnie element:

Dająca łatwo kształtować się zieleń może zaskakiwać w zestawieniu z posadzką, elewacją, dachem.

Trieb M., Stadtgestaltung-Theorie und Praxis, Germany 1970, [za: Cichy-Pazder, 1998]. Trieb

bada jakość wizualną przestrzeni miejskich i pokazuje możliwości graficznego ujęcia ich w różne typy

sekwencji wizualnych takich jak: 1) pozycja (szczególne położenie), 2) przegroda, 3) dominanta

wysokościowa, formalna, 4) wnętrze ograniczone, 5) zwężenie (punkt zbiegu perspektywicznego), 6)

prowadzenie, ukierunkowanie.

Koncepcja sekwencji w praktyce urbanistycznej okazuje się być bardzo istotna. Formy zieleni mogą

pełnić znaczącą rolę w budowaniu wymienionych przez Autora typów sekwencji.

Christopfer Alexander przywołuje przykłady starych miast, namawia do powrotu do tradycyjnego

myślenia jako wyrazu cech wrodzonych człowieka.

Każdy wzorzec opisuje pewną sytuację życiową i problemy pojawiające się w otoczeniu

człowieka. Wzorce te są rodzajem podpowiedzi o charakterze projektowym, pozwalającą na tworzenie

przestrzeni zaspokajających psychofizyczne, w tym: społeczne potrzeby człowieka.

Aleksander Wallis [1977,1979,1990], socjolog omawia wzajemne relacje miejskiego

społeczeństwa i przestrzeni, rozpatruje miasto w aspekcie zawartości informacyjnej. Studiuje ludzkie

zachowania, jak odczuwają i odbierają poszczególne zjawiska przestrzenne. Uważa, że architekci,

urbaniści projektując kompozycję przestrzeni nadają jej treści społeczne i kulturowe. Zwraca uwagę

na konieczność nasycenia przestrzeni miejskiej wartościami stanowiącymi podstawę integracji

społecznej. Wg A. Wallisa o wartości kompozycji miasta decyduje występowanie znaków

orientacyjnych ułatwiających orientację w przestrzeni, różnicowanie przestrzeni, komponowanie

przestrzeni jako całości, indywidualizacja przestrzeni, tworzenie wartości informacyjnych i

identyfikacyjnych, będących podstawą poczucia społecznej stabilizacji, itp. Uważa, że symboliczne

pierwiastki architektury i kompozycji przestrzennej są elementami, które każdemu społeczeństwu dają

możliwość realizowania własnych wartości przestrzennych.

W niniejszej rozprawie autorka pragnie wykazać, że formy zieleni w mieście są elementami

ułatwiającymi orientację przestrzenną, zatem mogą decydować o wartości przestrzeni publicznych

miasta. Zieleń wpływa pozytywnie na relacje międzyludzkie oraz pełni funkcje społeczne.

F. Znaniecki [1938], socjolog uważa, że jakość miasta wynika z wartości przestrzennych i

społecznych oraz ze współzależności między nimi. Analizuje wpływ przestrzennych wartości na

ruchliwość i lokalizację ludzi w przestrzeniach miejskich. [za: Cichy-Pazder, 1998, s. 69].

Zbigniew K. Zuziak prowadzi rozważania nad strategiami ożywiania śródmieść. Rewitalizację

definiuje „jako zmiany strukturalne, polegające na wzmocnieniu aktywności i atrakcyjności

przestrzeni na skutek skoordynowanej strategii sektorów publicznego i prywatnego” [1996, s.13].

Na problem identyfikacji przestrzeni miast zwracają uwagę również dokumenty międzynarodowe.

Wg Nowej Karty Ateńskiej [1998] planowanie urbanistyczne powinno zapewnić ochronę

tożsamości i tradycyjnych elementów środowiska miejskiego, takich jak zabytkowe budynki, dzielnice

18

i tereny zieleni. Dokument ten zwraca uwagę, że podstawowym problemem istniejących miast jest

brak spójności, nie tylko w sensie fizycznym, ale również w aspekcie ciągłości w czasie. Nie chodzi tu

tylko o utrzymanie charakteru środowiska miejskiego, ale także o nieprzerwanie tożsamości miejsca.

Tereny zieleni powinny tworzyć ciągłe układy i budować tożsamość oraz równowagę środowiska

miejskiego.

Zagadnienia zieleni w mieście zostały omówione również przez wielu badaczy.

Władysław Czarnecki na przykład terenami zielonymi nazywa przestrzenie pokryte roślinnością o

ściśle określonym sposobie użytkowania i ukształtowane zgodnie z planem zagospodarowania

przestrzennego miasta. Autor dzieli zieleń na dostępną (parki, skwery, bulwary, ogrody jordanowskie)

i niedostępną (ogrody działkowe, dydaktyczne, szkolne, szpitalne, itp.) [Czarnecki, 1961, s. 7].

Wymienia funkcje zieleni w mieście takie jak: zdrowotne i biologiczne, społeczne, wychowawcze,

estetyczne, plastyczne, żywicielskie i ekonomiczne (tereny ogrodnicze i sadownicze itd.).

W. Czarnecki zieleń w mieście ujmuje w systemy, które przeważnie zależą od kompozycji

urbanistycznej miasta: system pierścieniowy, powstały przez nasadzenia zieleni w miejscach

pozostałych po wyburzeniu średniowiecznych murów obronnych, (planty Krakowskie 1820-1880),

system promienisty lub klinowy, system kombinowany (Poznań, Moskwa, Berlin), system pasmowy

w miastach o szachownicowym układzie ulic, charakterystyczny też dla miast amerykańskich

(Boston), system plamowy, tworzony przez dawne parki rezydencjonalne, ogrody przyklasztorne, itd.

(Paryż, gdzie tereny zieleni w planie miasta przypominają układ plam).

Autor przyjmuje podział zieleni w mieście na następujące kategorie:

I zieleń dostępną (parki, zieleńce, bulwary, promenady),

II zieleń o specjalnym przeznaczeniu (pasy zieleni izolacyjnej, (zieleń towarzysząca komunikacji),

ogrody dydaktyczne, zoologiczne, botaniczne, ogródki działkowe, cmentarze, itd.),

III zieleń towarzyszącą: terenom przemysłowym, terenom usług kulturalno-społecznych,

administracji, szkolnictwa, służby zdrowia, sportu, terenom mieszkaniowym, itp.,

IV tereny gospodarki rolnej i leśnej,

V tereny wycieczkowo-wypoczynkowe: lasy podmiejskie, rezerwaty przyrody i parki narodowe

[Czarnecki, 1961, s. 10-11].

W. Czarnecki zwrócił uwagę na fakt, że „kompozycja i wykonanie szczegółowych projektów terenów

zielonych należą do architektów krajobrazu i specjalistów ogrodników. Urbanista jednak wyznacza w

planie miasta tereny, podaje ich przeznaczenie i sposób użytkowania oraz określa ściśle rodzaj i

charakter zieleni”.

Wskazana przez W. Czarneckiego rola urbanisty w projektowaniu zieleni dziś nabiera

szczególnego znaczenia gdyż nowe nasadzenia zieleni w mieście nie obejmują już obszernych terenów

zieleni, przy których pole do popisu mieli dotąd początku XXw. architekci krajobrazu i ogrodnicy,

19

lecz gęsto zabudowaną tkankę miejską. We współczesnych miastach brakuje miejsca na zakładanie

terenów zieleni takich jak parki, czy skwery, pozostaje więc wprowadzanie pojedynczych struktur i

form zieleni w istniejącą ciasno zabudowaną przestrzeń miasta i dlatego dziś szczególnie wzrasta rola

architekta-urbanisty jako projektanta formy i kompozycji zieleni, który sprawniej porusza się w

zasadach projektowania kompozycji przestrzennej niż architekt krajobrazu, będący specjalistą od

wolnych, niezabudowanych przestrzeni.

Czarnecki stwierdza: „względy architektoniczne i estetyczne powinny być czynnikiem

decydującym przy planowaniu zadrzewienia ulic. Nie można tu ustanawiać reguł, jedynie wyczucie

artystyczne projektanta wskaże jak należy postąpić. Przy placach tworzących „wnętrza”

architektoniczne wykształcone i skończone w swej kompozycji drzewa byłyby elementem obcym i

niepotrzebnym. Natomiast drzewa gęsto sadzone mogą poprawić kształt placów nieforemnych albo

zbyt obszernych”. Podobnie przy obsadzaniu ulic należy pamiętać o tym, że drzewa nie mogą

zasłaniać interesujących części elewacji budynków. Autor uważa, że „czasami drzewa mogą służyć do

ograniczenia oglądanego obrazu, tworząc jego ramy i zasłaniając pewne partie, a pokazując

najciekawsze, te właśnie, na które chcemy zwrócić uwagę widza” [ Czarnecki, 1961, s. 101].

Wg W. Czarneckiego niedocenianym elementem zieleni są pnącza, które swoją żywą barwą, kształtem

i fakturą mogą urozmaicić płaszczyzny elewacji budynków. Pnącza są łącznikiem, spójnikiem

łączącym obiekty architektoniczne z otaczającym krajobrazem.

Zdaniem autorki jest to ważne szczególnie dziś, gdyż pnącza można najłatwiej wprowadzić do

ciasno zabudowanych przestrzeni miejskich i poprawić ich jakość.

Zbigniew Haber w swoim opracowaniu przedstawia m in. zarys historii ogrodów, omawia

współczesne tereny zieleni jako element środowiska. W rozdziale pt. „Zieleń komponowana” autor

nadmienia, że „obecnie we wszystkich układach planowania miejskich terenów zieleni oprócz zieleni

parkowej, towarzyszącej ciągom komunikacyjnym, zabudowie mieszkaniowej, przemysłowej,

cmentarnej, coraz częściej pojawiają się drobne elementy roślinne rozmieszczone w miastach jako

okolicznościowa dekoracja przenośna” (trawniki, kwietniki, drzewa, krzewy w pojemnikach) [Haber,

2001, s. 25]. Wg autorki omawiane zasady obsadzania placów są bardzo ogólnikowe i „uniwersalne”

brak tu również uwag na temat konieczności analizy kompozycyjnej zastanej przestrzeni przed

wprowadzeniem zieleni do wnętrza urbanistycznego.

R. S. Kaplanowie wymienili cztery główne elementy wpływające na atrakcyjność przestrzeni:

spójność, czytelność, złożoność i tajemniczość. Spójność i czytelność ułatwiają zrozumienie i

odczytanie przestrzeni a złożoność tajemniczość budują atmosferę. Rytm porządkuje a różnorodność

utrzymuje w napięciu, wywołuje zaciekawienie. [R. Kaplan, S. Kaplan, R.L. Ryan, With People,

op.cit., s. 10-16 za: Zachariasz, 2006, s.124].

Piotr Marciniak w książce na temat architektury i urbanistyki Poznania w czasach PRL, w

rozdziale „Sport i rekreacja w mieście” zauważa, że żadne inne polskie miasto nie posiada tak

dogodnego ukształtowania pozwalającego na integrację naturalnych obszarów zieleni z terenami

20

rekreacyjno-sportowymi. Autor ma na myśli opracowany przez Czarneckiego system zieleni w formie

układu klinowo-pierścieniowego [2010, s.208]. Niestety wspomniane kliny zieleni, w centrum miasta

zostały miejscami przerwane. Zdaniem autorki można uzupełniać je skromniejszymi formami zieleni,

które umożliwią wypoczynek i rekreację również w centrum.

Przedmiotem pracy Lidii Mierzejewskiej jest jeden ze składników podsystemu przyrodniczego

miasta, tj. fitosfera, z którą wiążą się pojęcia: tereny i obszary zielone [Mierzejewska, 2001, s. 30]. W

swoim opracowaniu Autorka bada poszczególne kategorie terenów zielonych Poznania pod względem

ich dostępności, miejsca i funkcji w układzie przestrzennym miasta oraz znaczenia dla mieszkańców i

zaspokajania ich potrzeb. Przeprowadzając badania ankietowe próbuje określić postrzeganie terenów

zielonych przez mieszkańców miasta i odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu funkcje, położenie,

walory środowiska przyrodniczego, dostępność i informacja o poszczególnych terenach zielonych

wpływa na frekwencję osób je odwiedzających. Omawiając funkcje zieleni w mieście, szczególnie w

aspekcie ekologicznym informuje jednoznacznie o konieczności wprowadzania w układ przestrzenno-

funkcjonalny miasta jak największej ilości terenów zielonych wg kanonów planowania

urbanistycznego. Jednocześnie w dalszej części opracowania Autorka przyznaje, że w Poznaniu brak

jest wolnego miejsca tego typu działania.

Mierzejewska zadecydowała używać terminu „zieleń miejska” zamiennie z terminem „tereny

zielone”. We współczesnym mieście coraz częściej termin „tereny zielone” będzie eufemizmem, gdyż

tereny zielone w miastach kurczą się, a nowe nie są zakładane ze względów ekonomicznych. Termin

„zieleń miejska” jako bardziej adekwatny współczesnej rzeczywistości, oznacza towarzyszącą

architekturze i przestrzeniom urbanistycznym zieleń, która w coraz mniejszym stopniu bywa

„terenem”.

L. Mierzejewska w swojej pracy omówiła historię rozwoju terenów zieleni w Poznaniu, z której

wiadomo, że w opracowywanym w 1962 r. w Miejskiej Pracowni Urbanistycznej planie ogólnym

wielkości terenów zielonych w mieście określono wskaźnikami i normatywami, które i tak były trudne

do osiągnięcia zwłaszcza w istniejącej zwartej zabudowie, w której wprowadzenie nowych terenów

zielonych było już wówczas utrudnione lub wręcz niemożliwe [Mierzejewska, 2001, s. 47]. Ta sama

Autorka po przeprowadzeniu analiz potencjału terenów zielonych w Poznaniu (czas badań przed

2001r), ich rozmieszczenia i dostępności dla mieszkańców, stwierdziła istniejące braki w systemie

klinów zieleni Poznania. Poza tym całe centrum Poznania pozbawione jest dobrej dostępności

przestrzennej terenów zielonych. Wg cytowanej Autorki, (która traktuje zieleń jako „teren”,

„obszar”) istniejącej w centrum Poznania sytuacji braku terenów zielonych nie da się zasadniczo

poprawić. Badania wykazały m.in., że bliskość terenów zielonych jest najważniejszym kryterium

branym pod uwagę przy wyborze potencjalnego miejsca zamieszkania, co świadczy o dużym

znaczeniu terenów zielonych w życiu mieszkańców Poznania [Mierzejewska, 2001, s. 106-107]. Z

ekonomicznego punktu widzenia sąsiedztwo terenów zielonych wpływa na podniesienie wartości

działek przeznaczonych pod zabudowę mieszkaniową.

21

Plany, analizy i strategie zwiększenia powierzchni i atrakcyjności terenów zielonych w Poznaniu

autorka w swojej pracy ocenia dość wysoko, jednak równocześnie stwierdza, że realizacja tych

zamierzeń przebiega dość chaotycznie i zauważyć można w niej wiele niekonsekwencji i niezgodności

realizacyjnych z planem. Autorka formułuje wnioski dotyczące kształtowania zieleni miejskiej, z

których jeden mówi o istniejącej konieczności walki z przestępczością, która jest jednym z

ważniejszych problemów do rozwiązania. Mieszkańcy Poznania wskazali m.in. parki wieczorem jako

miejsca najbardziej niebezpieczne [Mierzejewska, 2001, s. 128].

W niniejszej rozprawie autorka przytacza wyniki badań psychologów i socjologów nad wpływem

kształtu przestrzeni na środowiska kryminogenne i próbuje zwrócić uwagę, że starannie ukształtowane

formy zieleni w czytelnych, przejrzystych układach wpływają pozytywnie na zachowania ludzi

wywodzących się z tych środowisk, podnoszą poziom bezpieczeństwa.

L. Mierzejewska zwraca również uwagę na fakt zanikania niektórych terenów zielonych

zlokalizowanych w centrum miasta. W różnych opracowaniach wielokrotnie podkreślano wpływ

obecności terenów zielonych w mieście na jakość życia jego mieszkańców. Wg autorki należy

nieustannie realizować integrację obszarów zabudowanych z terenami zielonymi głównie poprzez

zazielenianie obszarów zabudowanych [Mierzejewska, 2001, s. 129-130]. W świetle

przeprowadzonych badań autorka stwierdza, że wraz z rozwojem miasta ubywa terenów zielonych, a

możliwości zakładania nowych terenów zielonych są znikome, poza tym pozycja terenów istniejących

jest mocno zagrożona czynnikiem ekonomicznym. Zauważa ona, że ochrona i powiększanie stanu

zieleni na terenie miasta znalazły miejsce w programach rozwoju miasta, jednak realizacja tych

zamierzeń rozwojowych nie przebiega nie dość efektywnie. Wg autorki prace realizacyjne przebiegają

opieszale, mają miejsce pewne zaniedbania zagospodarowania niektórych terenów zielonych oraz nie

uwzględnianie potrzeb i opinii mieszkańców miasta przy urządzaniu tych terenów.

Do podobnych wniosków dochodzą autorzy opracowania: Urząd Miejski w Poznaniu. Wydział

Ochrony Środowiska cz I. Środowisko naturalne miasta Poznania. Rozdział 10-Zieleń, B. Hoffmann,

M. Kalwiński, M. Lisiecka, I. Ludwiczak, E. Raczkowska, Poznań [1996]. Autorzy przypominają, że

zieleń jest jednym z głównych czynników kształtujących środowisko człowieka w mieście, omawiają

jej funkcje i wskazują na potrzebę celowego lokalizowania terenów zieleni w strukturze przestrzennej

miasta. Wg autorów zieleń zaspokaja potrzeby estetyczne człowieka w najbliższym jego otoczeniu,

ożywia miasto, podkreśla wartość architektury i może zasłaniać jej nieciekawe fragmenty.

Przy analizie istniejącego systemu zieleni opartego na klinach i pierścieniach stwierdzono, że

nieprzemyślane lokalizacje budowlane, zniszczenia zieleni umniejszyły i znacznie zdeformowały

możliwości kształtowania zieleni wg wcześniej zaprojektowanego systemu. Wg autorów areał zieleni

można powiększyć przez odpowiednie zagospodarowanie podwórzy, pasaży, które tworzą niekiedy

ciekawe wnętrza i przestrzenie.

Biorąc pod uwagę z kolei zieleń uliczną, przytoczono dane świadczące o znacznym zmniejszeniu

ilości drzew i konieczności prowadzenia zabiegów pielęgnacyjnych. Zauważono również, że w

22

wyniku budowy nowych tras komunikacyjnych nastąpił przyrost zieleni towarzyszącej obiektom

transportu (trasy: Katowicka, Warszawska, Serbska, Solna), która utrzymywana jest w większości

przez Zarząd Dróg Miejskich. Autorzy zalecają wzbogacanie tych przestrzeni w nasadzania krzewów

(mniej wymagających pracy niż trawniki), drzew poprawiających warunki drogowe kierowcom i

polepszających walory estetyczne [Hoffmann i in. 1996, s. 124-128]. Słusznie stwierdzono, że zieleń

jako element kompozycji stwarza szerokie możliwości współtworzenia z architekturą ciekawych

założeń przestrzennych oraz może stanowić obok reklamy element podnoszący prestiż firmy, zakładu

przemysłowego czy instytucji [Hoffmann i in. 1996, s. 132]. We wnioskach autorzy podsumowują, że

w ostatnich latach obserwuje się znaczne zahamowanie przyrostu terenów zielonych, a nawet

zmniejszanie się jej zasobów, tereny przeznaczone dawniej pod zieleń są już często w znacznym

stopniu zniszczone, a ich dewastacja i degradacja trwa nadal. W wyniku analiz stanu i kondycji

terenów zieleni dostrzeżono liczne zagrożenia, m. in. takie jak nacisk inwestorów na traktowanie

obszarów zieleni jako rezerw terenu pod inne funkcje, czy stosowanie złych nawierzchni np.

asfaltowych, uniemożliwiających zaopatrzenie gleby w wody opadowe, nieprzepuszczające powietrza

do podłoża, itd. W celu przeciwdziałania kurczeniu się terenów zieleni w mieście należy

zobowiązywać inwestorów do: maksymalizowania powierzchni zieleni, zadrzewień związanych z

nowopowstałymi obiektami (lokalizowanymi w zwartej tkance miejskiej) oraz zainicjować proces

wzbogacania urozmaicania szaty roślinnej wokół budynków już istniejących (drzewa, krzewy, kwiaty,

pnącza). W wyniku trudności, na jakie autorzy opracowania natrafili zbierając dane na temat zieleni

miasta Poznania, stwierdzili oni, że w dużej mierze spowodowane jest to rozdrobnieniem miejskiej

zieleni pomiędzy różne służby i brakiem przejrzystego podziału kompetencji. Obecna organizacja

służb i zarządzanie zielenią miejską rozdzielone jest pomiędzy dwa wydziały Urzędu Miejskiego:

Wydział Gospodarki Komunalnej, który prowadzi nadzór nad Zarządem Lasów Komunalnych (ZLK)

posiadającym dwa oddziały: Oddział Produkcji Roślinnej oraz Oddział Konserwacji Zieleni, który

wykonuje na zlecenia Wydziału Ochrony Środowiska pielęgnację licznych parków i zieleńców,

dodatkowo na zlecenia Zarządu Dróg Miejskich, konserwuje fragmenty zieleni tras komunikacyjnych

[Hoffmann i in. 1996, s. 137].

Barbara Orzeszek-Gajewska w swoim opracowaniu omawia zieleń w mieście w wielu aspektach,

m. in. wpływ zieleni na klimat miasta, który może być zarówno pozytywny jak i negatywny.

Przedstawiając za W. Czarneckim schematy zieleni w mieście, autorka zauważa, że w praktyce

projektowej zieleń należąca do tych układów wymaga wnikliwej kompozycji, aby stała się

nierozerwalnie związana z danym miastem, jego obiektami architektonicznymi i układami

urbanistycznymi. Wg Autorki kompozycyjną rolą systemów zieleni jest stworzenie czytelnego

podziału miasta, wyodrębnienie części historycznych i współczesnych, a także dzielnic. Omawiając

elementy kompozycji zieleni i jej cechy plastyczne, Autorka zwraca uwagę na wartości plastyczne

szczególnie starych drzew, które stanowią cenny element i które powinny być wykorzystywane w

kompozycji miast i osiedli. Dochodzi do wniosku, że podobnie jak zabytki architektury, skanseny, itp.

23

zieleń zarówno starsza jak i nowe kompozycje parkowe powinny być w jakiś sposób chronione

[Orzeszek-Gajewska, 1984, s. 39-46]. W procesie projektowym ważne jest, by obiekt był powiązany z

otoczeniem, co sprawi jednorodne połączenie z założeniami urbanistycznymi sąsiedztwa. Każde

miasto posiada swoiste wartości plastyczne, godne eksponowania takie jak na przykład: ratusz,

budynki reprezentacyjne, kościoły, teatry i inne i dlatego projektując zieleń w przestrzeni miasta

należy te obiekty uwzględnić i wyeksponować. Projektując odpowiednie kadrowanie za pomocą

zieleni i otwarcia na ciekawe fragmenty miasta podkreśla się urodę istniejących w nim obiektów.

Wskazane jest eksponowanie miejsc cennych i punktów widokowych, poprzez podkreślanie ich

kształtem przestrzennym, rysunkiem podłogi, trawnikiem, kwietnikiem, kompozycją zieleni. Istniejące

w przestrzeni miasta dominanty zyskują na wartości w oprawie spokojnego tła, które uzyskuje się

przez rytmiczną powtarzalność elementów lub przez wtopienie w krajobraz. W kompozycjach zieleni

tło stanowić mogą aleje, promenady, szerokie wnętrza zieleni. Zieleń może podkreślać poszczególne

obiekty architektoniczne jak również jej formy mogą dominować wśród zieleni. Wg Orzeszek-

Gajewskiej, dominantami mogą być poszerzenia alei, placyki przy alejach, współdziałające z aleją na

zasadzie wnętrz sprzężonych, grupy zieleni na tle szerokich otwarć krajobrazowych lub wnętrz a

nawet dalekie krajobrazy. W projektowaniu zieleni zwraca ona uwagę na duże znaczenie skali

poszczególnych elementów zieleni. Skala elementów przestrzeni decyduje, bowiem o odbiorze całości

kompozycji. Określoną kompozycja zieleni można podkreślić i optycznie zmniejszyć lub zwiększyć

obiekty urbanistyczne i architektoniczne [Orzeszek-Gajewska, 1984. s. 64-66]. Autorka również

zwraca uwagę, iż celem projektowania jest człowiek i dlatego przestrzenie miejskie powinny być

projektowane jako przestrzenie społeczne, dla ludzi i zaspokajać ich potrzeby. Różnorodne funkcje

zieleni w mieście świadczą o jej przydatności dla mieszkańców miast. Zieleń towarzysząca wnętrzom

urbanistycznym, to pole do stosowania różnorodnych kształtów, barw i gatunków form zieleni.

Niezależnie od wnętrz w małych czy dużych miastach, zawsze przy projektowaniu należy brać pod

uwagę ludzką skalę [Orzeszek-Gajewska, 1984, s. 136].

W rozważaniach Orzeszek Gajewskiej znajdują się kwestie wg, których autorka niniejszej

rozprawy rozpatruje przestrzenie publiczne miasta Poznania, chcąc wykazać, że formy zieleni nie są

dostatecznie wykorzystywane do wymienionych tu funkcji, które w tych przestrzeniach, przy

odpowiednim zakomponowaniu mogłyby pełnić.

S. Raczkowski wymienia funkcje terenów zieleni, takie jak: biologiczne, zdrowotne, społeczne,

wychowawcze i estetyczne, klasyfikuje tereny zieleni na zieleń dostępną, towarzyszącą, specjalną i

wycieczkowo-wypoczynkową, definiuje terminy takie jak zieleńce, parki itd. W rozdziale pt. „Zieleń

uliczna, bulwary, promenady” Autor omawia różnorodne rodzaje zieleni towarzyszącej miejskim

trasom komunikacyjnym: „… zieleń uliczna ma w mieście ważne zadanie do spełnienia. Daje

pożądany cień w czasie upałów, chroni przed nadmiernym nagrzewaniem jezdnie i chodniki,

zatrzymuje kurz i dym. Zieleń nadaje ulicy specjalny charakter i podnosi jej estetyczny wygląd”

[Raczkowski, 1963, s. 36]. Autor uważa, że głównym czynnikiem stanowiącym o sposobie obsadzenia

24

ulicy jest jej szerokość; „ulice wąskie (do 12m szerokości) i małe place, jakie napotykamy najczęściej

w starej części miasta nie wymagają obsadzenia, gdyż drzewa lub krzewy przeszkadzałyby w

komunikacji oraz zacieniały ulice i mieszkania” [Raczkowski, 1963, s. 37-38].

Zdaniem autorki dziś kryteria typu: zacienienie, szerokość ulicy nie powinny być najważniejszymi

czynnikami stanowiącymi o wprowadzaniu zieleni w tkankę miejską. To rola kompozycyjna,

estetyczna i wypoczynkowa powinna być czynnikiem wiodącym. Szeroki wybór gatunków zieleni, jej

form, wielkości i kształtów oraz współczesne materiały budowlane zapewniają możliwość stosowania

jej niemal w każdym miejscu i pełnienia różnych funkcji.

W literaturze dotyczącej przestrzeni miast i współistnienia architektury i zieleni, autorzy często

stosują podział na krajobraz twardy (architektura) i miękki (roślinność). Przestrzeń miasta jako forma

mocna oraz przestrzeń bezkształtna, która stanowi tło dla poprzedniej. Zabudowa i zieleń przez wielu

autorów są traktowane jako przestrzeń (tkanka) pozytywowa i negatywowa, jako przestrzeń „twarda”,

ograniczona ścianami architektury oraz przestrzeń „miękka”, która stanowią parki i inne tereny zieleni

[Tenerowicz-Jedwabny, 1997, s.65-96].

Eliza Sutkowska uważa, że traktuje tereny zieleni na obszarach centów miast są przestrzeniami

publicznymi, które powinny spełniać potrzeby swoich użytkowników. Wg autorki stanowią one

istotny element kształtowania fizjonomii miasta, podlegający wspólnym zasadom budowania

kompozycji przestrzennej. Tereny zieleni miejskiej, będąc miejscem i płaszczyzną kontaktów

społecznych, mogą stać się przestrzenią integrującą strukturę miasta [Sutkowska, 2006, 186-187].

Wnioski tej Autorki dotyczące terenów zieleni miejskiej są analogiczne z postulatami niniejszej

rozprawy, odnoszącymi się do skromniejszych form zieleni, znajdujących się w „architektonicznych”

przestrzeniach publicznych miasta. Formy zieleni znajdujące się w tych przestrzeniach mogą sprzyjać

kontaktom społecznym oraz służyć do wypoczynku i rekreacji.

Agata Zachariasz [Zachariasz, 2006, s. 88] dokonuje uwspółcześnienia klasyfikacji terenów zieleni

wg Alfonsa Zielonko. Tereny zieleni autorka zalicza do elementów struktury i kompozycji

przestrzennej w skali miasta. A. Zachariasz uważa, że system parków miejskich, tereny zieleni mogą

stać się w mieście elementem kompozycyjnym równoważnym i porównywalnym ze strukturą

urbanistyczną i komunikacyjną – współtworzącym urbanistykę miasta oraz, że ich konstrukcja może

wpłynąć na miasto, a nawet je zmienić. Naturalne tereny zieleni to jedna z determinant formy miasta i

może stać się czynnikiem harmonijnego rozwoju urbanistycznego. Tereny zieleni, w zależności od

struktury, spoistości tworzą system dostosowany do układu urbanistycznego. Wg autorki wpływ na

kształtowanie terenów zieleni ma kompozycja urbanistyczna miasta. Relacje miasta i zieleni w

aspekcie planowania mogą być rozważane na różne sposoby, tj. zieleń traktowana jako oddzielny

element kompozycji miasta (na przykład pierścienie zieleni wokół zabytkowych części miasta w celu

ich ochrony. Innym sposobem jest traktowanie zieleni jako elementu łączącego miasto z regionem i

integrującego formę miasta, jako rodzaj struktury wypełniającej [Zachariasz, 2006, s. 96-97]. A.

Zachariasz uważając, że wizerunek miasta ocenianego poprzez strukturę zieleni tworzą różnego

25

rodzaju parki i tereny zieleni, dokonuje analizy korzyści oraz wad wybranych rodzajów parków. Na

przykład parki linearne polepszają jakość krajobrazu miejskiego, łączą elementy systemu zieleni,

tworzą korytarze ekologiczne, sprzyjają rozwojowi miasta, nieduża szerokość wpływa na postrzeganie

ich jako bezpiecznych, są łatwo dostępne, zachęcają do uprawiania rekreacji. Parki miejskie budują

korzystny wizerunek miasta, są miejscem imprez, koncertów itp. Parki dzielnicowe, osiedlowe

stanowią miejsce spotkań i integracji mieszkańców, sprzyjają nawiązywaniu kontaktów społecznych,

przez swoją indywidualność i specyfikę są elementem wyróżniającym dzielnice, tym samym

powodującym wzrost tożsamości i identyfikacji społeczności z miejscem zamieszkania.

Wnioski A. Zachariasz dotyczące parków mogą odnosić się też do skromniejszych układów zieleni, o

których traktuje niniejsza rozprawa. Nie tylko parki, ale na przykład aleje, czy ciągi drzew

współtworzą tożsamość miasta i mogą być miejscem integracji mieszkańców oraz wypoczynku i

rekreacji. Wymaga to przemyślanego ich wprowadzania i komponowania.

I. 5.2. Współczesna klasyfikacja zieleni miejskiej - rozbieżności

Istnieją różne możliwości podziału zieleni miejskiej w zależności od przyjętych kryteriów i

potrzeb, np. wg funkcji, estetyki, użytkowników, własności, dostępności, zarządzania i podległości

prawnej. Pojęciem tereny zieleni można określać rozmaicie użytkowane tereny. W Polsce

opublikowano około dwudziestu różnych klasyfikacji terenów zieleni a Stanisław Rutkowski i Marek

Szumański zwracają uwagę na duży rozrzut w sposobie ich ujmowania i odmienność identyfikacji

przedmiotów klasyfikacji [Rutkowski, Niemirski, Szumański, 1994, s. 17-33]. Ci sami autorzy w

kolejnym opracowaniu dokonują próby metodycznej oceny wybranych klasyfikacji terenów zieleni.

Zauważają, że jedną z dróg rozwoju terenów zieleni jest proces modernizacji, który jest zasadny

wówczas, gdy wynika z oceny efektów funkcjonowania obiektu. W literaturze natomiast brak jest

pozycji omawiających problem klasyfikacji terenów zieleni w aspekcie ich modernizacji. Klasyfikację

należy traktować jako narzędzie opisu przedmiotu modernizacji i jako wynik obserwacji. Obserwacja

obiektu powinna opierać się na rozbiorze terenów zieleni i gromadzeniu danych, w tym społecznego

funkcjonowania i użytkowania przestrzeni. Klasyfikacja powinna opierać się na szczegółowym

rozpoznaniu miejsca i zapisie w banku danych. Gdy nastąpią zmiany w funkcjonowaniu danych

przestrzeni, które pociągną za sobą zmiany w użytkowaniu wówczas obiekt zieleni będzie wymagał

zmiany w klasyfikacji [Giedych, Szumański, 2005, s. 9-30].

M. Szumański M. i A. Niemirski dokonują krótkiego przeglądu klasyfikacji terenów zieleni,

którego celem jest ukazanie różnorodności sposobów podejścia i ujmowania obiektów zieleni w

klasyfikacjach, stosowania niejednolitej terminologii i różnych kryteriów przy segregacji. Jednostkami

niekwestionowanymi przez wszystkich autorów były parki spacerowo-wypoczynkowe, kolejnymi

obiektami zamieszczanymi najczęściej w klasyfikacjach były: parki sportowe (95%), ogrody

działkowe (86%), cmentarze (73%), zieleńce (73%), ogrody dydaktyczne (6%), parki leśne (59%). W

różnym stopniu zostały ujęte tereny zieleni towarzyszącej. W tej grupie najczęściej wyodrębniano

26

ogrody towarzyszące obiektom oświaty i zdrowia (65%), zabudowie mieszkaniowej (57%) oraz

szlakom komunikacyjnym (52%). Autorzy przeprowadzili próbę klasyfikacji terenów zieleni

miejskiej. Definiowanie obiektów zieleni oparli na analizie występujących w polskiej literaturze

charakterystyk danych terenów zieleni. Klasyfikacja ta obejmuje siedem rodzajów terenów zieleni;

parki, zieleńce, cmentarze, ośrodki turystyczno-wypoczynkowe, tereny sportowe, tereny działań

hobbystycznych oraz bazy techniczne terenów zieleni. Następnie w wymienionych siedmiu rodzajach

wyodrębnili i scharakteryzowali 62 gatunki typów terenów zieleni. W autorskiej koncepcji klasyfikacji

terenów zieleni występuje wiele rodzajów parków (park kultury, spacerowy, dziecięcy, leśny,

zdrojowy, botaniczny, dendrologiczny, itd.), zieleńców (zieleniec ozdobny, wypoczynkowy,

spacerowy, zieleniec promenada, planty, zieleniec bulwar), cmentarzy, terenów sportowych, terenów

działań hobbystycznych, baz technicznych obsługi terenów zieleni [Giedych, Szumański, 2005, s. 31-

55].

W wyżej wymienionej bardzo współczesnej, bo z 2005 roku, klasyfikacji terenów zieleni miejskiej

jako obiekty zieleni towarzyszące układom architektonicznym wymieniono zieleńce ozdobne, które

scharakteryzowano jako obiekty o funkcji podnoszenia walorów estetycznych najbliższego otoczenia,

np. obiektów architektonicznych. Wg autorów charakterystycznymi elementami zieleńców ozdobnych

są różnego rodzaju klomby, kwietniki, pomniki, urządzenia wodne i inne elementy wyposażenia

architektury ogrodowej. Obiekty tego typu występują w połączeniu z placami, ulicami i ważnymi

budynkami użyteczności publicznej. Ich struktura roślinna podporządkowana jest kompozycji

urbanistycznej. Zdaniem autorki niniejszej rozprawy przedstawiono tu bardzo tradycyjne spojrzenie na

formy zieleni w mieście, nie wspomniano o ścianach z zieleni, przesłonach, płaszczyznach poziomych

i pionowych, liniach prowadzących, rytmach, dominantach itp. W swojej klasyfikacji Autorzy

zaznaczają, że zieleniec ozdobny ma „nikły udział w obsłudze ruchu wypoczynkowego”, czemu

przeczą przykłady zieleni ozdobnej i kompozycyjnej na świecie. Na przykład Pola Marsowe w Paryżu

tworzą wspaniałą reprezentacyjną kompozycję przestrzenną z wieżą Eiffla i są jednocześnie terenem

wypoczynkowo-rekreacyjnym.

Podsumowanie: W wielu opracowaniach zawierających klasyfikację, zieleń występuje najczęściej w

postaci parków, terenów zieleni miejskiej, terenów wypoczynkowych, itp, które traktowane są zawsze

jako odrębne struktury i fragmenty przestrzeni miejskich. Podsumowując przeprowadzoną analizę

stanu badań twierdza się, że:

systemy i układy zieleni w mieście omawiane są jako odrębne struktury,

w większości prac uderza selektywne podejście do problematyki zieleni,

rzadko zwraca się uwagę na elementy zieleni pełniące rolę kompozycyjną w mieście w postaci

dominant, linii prowadzących i innych współistniejących z formami architektonicznymi,

w opracowaniach obserwuje się brak ujęcia form zieleni w języku kompozycji przestrzeni miasta

jako elementów przestrzennych tworzących tę kompozycję w podobnym znaczeniu, co formy

architektoniczne,

27

przeanalizowana literatura opisuje wpływ roślinności na klimat miejski, zwraca uwagę na jej role

izolacyjno-ochronne, wypoczynkowe, itp., natomiast brakuje badań nad funkcją kompozycyjną

form zieleni w intensywnie zabudowanym mieście w aspektach percepcyjnych i behawioralnych,

brakuje ujednoliconej terminologii i klasyfikacji zieleni miejskiej.

W kolejnym rozdziale została podjęta próba przeanalizowania stosowanej terminologii dotyczącej

zieleni miejskiej.

I. 5.3. Zarys prawny pojęcia „tereny zieleni”. Konsekwencje przestrzenne wynikające

ze stosowanej w Polsce terminologii i stereotypu planowania terenów zieleni.

Pojęcie „tereny zieleni” stosowane jest zarówno w dziedzinie projektowania architektury

krajobrazu jak i w urbanistyce. Pojęcie to nie zawsze jest rozumiane jednoznacznie; kwerenda

fachowej literatury polskiej w tej dziedzinie wskazuje na istnienie wielu definicji. Niejednoznaczność

tego pojęcia można zaobserwować również w systemie polskiego prawa. Obowiązujące dawniej i

obecnie akty prawne zawierają przepisy związane z klasyfikacją terenów zieleni, z ich ochroną i

kształtowaniem. Przepisy te dotyczą różnych dziedzin (budownictwa, planowania przestrzennego,

ochrony środowiska) i w związku z tym pojawiły się rozbieżności w wykładni prawnej tego terminu.

Pojęcie „zieleni miejskiej” do obiegu prawnego wprowadziła nowelizacja ustawy o ochronie i

kształtowaniu środowiska (1980). W myśl wymienionej ustawy zieleń miejską stanowią zespoły

roślinne o przeznaczeniu wypoczynkowym, zdrowotnym i estetycznym, takie jak: parki, zieleńce,

zieleń na placach i ulicach, zieleń izolacyjna i ogródki działkowe. Instrukcja Ministra Gospodarki

Komunalnej dotycząca prowadzenia ewidencji gruntów, zasad sporządzania wykazów gruntów

określa rodzaje użytków gruntowych i tak na przykład tereny zieleni zaliczono tu również do terenów

osiedlowych, wraz z terenami zabudowanymi, niezabudowanymi i innymi terenami osiedlowymi. Tu

także podzielono tereny zieleni na zieleń publiczną otwartą i zamkniętą. Do obiektów zieleni

publicznej zalicza się parki, zieleńce, skwery a do zieleni publicznej zamkniętej ogrody botaniczne,

zoologiczne itp. Jako tereny zieleni uważa się też tereny sportowe, do których zalicza się boiska

sportowe, place zabaw, itp. Do innych terenów osiedlowych zaliczono cmentarze, obiekty zabytkowe

takie jak ruiny i kurhany.

Po przeanalizowaniu kilku aktów prawnych można stwierdzić duże zróżnicowanie dotyczące

nomenklatury terenów zieleni. Na przykład ten sam park w myśl ustawy o ochronie i kształtowaniu

środowiska stanowi zespół roślinności spełniający funkcje wypoczynkowe, zdrowotne i estetyczne a

według ewidencji gruntów i budynków jest terenem sportowo-rekreacyjnym, natomiast w klasyfikacji

obiektów budowlanych występuje jako budowla sportowa. Autorka opracowania „Zarys prawnych

przemian konkretyzacji pojęcia „tereny zieleni” w II połowie XX wieku w Polsce” Renata Giedych,

zwraca uwagę na konieczność wprowadzenia do systemu polskiego prawa jednolitej wykładni i

28

klasyfikacji terenów zieleni w celu ułatwienia m.in. sprawnego zarządzania terenami zieleni [Giedych,

Szumański, 2005, s. 56-63].

Rozbieżności można prześledzić studiując kolejne dokumenty:

Instrukcja Ministra Rolnictwa w sprawie zakładania i prowadzenia ewidencji gruntów, zasad

sporządzania wykazów gruntów oraz opłat za odrysy map, za odpisy i wyciągi z rejestrów i

dokumentów stanowiących część operatu ewidencyjnego na obszarze gromad, osiedli i miast,

które nie Stanowią powiatów. MP z 1955 r. Nr 38, poz.379.

Instrukcja Ministra Gospodarki Komunalnej w sprawie zakładania i prowadzenia ewidencji

gruntów, zasad sporządzania wykazów gruntów oraz opłat za odrysy map, za odpisy i wyciągi z

rejestrów i dokumentów stanowiących część operatu ewidencyjnego na obszarze m.st.

Warszawy, m. Łodzi i miast stanowiących powiaty. MP z 1956 r. Nr 98, poz. 1135.

Zarządzenie Ministrów Rolnictwa i Gospodarki Komunalnej w sprawie ewidencji gruntów i

budynków. MP z 1969 r. Nr 11, poz.98.

Ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska, tekst jednolity. DzU z 1994 r. Nr 49, poz.668.

Rozporządzenie Ministrów Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa oraz Rolnictwa i

Gospodarki Żywnościowej w sprawie ewidencji gruntów i budynków. DzU z 1996 r. Nr 158,

poz.813.

Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie Polskiej Klasyfikacji Obiektów budowlanych. DzU

z 1999 r. Nr 112, poz. 1316.

W artykule pt. Problemy z identyfikacją systemu terenów rekreacyjnych miast na przykładzie

terenów zieleni Warszawy [Giedych, Szumański, 2005, s. 64-70]. Renata Giedych zauważa, że nie jest

łatwym zadaniem jednoznaczne określenie, czym są tereny zieleni, że funkcjonuje wiele definicji tego

pojęcia znacznie się od siebie różniących. Stosowanie zamiennie terminów „zieleń” i „tereny zieleni”

dało możliwość zaliczania do terenów zieleni terenów pokrytych trwałą roślinnością, zieleni

osiedlowej, przydrożnej, izolacyjnej a nawet pnączy. W zależności od przyjętych kryteriów termin

„tereny zieleni” określa różne tereny, których cechą wspólną jest udział roślinności w

zagospodarowaniu przestrzeni. Niejednoznaczne rozumienie pojęcia „tereny zieleni” można

zaobserwować w obowiązujących w Polsce aktach prawnych. Tereny zieleni w funkcjonujących

przepisach prawnych ujęte są następująco: jako składnik zieleni miejskiej (Ustawa o ochronie

przyrody), jako obiekty inżynierii lądowej i wodnej (w Polskiej Klasyfikacji Obiektów Budowlanych)

lub jako grunty rekreacyjno-wypoczynkowe (Klasyfikacja Gruntów i Budynków). Autorzy zwracają

uwagę na skutki funkcjonowania odmiennych definicji pojęcia „tereny zieleni”. Brak jednoznacznych

kryteriów delimitacji terenów zieleni a także precyzyjnego ujęcia prawnego powoduje w praktyce

odmienność identyfikacji tych terenów.

W planowaniu przestrzennym pojawiły się w latach 70-tych normatywy i wskaźniki dotyczące

projektowania terenów zieleni w mieście [Zarządzenie nr 9 w sprawie wskaźników i wytycznych

urbanistycznych dla terenów mieszkaniowych w miastach., Dziennik Budownictwa nr 2 z 1974r.].

29

W latach 1968-1995 w zapisach miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego

stosowano układy terenów zieleni, takie jak: ZP (tereny parków i zieleńców), ZC (zieleń cmentarna),

ZL (tereny parków leśnych), ZN (tereny zieleni nieurządzonej), ZD (tereny ogródków działkowych),

itp. [na podstawie załącznika do Zarządzenia nr 47 Ministra Budownictwa i Przemysłu Materiałów

Budowlanych z 3 września 1968r. w sprawie szczegółowych przepisów o sporządzaniu miejscowych

planów zagospodarowania przestrzennego. Dziennik Budownictwa z 1968 r. Nr 12, poz.62].

Przytoczone wyżej elementy funkcjonowały w zapisach planów, co nierzadko niosło ze sobą brak

jednoznacznej identyfikacji terenów zieleni [Szumański, 2005, a, s. 73-82].

W planowaniu urbanistycznym w Polsce, biorąc pod uwagę stosowaną terminologię dotyczącą

terenów zieleni można stwierdzić, że występuje tu tendencja do monofunkcji poszczególnych układów

zieleni. Na przykład: tereny zieleni wypoczynkowej, cmentarnej, izolacyjnej, zieleń ozdobna, itd.

pełnią pojedyncze funkcje, tj. wypoczynkową, zazielenienia cmentarzy, izolacyjną, ozdobną. Rzadko

dany układ zieleni pełni kilka funkcji jednocześnie tak jak ma to często miejsce w innych krajach.

Przykłady wielofunkcyjności zieleni omówiono w niniejszej rozprawie.

Istnieją ustawowe zapisy dotyczące tworzenia terenów rekreacyjnych położonych w sąsiedztwie

miejsca zamieszkania oraz przy ośrodkach zdrowia i oświaty. W „Warunkach technicznych, jakim

powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie” znajdują się zapisy dotyczące powierzchni terenu

biologicznie czynnego na działkach budowlanych przeznaczonych pod zabudowę wielorodzinną, dla

obiektów oświaty i placówek opieki zdrowotnej. Określona jest też powierzchnia placów zabaw i

miejsc do rekreacji w zespołach budynków wielorodzinnych objętych jednym pozwoleniem na

budowę.

Podsumowanie: W wyniku przeprowadzonej analizy aktów prawnych z udziałem pojęcia „tereny

zieleni” i biorąc pod uwagę brak jednoznacznych kryteriów delimitacji układu terenów zieleni w

mieście można stwierdzić, że pojęcia te są najmniej precyzyjne spośród terminów stosowanych w

planowaniu przestrzennym. Ta nieprecyzyjność pojęcia, spowodowała, że zieleń stała się w

planowaniu przestrzennym niezobowiązującym narzędziem, co z kolei nie pozostaje bez wpływu na

przestrzeń współczesnego miasta.

I. 5.4. Współczesne tendencje w projektowaniu zieleni miejskiej

Według Nowej Karty Ateńskiej (2003) w miastach XXI wieku dbać się będzie o zapewnienie

wszystkim bliskiego sąsiedztwa miejsc zamieszkania i miejsc pracy, a także kontaktu z kulturowym i

przyrodniczym dziedzictwem, takim jak parki, skwery, tereny zielone otwarte, itp. „Najbardziej

lubiane miejsca w mieście dostarczają bogatych i cennych przeżyć. Jakość środowiska jest jednym z

podstawowych czynników gwarantujących podstawowy sukces miasta i przyczynia się też do jego

żywotności społecznej i kulturalnej” [Nowa Karta Ateńska 2003].

Obecnie projekty terenów zieleni w miastach cechuje różnorodność, indywidualizm i oryginalność.

Twórcy poszukują coraz większej ilości środków wyrazu. Tworzone współcześnie parki są bardzo

30

różne i trudno je zakwalifikować do konkretnego nurtu czy stylu. Na pewno motywem przewodnim

jest ekologia, związek człowieka z naturą. Również nauka i technika inspirują tematycznie powstające

współcześnie parki, którym za zadanie postawiono dostarczenie użytkownikom jak najwięcej wrażeń.

Dzisiejsze szybkie tempo życia dyktuje odpowiedni rodzaj rozrywek [Szafrańska, 1991]. Powstają,

więc parki naukowe, parki technologiczne, ogrody specjalistyczne, tematyczne, itp.

Projekty wszelkich rodzajów terenów zieleni miejskiej podporządkowuje się zwykle istniejącym

lub tworzonym w miastach systemom zieleni. Parki i tereny zieleni uważa się dziś za jedne z

podstawowych narzędzi rewitalizacji struktury miejskiej [Zachariasz, 2006, s.80].

„Modne” stały się wyszukane projekty zieleni wokół siedzib firm, biurowców, itp., które mają na celu

promocję obiektów i firm.

Kreowanie terenów zieleni we współczesnych miastach nadal często łączy się z tradycyjną

problematyką taką jak np. zabezpieczenia przeciwpowodziowe. W ostatnich czasach zagospodarowuje

się tereny nadbrzeżne, które stają się wizytówką miast. Trasy komunikacyjne obsadza się zielenią i

traktuje jako korytarze ekologiczne, które wchodzą w skład systemu zieleni miejskiej. Obserwuje się

programowe działania inspirowane globalną polityką zrównoważonego rozwoju, w której istotna jest

rewitalizacja i przekształcenia terenów zdegradowanych, przemysłowych i poprzemysłowych

powstałych w efekcie m.in. zmian technologii. Kreatywne myślenie, eksperymentowanie formą

obserwuje się w projektowaniu współczesnych parków i rewitalizacji istniejących. Powstają parki

symboliczno-historyczne, tematyczne: parki paryskie: La Vilette, Park André Citroena 1992-93,

Ogród Atlantycki 1992-94, zrealizowany na dachu Gare Montparnasse, Ogród Japoński we

Wrocławiu, itd., które stają się atrakcją nie tylko dla okolicznych mieszkańców, ale dla turystów.

Nowoczesne realizacje tego typu kreują nową jakość przestrzenną. Założenia często przekraczają

granice fizyczne, promieniując na większą przestrzeń niż pierwotnie zakładano, okolice tych parków:

przestrzenie półpubliczne i prywatne kontynuują wprowadzanie form zieleni w istniejącą tkankę

zabudowy.

Przykładem współczesnych tendencji kształtowania zieleni w mieście są: Strategie wspierające

zapisy prawne, których przykładem był Program ochrony środowiska dla miasta Poznania na lata

2004-2007. Program ochrony środowiska dla Poznania utworzony został zgodnie z wymaganiami

Prawa ochrony środowiska i zawiera wykaz zadań związanych z ochroną środowiska (Uzasadnienie

do uchwały nr XL VII/500/4/2004, Program ochrony środowiska dla m. Poznania). Według

powyższego programu istotnym zadaniem dla m. Poznania jest m.in. optymalne użytkowanie

obszarów biologicznie czynnych, w tym zieleni urządzonej, zarówno dla kształtowania krajobrazu

miasta, jak i dla ochrony różnorodności biologicznej. Program opracowano w aspektach m.in. ochrony

dziedzictwa przyrodniczego wraz z racjonalnym użytkowaniem zasobów przyrody oraz poprawy

jakości środowiska. Założeniem tego procesu było włączenie społeczności w przygotowanie programu

i jego wdrażanie.

31

Tereny zieleni w Poznaniu tworzą system klinowo-pierścieniowy. W wyniku żywiołowej

urbanizacji doszło do fragmentacji terenów zieleni i dwa wewnętrzne pierścienie zieleni uległy

zatarciu, a kliny dębiński i naramowicki zostały przerwane. W wyniku tego w śródmieściu powstały

„plamy” zieleni tworzące „wyspy ekologiczne” [Zachariasz, 2006, s.168]. Podstawowym zagrożeniem

prawidłowego utrzymania i zarządzania systemami zieleni w Poznaniu jest rozdrobnienie struktury

własnościowej tych terenów.

Jako priorytety działań w Poznaniu przyjęto: ochronę i utrzymanie terenów zieleni kształtujących

krajobrazy miejskie, w tym:

zachowanie i odtwarzanie ciągów istniejących elementów pierścieniowo-klinowego układu

zieleni,

zakładanie nowych, dostępnych publicznie parków i zieleni osiedlowej oraz sąsiedztwa ciągów

komunikacyjnych,

stałe wzbogacanie i podtrzymywanie walorów estetycznych i krajobrazowych terenów zieleni

urządzonej, łączenie zadań w zakresie ochrony i rekonstrukcji przestrzeni przyrodniczej z

ochroną i rekonstrukcją obiektów zabytkowych,

Jako cele ekologiczne rozwoju turystyki i rekreacji do 2011 r. przyjęto:

optymalne wykorzystanie przestrzeni przyrodniczej jako miejsca dla wypoczynku i rekreacji,

tworzenie zieleni urządzonej dla odciążenia naturalnie ukształtowanych terenów zieleni i

udostępnienia mieszkańcom miasta przyjaznego otoczenia z zielenią,

wykorzystanie dla rekreacji jezior i dolin rzecznych w zakresie zgodnym z ochroną środowiska,

modernizacja, waloryzacja, rekultywacja oraz tworzenie nowych terenów zieleni urządzonej

typu parki, zieleńce, zieleń przydrożna i osiedlowa, itd.

Podsumowanie: W literaturze przedmiotu oraz zapisach prawa zieleń postrzegana jest jako istotny

element struktury miasta jednak jako znacznie różniący się od architektury. Urbaniści w swoich

analizach przestrzennych ujmują zieleń i architekturę jako tereny, plamy i systemy istniejące obok

siebie. Ujmowanie zieleni w systemy, oznacza tworzenie strategicznie zaplanowanych sieci terenów

zieleni przypominających infrastrukturę podobną do np. komunikacji; zieleń miejska jest kolejną

„siatką” nakładaną na plan miasta, podobnie jak sieć komunikacyjna czy kanalizacyjna. W planowaniu

zieleń kojarzona jest z większymi obszarami typu skwer, park, tymczasem kilka drobnych form zieleni

w postaci ciągu, rytmu, płaszczyzny poziomej lub pionowej w strukturze urbanistycznej poprzez

umiejętne wprzężenie w jej kompozycję, może przyczynić się do poprawy jej atrakcyjności.

W przestrzeniach miejskich pojedyncze formy zieleni i architektury mogą harmonijnie współistnieć

i być równoważnymi elementami jednej, tej samej kompozycji przestrzennej. Ważne jest by w

świadomości projektantów, zieleń zaistniała jako forma, element kompozycji przestrzennej

W zapisach miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego pojawiają się pojęcia: zieleń

parkowa, zieleńce, zieleń izolacyjna, itp. Natomiast brak jest zapisów regulujących powstawanie form

zieleni o funkcji kompozycyjnej lub o kompozycyjnej roli wymienionych form zieleni.

32

I. 6. STOSOWANA TERMINOLOGIA

Poniżej przedstawiono pojęcia przyjęte jako kluczowe dla problematyki podjętej w rozprawie.

Atrakcyjność przestrzeni – termin „atrakcyjność” pochodzi od łacińskiego słowa attractio, co

znaczy „przyciągać”. Określenie to nabiera szczególnego znaczenia, jeśli dotyczy przestrzeni

urbanistycznych. Przestrzenie te są atrakcyjne ze względu na swój kształt, kompozycję elementów, z

których są zbudowane, estetykę, wielofunkcyjność, duży stopień koncentracji usług, wartości

kulturowe i społeczne. Jednak głównym czynnikiem atrakcyjności przestrzeni śródmiejskich oprócz

wartości architektonicznej poszczególnych obiektów jest kompozycja przestrzenna całej struktury. O

atrakcyjności przestrzeni miejskiej mówi wysoki poziom kompozycji urbanistycznej, ład przestrzenny

i jakość poszczególnych obiektów architektury.

Właściwe i odpowiednie analizy przestrzeni oraz umiejętne posługiwanie się elementami

kompozycji urbanistycznej są podstawą tworzenia przestrzeni o wysokiej atrakcyjności [Wejchert,

1984]. Kompozycja jest istotnym elementem, dzięki któremu tworzą się wartości przestrzenno-

społeczne, służące kształtowaniu poziomu kultury lokalnej i wzorów zachowań [Juchnowicz, 1971].

Architekt, projektując przestrzeń miejską, nadając jej kształt, wpływa na zachowania społeczne jej

użytkowników, na organizację życia społecznego i poczucie tożsamości. Kształt środowiska wpływa

znacząco na zmysły i psychikę człowieka. Lynch [1960] ocenia przestrzeń między innymi w aspekcie

możliwości kontaktów społecznych.

Według Cichy-Pazder E. atrakcyjność i jakość urbanistyczna wiąże się z wartościami

humanistycznymi miasta, które tworzą możliwości zaspokojenia potrzeb ludzi w zakresie

bezpieczeństwa, przyjemności, kultury, możliwości tworzenia więzi społecznych. Jakość odnosi się do

zapewniania mieszkańcom odpowiedniego standardu przebywania i korzystania z przestrzeni

miejskiej. Społeczna atrakcyjność miasta wyraża się wysokim poziomem kompozycji urbanistycznej,

czyli ładem przestrzennym [Cichy-Pazder, 1998].

Centrum miasta – jest to miejsce największej koncentracji obiektów usługowych, ośrodek

aktywności gospodarczej, kulturowej i społecznej, charakteryzujący się unikatowością i położeniem w

rejonie głównego węzła komunikacyjnego układu urbanistycznego [Nowakowski, 1990]

Ciąg czasoprzestrzenny – to ciąg powiązanych ze sobą wnętrz (ulic, placów), „przy

jednoczesnym kontakcie dalekich widoków wchłoniętych do wnętrz, terenów bardziej odległych”

[Wejchert, 1984, s.168]. W zależności od charakteru mijanych w określonym czasie kolejno

przestrzeni, powstają w obserwatorze różne odczucia przestrzeni wywołujące różne napięcia

emocjonalne.

Czytelność przestrzeni jest wynikiem jej poprawnej kompozycji. W percepcji wnętrza za pomocą

wzroku, pierwszoplanową rolę odgrywają elementy ograniczające przestrzeń wnętrza, ich

ukształtowanie i skala, a w szczególności linie określające (rysujące) te elementy. Bryły, płaszczyzny,

czy różnego rodzaju powierzchnie, spełniające najczęściej rolę ograniczników przestrzeni, określone

33

są właśnie liniami; konturem, krawędziami przecinania się, cieniami ograniczonymi liniowo,

granicami kolorów, faktur itd. [Sudoł, 1984, s. 59].

Dzięki badaniom ruchów oka przy oglądaniu wybranych kompozycji płaskich lub przestrzennych

zaobserwowano istnienie najważniejszych punktów rozpoznawczych, na których oko zatrzymuje się

częściej, niż na innych. Punkty te zwykle są punktami formalnie ważnymi kompozycji. W

kompozycjach architektonicznych i urbanistycznych są to miejsca przecięcia się lub kończenia linii i

płaszczyzn-miejsca zagęszczenia formy [Żórawski, 1973, s.51]. Zatem kompozycja przestrzenni

wnętrza percypowana jest przede wszystkim poprzez rysunek linii i punkty formalnie ważne

zasadniczych jego elementów, a czytelność tego rysunku świadczy o czytelności przestrzeni wnętrza.

Podkreślenie głównych linii prowadzących i zatrzymujących oraz punktów formalnie ważnych jeszcze

tę czytelność potęguje.

Dominanty – wg Wejcherta [1984, s.67] są to budynki wysokie, wieże lub zespoły przestrzenne o

indywidualnych cechach, wyróżniające się z otoczenia. Dla turystów dominanty stają się nierzadko

symbolami miasta.

Forma – zewnętrzny kształt, wygląd, układ skoordynowanych elementów, struktura. Formować –

(łac. formo = kształtuję), nadawać czemuś określoną formę, kształt; kształtować, tworzyć [1978,

s.228].

„Historyczny układ miejski to w przypadku miast małych układ przestrzenny, będący sumą

obiektów niezabytkowych i zabytkowych, wypełniający autentyczne dla pewnej epoki lub częściowo

przekształcone rozplanowanie” [Heczko-Hyłowa, 1975, s. 61]

Kompozycja – Kompozycja jest czynnikiem nadającym miastu formę i wartości, które nie

przeminą. Budynki przeminą, zostaną zburzone, na ich miejscu powstaną nowe, ale układ

kompozycyjny miasta może pozostać nawet przez wieki niezmieniony [Tołwiński, 1939, s. 6, 18-23].

„Celem kompozycji przestrzennej jest tworzenie układów przestrzennych o cechach określonych,

powodujących powstawanie zamierzonej sekwencji wrażeń” [Wejchert, 1984, s. 28]. Podstawowymi

elementami kompozycji urbanistycznej są: podłoga, ściana, strop, których ukształtowanie wpływa na

powstanie obrazów, różnych scenerii, dostarczających różnorodnych doznań [Wejchert, 1984, s. 106].

O wartości kompozycyjnej miasta decyduje szereg czynników, takich jak: czytelność i zrozumiałość,

skala, proporcje poszczególnych elementów i relacje względem siebie, hierarchizacja, występowanie

rytmów, form silnych, wzajemnych powiązań kompozycyjnych poszczególnych przestrzeni, itp.

„Analiza kompozycji jest drogą do sformułowania takich zasad, do wyodrębnienia elementów i

poznania zależności pomiędzy nimi zachodzącymi. Innymi słowy – kompozycja i jej analiza, to nie cel

sam w sobie, lecz środek do osiągnięcia celu, jakim jest takie praktyczne działanie, by każdy remont,

modernizacja, czy rewaloryzacja nie gubiły nastroju miasta i jego piękna jednostkowego” [Sudoł,

1984, s. 6].

Linie i płaszczyzny kierujące wzrok – są to linie i płaszczyzny tworzące rysunek obrazu, który

powstaje przed oczami patrzącego obserwatora na dany fragment przestrzeni [Wejchert, 1984, s. 128].

34

W krajobrazie miejskim będą to linie i płaszczyzny dróg, ścieżek, krawędzi budynków, płaszczyzny

posadzek, elewacji, itp.

Obszar śródmiejski – jest to historycznie wyodrębniony obszar, który charakteryzuje się

intensywną i zwartą zabudową, o przeważającej funkcji usługowej i kulturalnej. Na tym obszarze

usytuowany jest centralny ośrodek miasta [Chmielewski, 2001].

Percepcja – <łac. perceptio=ujmowanie> spostrzeganie, jest to złożony proces poznawczy,

polegający na odzwierciedleniu przez człowieka przedmiotów i zjawisk; jest wynikiem działania

określonych bodźców na narządy zmysłowe [Słownik wyrazów obcych. Pod redakcją doc. dr Jana

Tokarskiego, PWN 1978 r., s.563].

„Poszczególne bodźce docierające z zewnętrznego świata, człowiek od razu łączy w całość - postać

- układ spoisty. R. Arnheim [2004] i J. Żórawski [1973] w swoich opracowaniach poświęconych teorii

percepcji i budowy form oraz przeżyć estetycznych wyjaśnili to, co już wcześniej ujął w formie tezy

Arystoteles - „warunkiem przeżycia estetycznego jest, aby rzecz była w całości uchwytna dla umysłu,

zmysłów, pamięci” [Tatarkiewicz, 1975, s.18].

„W percepcji wnętrza jako całości uwaga wizualna rozłożona jest na całość wnętrza ze szczególną

jej koncentracją na ścianach ograniczających. Tutaj jednak chcąc zwrócić uwagę wizualną na formy

we wnętrzu wraz z jego przestrzenia wewnętrzną, należy wzmocnić działanie tych form poprzez

osłabienie i neutralizacje tła, którym są ściany ograniczające wnętrze. Skupiając uwagę obserwatora

na formach silnych, zawartych w przestrzeni wewnętrznej placu, uzyskuje się wówczas pełniejsza

percepcje zarówno tych form, jak i samej przestrzeni” [Hollanek-Cieńska, 1980, za: Sudoł, 1984,

s.198]. Świadomie lub nieświadomie każda kompozycja architektoniczna jest oparta na czynniku

czasu. Percepcja jakiejkolwiek kompozycji przestrzennej z jednego punktu widokowego jest niepełna.

Wynika to z niemożności objęcia wzrokiem całego wnętrza bez konieczności zmiany kierunku

patrzenia, a często i miejsca obserwacji [Sudoł, 1984, s.63].

Przestrzeń publiczna – jest to ważna przestrzeń w mieście, charakteryzująca się dużym

nagromadzeniem obiektów zabytkowych oraz funkcji, które wpływają na jego wizerunek. Przestrzenie

te od zawsze były najważniejszymi przestrzeniami wzmożonych kontaktów społecznych.

Wg zapisu Ustawy o Planowaniu i Zagospodarowaniu Przestrzennym z 27 marca 2003 roku

przestrzeń publiczna definiowana jest jako „obszar o szczególnym znaczeniu dla zaspokajania potrzeb

mieszkańców, poprawy jakości ich życia i sprzyjający nawiązywaniu kontaktów społecznych ze

względu na jego położenie oraz cechy funkcjonalno-przestrzenne”. Przestrzeń publiczna ze względu

na swoje przeznaczenie przyjmuje często funkcję przestrzeni kulturowej. Obszary kulturowe powinny

ulegać ciągłym przekształceniom związanymi ze zmieniającymi się potrzebami społecznymi. Do

przestrzeni kulturowych zaliczyć można elementy urbanistyczne jak ulice, place, aleje, bulwary, parki

miejskie, a także obiekty typu: kościoły, teatry, filharmonie, muzea, kina, itd. [Pazder, 2008, s.42].

Przestrzenie publiczne miasta stanowią szczególnie ważne ośrodki funkcjonalno- przestrzenne

struktury miasta m.in. ze względu na funkcje, jakie pełnią w życiu mieszkańców i przyjezdnych.

35

Przestrzenie te służą do zaspakajania różnego rodzaju potrzeb i są odwiedzane tym chętniej im

bogatsza jest ich oferta i im są bardziej przystosowane do potrzeb człowieka. Z ekonomicznego

punktu widzenia przestrzenie te są również istotnym elementem miasta przyciągającym turystów,

wpływającym na jego wizerunek i atrakcyjność.

„Zespołem architektonicznym można nazwać grupę budynków, położonych w niewielkiej od

siebie odległości lub powiązanych ze sobą, wydzielającą się czytelnie w przestrzeni. Obserwator ma

możność ogarnięcia jej w całości niemal jednym rzutem oka. Patrząc na zespół architektoniczny

można wyraźnie dostrzec i ocenić strukturę ścian i otworów budynków. Uwaga widza zwraca się ku

elementom architektonicznym” [Wejchert, 1984, s. 23].

„Zespół urbanistyczny jest to kilka lub szereg zespołów architektonicznych łączących się ze sobą.

Ma on ograniczoną wielkość i oddzielony jest od innych zespołów wyraźną granicą topograficzną lub

krajobrazową, względnie odrębną formą czy funkcją” [Wejchert, 1984, s.23].

Zieleń miejską według Ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska (1980) stanowią zespoły

roślinne o przeznaczeniu wypoczynkowym, zdrowotnym i estetycznym, takie jak: parki, zieleńce,

zieleń na placach i ulicach, zieleń izolacyjna i ogródki działkowe.

I. 7. ZAWARTOŚĆ I SCHEMAT PRACY

Zawartość pracy. Praca składa się z dziesięciu rozdziałów.

Rozdział I-Wstęp stanowi wprowadzenie do podjętej w dysertacji problematyki, zawiera identyfikację

problemu badawczego, genezę, cel i tezy pracy, stan badań, stosowaną terminologię oraz metodę

badawczą.

W rozdziale II omawiana jest rola zieleni w mieście w aspekcie percepcji przestrzeni, psychologii

środowiskowej, wpływ kształtu przestrzeni na doznania i zachowania człowieka. Przedstawiono w

nim psychologię środowiskową i percepcję jako ważne aspekty projektowania kompozycji

urbanistycznej, w tym zieleni. Omówiono podstawowe funkcje zieleni i jej formy występowania.

Zwrócono uwagę na potrzebę projektowania zieleni miejskiej pełniącej wiele funkcji jednocześnie, co

wpłynie pozytywnie na jakość przestrzeni miejskich i jakość życia mieszkańców.

W kolejnym, III rozdziale pokazano rolę zieleni w kompozycji przestrzennej. Przeanalizowano zieleń

jako formę przestrzenną opierając się na analizie, jaką przeprowadził Juliusz Żórawski [1973] w

opracowaniu „O budowie formy architektonicznej”. W kolejnym podrozdziale przedstawiono formy

zieleni jako elementy kompozycji urbanistycznej [Wejchert, 1984], elementy panoram i obiektów

architektonicznych. Wyżej wymienione analizy poparte zostały przykładami aranżacji zieleni w

przestrzeniach publicznych miast europejskich w celu potwierdzenia możliwości stosowania form

zieleni jako elementów kompozycji urbanistycznej, narzędzia uatrakcyjniania i podnoszenia jakości

przestrzeni miejskich. Analizując przykłady przestrzeni miejskich pod kątem czytelności

kompozycyjnej, wpływającej na identyfikację i zapamiętywanie miasta oraz jego atrakcyjność

wykazano istotną rolę odpowiedniego uformowania zieleni w przestrzeniach publicznych miasta.

36

Rozdział IV zawiera wnioski dotyczące roli zieleni w mieście i jest podsumowaniem rozdziałów II

i III. W rozdziale V przeprowadzono analizy i badania zieleni w przestrzeniach publicznych Poznania

Jako dane do analiz posłużyły wnioski z podsumowań poprzednich rozdziałów. Celem badań była

ocena przestrzeni publicznych Poznania pod względem atrakcyjności, walorów kompozycyjnych i

sprzyjaniu kontaktom międzyludzkim oraz odpowiedź na pytania: czy w przestrzeniach publicznych

Poznania znajduje się dostateczna ilość zieleni, czy istniejąca zieleń pełni rolę elementów kompozycji

urbanistycznej i w jakim zakresie istniejąca zieleń wpływa na komfort życia mieszkańców. Rozdział

zakończono wnioskami dotyczącymi zieleni występującej w przestrzeniach publicznych Poznania.

Kolejne rozdziały zawierają spis literatury, spis ilustracji, streszczenie rozprawy oraz aneksy.

Schemat graficzny pracy.

37

38

I. 8. OBSZAR BADAŃ I ZAKRES MERYTORYCZNY PRACY

Obszar badań określony został przez:

przestrzeń, obszar geograficzny, z którego zebrane są dane porównawcze oraz miejsca, dla

którego są przeprowadzone badania przestrzeni publicznych miasta. Zebrane materiały dotyczą

głównie Europy, (sporadycznie: Azji), natomiast badania sondażowe, ankietowe i wnioski -

wybranych przestrzeni publicznych Poznania,

temat badań, który precyzują: teza główna pracy i tezy pomocnicze,

czas - okres, dla którego przeprowadzone są badania. Badania przestrzeni miejskich dotyczą

realizacji z okresu mniej więcej ostatniego dziesięciolecia. W przypadku form zieleni datowanie

jest sprawą często umowną, ponieważ istniejąca zieleń jest przekształcana, uzupełniana nową i

aranżowana zgodnie z aktualnymi potrzebami. Badania literatury i dokumentów dla Poznania

sięgają lat 80-tych XX w., w niektórych przypadkach nawet lat 60.

Rola przestrzeni publicznych w mieście. Zasady tworzenia miejsc-przestrzeni ważnych społecznie i

gospodarczo, podporządkowujących sobie cały układ przestrzenny były stosowane już od początków

osadnictwa. Potrzeba zgromadzenia wielu różnych funkcji w jednym miejscu stała się przyczyną

powstania przestrzeni w formie ulic, placów i rynków, które już w najstarszych jednostkach

osadniczych zajmowały centralne miejsce. Kompozycja placów i rynków jako ośrodków handlu, życia

społecznego i siedziby lokalnej władzy tworzyła specyficzny charakter miejskości. Jedną z

podstawowych kompozycyjnych funkcji placów jest integracja poszczególnych fragmentów układu

urbanistycznego miasta, krystalizacja przestrzeni miejskich i pełnienie roli przestrzennych dominant

ułatwiających w mieście orientację.

Przestrzenie publiczne oraz obszary dziedzictwa kulturowego, charakteryzujące się

nagromadzeniem obiektów, w tym zabytkowych od zawsze były najważniejszymi przestrzeniami

wzmożonych kontaktów społecznych i one staną się podmiotem badań w niniejszej pracy. Według

Kosińskiego [2011, s. 59] o pięknie miasta w ujęciu urbanistycznym decyduje nie tylko jego struktura

jako całość, ale również elementy tej struktury, w tym zwłaszcza przestrzenie publiczne.

Obecnie przestrzenie publiczne w wielkich i małych miastach są najczęstszym przedmiotem

urbanistycznych konkursów, projektów oraz różnych działań mających na celu poprawę ich wyglądu i

dostosowania ich do aktualnych potrzeb użytkowników [Podhalański, 2006, s. 145].

Wybrane do badań przestrzenie publiczne miasta Poznania. Poznań jest jednym z najstarszych i

największych miast w Polsce. Posiada określoną historycznie strukturę przestrzenną z dominującym

Starym Rynkiem z Ratuszem i dużą ilością niższych rangą placów i rynków. Struktura przestrzenna

Poznania nosi ślady wielu epok historycznych z charakterystycznymi dla nich rozwiązaniami

przestrzennymi. Już w okresie średniowiecza miasto otrzymało podstawowy szkielet urbanistyczny

stanowiący podstawę dalszego rozwoju. Centrum stanowił rynek z budynkami administracyjnymi po

środku oraz kwartałami zabudowy wokół niego, które otoczono murami obronnymi.

39

W XV w. nastąpiła ekspansja ludności poza mury miejskie, na tereny przyległe i wzdłuż dróg

dojazdowych do bram miasta. Po drugim rozbiorze Polski, Poznań włączono do Prus. Nastąpiło

wówczas rozszerzenie terytorium miasta poprzez włączenie wszystkich jurydyk stanowiących dotąd

odrębne jednostki administracyjne oraz wytyczenie nowych dzielnic. Duże znaczenia dla tworzenia

nowych przestrzeni publicznych miasta miało zburzenie z nakazu władz pruskich średniowiecznych

murów miejskich i w ten sposób powstały reprezentacyjne: plac i ulica Wilhelmowska (dzisiejszy pl.

Wolności i Aleje Marcinkowskiego). W następnych latach funkcje handlowe miał przejąć nowo

wytyczony Rynek Nowomiejski (pl. im. Cyryla Ratajskiego), ale przeznaczono go jednak pod funkcję

rekreacyjną. Największym skupiskiem placów, czyli nadal funkcjonujących przestrzeni publicznych

jest centrum miasta. Na obszarze śródmieścia, pokrywającym się z granicami XIX-wiecznego

Poznania znajduje się aż 11 placów w niewielkiej od siebie odległości [Jastrząb, 2002, s. 61-66].

Nierzadko place łączą się ze sobą tworząc układy kompozycyjne, np. oś Stary Rynek - Plac Wolności,

Stary Rynek - Plac Kolegiacki, Plac Wolności - Plac Cyryla Ratajskiego, Plac Wiosny Ludów - Plac

Bernardyński.

Można stwierdzić, że place tworzą w Poznaniu szkielet ważnych, reprezentacyjnych przestrzeni

publicznych miasta.

T. Jastrząb poddał analizie place Poznania i sformułował m.in. następujące wnioski: jedną z

podstawowych funkcji placów w strukturze urbanistycznej miasta jest integracja kompozycyjna jego

poszczególnych fragmentów; place jako reprezentacyjne przestrzenie publiczne wpływają na

indywidualny charakter, odmienność i piękno poszczególnych miast; place podkreślają znaczenie

miejsca i łatwo zapamiętywaną formą ułatwiają obserwatorowi orientację w przestrzeni. Place

poddane analizie są zdaniem Autora najważniejsze w strukturze przestrzennej miasta Poznania i w

pierwszej kolejności są to place ścisłego centrum: Stary Rynek, plac Kolegiacki, plac Wolności, plac

Cyryla Ratajskiego, plac Wiosny Ludów, plac Bernardyński [Jastrząb, 2002, s. 103].

W niniejszej pracy wyboru przestrzeni publicznych Poznania do badań dokonano na podstawie

badań sondażowych. Respondentami było siedem osób, w tym: czterech architektów pracujących na

Wydziale Architektury Politechniki Poznańskiej (będącymi mieszkańcami Poznania), dwóch

wieloletnich mieszkańców Poznania oraz jeden nowoprzybyły do miasta student Wydziału

Architektury.

Wyniki sondażu dotyczącego wyboru najważniejszych przestrzeni publicznych Poznania pokryły

się z wymienionymi w pracy Jastrząbia ważnymi przestrzeniami miasta.

Zakres merytoryczny badań. Zakres merytoryczny badań obejmuje rolę form zieleni w przestrzeni

miasta w świetle literatury przyrodniczej, architektoniczno-urbanistycznej, socjologicznej, i

psychologicznej oraz analizę stosowanych w miastach rozwiązań przestrzennych wykorzystujących

walory zieleni. Wyniki analiz przykładów zieleni miejskiej z miast europejskich zostały wykorzystane

do badań sytuacji przestrzennej Poznania.

40

Badania własne poprzedzone zostały badaniami literatury w zakresie: kompozycji urbanistycznej,

percepcji przestrzeni, relacji między człowiekiem a przestrzenią, psychologii środowiskowej,

oddziaływania kształtu przestrzeni miejskich na zachowania i reakcje emocjonalne przebywających w

nich ludzi, wpływu przestrzeni publicznych na stopień atrakcyjności miasta. Celem tych badań jest

wykazanie związku między atrakcyjnością przestrzeni miejskich a ich kompozycją, w której ważną

rolę pełnią formy zieleni tworzące wraz z architekturą jedną przestrzenną całość. Analizy form zieleni

zostały przeprowadzone w oparciu o literaturę dotyczącą analiz form architektonicznych i poparte

przykładami w formie dokumentacji fotograficznej i rysunkowej. Celem takiej analogicznej analizy

jest zwrócenie uwagi, że formy zieleni i architektury są elementami przestrzennymi o podobnej roli w

procesie percepcji i można, w komponowaniu przestrzeni, używać ich w podobny sposób.

Szczegółowe analizy istniejącej zieleni w przestrzeniach publicznych Poznania pozwolą wykazać,

że jej rola jako elementu kompozycyjnego i narzędzia poprawy jakości środowiska nie jest

dostatecznie doceniana i wykorzystywana. Istniejące aranżacje zieleni nie pełnią funkcji

kompozycyjnej ani wypoczynkowo-rekreacyjnej, co w przestrzeniach publicznych centrum miasta jest

możliwe, jak pokazały przykłady z zagranicy.

I. 9. METODA PRACY I ZASTOSOWANE METODY BADAWCZE

Metoda pracy. Badania i analizy zieleni oraz przestrzeni publicznych miasta Poznania zostały

poprzedzone badaniami literatury zajmującej się przestrzenią miejską ze szczególnym

uwzględnieniem kompozycji przestrzennej, atrakcyjności i jakości przestrzeni, psychologii

środowiskowej, percepcji przestrzeni, potrzeb człowieka i jego zachowań w środowisku miejskim.

Szczególną uwagę zwracano na formy zieleni, które mogą pełnić znaczącą, pozytywną rolę w każdym

z tych aspektów.

Przy pomocy dokumentacji fotograficznej i szkiców własnych przykładów przestrzeni publicznych

z miast europejskich autorka przedstawiła możliwości wykorzystania form zieleni jako elementów

kompozycji urbanistycznej, jako narzędzia uatrakcyjniania oraz polepszania jakości życia

użytkowników środowiska miejskiego i elementu odgrywającego ogromną rolę w procesie percepcji

miasta.

Wnioski pochodzące z literatury oraz z analiz przykładów zieleni w przestrzeniach miast

europejskich posłużyły jako dane do oceny istniejącej zieleni w badanych przestrzeniach publicznych

Poznania.

Założono, że przyjęta metoda pracy pozwoli dowieść trafności założonej tezy.

Badania przestrzeni publicznych Poznania przeprowadzono wg następującego schematu

(szczegółowy schemat badań opisany został w rozdziale V. Analiza zieleni w przestrzeniach

publicznych Poznania):

Etap I. Wyznaczenie do badań najważniejszych przestrzeni publicznych miasta Poznania.

41

Ankietowani wymienili piętnaście według nich ważnych przestrzeni publicznych Poznania a następnie

wybrali z nich dziesięć najważniejszych i uszeregowali je zaczynając od najważniejszej. Do dalszych

badań zostało zakwalifikowanych osiem przestrzeni publicznych Poznania, które uzyskały największą

ilość punktów. Wyniki Sondażu I znajdują się w Tabeli I.

Etap II.

Warstwa I. Pięciu ekspertów (architektów) dokonało szczegółowej analizy i oceny form zieleni

występujących w ośmiu badanych przestrzeniach Poznania. Kryteria oceny sformułowane zostały na

podstawie rozdziałów poprzedzających badania. Sondaż II przeprowadzono przy pomocy Ankiety II

zawierającej pięć tabel (od 2 do 6) do oceny zieleni w danej przestrzeni publicznej:

Tabela II. 1. dotyczy ogólnych informacji o danej przestrzeni, pozwala na określenie procentowe

ogólnego bilansu powierzchni komunikacji kołowej, pieszej, sposobu użytkowania pierzei,

wyróżniając mieszkania, usługi, obiekty użyteczności publicznej, handlu oraz sposób użytkowania

samych placów, z podziałem na komunikację, kulturę, gastronomię, wypoczynek i rekreację, itp.

[informacje i bilans powierzchni zawarte w tej tabeli zostały opracowane przez autorkę],

Tabela II. 2. służy do określenia fizycznego i formalnego miejsca występowania zieleni w danej

przestrzeni, czy zieleń występuje w przestrzeni placu czy w pierzejach, czy jest własnością

publiczną czy prywatną oraz w jakiej formie występuje,

Tabela II. 3. daje możliwość oceny roli zieleni w percepcji przestrzeni, jej wpływu na doznania i

reakcje emocjonalne użytkowników tych przestrzeni, czy zieleń stanowi wyróżniające się

elementy, ułatwiające orientację, czy wywołuje uczucia przyjemności, czy sprzyja kontaktom

międzyludzkim, Kryteria do oceny sformułowano na podstawie rozdziałów „Percepcja przestrzeni

miejskiej jako wytyczna kształtowania kompozycji miasta i zieleni” oraz „Psychologia

środowiskowa jako ważny aspekt projektowania kompozycji architektonicznej i form zieleni”,

Tabela II. 4. służy ocenie wielofunkcyjności zieleni w danej przestrzeni, jej wpływu na jakość

życia mieszkańców. Ocenie podlegały m.in. funkcje: ekologiczna (różnorodność gatunków,

wielkość, rodzaj, i ilość zieleni), techniczna (ochrona akustyczna, zacienienie, warstwowość, itp.),

wypoczynkowa (zacienienie, stworzenie „cichych zakątków”, wyposażenie w ławki, itp),

rekreacyjna (, odpowiednie nawierzchnie dające możliwość uprawiania rekreacji np. do joggingu,

rolek, strefowanie zieleni, itp), kompozycyjna (zieleń jako elementy kompozycji urbanistycznej).

Kryteria do oceny sformułowano na podstawie rozdziału „Funkcje zieleni w mieście.

Wielofunkcyjność”,

Tabela II. 5. umożliwia ocenę występowania zieleni w preferowanych przez człowieka kształtach i

układach, na przykład zieleń jako układ symetryczny, forma silna, spoista, występująca jako tło,

podkreślająca miejsca formalnie ważne, tworząca ciągi i rytmy, itp. Kryteria do oceny

opracowano na podstawie rozdziału „Budowa formy i jej postrzeganie na przykładzie zieleni”,

42

Tabela II. 6. pozwala określić występowanie zieleni jako elementów kompozycji urbanistycznej

takich jak: posadzka, ściana, strop, dominanta, element towarzyszący dominancie

architektonicznej, podkreślający ją, tworzący linie i płaszczyzny prowadzące do niej wzrok

obserwatora, itp. Kryteria sformułowano na podstawie rozdziału „Formy zieleni jako elementy

kompozycji urbanistycznej”.

Tabele nr II. 1., II. 2. zawierające ogólne informacje o przestrzeniach i występującej w nich zieleni,

zostały stworzone by umożliwić znalezienie powiązań i zależności pomiędzy funkcjami przestrzeni,

rodzajami budynków, sposobami użytkowania przestrzeni, występowania zieleni z podziałem na

przestrzeń publiczną i prywatną, które mogą w przyszłości stanowić wskazówki przy planowaniu

nasadzeń.

Warstwa II. Na podstawie poprzedzających badania rozdziałów dotyczących atrakcyjności i

kompozycji przestrzeni miejskich, percepcji przestrzeni i reakcji emocjonalnych, jakie ona budzi w

użytkownikach opracowana została Ankieta nr III pozwalająca na ocenę wybranych przestrzeni

publicznych Poznania niezależnie od występowania w nich form zieleni. Sondaż III przeprowadzono

przy pomocy Ankiety III wśród dziesięciu ekspertów (architektów, pracujących naukowo), którzy

dokonali oceny wybranych przestrzeni publicznych Poznania. Ocenie podlegały następujące kwestie:

cechy kompozycji przestrzennej danej przestrzeni: atrakcyjność i jakość zabudowy, zróżnicowanie

form przestrzennych (akcenty i dominanty), czytelność i zrozumiałość kompozycji przestrzennej,

zieleń i jej kompozycyjna rola w danej przestrzeni: atrakcyjność i jakość zieleni, zróżnicowanie jej

form i wielofunkcyjność, kompozycyjna rola zieleni oraz harmonia i spójność jej kompozycji z

kompozycją zabudowy,

wpływ i oddziaływanie przedstawionej przestrzeni na doznania i reakcje emocjonalne jej

użytkowników4: zbadano poziom występowania doznań i reakcji emocjonalnych takich jak:

uczucie zachwytu, odprężenia i relaksu, chęć nawiązywania kontaktów międzyludzkich,

integracji, poczucie zatłoczenia, uczucie niepewności oraz brak poczucia bezpieczeństwa.

Etap III. Opracowanie komentarzy dla wyników poszczególnych analiz oraz podsumowanie każdej z

badanych przestrzeni ze wskazaniem najbardziej widocznych mankamentów, z jednoczesnym

określeniem potencjału miejsca. Zestawienie w tabelach zbiorczych (IV.3. – IV.6.) wyników dla

porównania poszczególnych przestrzeni, ich słabych stron i zalet, które mogą posłużyć jako wytyczne

do projektowania w nich zieleni.

Etap IV. Sformułowanie wniosków.

4 Bonenberg W. [2012, s. 258-259] opracował mapę prezentującą rozkład wartości emocjonalnych powiązanych

z obszarem aglomeracji poznańskiej. Badania metodą ekspertów wykazały różne stany emocjonalne

mieszkańców i turystów w przestrzeniach publicznych aglomeracji.

43

Zastosowanie tej metody pozwala na określenie działań mających na celu podniesienie

atrakcyjności i jakości przestrzeni publicznych Poznania drogą wprowadzania właściwych form

zieleni.

Zastosowane metody badawcze

badania literatury przedmiotu, które pozwoliły na opisanie sposobów stosowania form zieleni w

urbanistyce i architekturze, ujawniły różnice pomiędzy innymi dziedzinami nauk, zajmującymi się

zielenią i jej rolą w życiu miast, życiu człowieka oraz jej roli w procesie percepcji przestrzeni.

obserwacja i analiza form zieleni w przestrzeniach miejskich. Autorka zastosowała metody

badawcze właściwe pracy architekta: fotografię oraz szkice własne z natury podparte opisami,

analiza materiałów graficznych z literatury fachowej,

badania archiwalne,

metoda sondażowa,

metoda ekspertów,

metoda graficzna pozwalająca na zapis syntetycznych informacji zebranych w trakcie badań

literatury i sondażu.

44

II. ROLA ZIELENI W MIEŚCIE – WSTĘP DO ANALIZY

II. 1. PERCEPCJA PRZESTRZENI MIEJSKIEJ JAKO WYTYCZNA

KSZTAŁTOWANIA KOMPOZYCJI MIASTA I ZIELENI

Proces percepcyjny wg Brunswik’a (1957) to proces wykorzystania wskaźników i informacji, które

do nas docierają ze środowiska zewnętrznego. Środowisko zewnętrzne jest źródłem ogromnej liczby

bodźców i informacji i jest przy tym niezmiernie wieloznaczne.5

Nieodłączną częścią procesu poznawczego są wrażenia, które powstają pod wpływem prostego

bodźca działającego na receptory poszczególnych jakości zmysłowych. Wrażenia są

odzwierciedleniem otoczenia, a na ich intensywność wpływa między innymi siła bodźca, który je

wywołuje. Oczywiście u różnych jednostek występują różnej jakości wrażenia, różniące się pomiędzy

sobą siłą i intensywnością.6 [za: Bańka, 2002, s.57-61].

Doznania fizyczne i psychiczne są podstawą doświadczania, zapamiętywania przez niego

przestrzeni miejskiej, w której poszukuje tego, co przyjemne i piękne, a unika rzeczy nieprzyjemnych

i negatywnych [Cichy-Pazder, 1998]. Szeroka gama doznań pochodzących od kształtu przestrzeni jest

generatorem postaw i zachowań człowieka w jego otoczeniu. Przestrzeń miejska wpływa na społeczne

zachowania, które są manifestacją przyjęcia lub odrzucenia określonych sytuacji przestrzennych.

Człowiek dąży w mieście do realizowania szerokiego zakresu swoich potrzeb, o których zaspokojeniu

decydują m.in. wartości kompozycji przestrzeni. Wartości te przypisane dotychczas architekturze

powinny być przekazywane również formami i kompozycją zieleni. Aspekty kompozycji zieleni w

mieście, będące przedmiotem badań tej pracy wymagają również ujęcia z punktu widzenia psychologii

i socjologii miasta.

Gibson (1966) ujmuje proces percepcji jako rezultat widzenia panoramicznego w ruchu, zawsze

przemieszczającego się środowiska naturalnego. Widzimy po to by się poruszać i za razem poruszamy

się po to, by widzieć. Nie ma procesu widzenia bez ruchu w środowisku i nie ma skutecznej lokomocji

w środowisku bez widzenia środowiska [za: Bańka, 2002, s.61].

Percepcja i poznanie środowiska. Wiele dyscyplin naukowych zajęło się procesem percepcji

środowiska. Najważniejszym problemem badawczym w psychologii środowiskowej, już od samego

początku jej rozwoju, jest analiza procesów percepcji w relacjach między człowiekiem a jego

fizyczno-przestrzennym środowiskiem [Bańka, 2002, s.107].

Człowiek reguluje swe stosunki z otoczeniem za pomocą percepcyjnych procesów poznawczych.

Uzyskiwane informacje z otoczenia przestrzennego są w procesie identyfikacji selekcjonowane

5 Proces percepcyjny obejmuje, więc serię porównań między informacjami, danymi napływającymi ze

środowiska, a percepcjami, będącymi zogniskowanymi reakcjami wewnętrznymi, wyznaczonymi przez reakcje

zmysłowe oraz zmienne osobowościowe i uprzednie doświadczenia [Bańka, 2002, s.58].

45

użytkowo, emocjonalnie i kulturowo. Selekcja poszczególnych elementów przestrzeni zależy od

znaczenia, jakie posiadają dla człowieka. Wartości poznawcze i funkcje informacyjne przestrzeni

miejskiej są podstawą motywacji i zachowań człowieka w jego środowisku. Zastane w otoczeniu

sytuacje przestrzenne w dużym stopniu kierują ludzkimi zachowaniami. Elementy fizyczne przestrzeni

miasta w powiązaniu z procesami psychicznymi człowieka wpływają na jego pobudzenie zmysłowe i

emocjonalne.

Identyfikacja percepcyjna elementów fizycznych środowiska przestrzennego polega na budowaniu

w umyśle człowieka schematu przestrzennego miasta - mapy poznawczej. Selekcja i kwalifikacja

informacji pochodzących ze środowiska odbywa się na podstawie zakodowanych i utrwalonych

wzorców kulturowych i wcześniej zapamiętanych sytuacji. Schematy i wzorce są zestawami istotnych

dla danej kultury elementów przestrzeni publicznych [Cichy-Pazder, 1998, s. 83-87].

Zieleń jest elementem utrwalonych wzorców i wcześniej poznanych sytuacji, który zasadniczo

wywołuje pozytywne wrażenia i reakcje emocjonalne. Wprowadzanie jej do środowiska człowieka

spotyka się z powszechną akceptacją.

Według Wallisa A. otoczenie, w którym przebywa człowiek jest przez niego „odczuwane w

kategoriach piękna i brzydoty, jednolitości i różnorodności, kameralności i monumentalności” [1977,

s. 70]. Wprowadzane do przestrzeni miejskich formy zieleni mogą odegrać rolę w każdej z tych

kwestii.

Percepcja zmysłowa. Rola form zieleni. Podstawą relacji człowieka z jego środowiskiem jest

wielozmysłowy odbiór pochodzących z niego bodźców przestrzennych. Narzędziem odbioru tych

bodźców są zmysły, które nie tylko umożliwiają człowiekowi orientację w przestrzeni i jego

samolokalizację, ale są podstawą łączności człowieka z otoczeniem [Cichy-Pazder, 1998, s. 88].

Postrzeganie przestrzeni za pośrednictwem zmysłu wzroku. Wszelkie doznania związane z

otaczającym nas światem, przedmiotami, sytuacjami występują zawsze w jakimś czasie i przestrzeni.

Głównym naszym zmysłem przestrzeni i czasu jest wzrok. Widzimy nie tylko układy form i kształtów

w trzech wymiarach, ale także ruch i zmiany z nim związane. Za pośrednictwem oczu odbieramy z

otoczenia najwięcej informacji.7 Podstawową zaletą wzroku jest zdolność do odbierania środowiska

trójwymiarowo [Bańka, 2002, s.111]. Pomimo dominacji wzroku człowiek odbiera świat

polisensorycznie i rejestruje m.in. takie jego cechy jak: głębia8, ograniczenie, bliskość, jasność,

6 Percepcja według teorii Gibsona (1966) to zjawisko holistyczne, które odnosi się do odbioru znaczeń

całościowych, tj. molarnej stymulacji środowiska. Człowiek widzi nie poszczególne bodźce pobudzające

zmysły, ale znaczenia, jakie niosą ze sobą bodźce, działające na zmysły [za: Bańka, 2002, s.61]. 7 Wzrok dostarcza najbardziej oczywistych i najbogatszych informacji, ponieważ jest lepiej przystosowany do

percepcji przestrzeni niż jakikolwiek inny moduł sensoryczny. Zdaniem Gibsona [1966] percepcja wzrokowa

pozwala na wykrywanie układu, kształtu otoczenia, wykrywanie zachodzących w nim zmian oraz wykrywanie i

kontrolę ruchu, dlatego widzenie jest tak istotne dla procesu poznawania i pojmowania przestrzeni. Wzrok

dominuje przy normalnej widoczności, widzialności, a w przypadku jej ograniczenia, lub braku, pozwala

tworzyć wyobrażenia na przykład pozycji ciała i jego położenia w stosunku do otoczenia przestrzennego. 8 „Głębia”. Wskaźnik głębi jest układem pobudzenia proksymalnego, który dostarcza informacji o przestrzennej

lokalizacji odległych przedmiotów. Zgodnie z definicją każdy wskaźnik jest „dwuwymiarowym obrazem

46

ciemność, gładkość, szorstkość, ciepło, zimno i zapach. Odpowiednio usytuowane i ukształtowane

formy zieleni mogą znacząco wpływać na odbiór wszystkich tych cech.

Postrzeganie stałości wielkości formy jest związane ze zdolnością spostrzegania trzeciego

wymiaru, tj. odległości i głębi. Na ocenę głębi mają wpływ wskaźniki odległości, takie jak:

perspektywa, nakładanie się przedmiotów, światło i cień, a także ruch. Formy zieleni odpowiednio

zlokalizowane w przestrzeniach urbanistycznych, odpowiednio zestawione z obiektami architektury

mogą znacząco wpływać na postrzeganie ich kształtu, wielkości i barwy oraz odległości miedzy nimi.

Szczególnie zieleń w postaci ciągów, rytmów, płaszczyzn zatrzymujących, elementów prowadzących,

mają znaczenie w ocenie głębi, odległości, rozległości wnętrz urbanistycznych, itp. Dodatkowo

korzystną cechą naturalną zieleni, urozmaicającą postrzeganie przestrzeni i wzbogacającą wrażania,

jest jej zmienność w czasie, w zależności od pór roku i jej wieku. Zmianie może ulegać jej kształt,

wielkość, barwa, faktura, gęstość, itp.

Figura i tło. Teoria percepcji dotycząca architektury obejmuje badania relacji pomiędzy jej

elementami, czyli figury i tła. Figury na tle można uznać za podstawę strukturalizacji bodźców. O

tym, że niektóre elementy stanowią figurę, a inne stają się tłem decydują tendencje do grupowania i

strukturalizacji w postrzeganiu [Bańka, 2002, s.113-114]. W człowieku tkwi tendencja do nadawania

struktury i schematu temu, co widzi. Widziane grupy kresek i kropek próbuje on układać w

uporządkowane struktury [Żórawski, 1973]. Lynch K. zauważa, że obserwatorzy preferują klarowność

relacji figury i tła. Generalnie układy geometryczne zawsze będą odróżniać się od tła, ponieważ

posiadają kontur i granice, dzięki czemu przypominają przedmioty. Zieleń jest odpowiednim

przedmiotu trójwymiarowego”. Obecnie w badaniach w tej dziedzinie panuje tendencja do traktowania „głębi

nie jako konstrukcji wrażeń, ale jednego z wymiarów doświadczenia wzrokowego” [Bańka, 2002, s.111].

„Stałość postrzegania”. „Obiekt poznany jako rzecz trwała i stała, postrzegany jest niezależnie od oświetlenia i

położenia”, w jakim jest widziany i odległości, w jakiej się pojawia. „Postrzeganie przedmiotu w jego normalnej

barwie, niezależnie od światła, czy mroku, nosi nazwę stałości jasności barwy. Postrzeganie przedmiotu w jego

normalnym kształcie, niezależnie od kąta widzenia, nazywa się stałością kształtu. Tendencja, aby widzieć go w

zwykłych rozmiarach, bez względu na odległość, nazywa się stałością wielkości”. Postrzeganie stałości i

jasności barwy nie jest doskonałe, ponieważ przedmioty widziane w słabszym oświetleniu, wydają się nieco

ciemniejsze niż są w rzeczywistości. Odchylenia od barwy rzeczywistej zależą również od kontrastu barw i

związanego z nimi zjawiskiem obrazu następczego. Niekiedy może też występować zjawisko dyfuzji barw,

polegające na tym, że powierzchnie ciemne powodują, że sąsiadujące z nimi inne powierzchnie wydają się

ciemniejsze, z kolei jasne powierzchnie rozjaśniają powierzchnie sąsiednie.

Stałość kształtu. Widzenie tzw. stałości kształtu to spostrzeganie kształtu przedmiotu, niezależnie od kąta

patrzenia na ten przedmiot. Jeśli na przykład dany przedmiot będzie w ruchu; będzie się obracał to powstałe w

wyniku tego zniekształcenia obrazu będą informować nas o jego ruchu, obrotach, a nie o widzianych zmianach

zachodzących w samym przedmiocie.

„Wielkość przedmiotu”. W procesie percepcji wzrokowej występuje stałość oceny wielkości, polegająca na tym,

że obraz przedmiotu podwaja swe rozmiary, kiedy jego odległość zmniejsza się o połowę. Wielkość przedmiotu

widzianego z pewnej odległości oceniana jest przez człowieka na podstawie wskaźników, takich jak:

- wielkość perspektywiczna. Jeżeli wielkość przedmiotów będziemy oceniać zgodnie z geometrycznymi

zasadami perspektywy tj. im dalej przedmiot położone tym mniejsze, to wielkości tych przedmiotów będą

odwrotnie proporcjonalne do odległości i będą odpowiadać wielkości obrazu na siatkówce oka.

- wielkość rzeczywista. Jeżeli wielkość przedmiotu można ocenić, zgodnie z jego znanymi, dającymi się

zmierzyć rozmiarami, to odległość przedmiotu nie powinna powodować wrażenia zmniejszania się przedmiotu

wraz ze wzrostem odległości od patrzącego[Bańka, 2002, s.112].

47

materiałem, nadającym się na tło dla obiektów architektonicznych. Optymalne tło stanowić będą

„spokojne”, niewyróżniające się powtarzalne formy zieleni o podobnym kształcie, wielkości, kolorze.

W zależności od potrzeb projektowych, pożądanego efektu można zamienić role figury i tła, tj.

sprawić, że forma zieleni stanie się figurą na tle architektury. Na przykład pojedyncze drzewo o

charakterystycznym kształcie i skali, odpowiednio zlokalizowane wśród elementów

architektonicznych będzie przyciągać uwagę obserwatorów i w ten sposób będzie figurą na tle.

Złudzenia optyczne. Zwykle obserwator przyjmuje dokładność spostrzegania wzrokowego jako coś

oczywistego, jednak percepcji wzrokowej często towarzyszą zniekształcenia obrazu, czyli złudzenia

optyczne. Złudzenia wzrokowe mogą występować jako złudzenia kontrastu oraz złudzenia zbieżności,

czyli asymilacji. Niskie drzewo, stojące pomiędzy wysokimi drzewami, wydaje się jeszcze niższe niż

jest w rzeczywistości i jest to złudzenie kontrastu. Jeśli jednak drzewo to wydałoby się komuś wyższe

niż jest w rzeczywistości to byłby to przykład zbieżności, czyli asymilacji.

Teoria wyrazistości mówi, że człowiek patrząc na formę o danej cesze, skłonny jest widzieć tę

cechę bardzo wyraziście. Na przykład figurę zbliżoną do koła jest skłonny widzieć jako regularne

koło, mimo, że figura ta go nie stanowi [Bańka, 2002, s.115-116].

Sprawą istotną dla obserwatora przestrzeni są relacje zachodzące między poszczególnymi jej

elementami. W procesie widzenia kształtów duże znaczenie ma wzajemne ich rozmieszczenie

względem siebie. W każdej formie elementy pozostają we wzajemnych relacjach i odniesieniach, a

forma jako całość jest czymś więcej niż sumą części. Części są uzależnione od całości, a całość zależy

od wzajemnych relacji między częściami zgodnie z teorią gestalt [Cichy-Pazder, 1998, s. 97].

Ze względu na różnorodność kształtów, wielkości, niezliczonych możliwości formowania, zieleń

może pełnić ważną rolę w tworzeniu zamierzonych złudzeń wzrokowych. Określoną kompozycją

zieleni można pozornie zwiększyć lub zmniejszyć obiekty architektoniczne a nawet urbanistyczne:

zastosowanie przy obiekcie niskich, małych form zieleni zwiększy jego skalę, a zastosowanie

większych, szczególnie w jego pobliżu pozornie zmniejszy jego wielkość i agresywność.

Jeżeli do urbanistycznego wnętrza prostego, o planie zbliżonym do kwadratu, wprowadzi się

liniowe formy zieleni w postaci ciągów, rytmów (aleje drzew, żywopłoty, itp.), prawdopodobnie, na

skutek wodzenia wzrokiem wzdłuż tych linii, ciągów, wnętrze wyda się obserwatorowi bardziej

podłużne niż jest w rzeczywistości. Jeśli natomiast zamiast ciągów liniowych wprowadzi się do tego

wnętrza centralnie usytuowane formy zieleni jak klomby o regularnym kształcie, kwadratowy trawnik

z podkreślonymi narożnikami to wnętrze będzie odczytywane jako kwadrat. W tym przypadku środek

ciężkości kompozycji zieleni w postaci klombu, będzie pokrywał się ze środkiem placu (wnętrza

urbanistycznego).

W człowieku istnieje silna tendencja do „geometryzacji” [Żórawski, 1973], co sprawia, że łatwiej

zauważa on kształty w postaci brył geometrycznych, które odzwierciedlają pewne uporządkowanie.

Jeśli do dość chaotycznej przestrzeni urbanistycznej wprowadzi się formy zieleni przycięte w

geometryczne kształty to skupią one na sobie uwagę obserwatora i powstanie poczucie

48

uporządkowania. Zgodnie z wyżej wspomnianą teorią wyrazistości korony drzew w kształcie kulistym

będą często odbierane jako regularne kule, co da obserwatorowi poczucie czytelności, zrozumiałości.

Liniowe formy zieleni w postaci rytmów, ciągów odgrywają dużą rolę w odczuwaniu perspektywy.

Równocześnie w budowaniu wrażeń mają znaczenie linie falujące, które wywołując zjawisko

pozornego ruchu wprowadzają do przestrzeni dynamizm.

Barwy elementów kompozycji mają również znaczenie w odbiorze wizualnym. Wpływają one na

pozorne zmiany odległości między elementami a obserwatorem. Zimnymi barwami elementów

pierwszoplanowych oraz ciepłej barwie tła, czyli elementów dalszego planu uzyskuje się wrażenie

pozornego zmniejszenia głębi. Ponad to zastosowanie na pierwszym planie kompozycji: dużych

kontrastów barwnych stworzy efekt pozornego przybliżenia założenia przestrzennego. Pozorne

oddalenie można uzyskać poprzez zastosowanie w dalszych planach kompozycji barw zbliżonych do

siebie [Orzeszek-Gajewska, 1984. s. 66].

Percepcja przestrzeni a inne zmysły człowieka. Najprostszym procesem poznawczym są wrażenia

powstałe pod wpływem bodźców działających na receptory. Obok receptorów dotyku

(mechanoreceptory) zlokalizowane są receptory temperatury (termoreceptory) oraz receptory bólowe

(nocireceptory).

Wrażenia dotykowe wpływają znacznie na poczucie bezpieczeństwa i są szczególnie związane z

dotykiem aktywnym. „Namacalna” przestrzeń, którą człowiek ma możliwość odczuć przy pomocy

zmysłu dotyku staje się przestrzenią o wiele bardziej przyjazną niż przestrzeń wizualna. Gdy wrażenia

dotykowe połączy się z wrażeniami świetlnymi, barwnymi, akustycznymi, termicznymi i

zapachowymi otrzyma się niezliczona liczbę możliwych kombinacji doznań przestrzennych i

odpowiadających im wzorów zachowań [Bańka, 2002, s.151].

Jednym z najważniejszych elementów odbierania otoczenia jest faktura. Innych doznań

doświadcza się dotykając lub patrząc na materiały gładkie, a innych na szorstkie.

Faktura zieleni: liści, pni, koron drzew, itd., faktura trawnika, jest człowiekowi znana z

doświadczeń z całego życia i zwykle wywołuje pozytywne wrażenia i reakcje emocjonalne. Faktura

kwiatowej rabaty dostarcza innych wrażeń niż posadzka z wyszlifowanych płyt lub asfaltu.

Charakterystyczna struktura większości gatunków zieleni wprowadza między ostre krawędzie form

architektonicznych płynność i miękkość wywołując przy tym pozytywne doznania.

Wpływ bodźców termicznych, zapachowych oraz słuchowych na percepcję przestrzeni.

Człowiek za pomocą skóry odbiera ciepło i je emituje. „Termocepcja przejawia się jako uczucie zimna

lub ciepła”. Termopercepcja i przestrzeń termalna są ważnymi elementami z punktu widzenia

kontaktów i komunikacji międzyludzkich. Wielkość temperatury wpływa, bowiem na odczucia

związane z zatłoczeniem zarówno w skali pomieszczenia jak i przestrzeni urbanistycznej. Również

bodźce zapachowe w danej przestrzeni mogą wywołać uczucie przyjemności lub nieprzyjemności i

wpływają na proces percepcyjny [Bańka, 2002, s.151]. W przestrzeni miejskiej zieleń szczególnie w

upalne dni wpływa na obniżenie miejscowo temperatury (zacienienie, wilgotność), czym może

49

redukować poczucie zatłoczenia. Zieleń dostarcza również bodźców zapachowych, co generalnie

wywołuje uczucie przyjemności.

Źródłem informacji o otoczeniu jest także słuch, którego człowiek nie jest wstanie kontrolować i

jest niejako skazany na ciągły odbiór otoczenia za jego pośrednictwem. Zieleń poprzez szelest liści,

śpiew ptaków dostarcza bodźców słuchowych, które zasadniczo wywołują uczucia przyjemności i

relaksacji.

Formy zieleni w przestrzeni miejskiej odbierane są nie tylko za pomocą zmysłu wzroku, słuchu, ale

również za pomocą zmysłu węchu i skórnych receptorów ciepła i zimna. Wielozmysłowa percepcja

daje zintegrowane i pełne odczucie przestrzeni. W związku z tym, że zieleń odbierana jest wieloma

zmysłami można stwierdzić, że jej formy przyczynią się do pełniejszego odczuwania przestrzeni

miejskich niwelując jednocześnie niekorzystne zjawiska.

Zieleń wydzielając bodźce zapachowe: fitoncydy, emitując tlen, a także tworząc zacienienia,

przyczynia się do poprawy warunków klimatycznych w mieście i komfortu przebywania w nim. Nie

pozostaje to bez wpływu na odbiór przestrzeni, któremu będzie towarzyszyć uczucie przyjemności.

Wpływ zieleni na poprawę warunków klimatycznych w mieście omówiono w rozdziale „funkcje

zieleni w mieście”.

Znaczenie ruchu w ocenie dystansu i skali w procesie percepcyjnym. Ruch stymuluje wiele zmysłów,

nie tylko zmysł ruchu i równowagi. Poprzez sumę wrażeń kinestetycznych, jaką doświadcza się,

przebywając pieszo określoną odległość, łatwiej postrzegane są dystanse i łatwiej odczytywana skala

przestrzeni urbanistycznej, a szczególnie skala wnętrz urbanistycznych [Bańka, 2002, s.152]. Ciągi,

rytmy i inne formy zieleni mają wpływ na ocenę dystansu i skali przestrzeni urbanistycznych. W

zależności od swojej skali, kształtu i kompozycji mogą to postrzeganie ułatwiać lub utrudniać;

uczytelnić bądź deformować wnętrza urbanistyczne.

II. 1.1. Czynniki wpływające na percepcję środowiska. Rola form zieleni

Spostrzeżenia wzrokowe są selektywne, stąd jednostki nie reagują w równym stopniu na wszystkie

bodźce, ale koncentrują się na niektórych. Tę koncentrację związaną z percepcją nazywa się uwagą,

która jest jakby wewnętrznym schematem organizującym, porządkującym proces spostrzegania

[Bańka, 2002, s.116]. Zawsze układy spoiste, czytelne, zrozumiałe, a także charakterystyczne i

dominujące będą łatwiejsze do zapamiętania i pomogą w odnalezieniu, rozpoznaniu drogi powrotnej

w nowym otoczeniu. Zarówno obiekty architektoniczne, jak i spoiste, zdefiniowane kompozycje

zieleni będą takimi elementami. Z pomiędzy rywalizujących ze sobą form i układów przestrzennych,

uwagę obserwatora przyciągną najpierw układy o największych rozmiarach, o charakterystycznych,

wyróżniających się kształtach i o kontrastowości barwy. W miastach o podobnej, zunifikowanej

zabudowie, gdzie brakuje przyciągających uwagę, wyróżniających się z otoczenia form, orientacja w

przestrzeni jest znacznie trudniejsza.

50

Funkcje informacyjne przestrzeni miejskich. Rola zieleni. Poznanie miasta oparte jest na dobrze

identyfikowanych elementach struktury wizualnej, na sekwencjach umożliwiających człowiekowi

stworzenie w jego umyśle mapy poznawczej miasta - schematu, wzorca, który służy orientacji

przestrzennej. W procesie identyfikacji elementów przestrzeni miejskiej ważną rolę odgrywa przekaz

wizualny podany językiem form przestrzennych: najczęściej architektury. Nośnikami informacji

wizualnej są głównie obiekty architektoniczne i ich układy, przestrzenie publiczne miasta takie jak

place, ulice, itd. [Cichy-Pazder, 1998, s. 113-114]. We współczesnym mieście wyżej wymienionymi

nośnikami informacji mogą być również formy zieleni i ich kompozycje oraz wzajemne ich relacje z

architekturą.

Podstawą przekazu czytelnej informacji wizualnej, ułatwiającej identyfikację przestrzeni jest

specyficzna struktura, forma i tożsamość miasta, wyrażająca się m in. odrębnością, indywidualnością

niektórych elementów struktury przestrzennej, które stają się znakami szczególnymi danej przestrzeni.

Wyróżniające się pozytywne elementy, najczęściej stają się podstawą schematu poznawczego

powstającego w umyśle człowieka. Przebywając w danej przestrzeni człowiek poszukuje elementów

wyróżniających się z otoczenia, które stanowią podstawę schematu poznawczego mapy mentalnej

miasta powstającej w umyśle człowieka. Elementy o specyficznych cechach, atrybutach, pozytywnie

się wyróżniające umożliwiają szybkie rozpoznanie i zapamiętanie danej przestrzeni. Szybkie

rozpoznanie otoczenia daje człowiekowi swego rodzaju kontrolę nad otoczeniem i decyduje o jego

zachowaniach [Cichy-Pazder, 1998, s. 115].

Wpływ emocji na percepcję. Istnieje związek pomiędzy emocjami a procesem poznawczym

środowiska. Martin Jones (1995) zakłada, że stany emocjonalne i mechanizmy percepcyjne są ściśle

ze sobą powiązane i stanowią ważne elementy funkcjonowania człowieka w jego środowisku.9 Można

stwierdzić, że zieleń jako element wywołujący w człowieku generalnie pozytywne stany emocjonalne,

wpływa korzystnie na proces percepcyjny.

Mapy poznawcze – identyfikacja i orientacja przestrzenna. Rola zieleni. Mapa poznawcza to zapis

wyróżniających się w przestrzeni miasta elementów wizualnych, ułatwiających identyfikację

orientacyjną człowieka i jego samolokalizację w przestrzeni [Cichy-Pazder, 1998, s. 123].10

11

Człowiek poruszający się w mieście, opierając się na spostrzeganiu, próbach zrozumienia i

zapamiętania stosunków przestrzennych, tworzy własne mapy przestrzeni. Uczenie się przez ludzi ich

9 Martin Jones (1995) uważa, że wpływ emocji na poznanie zwiększa się stopniowo, w miarę powstawania

powiązań między mechanizmami poznawczymi a stanami emocjonalnymi [za: Bańka, 2002, s.118]. 10

Mapa mentalna miasta - czyli obraz przestrzeni utworzony w umyśle człowieka służy jej rozpoznawaniu i

zapamiętywaniu. Informacja wizualna jest podstawowym nośnikiem wiedzy o mieście, oglądane w nim

przestrzenie są kodowane w umyśle człowieka i umożliwiają mu jego ocenę oraz identyfikację. Wartości

przestrzenne miasta przekazywane za pomocą informacji wizualnej są podstawowym czynnikiem

umożliwiającym przystosowanie człowieka do określonych warunków przestrzennych i jego integrację z

miastem. Mapa poznawcza miasta rejestruje walory wizualne i jest obrazem istniejących wartości w przestrzeni.

Elementy wyróżniające miasto współtworzą jego formę wizualną [Bańka, 2002, s.117-119]. 11

Z psychologicznego punktu widzenia mapy są umysłową reprezentacją otoczenia, zakodowaną w umyśle

człowieka [Bańka, 2002, s.119].

51

otoczenia może odbywać się poprzez zapamiętywanie sklepów, układu uliczek, ich nazw, wzajemnych

relacji przestrzennych, itp. Dlatego miasto powinno posiadać specyficzne miejsca, które umożliwią

człowiekowi nawiązanie kontaktu emocjonalno-estetycznego integrującego go z miastem, miejscem

życia. Elementy wyróżniające się w przestrzeni miasta i łatwo identyfikowane przez człowieka to:

węzły (place, skrzyżowania komunikacyjne, itp.),

osie kompozycyjne miasta: główne drogi, założenia osiowe, osie widokowe,

obiekty architektury lub zieleni wyróżniające się specyficzną formą, skalą, kompozycją,

dominanty - wyróżniające się formalnie i wysokościowo elementy architektury lub zieleni, które

pełnią też rolę znaków szczególnych akcentujących miejską przestrzeń.

Wyżej wymienione elementy tworzą podstawę wizualnego kodu identyfikującego [Cichy-Pazder,

1998, s. 120].

Według K. Lynch’a [2011] środowisko zurbanizowane jest postrzegane jako struktura złożona,

którą reprezentują mentalnie wskaźniki fizycznej struktury przestrzeni miasta takie jak: punkty

orientacyjne, dzielnice, ścieżki, krawędzie i obszary graniczne oraz węzły. Punktami orientacyjnymi

(landmarkami) są najczęściej łatwo rozpoznawalne obiekty architektoniczne takie jak wieże,

monumentalnych gmachów, kościołów, fasady pałaców, itp. Lynch podkreśla, że rozpoznawanie

miejsca jest bardzo istotne, ponieważ decyduje m.in. o jakości życia w złożonej przestrzeni, jaką jest

miasto.12

Człowiek poruszający się w nim uczy się mapy przestrzeni, co wynika z rozumienia i

kodowania stosunków przestrzennych opartych głównie na lokalizowaniu punktów orientacyjnych.

Takimi punktami orientacyjnymi mogą być formy zieleni odpowiednio ukształtowane i wprowadzone

w tkankę miasta.

Lynch uważa, że otoczenie przestrzenne człowieka wpływa na jego zachowania głównie za

pośrednictwem orientacji przestrzennej, tj. dzięki wyróżniającym się elementom kompozycji

urbanistycznej. Przez odpowiednią aranżację sekwencji wizualnych, czyli zintegrowanych widoków

osiągnięta zostanie harmonia, czytelność i zrozumiałość układu przestrzennego.

Możliwość łączenia miejsca w wymiarze czasoprzestrzennym i zachowań jest niezwykle istotna

dla rozwoju życia społecznego. Przestrzenie miejskie w zależności od ukształtowania i funkcji mogą

sprzyjać relacjom międzyludzkim lub im przeszkadzać.13

We współczesnym mieście wprowadzane

formy zieleni mogą stać się istotnymi elementami kodu wizualnego ułatwiając szybkie rozpoznanie i

zapamiętywanie danych przestrzeni.

12

Urbanista Kevin Lynch w swej pracy (The Image of the City,1960) Obraz miasta [2011] zaproponował

koncepcję mapy poznawczej na określenie wyobrażenia przestrzeni miejskiej. Badał on wizualną formę miasta

w trzech płaszczyznach: budowy, znaczenia i wyobrażenia. Przedstawienie wyobrażenia przestrzeni miejskiej K.

Lynch zaproponował za pomocą mapy poznawczej. Jego koncepcja mapy poznawczej jako obrazu miasta opiera

się na twierdzeniu, że długotrwały związek mieszkańca z daną przestrzenią wiąże się z powstawaniem

doświadczeń, które zapisywane są w pamięci w formie wyobrażeń 13

Wg E. Cichy-Pazder mapa poznawcza miasta „jest narzędziem identyfikacyjnym, jak również instrumentem

wartościującym, gdyż w przestrzeni człowiek poszukuje optymalnych warunków zmysłowych jak i wartości

kulturowych”[1998, s.120].

52

Poprzez poprawianie jakości i czytelności, przez tworzenie nowych układów węzłowych,

odpowiednio akcentowanych w przestrzeni można ułatwić orientację i identyfikację człowieka w

mieście. Można tworzyć łatwo zapamiętywane sekwencje wizualne i ciągi czasoprzestrzenne, czyli

systemy identyfikacji miasta.

Właściwością form prostych, spoistych i geometrycznych jest to, że łatwiej zapadają w pamięć niż

inne. Jeżeli w mieście zastosuje się łatwo zapamiętywane spoiście ukształtowane formy zieleni to

fragment przestrzeni, w której zostały użyte też będzie łatwiej zapamiętany. Akcentując znaki

szczególne, wyodrębniając poszczególne rejony, uczytelniając kompozycję miasta, aktywizując

przestrzenie publiczne przy pomocy form zieleni, tworzy się podstawy identyfikacji przestrzennej

miasta.

a) b)

Rys. II.1. a), b) Drezno, starannie utrzymane i zaprojektowane formy zieleni informują

o reprezentacyjnym charakterze miejsca14

II. 1. 2. Hierarchia elementów środowiska zurbanizowanego. Rola form zieleni

Elementy środowiska miejskiego, landmarki i punkty zakotwiczenia15

podlegają w procesie

percepcji określonej hierarchizacji przestrzennej, tj. w indywidualnych mapach poznawczych układają

się w hierarchiczne struktury. W prawidłowo zaprojektowanym środowisku przestrzennym występuje

wielostopniowa hierarchia przestrzenna punktów zakotwiczenia, która umożliwia swobodę w wyborze

i planowaniu poszczególnych aktywności życiowych, związanych z pracą, wypoczynkiem, rozrywką,

zaspokajaniem potrzeb duchowych itp. [Bańka 2002, s.128].

Prawidłowa konstrukcja mapy poznawczej środowiska miejskiego powinna dostarczać ludziom

informacji i wiedzy o przestrzeni, w której się aktualnie znajdują. Nowoprzybyły znajdujący się w

mieście, szczególnie w jego przestrzeniach publicznych, powinien otrzymać czytelne informacje

przestrzenne, umożliwiające rozpoznanie, ewentualne przypomnienie elementów struktury

urbanistycznej. Informacje te powinny umożliwić wybór sposobu realizacji określonych celów w

14

Fotografie i rysunki, których źródło nie zostało podane w opisie - wykonała autorka. 15

Landmarki są najczęściej konkretnymi, namacalnymi i wizualnymi elementami przestrzennymi, natomiast

„punkty zakotwiczenia” to elementy abstrakcyjne, które zawsze mają jednoznaczną lokację. Punktami

zakotwiczenia mogą być kategorie przestrzenne jak dom, praca, region, a nawet miasto [Bańka, 2002, s.127].

53

środowisku przestrzennym. Przestrzeń publiczna w mieście powinna być tak zaprojektowana, by

umożliwiała łatwe i zrozumiałe odczytywanie poszczególnych funkcji. Formy i kompozycje zieleni w

mieście mogą być elementem ułatwiającym procesy poznawcze związane z odnajdywaniem drogi.

Kompozycje i formy zieleni jako źródło informacji o danej przestrzeni. Im więcej informacji i

bodźców daje dana przestrzeń, tym jest ona łatwiej i dobitniej zapamiętywana, co stabilizuje w

człowieku jego świat wizualny. Kompozycje i układy, a nawet pojedyncze formy zieleni mogą stać się

ważnym źródłem informacji o przestrzeni, w której się człowiek znajdzie. Układ zieleni, o starannie

zaprojektowanych i uformowanych, spoistych formach mówi o randze, ważności i reprezentacyjności

danej przestrzeni urbanistycznej.

Rys. II.2. Francja, Grass. W zwartej i ciasnej zabudowie miasta starannie dobrane i uformowane

elementy zieleni podkreślają oficjalny charakter miejsca: dziedziniec przy ratuszu

Rys. II.3. Tybet, letnia rezydencja Dalajlamy: starannie pielęgnowane przez mnichów kwiaty

w donicach wokół letniego pałacu przebywającego na uchodźstwie duchowego przywódcy

Tybetańczyków mówią jak żywe są uczucia jego narodu i pamięć o Nim

54

Punkty orientacyjne w środowisku miejskim. Rola zieleni. Najprostszymi formami ułatwiającymi

orientację oraz umiejscowienie obiektów i siebie w przestrzeni są punkty orientacyjne i drogi. 16

Poruszający się ludzie w przestrzeni zurbanizowanej orientują się w niej na podstawie punktów

orientacyjnych i dróg, które pomagają w osiągnięciu zamierzonego celu i organizacji wrażeń oraz

doświadczeń przestrzennych. Punkty orientacyjne to punkty odniesienia, do których kierują się ludzie

lub z których wyruszają. Drogi z kolei są elementami prowadzącymi do pewnych obszarów czy

przestrzeni. Korzystnym elementem towarzyszącym drogom może być zieleń tworząca linie i

płaszczyzny prowadzące, które podkreślą i wzmocnią funkcję drogi prowadzącej do „celu” oraz

pozytywnie wpłyną na komfort przemierzających ją ludzi.

Prawidłowo ukształtowana przestrzeń miasta, a szczególnie jego centrum, którego większą część

zajmuje przestrzeń publiczna powinna być przestrzenią złożoną z punktów orientacyjnych

połączonych drogami, kanałami wprowadzającymi do i wyprowadzającymi z poszczególnych

„ważnych” fragmentów miasta. Zieleń jest elementem towarzyszącym zarówno drogom, jak i ważnym

przestrzeniom czy obiektom.

Zieleń jako punkty orientacyjne w przestrzeni miejskiej. Punktami orientacyjnymi w przestrzeni

miejskiej mogą być podobnie jak formy architektoniczne - formy zieleni o specyficznej kompozycji.

Rolę tę będzie najlepiej pełnić zieleń w postaci form spoistych, form silnych, rytmów, ciągów, które

będą tworzyć czytelne, dominujące kompozycje, przyciągające uwagę przechodniów.

II. 1.4. Miasto-środowisko jako miejsce

Psychologia środowiskowa bada człowieka zawsze w kontekście określonego miejsca. Każde

działanie człowieka dzieje się, jest zakotwiczone w określonym miejscu [Bańka, 2002, s.138]. 17

Podstawowe elementy przestrzeni urbanistycznej takie jak place, ulice, rynki, osiedla, są

miejscami. W ujęciu psychologicznym są nimi też dom, szkoła, biuro.

Z miejscem, z poczuciem miejsca, z jego charakterem i specyficzną atmosferą często związane są

charakterystyczne punkty, dominanty, specyficzna kompozycja przestrzeni, która wywiera wpływ na

obserwatora i jego pamięć. Aby dana przestrzeń, na przykład centrum miasta, stało się „miejscem” w

znaczeniu uczuciowym, by tworzyło specyficzną, niepowtarzalną atmosferę, musi posiadać pewne

charakterystyczne punkty w postaci dominant, charakterystycznego układu kompozycyjnego, itp.

Elementy te im bardziej będą charakterystyczne i indywidualne tym będą łatwiejsze do zapamiętania a

także będą tworzyć klimat i atmosferę danego miejsca.

Każde miejsce, szczególnie zabytkowe centra miast posiadają swój swoisty klimat. Norberg-Schulz

[1980] w swej koncepcji miejsca twierdzi, że każde miejsce posiada genius locci, czyli specyficzny

16

„Punkty orientacyjne to unikalne konfiguracje zdarzeń percepcyjnych, które identyfikują specyficzne

położenie przestrzenne” [Bańka, 2002, s.136]. 17

Pojęcie miejsca występuje w takich naukach jak filozofia (Heidegger,1967), geografia (Tuan, 1987) czy

planowanie urbanistyczne.

55

charakter, duszę. Wyróżnia on pięć cech lub wymiarów miejsca: rzeczy, porządek, charakter, światło i

czas.18

Człowiek doświadcza i odczuwa świat zewnętrzny w danej sytuacji przestrzennej: w miejscu.

Wg Dominiki Pazder cechami przestrzeni kulturowych, podwyższającymi rangę śródmieścia w

oczach różnych grup użytkowników są: unikatowość - wskazana przez turystów, tożsamość –

wskazana przez mieszkańców oraz atrakcyjność – ważna dla grupy interesantów [Pazder, 2008, s. 44].

Zieleń jako element współtworzący klimat miejsca. Wprowadzona do przestrzeni miejskich zieleń

może zmienić ich charakter poprzez współtworzenie odpowiedniego otoczenia. Właściwie dobrane

kompozycje i formy zieleni stworzą specyficzny i swoisty klimat, nastrój miejsca. Różnorodność ich

gatunków, kształtów, wielkości, koloru, faktury i rozwiązań kompozycyjnych daje temu działaniu

szerokie możliwości.

Formy zieleni determinujące cechy fizyczne miejsca a wywoływanie określonych zachowań.

Ukształtowanie i kompozycja form zieleni w danym miejscu są cechami fizycznymi tego miejsca,

wywołującymi określone doznania, reakcje emocjonalne i zachowania. Chaotyczne przypadkowe i nie

pielęgnowane nasadzenia tworzą arenę dla innych zachowań niż rytmiczna kompozycja, starannie

przystrzyżonych w określone kształty form zieleni. Wiedząc, jakie negatywne reakcje emocjonalne

wywołują określone miejsca, (na przykład szpitale), można je redukować przy pomocy elementów

wywołujących pozytywne doznania i reakcje emocjonalne. Takimi elementami mogą być formy

zieleni.

Podsumowanie: Należy wymienić następujące zagadnienia percepcji przestrzeni miejskiej, które

powinny być ważnym aspektem jej projektowania (w tym zieleni):

U podstaw percepcji leży poznanie za pomocą zmysłów,

emocje, jakie wywołuje przestrzeń wpływają na jej postrzeganie,

podstawą poznania, a następnie identyfikacji miasta jest mapa poznawcza, którą buduje człowiek

ze zrozumiałych składników przestrzeni,

człowiek posiada wrodzoną predyspozycję do łatwego zapamiętywania uformowań spoistych.

W każdym z tych zagadnień formy zieleni mogą pełnić ważną rolę, jednocześnie projektowanie

zieleni w mieście, tak jak założeń urbanistycznych powinno odbywać się z ich uwzględnieniem.

18

Według Yi-Fu Tuan’a (1987) „miejsce” to termin oznaczający wyłącznie doświadczenie wewnętrzne lub

strukturę napięć wewnętrznych wrażeń, które zostały wywołane przez środowisko zewnętrzne. Wynika z tego,

że miejsce jest syntezą czynnika ludzkiego; składającego się ze zmysłów, pamięci, doświadczeń i emocji, oraz

czynnika naturalnego, będącego częścią przyrody, środowiska kreowanego przez człowieka.

56

II. 2. PSYCHOLOGIA ŚRODOWISKOWA JAKO WAŻNY ASPEKT

PROJEKTOWANIA KOMPOZYCJI ARCHITEKTONICZNEJ I FORM ZIELENI

Miasto jest środowiskiem człowieka, w którym realizuje on swoje podstawowe funkcje i potrzeby

związane z życiem, nauką, pracą, wypoczynkiem i potrzebami duchowymi. Środowisko, czyli

otoczenie człowieka, w zależności od swojego ukształtowania może sprzyjać lub przeszkadzać w

realizowaniu tych potrzeb. Może ono, poprzez między innymi swój kształt i kompozycję przestrzenną

wpływać dodatnio lub ujemnie na zachowania człowieka. Człowiek z kolei może wpływać na swoje

otoczenie poprzez świadome działanie takie jak projektowanie architektoniczne i planowanie

urbanistyczne.

Społeczna psychologia środowiskowa w aspekcie środowiska zurbanizowanego. W ostatnich

dekadach, w wyniku między innymi wyczerpania się zasobów środowiska, zaburzeń równowagi

ekologicznej, zanieczyszczeń powietrza, postępującej urbanizacji, zwiększającego się zatłoczenia i

przestępczości, wzrosło zainteresowanie środowiskiem zurbanizowanym, w tym również z punktu

widzenia psychologii. Psychologowie zajęli się badaniem czynników fizyczno-przestrzennych

środowiska, czynników społeczno-kulturowych oraz wzajemnych między nimi powiązań,

oddziaływań i zależności [Bańka, 2002, s. 26]. Psychologia środowiskowa zajmuje się analizą

zachowań ludzi w różnych środowiskach, głównie w ich otoczeniu przestrzennym: architektonicznym

i urbanistycznym.19

Wallis A. wyróżnia w przestrzeni miejskiej społeczne potrzeby, takie jak:

- potrzeba bezpieczeństwa 20

, nie tylko w wymiarze fizycznym, ale i psychicznym, związana z prawem

do odosobnienia i prywatności, przebywaniem w otwartych przestrzeniach, które jeśli są pozbawione

małej architektury i zieleni automatycznie tę możliwość ograniczają,

- potrzeba oddźwięku emocjonalnego, związana z nawiązywaniem kontaktów międzyludzkich,

- realizacja prestiżu, - procesy identyfikacji i integracji, -procesy poznawcze; uznając je w dalszej

części swojej książki za społeczne funkcje centrum miasta [Wallis, 1977, s. 63-68].

Na wszystkie wymienione wyżej kwestie wprowadzanie form zieleni do przestrzeni miejskich

może mieć pozytywny wpływ.

Psychologia środowiskowa i projektowanie architektoniczne (urbanistyczne) mają wspólny

praktyczny cel, to jest optymalizację środowiska, otoczenia przestrzennego człowieka. Te dwie

dyscypliny powinny być ze sobą powiązane elementami, które są przedmiotem badań i projektowania.

19

Van der Ryn i Silvestein (1967) [za: Bańka, 2002, s. 29] na Uniwersytecie Kalifornijskim przeprowadzali

badania nad wpływem struktury przestrzennej na przestępczość. W swoich badaniach porównywali dwa osiedla:

jedno zabudowane czternastopiętrowymi blokami z pustą przestrzenią wokół oraz drugie: osiedle z niższą

zabudową i z zagospodarowanymi przestrzeniami i ciągami pieszymi. W pierwszym przypadku odnotowano

dużo wyższy poziom przestępczości.

57

Kształt fizycznej przestrzeni powinien nie tylko zapewnić człowiekowi odpowiednie warunki i

spełniać podstawowe potrzeby związane z życiem, nauką, pracą i wypoczynkiem, ale wpływać na jego

postawy i zachowania. Otoczenie powinno wychowywać, rozwijać i wyzwalać pozytywne

skojarzenia, emocje i zachowania. Tylko taka przestrzeń może być źródłem poczucia dobrej jakości

życia, źródłem relaksu i poczucia bezpieczeństwa [Bańka, 2002, s. 35-36].

Formy oraz kompozycje przestrzenne architektury i zieleni, jako składniki środowiska miejskiego

są czynnikami generującymi reakcje emocjonalne, zachowania i postawy człowieka. Dlatego

projektowanie zarówno kompozycji architektonicznej jak i kompozycji zieleni w przestrzeni miejskiej

powinno uwzględniać aspekty psychologii środowiskowej. Stąd jedną z tez niniejszej pracy jest

twierdzenie, że zieleń powinna być wprowadzana do przestrzeni miejskich w oparciu o zasady

percepcji i z uwzględnieniem aspektów psychologii środowiskowej.

II. 2.1. Środowisko przestrzenne a zachowania człowieka. Wpływ zieleni na jakość

przestrzeni miejskich

W środowisku miejskim występuje wiele stresotwórczych czynników zarówno fizycznych jak i

psychologicznych, które wywołują określone reakcje emocjonalne i wpływają na zachowania

człowieka w jego przestrzennym otoczeniu.

a) b)

Rys. II.4. a), b) Londyn, starannie zaprojektowane i utrzymane skwery dostępne dla mieszkańców,

wpływają na ich jakość życia i sprzyjają zacieśnianiu więzi społecznych

II. 2.1.1. Fizyczne i psychologiczne czynniki stresotwórcze w środowisku miejskim. Rola zieleni

w ich redukcji

Fizyczne czynniki stresotwórcze w przestrzeni miejskiej

Hałas. W środowisku zurbanizowanym hałas jest odczuwany jako nieprzyjemny i uciążliwy.

Odpowiednie nasadzenia zieleni w mieście mogą to zjawisko redukować.

Ciepło. Beton, cegła, asfalt, szkło, aluminium, z których zbudowana jest przestrzeń miasta, pod

wpływem promieni słonecznych nagrzewają się i same emitują ciepło. W ten sposób w czasie upałów

20

Wallis stwierdza, że obszary zamieszkałe, które wytworzyły więzi społeczne należą do najbardziej

bezpiecznych [1977, s. 63].

58

warunki w mieście są dla człowieka bardzo uciążliwe. Zieleń w mieście, dając cień, obniżając

miejscowo temperaturę i utrzymując odpowiednią wilgotność powietrza poprawia panujące w nim

warunki.

Szkodliwe substancje chemiczne. W środowisku miejskim człowiek narażony jest na działanie

szkodliwych substancji chemicznych. Zieleń chłonąc z powietrza substancje gazowe i pyłowe,

zatrzymuje zanieczyszczenia i pełni w środowisku zabudowanym rolę filtra powietrza.

Psychologiczne czynniki stresotwórcze w przestrzeni miejskiej

Patologie psychiczne i społeczne w przestrzeniach miejskich. Badania wykazują, że największy

stopień przestępczości i wandalizmu występuje w centrach miast. Psychologowie sugerują, że źródłem

patologicznych zachowań są między innymi cechy określonych przestrzeni miast. Zachowania

kryminogenne występują zwłaszcza w przestrzeniach zdegradowanych. 21

Przestrzenie publiczne również przyciągają ludzi ze środowisk przestępczych, którzy najchętniej

lokują się w miejscach, z których mogą obserwować innych, ale sami są słabo widoczni. Takimi

miejscami są najczęściej mało zadbane parki z zielenią o swobodnym, niekontrolowanym rozroście.

Wprowadzanie widocznych, otwartych przestrzeni, starannie pielęgnowanych, strzyżonych form

zieleni, tworzących estetyczne, czytelne miejsca skutecznie może przeciwdziałać zbieraniu się w nich

tego typu środowisk oraz zachowaniom przestępczym.

W budownictwie niskim, gdzie występuje mniejsza gęstość i masowość, częściej widoczna jest u

mieszkańców chęć indywidualizacji przestrzeni, utożsamianie się z nią, a za tym chęć dbania o jej

estetykę itp. W przestrzeniach o wysokich walorach estetycznych, zadbanych, położonych w

miejscach widocznych, o czytelnej kompozycji rzadziej spotyka się przykłady wandalizmu. Badania

psychologii środowiskowej wykazują, że ludzie, nawet ze środowisk kryminogennych, w miejscach

reprezentacyjnych i atrakcyjnych zachowują się właściwie. Znajdując się w czytelnych i otwartych

przestrzeniach, ludzie z takich środowisk czują się mniej swobodnie i nie bezkarnie, więc nie

przyjmują zachowań o charakterze przestępczym [Bańka, 2002, s. 179].

Wprowadzanie do zdegradowanych dzielnic czytelnych kompozycji zieleni może ograniczyć

negatywne reakcje emocjonalne i zachowania, a nawet wywołać chęć utożsamiania się z tymi

miejscami.

Poczucie zatłoczenia. Wiele badań poświęca się również zjawisku zatłoczenia w przestrzeniach

zurbanizowanych.22

Zatłoczenie związane jest z zagęszczeniem środowiska, nadmiernym

nagromadzeniem się ludzi lub obiektów na danej przestrzeni [Bańka, 2002, s. 174]. Badania wykazują,

że zagęszczenie ludzi na danym obszarze odczuwane jest jako zjawisko stresujące.

21

Wiele badań wykazało, że na terenach gdzie występuje wielorodzinne budownictwo wysokie (osiedla,

blokowiska) odnotowuje się większy wskaźnik przestępczości niż w budownictwie niskim, nie tak anonimowym

jak bloki mieszkalne. Mieszkańcom wysokich, bloków mieszkalnych brak chęci utożsamiania się z przestrzenią,

w której żyją. Ich terytorium sięga do drzwi dzielących ich mieszkanie i klatkę schodową. Nie wykazują oni

chęci dbania, upiększania pozostałej przestrzeni wokół. Prawdopodobnie zniechęca ich kształt tej przestrzeni, jej

masowość, powtarzalność i anonimowość [Bańka, 2002, s. 252-255].

59

Poczucie zatłoczenia występuje najczęściej na skutek postrzegania przestrzeni jako mniejszej od

pożądanej oraz ograniczenia swobody wyboru zachowań [Stokols, 1976, za: Bańka, 2002, s. 174-176].

Wyżej wymieniony problem powstaje w wyniku postępującej urbanizacji oraz niekontrolowanego

rozrostu zabudowy, kierowanego względami ekonomicznymi.

Wallis A. wymienia małą architekturę jako element strukturalizujący i rozczłonkowujący na

enklawy wielkie przestrzenie, place, bulwary, nadbrzeża, tworzący kameralną ludzką skalę [1977, s.

254]. Według autorki formy zieleni wraz z małą architekturą wprowadzone do przestrzeni publicznych

miasta pozwolą na eliminowanie poczucia zatłoczenia oraz uczuć zagubienia i osamotnienia.

Stres związany z nową sytuacją przestrzenną. Adaptacja w nowej przestrzeni. Początkowa faza

procesu poznawania nieznanego układu urbanistycznego, powoduje nadejście pewnej dozy

niepewności, która zależy m.in. od zdolności poznawczej, stanu emocjonalnego człowieka, cech

osobowości oraz wcześniejszych jego doświadczeń. W nowym otoczeniu występuje konieczność

adaptacji do nowej sytuacji przestrzennej. Swoboda poruszania się w niej następuje po otrzymaniu

odpowiedniej ilości informacji umożliwiających ocenę i adaptację. Znana z wcześniejszych

doświadczeń i budząca pozytywne odczucia zieleń o znanych, prostych kształtach, w odpowiedniej

skali i czytelnej kompozycji, jest elementem obiektywnie ułatwiającym adaptację człowieka w nowej

przestrzeni.

Zawartość informacyjna przestrzeni miejskiej. 23

Przestrzenie o czytelnej kompozycji są zrozumiałe,

łatwo rozpoznawalne i wysyłają mniej bodźców informacyjnych, ale za to konkretnych i

jednoznacznych. Czytelne kompozycje zieleni złożone z elementów o prostych, łatwo

rozpoznawalnych kształtach, wprowadzane w przestrzenie miejskie mogą stanowić źródło

pożądanych, konkretnych bodźców informacyjnych.

Reakcje emocjonalne na informacje i bodźce przestrzeni miejskiej. Do podstawowych reakcji

emocjonalnych należą: przyjemność, pobudzenie, odprężenie i dominacja. Doznania pochodzące z

przestrzeni są ważnym elementem, który stymuluje i wyzwala zachowania zbliżeniowe lub

zachowania ucieczkowe. Zachowania typu zbliżeniowego można m. in. wywoływać za pomocą

kształtu przestrzeni, wprowadzając pro-społeczne funkcje: kawiarnie, skwery, których zadaniem jest

wzbudzanie przyjemności i relaksu. W istniejących przestrzeniach miejskich dzięki umiejętnemu

wprowadzaniu form zieleni z wykorzystaniem wiedzy z dziedziny psychologii środowiskowej można

aranżować przestrzenie wyzwalające uczucia przyjemności, a nie lęku i niepewności.

Badania socjologów wykazują, że najbardziej preferowanymi sytuacjami w centrum miasta są

przestrzenie średnio pobudzające lub pobudzające, ale dające możliwość regulowania intensywności

doznań poprzez wycofanie się do sytuacji bardziej stabilnej [Bańka, 2002, s. 200-201].

22

Stokols [1976] stwierdza, że fizyczne ograniczenie przestrzeni wywołuje u ludzi poczucie ograniczenia. 23

Bodźce płynące z fizycznego środowiska przestrzennego tworzą bardzo złożone zespoły stymulacyjne. Są to

różnego rodzaju kombinacje kształtów, dźwięków, ruchu, kolorów itp. W zależności od jakości i ilości

informacji płynących z otoczenia usuwana jest niepewność jednostek związana ze znalezieniem się w nowej

sytuacji [Bańka, 2002, s. 185].

60

Wykorzystując formy zieleni można tak projektować przestrzenie publiczne w mieście by umożliwić

ich uczestnikom wybór sytuacji: od stymulujących i pobudzających, do uspokajających, dających

poczucie bezpieczeństwa i odprężenia. Ludzie czują się komfortowo w otoczeniu znanych i

akceptowanych form, kształtów i kolorów. Formy skrajnie odmienne, odbiegające od znajomych

kształtów są znacznie słabiej akceptowane i wywołują zaniepokojenie. Wprowadzanie do przestrzeni

miejskich form zieleni o znanych kształtach, zrównoważonych wielkościach „w skali człowieka”,

będzie zgodne z upodobaniami i preferencjami sytuacji przestrzennych ogółu użytkowników.

Wybór zachowań. W środowisku zurbanizowanym, między innymi pod wpływem kształtu i

kompozycji przestrzeni, człowiek może czuć się swobodnie, bezpiecznie, ale też przeciwnie, może

czuć się wyobcowany, skrępowany i niepewny. Poczucie zatłoczenia w mieście jest odbierane jako

ograniczenie swobody, natomiast prywatność i terytorialność daje poczucie możliwości i swobody

wyboru [Bańka, 2002, s. 204]. Kształt, skala i kompozycja przestrzeni publicznej w mieście wpływają

na to, czy uczestnicy czują się w niej bardziej czy mniej swobodnie. Im sytuacja przestrzenna jest

bardziej czytelna i zrozumiała tym człowiek będzie czuł się w niej pewniej, tym wzrośnie jego

aktywność poznawcza i dominacja emocjonalna nad otoczeniem, a tym samym również swoboda

wyboru zachowań. Wykorzystując formy zieleni można czynić przestrzenie publiczne bardziej

przyjaznymi, zrozumiałymi o czytelnej kompozycji, co sprzyjać będzie wywoływaniu w

użytkownikach poczucia swobody i odprężenia. W związku z tym, że człowiek dąży do maksymalnej

wolności wyboru zachowań, dobrze zaprojektowaną przestrzenią publiczną będzie ta, która stworzy

jak najwięcej możliwości, różne areny dla różnego rodzaju zachowań.24

Wprowadzanie do

hałaśliwych i ruchliwych przestrzeni publicznych centrów miast form zieleni z elementami małej

architektury daje możliwości wycofania się ludzi z zatłoczonej przestrzeni w ciche, bardziej intymne

miejsca bez konieczności oddalania się w inne miejsce. Poniższe fotografie przedstawiają przykłady

form zieleni dających możliwość zróżnicowania przestrzeni publicznej miasta na pobudzającą i

relaksującą tym samym dających użytkownikom możliwości wyboru zachowań.

Rys. II.5. Split, aleja wraz z ławkami umożliwia wybór sytuacji: od stymulujących

i pobudzających: sklepy, kawiarnie, ruch uliczny w pobliskim historycznym centrum miasta

do przestrzeni uspokajającej: na nabrzeżu morza

24

Sobczyńska-Jeżewska K. Czeski Krumlov – miasto wyboru zachowań, Zeszyt Naukowy Politechniki

Poznańskiej Architektura i Urbanistyka NR 9. Pod redakcją Hanki Zaniewskiej. Wydawnictwo PP, Poznań 2007.

61

Rys. II.6. Drezno, wydzielenie formami zieleni usługi gastronomicznej przy głównym bulwarze.

Parawan ze starannie uformowanej zieleni tworzy intymne, zaciszne miejsce, do którego można się

„wycofać” z ruchliwej, pobudzającej przestrzeni bulwaru

a) b)

Rys. II.7. a), b) Drezno, formy zieleni w śródmiejskim centrum handlowym tworzą zaciszne miejsce,

do którego można się „wycofać” z ruchliwej przestrzeni domów towarowych

II. 2.1.2. Wpływ kształtu przestrzeni na generowanie różnych stanów emocjonalnych człowieka

w jego otoczeniu

Każdą przestrzeń, w której się człowiek znajduje, odbiera on w kategorii pozytywnej lub

negatywnej, przyjemnej, lub mniej przyjemnej, zachęcającej lub onieśmielającej, a nawet

wzbudzającej niechęć.

Na wystąpienie uczucia zadowolenia z przebywania w danej przestrzeni ma wpływ: zastosowanie

form zieleni o łagodnych, miękkich kształtach, zestawienia małych i większych form, w zrozumiałej

dla człowieka skali, zastosowanie rytmów w kompozycjach form przestrzennych, itp. Odczucie

przyjemności z kolei wywołuje poczucie relaksu, swobody, odprężenia, co sprzyja występowaniu

między ludźmi zachowań zbliżeniowych. Stany niepewności natomiast wywoływane są głównie przez

stosowanie elementów o niezrozumiałych kształtach i wymiarach, o mało czytelnej kompozycji.

Z powyższych rozważań wynika jak ważne jest „przyjazne” kształtowanie przestrzeni miejskiej i

jak wielka jest w tym rola architekta, jako planisty nie tylko przestrzeni, ale doznań i odczuć jej

62

uczestników. We współczesnym mieście wprowadzanie odpowiednio ukształtowanych form zieleni do

przestrzeni miejskich może być skutecznym narzędziem generowania pozytywnych reakcji

emocjonalnych i zachowań ich użytkowników.

Nie jest możliwe zaprojektowanie kompozycji dzisiejszego miasta „od początku”, nie ma też

finansowych możliwości przeprowadzenia „hausmannowskich” zmian w układzie urbanistycznym.

Możliwe jest natomiast poprawienie atrakcyjności przestrzeni miejskich poprzez wprowadzanie form i

układów zieleni, które podwyższą ich walory kompozycyjne.

II. 2. 2. Wpływ zieleni na jakość przestrzeni miejskich i jakość życia mieszkańców

Kształtowanie dobrego samopoczucia użytkowników przestrzeni publicznych wiąże się z

zapewnieniem nie tylko komfortu wizualnego i społecznego, ale również z „zachowaniem

różnorodności biologicznej ekosystemów miejskich (rodzime gatunki roślin i zwierząt, obecność

ptaków) dającej możliwość bezpośredniego kontaktu z przyrodą i podnoszenia walorów rekreacyjnych

miasta” [Januchta-Szostak, 2011, s.125].

Roślinność jest częścią środowiska, w którym żyje człowiek i odgrywa ogromną rolę w

kształtowaniu jego warunków. Podstawowe funkcje zieleni w mieście to: funkcja ekologiczna; udział

w wymianie gazowej, wpływ na obieg wody, na warunki wilgotnościowe powietrza, rola filtracyjna,

ochronna, izolacyjna, funkcja zdrowotna, wypoczynkowa, dydaktyczna, wychowawcza, itd.

Ze względu na fakt, że w centrum miasta nie ma wolnych terenów na wprowadzanie obszarów

zieleni, istniejąca zieleń powinna tak być uzupełniana i aranżowana by maksymalnie wykorzystać

możliwości pełnienia przez nią różnych funkcji tj. zwiększyć jej wielofunkcyjność. W warunkach

obszarów intensywnie zabudowanych można stosować nawet pojedyncze formy zieleni lub

rozbudowane wertykalnie formy pnące.

Istniejące w śródmieściu fragmenty zieleni powinny zaspokajać potrzeby użytkowników w

szerokim zakresie; od wrażeń estetycznych i funkcji kompozycji urbanistycznej do funkcji

zdrowotnej, wypoczynkowej, rekreacyjnej i wychowawczej. Sposób kształtowania zieleni winien

zapewnić bezpieczeństwo i komfort każdej z tych funkcji. Przykładem wielkiego miasta, w którym

zieleń pełni jednocześnie wiele funkcji i jest szeroko wykorzystywana do zaspokajania potrzeb

mieszkańców jest Paryż. Zieleń Pól Marsowych pełni funkcję reprezentacyjnego założenia

kompozycyjnego podporządkowanego wieży Eiffla, ale także służy mieszkańcom i jest w pełni przez

nich wykorzystywana do zaspakajania potrzeb związanych z wypoczynkiem, sportem i rekreacją. W

sercu Paryża można spotkać grupy turystów zachwycających się symbolem miasta obok

uprawiających codzienną gimnastykę i jogging mieszkańców. Pełne wykorzystanie wszystkich funkcji

zieleni jest możliwe dzięki odpowiedniemu uformowaniu i strefowaniu przestrzeni zielonych, a także

stosowaniu różnych nawierzchni, tak by z terenu zielonego mogła korzystać zarówno matka z

dzieckiem w wózku, człowiek uprawiający poranny jogging i spacerujący turysta.

63

W pobliżu dzielnicy mieszkaniowej, nad brzegiem Sekwany, na terenie zajmowanym niegdyś

przez fabrykę powstał park Citroëna.

a) b)

Rys. II.8. a), b) Paryż, Park Citroena; czytelna kompozycja oparta na prostokątnej siatce.

Połączenie estetyki z funkcjonalnością: atrakcyjne, reprezentacyjne formy zieleni

i kompozycja parku w połączeniu z nawierzchnią do uprawiania rekreacji

Rys. II.9. Paryż, Park Citroena: regularna kompozycja parku z widocznymi, otwartymi przestrzeniami

wywołuje poczucie bezpieczeństwa. Równocześnie obok znajdują się wydzielone enklawy

ogrodów tematycznych o bardziej kameralnym charakterze

Odwiedzany przez mieszkańców pobliskich dzielnic mieszkaniowych, pracowników pobliskich

zakładów pracy park ten jest też niewątpliwą atrakcję dla zwiedzających miasto turystów.

Zastosowanie specjalnych nawierzchni przystosowanych do uprawiania joggingu sprawia, że ta zieleń

pełni tu wiele funkcji od reprezentacyjnych, dydaktycznych (w poszczególnych sektorach urządzono

ogrody w różnych stylach), po wypoczynkowe i rekreacyjne.

Wallis A. podkreśla rolę małej architektury jako scenograficznego elementu przestrzeni publicznej

wzbogacającego prestiż miasta. Wg niego mała architektura stanowi oparcie dla wielu psychicznych i

społecznych zjawisk, jakie zachodzą między mieszkańcami a otaczająca ich przestrzenią miejską.

Wyznacza ona w przestrzeniach publicznych miejsca społecznych kontaktów [1977, s. 248].

Powyższe twierdzenia Autora dotyczące małej architektury można odnieść również do form zieleni,

które często z nią współwystępują.

64

Wg Rykwerta [2013, s.186] we współczesnym mieście biurowców i budynków mieszkalnych

drastycznie spadła liczba rozpoznawalnych miejsc spotkań do rozwijania kontaktów międzyludzkich.

W centrum miasta, w środowisku pracy człowieka również wskazane jest wprowadzanie zieleni, która

nie tylko pełni funkcje reprezentacyjnych elementów przestrzeni, podnoszących rangę miejsca, ale

daje możliwość wypoczynku i relaksu na przykład w czasie przerw w pracy.

a) b)

Rys. II.10. a), b) Paryż, reprezentacyjna dzielnica biurowa La Défense: jej główna oś kompozycyjna

podkreślona jest reprezentacyjną kompozycją zieleni, tworzącą jednocześnie przyjazne przestrzenie

w środowisku pracy

a) b)

Rys. II.11. a), b) Amsterdam, wpływ zieleni na poprawę jakości środowiska pracy

Poprzez wprowadzanie do przestrzeni miejskich zieleni wielofunkcyjnej podnosi się nie tylko ich

atrakcyjność, ale i jakość życia przebywających w nich ludzi.

II. 2.3. Od terytorialności i indywidualizacji przestrzeni do identyfikacji z miejscem

i tworzenia indywidualnego charakteru miasta. Formy zieleni jako narzędzie

personalizacji, indywidualizacji przestrzeni i tworzenia indywidualnego charakteru

miasta

Terytorialność. Terytorium można określić jako stały związek jednostki z określonym miejscem, które

daje jej poczucie bezpieczeństwa. Przywiązanie mieszkańców do swojego osiedla, dzielnicy a nawet

miasta wzmacniające więzi wspólnotowe i identyfikację jest przejawem terytorialności w skali

65

społecznej. Przywiązanie do miejsca; ulicy, placu powoduje wzmocnienie więzi wspólnoty

zamieszkałej na danym obszarze [Bańka, 2002, s.160-161]. Niezależnie od tego, czy terytorium jest

ulica, plac, dzielnica, czy nawet kraj, zawsze jest to wymiar przestrzeni, obszaru. W każdym z tych

typów terytoriów formy zieleni mogą pełnić rolę znaków terytorialnych i wzmacniać związki między

człowiekiem a jego środowiskiem przestrzennym.

Wiele osób, grup, aby zaznaczyć swoją przestrzeń, tworzy znaki terytorialne. Warunki środowiska

fizycznego, kształt i sposób zaprojektowania przestrzeni architektonicznej może przeciwdziałać nawet

zachowaniom przestępczym [Bańka, 2002, s.162-163].

Rolę elementów za pomocą, których człowiek znakuje swoje terytorium mogą pełnić formy zieleni.

Gęsto nasadzone, tworzące optycznie ścianę elementy zieleni na granicy posesji stanowią pewnego

rodzaju granicę, barierę wizualną pomiędzy prywatnym terytorium a środowiskiem zewnętrznym.

a) b)

Rys. II.12. Formy zieleni przy ogrodzeniu jako element indywidualizacji i personalizacji własnego

terytorium, przestrzeni prywatnej a) Pyrzyce, b) Londyn

a) b)

Rys. II.13. a), b) Londyn, indywidualizacja przestrzeni prywatnych

Personalizacja przestrzeni i identyfikacja z miejscem. Personalizacją przestrzeni są najczęściej

zachowania związane ze znakowaniem terenu, tworzeniem znaków terytorialnych przy pomocy

fizycznych oznaczników przestrzeni takich jak oznaczenia wejść do domów, sklepów, dekoracji i

detalu budynków, itd. Człowiek użytkując przestrzeń, indywidualizuje ją, co jest związane z potrzebą

66

identyfikacji ze swoim otoczeniem. Innym powodem personalizacji przestrzeni może być potrzeba

indywidualnego zaznaczania swojego „Ja” wobec grupy osobników lub społeczeństwa a niekiedy też

potrzeba zaznaczenia swojej pozycji, dominacji, ważności i indywidualności [Bańka,2002, s.172].

Indywidualizacja przestrzeni może być też narzędziem marketingowym w celu zwrócenia uwagi na

obiekt i przyciągnięcia klientów i może być realizowana poprzez użycie form architektonicznych i

zieleni. Potrzeba zaznaczenia dominacji, władzy i siły jest domeną nie tylko jednostek, ale grup

społecznych, instytucji i rządu, czego przykładem są okazałe, monumentalne obiekty władzy

państwowej, reprezentacyjne założenia ogrodowe i formy zieleni, itd.

a) b)

Rys. II.14. a), b) Londyn, indywidualizacja wejść do sklepów i restauracji

Rys. II.15. Londyn, indywidualizacja obiektu jako narzędzie marketingowe

67

a) b) c)

Rys. II.16. Spoiście ukształtowane formy zieleni wskazują na rangę obiektów publicznych,

a) Kargowa, ratusz, b) Drezno, historyczne centrum, c) Grass, dziedziniec przy ratuszu

a) b)

Rys. II.17. a) Asyż, indywidualizacja przestrzeni prywatnej w ciasnej zabudowie miasteczka,

b) Londyn, formy zieleni jako znaki terytorialne

Rys. II.18. Bornholm, indywidualizacja przestrzeni prywatnych różnorodnymi formami zieleni

68

Wpływ stopnia identyfikowania się z miejscem zamieszkania na kształtowanie indywidualnego

charakteru miasta. Rola form zieleni. Wallis A. stwierdza, że miasto jest systemem złożonym z

dwóch organicznie powiązanych, współdziałających na zasadzie sprzężeń zwrotnych, podsystemów –

urbanistycznego i społecznego [1977. s.79].

Według Charles’a Landry [2013, s. 147] silna tożsamość lokalna wpływa pozytywnie na rozwój

miasta i na jego wizerunek. Alexander C. z kolei zauważa, że ludzie posiadają potrzebę przynależenia

do rozpoznawalnej przestrzeni stąd chcą, żeby rejon, dzielnica, w której mieszkają wyróżniała się

spośród innych części miasta [2008, s.80]. Starannie zaprojektowane, oryginalne kompozycje i formy

zieleni mogą stanowić rozpoznawalne elementy przestrzeni i tę przestrzeń wyróżniać spośród innych.

Pomiędzy indywidualizacją miejsca zamieszkania a identyfikacją lokalnej społeczności z tym

miejscem występują wzajemne zależności; im silniej społeczność lokalna związana jest ze sobą i z

miejscem swojego życia tym chętniej się z tym miejscem identyfikuje. Im mocniej mieszkańcy się

identyfikują ze swoim miastem, tym chętniej kreować będą jego indywidualność. Równocześnie im

więcej cech indywidualnych i charakterystycznych posiada dany obszar, tym jego mieszkańcy chętniej

się z nim identyfikują i utożsamiają. Norberg-Schultz [1984] podkreśla indywidualny, emocjonalny

charakter miejsca twierdząc, że każde miejsce posiada genius loci, że przestrzeń ma duszę. Motorem

napędzającym te zjawiska w mieście powinna być miejscowa polityka przestrzenna. Dobrze

zaprojektowana kompozycja urbanistyczna, tworząca przyjazne przestrzenie sprawia, że mieszkańcy

czują się silniej związani z miastem, miejscem i chętniej włączają się do jego uatrakcyjniania. Landry

[2013, s.117] podkreśla wpływ polityki miejskiej na kreatywność i innowacyjność mieszkańców.

Zuziak zwraca uwagę na konieczność skoordynowanej strategii sektorów: publicznego i prywatnego

przy rewitalizacji śródmieścia polegającej na wzmacnianiu aktywności i atrakcyjności jego przestrzeni

[Zuziak, 1996, s.13].

Sposobem na indywidualizację miasta, miasteczka jest wykreowanie indywidualnych

przestrzennych cech i elementów. Charakterystycznymi cechami mogą być na przykład: lokalizacja

dominant, placów i innych elementów kompozycji urbanistycznej, ich wzajemne powiązania

przestrzenne, a także kompozycje zieleni w mieście. Dworniczak, Szendi [2006, s. 199] podkreślają,

że cechą wyróżniającą Wrocław, tworzącą jego tożsamość jest zieleń. Jedną z najbardziej popularnych

fraz, jakie można znaleźć w przeglądarkach internetowych dotyczących tego miasta jest: „Wrocław

jest najbardziej zielonym miastem Polski”.

Indywidualizacja i uatrakcyjnianie przestrzeni miejskiej za pomocą starannie dobranych

kompozycji, form oraz rodzaju zieleni często inspiruje i stymuluje mieszkańców do podobnych

działań w swoich przestrzeniach prywatnych. Atrakcyjna przestrzeń publiczna w mieście może być

wzorem przenoszonym przez mieszkańców na własne przestrzenie prywatne. Przestrzeń prywatna jest

często częścią przestrzeni publicznej. Realizując własne cele, kreując własne przestrzenie prywatne,

mieszkańcy wpływają na wizerunek ulicy, dzielnicy, a nawet całego miasta. Zieleń jest narzędziem,

przy pomocy, którego bardzo łatwo i w stosunkowo tani sposób można uatrakcyjnić przestrzeń

69

miejską. Różnorodność formy i wielkości materiału, powoduje, że jest ona dostępnym dla wszystkich

środkiem kształtowania każdego rodzaju przestrzeni. Zastosowanie zieleni w celu indywidualizacji

przestrzeni zarówno prywatnych jak i publicznych może sprawić, że dzielnica, a nawet miasto

nabierze indywidualnego charakteru, gdzie zieleń będzie pełnić tu rolę krystalizującą, a nawet stanie

się symbolem miejsca (dzielnicy, miasta).

a) b)

Rys. II.19. a), b) Soest., Niemcy. Indywidualizacja przestrzeni publicznej ulicy

i przestrzeni półprywatnych: wejść do kamienic

Rys. II.20. Niemcy, Soest: indywidualizacja

formami zieleni przestrzeni parkingowych

Rys. II.21. Niemcy, Soest: zieleń przestrzeni

prywatnych wnikająca w przestrzeń publiczną,

współtworząca wizerunek i charakter dzielnicy

Rys. II.22. Przedmieścia Nicei, personalizacja i indywidualizacja przestrzeni prywatnych wpływa

na specyficzny klimat i charakter tej dzielnicy

70

Rys. II.23. Wenecja, zieleń indywidualizująca

przestrzeń półprywatną; nasadzenia zieleni wyróżniają

budynek z ciągu budynków przy Canale Grande

i przyciągają wzrok ku przystani gondoli

Rys. II.24. Wenecja, zieleń jako element

indywidualizujący przestrzeń półprywatną; w

ciasnej zabudowie miasta ozdobione zielenią

okna restauracji przyciągają uwagę turystów

a) b)

Rys. II.25. Londyn, indywidualizacja przestrzeni półprywatnych i prywatnych wpływa na charakter

dzielnicy; a) wejścia do sklepów, b) wejścia do prywatnych mieszkań

Podsumowanie: Psychologia środowiskowa ujmując przestrzeń miasta jako czynnik wpływający na

zachowania, zwraca uwagę na:

fizyczne czynniki stresotwórcze w mieście: zanieczyszczenia, hałas i ich skutki,

psychologiczne czynniki wywołujące stres, zjawiska patologii społecznych,

kształt przestrzeni i charakterystyczne dla miasta bodźce wywołujące określone reakcje i

zachowania,

deficyt możliwości wyboru zachowań,

zjawisko indywidualizacji przestrzeni prywatnych wpływające na klimat dzielnicy, miasta, itd.

Można stwierdzić, że w każdym z wymienionych obszarów oddziaływania formy zielni mogą

pełnić znaczącą rolę i być narzędziem poprawy jakości przestrzeni i jakości życia przebywających w

niej ludzi.

71

II. 3. DOZNANIA A SCENOGRAFIA PRZESTRZENI MIEJSKICH. ROLA FORM

ZIELENI

Człowiek rejestrując otoczenie przy pomocy zmysłów, równocześnie odbiera doznania od sytuacji

przestrzennej, w jakiej bierze udział. Przedmiotem doznania mogą być elementy proste, jednorodne,

jak pojedynczy dźwięk, prosta forma przestrzenna, jej kolor oraz bardziej złożone: jak układy

przestrzenne, układy urbanistyczne, np. centrum starego miasta, a nawet całe miasto. Przy prostych

elementach występują doznania częściowe, pojedyncze, a przy elementach złożonych jak wspomniane

układy urbanistyczne doznanie jest wypadkową szeregu doznań pojedynczych. Według Żórawskiego

[1973, s.142] środowisko odczuwa się poprzez doznania, jako czas, przestrzeń i materię.

W przestrzeni urbanistycznej nie ma możliwości zobaczenia formy wyizolowanej z otoczenia, np.

formy bez tła, zawsze forma występuje na tle, w jakimś otoczeniu. Doznania wywołane formami

architektonicznymi, formami zieleni, są zależne nie tylko od nich samych, ale od całokształtu sytuacji

przestrzennej, układu, w którym te formy pełnią swoje role: formy lub tła, rolę form silnych,

spoistych, dominant lub form swobodnych i neutralnych.

Gdy człowiek obserwuje założenie urbanistyczne, np. zabytkowe centrum miasta, rejestruje i

zapamiętuje jego układ, niektóre charakterystyczne obiekty architektury, rzeźby i zieleń, ich

kompozycję a także charakterystyczny detal.25

Jedne z nich są zapamiętywane bardziej, ponieważ

wywołują głębsze doznania, inne mniej. Niektóre elementy układu przestrzennego wybijają się na

pierwszy plan tworząc główny punkt całości uformowanej z doznań odebranych przy całokształcie

oglądania.

Układ przestrzenny taki jak zabytkowe centrum miasta jest całością, która posiada swoją

indywidualność, swoistą ideę kompozycyjną, nastrój, klimat, zabarwienie i ta cecha jest pamiętana

najdłużej, najwyraźniej. Postrzeganie układu przestrzennego przez człowieka, w którym się on

znajduje, składa się z wielu momentów w czasie, w których koncentruje się on na poszczególnych

fragmentach tej przestrzeni. Wnętrza urbanistyczne: place, rynki posiadają zwykle punkty główne,

dominanty na przykład w postaci budynku ratusza, kościoła, pomnika. Pozostałe elementy układu

tworzą tło, ale w percepcji całości układu są ważne gdyż są częściami całości, bez tła nie byłoby

punktu wyróżniającego się z niego, ani hierarchii elementów układu, a tym samym nie byłoby

hierarchii doznań.

Można przyjąć, że projektant, projektując przestrzeń miejską może wpłynąć na to, co będzie

przyciągać uwagę obserwatora przestrzeni w pierwszej kolejności i co będzie wywoływać jego kolejne

doznania.

Przestrzeń publiczna w mieście, której głównymi składnikami są elementy architektury i zieleni

powinna być uformowana wyraźnie i jednoznacznie, by pochodzące od niej doznania utrwaliły się w

25

Cechą doznań jest to, że jedne trwają dłużej, inne krócej; jedne są słabsze, inne silniejsze. Doznania silne,

mają bardziej znaczący wpływ na nasze „pole stanu wewnętrznego”, słabe są chwilowe i krótkotrwałe.

72

pamięci obserwatora, co ułatwi mu orientację w przestrzeni, zapobiegnie pojawieniu się uczucia

zagubienia w tej przestrzeni, a w wyniku czytelności i jasności kompozycji da poczucie

bezpieczeństwa, w przeciwieństwie do przestrzeni uformowanej swobodnie, która jest niezrozumiała i

sprzyja powstawaniu uczuciu niepewności.

We współczesnym mieście, w wyniku nieprzemyślanych decyzji planistycznych coraz częściej

zdarzają się przestrzenie o chaotycznej kompozycji, w której zakłócona została hierarchia elementów,

gdzie brakuje form przyciągających uwagę lub wszystkie jej elementy są jednakowo ważne. Takie

miejsca są bez wyrazu i nie dostarczają wyraźnych doznań. W wypadku, kiedy trudno ustalić, które

elementy przestrzeni są ważne, a które elementy są tłem, Odpowiednie wprowadzenie zieleni, na

przykład jako tło dla wybranej formy architektonicznej, sprawi, że zostanie ona wyeksponowana i

wyróżniona z pozostałych, a kompozycji przywróci się hierarchię jej elementów. W przestrzeniach

bez wyraźnych akcentów i elementów przyciągających uwagę wprowadzona forma zieleni może stać

się akcentem, punktem ważnym, co spowoduje konkretyzację i indywidualizację danego układu oraz

uczyni go czytelnym i zrozumiałym dla obserwatora.

Współcześnie postrzeganie miejskiego krajobrazu w ruchu powinno być jednym z ważnych

aspektów projektowania urbanistycznego. Od połowy XIX w. w sztuce współczesnej obecna jest

tendencja do fascynowania i szokowania odbiorcy poprzez m.in. szybkość i sekwencyjność wrażeń

wizualnych.26

We współczesnym mieście, szczególnie w przestrzeniach publicznych gdzie występuje duże

nagromadzenie obiektów architektury można budować sekwencyjność wrażeń wizualnych, wpływać

na doznania przy pomocy wprowadzania zieleni w odpowiedniej kompozycji, kształcie, skali i formie.

Architekt, urbanista współdziałając ze specjalistą- psychologiem, architektem krajobrazu może

reżyserować scenariusz wrażeń i doznań. Wpłynie to na indywidualny charakter miasta oraz na jego

korzystny odbiór przez mieszkańców i turystów.

Organizacja i uformowanie doznań człowieka są analogiczne z kompozycją układu przestrzennego, w

jakim się on znajduje. Doznania pochodzące od przestrzeni uformowanych bardziej jednoznacznie,

tym samym bardziej spoistych, czytelniejszych są łatwiejsze do zapamiętania i pozostają w

obserwatorze jako wspomnienie dłużej niż doznania pochodzące od przestrzeni uformowanych

swobodnie, niepewnie, mniej jednoznacznie i mniej dobitnie.27

Jeśli do swobodnego założenia urbanistycznego wprowadzi się spoiste kompozycje i formy zieleni,

to cała sytuacja przestrzenna zmieni się w układ bardziej spoisty i jednoznaczny. Przestrzeń stanie się

26

Już w XVIII i XIX w. projektanci ogrodów świadomie odwoływali się do psychiki człowieka. Poprzez

tworzenie odpowiednich kompozycji i sekwencji wnętrz kreowali doznania i potęgowali wrażenia estetyczne.

Kreowanie i percepcja przestrzeni ogrodów nadal jest przedmiotem badań [Zachariasz, 2006, s.123]. 27

Spoista sytuacja przestrzenna to taka sytuacja, która wykazuje cechy zorganizowania i kompozycji elementów

według jakiś zasad, prawideł, hierarchii, jakiejś idei, wytycznej, na przykład symetrii. Swobodna sytuacja

przestrzenna z kolei to takie ukształtowanie, w którym brak wyraźnego zorganizowania [Żórawski, 1973, s.147].

73

bardziej zorganizowana i czytelna. Z takich właśnie przestrzeni powinno się składać miasto, a

szczególnie jego centrum.

Według J. Żórawskiego [1973] w każdym człowieku są ślady doznań uformowanych spoiście, tj.

pochodzących od czytelnych, wyraźnych i konkretnych elementów czy układów. Czytelne dla

człowieka elementy są najczęściej zbliżone do prostych kształtów geometrycznych, które najszybciej

kojarzy w wyniku tkwiących w nim uprzednich doświadczeń. 28

Im bardziej spoistą kompozycję

zieleni zastosuje się w przestrzeni, tym wyda się ona bardziej czytelna i będzie wywoływać bardziej

spoiste doznania. Wynika z tego, że im bardziej chce się zwrócić uwagę na dane miejsce w mieście,

podkreślić jego ważność i rangę, tym bardziej spoiste i wyraziste formy i kompozycje zieleni powinno

się do nich wprowadzać.

Żórawski [1973] uważa, że tkwiące w człowieku upodobania do pewnych cech przedmiotu, takich

jak rozmieszczenie ciężaru, kierunki: pion, poziom, symetria itp., są wynikiem jego wcześniejszych

doświadczeń, związanych z budową własnego ciała, ciężarem i siłą grawitacji. Te cechy są mu bliskie,

są zrozumiałe, znane, ponieważ towarzyszą mu od początku życia. Stąd na przykład kompozycje

symetryczne są często bardziej preferowane niż swobodne, ponieważ są znane, zrozumiałe i głęboko

zakorzenione. Na podobnych zasadach w człowieku występuje tendencja do geometryzacji, niejako do

upraszczania i wyjaśniania form, które widzi. W procesie percepcji dążenie do geometryzacji jest

próbą, sposobem na zrozumienie tego, co się widzi. Dążenie do geometryzacji, do spoistości, tj.

czytelności, dobitności i skonkretyzowania i zrozumienia przedmiotu, który się widzimy jest tendencją

jego „ja”. Formy spoiste, czytelne i zrozumiale nie wywołują uczucia napięcia i niepewności, które

występuje, gdy w otoczeniu pojawi się nowa, niezrozumiała forma. Łatwiejsze do przyjęcia i

zrozumienia jest doznanie pochodzące od sytuacji przestrzennej, która posiada cechy jednoznaczności,

regularności, symetrii itp. niż od sytuacji swobodnej, chaotycznej [Żórawski, 1973, s.176].

Na podstawie powyższych rozważań można przyjąć, że jeśli do chaotycznej, mało atrakcyjnej

przestrzeni urbanistycznej wprowadzi się preferowane przez człowieka symetryczne i spoiste układy

oraz znane formy zieleni to upodobanie do materii, jaką jest zieleń, do jej faktury, kształtu, koloru oraz

upodobanie do regularnych, symetrycznych układów spowoduje, że przestrzeń ta, na skutek

nastawienia i upodobania wywoła pozytywne odczucia i doznania.

Projektant - twórca doznań ludzkich. Życie poza budynkiem jest życiem w przestrzeni kreowanej

przez projektantów: architektów i urbanistów. Kształt i jakość tej przestrzeni zdefiniowane są planem i

architektoniczna scenografią otaczającej ją budynków, zespołów zieleni, powiązaniami widokowymi

[Loegler, 2011, s. 17].

28

Doznaniom swobodnym będzie trudniej stać się ogniwami łańcucha skojarzeń, pochodzą one, bowiem od

swobodnych, mniej znaczących układów i sytuacji, które trudniej zapamiętać i które nie rysują się klarownie i

wyraźnie w naszej świadomości. Skojarzenie pójdzie zawsze śladem tego doznania, które jest punktem głównym

w całości i stoi wysoko w hierarchii punktów ważnych, [Żórawski, 1973, s. 150].

74

Projektowanie przestrzeni to planowanie doznań jej uczestników. W środowisku miejskim

człowiek żyje przez cały czas wśród kompozycji form architektury i zieleni.

Doznania, które te formy dostarczają są bardzo ważne dla psychiki człowieka, ponieważ wpływają

one między innymi na jego odczucia, reakcje emocjonalne i zachowania. Zadaniem form

przestrzennych jest kształtowanie stanu wewnętrznego człowieka, a więc dostarczanie mu doznań

dodatnich, a przynajmniej neutralnych. Przestrzeń miejska, otoczenie człowieka powinno być tak

zaprojektowane, by dać jednostce i grupie poczucie bezpieczeństwa, swobody w realizowaniu

podstawowych potrzeb i celów. Architekt tworząc kształt otoczenia wpływa na poziom życia lokalnej

społeczności i na odczucia odwiedzających miasto. Potrzebna jest do tego wiedza dotycząca zachowań

człowieka w różnych sytuacjach przestrzennych oraz znajomość jego budowy psychosomatycznej.

Lynch K. stwierdza: „miasto, jako sztuczny świat, powinno być nim w najlepszym możliwym

sensie: wytworem kunsztownym, ukształtowanym dla ludzkich celów”, od pradawnych czasów

człowiek przystosowywał się do środowiska, obecnie można pójść dalej: „na własnym terenie

możemy zacząć przystosowanie samego środowiska do percepcyjnego wzoru i symbolicznych

przetworzeń charakterystycznych dla człowieka” [Lynch, 2011, s. 110].

W związku z tym, że elementem kompozycji przestrzeni miejskiej, oprócz form

architektonicznych, jest również zieleń w najróżniejszych formach, projektant powinien zajmować się

również projektowaniem kształtu form zieleni i ich kompozycji. Architekt powinien zaprojektować też

wielkość, miejsce, funkcję formy przestrzennej (formy architektonicznej lub formy zieleni), określić

jej rolę, jaką będzie pełnić w całości kompozycji, a specjalista architektury krajobrazu, dobrać

najbardziej odpowiedni gatunek rośliny. Do tego zespołu powinien dołączyć socjolog lub psycholog,

posiadający wiedzę z dziedziny percepcji przestrzeni, oddziaływania kształtu przestrzeni na doznania

jej uczestników i zaspakajania ich potrzeb.

75

II. 4. FORMY I FUNKCJE ZIELENI W MIEŚCIE

II. 4.1. Budowa i cechy przestrzenne podstawowych form zieleni miejskiej

Zieleń w przyrodzie występuje w różnych formach: począwszy od pojedynczych drzew, krzewów,

łąk, trawników, poprzez struktury bardziej złożone, jak kompozycje mieszane: klomby, skupiska

drzew i krzewów, lasy, itp.

Trawniki to powierzchnie pokryte równo skoszoną trawą lub o charakterze łaki, tworzące przestrzenie

otwarte. Mogą pokrywać tereny płaskie lub ze spadkiem stanowiąc zwykle podłogę terenów

zielonych. Trawniki mogą pełnić rolę tła, posadzki, cokołu dla obiektów architektury, mogą też

podkreślać znaczenie tych obiektów jako dominant urbanistycznych.

Drzewa to pionowe elementy przestrzenne o różnych w zależności od gatunku: proporcjach,

kształtach, barwach i fakturach pnia oraz korony. Drzewa występują jako zimozielone lub gubiące

zimą liście (igły). W zależności od wysokości drzewa dzieli się na: -bardzo niskie (do 4m), niskie (4-

8m), średnie (8-12m), wysokie (12-20m), bardzo wysokie (powyżej 20m). Naturalny kształt drzewa

nazywa się jego pokrojem. Oprócz pokroju wyraz plastyczny nadaje drzewu jego struktura

zewnętrzna, czyli faktura. Każdy element rośliny posiada własną charakterystyczną dla siebie fakturę:

bruzdowatą, łuskowatą czy gładką, która tworzy charakterystyczny światłocień. Również kształt

ulistnienia nadaje poszczególnym gatunkom swoisty charakter: drzewa o dużych, gęsto rosnących

liściach sprawiają wrażenie ciężkich, a o liściach drobnych i rzadko rosnących – wrażenie lekkich i

przeźroczystych. W kompozycjach drzewa stosuje się pojedynczo, w grupach, jako aleje, kulisy czy

parawany.

Aleje stosuje się w kompozycjach parkowych lub jako zadrzewienia ulic.

Kulisy są to przesłony z drzew, ustawione prostopadle do kierunku wzroku, stwarzające wrażanie

większej głębi przestrzeni. Złudzenia oddalenia i głębi zwiększają się przez kolejne zwiększanie się

następujących po sobie przesłon. Kulisy mogą stanowić ramy dla obiektów lub układów

architektonicznych.

Parawany to ściany z zieleni, zasłaniające określoną przestrzeń [Orzeszek-Gajewska, 1984. s. 37-41].

Mogą być ustawione przy otwarciach urbanistycznych, kadrować widoki, itp.

Krzewy - to formy niższe od drzew, o rozłożystym lub zwartm kształcie, w których prawie brak

elementu pionowego - pnia. W naturze zwykle występują jako pojedyncze okazy, skupiska lub w

połączeniu z drzewami, tworząc złożone struktury przestrzenne. Krzewy najczęściej stosowane są przy

tworzeniu klombów i żywopłotów. Żywopłoty mogą być cięte lub nie formowane. Zbudowane z

krzewów o różnym pokroju zwykle pełnią rolę, podobną jak ogrodzenie, wydzielając przestrzeń.

Żywopłoty niskie można stosować jako częściowe wydzielenie przestrzeni, wysokie natomiast mogą

stanowić przegrody (ściany) wydzielające i tworzące wnętrza. Ściany z żywopłotów, popularne były

szczególnie w epoce baroku, gdzie komponowano z nich ogrodowe labirynty, będące odpowiednikiem

76

korytarzy, wnętrz, komnat. Wówczas w projektowaniu dbałość o formy zieleni była równie staranna

jak o formy architektoniczne.

W zależności od ilości krzewów w szeregu tworzy się żywopłoty jedno i wielorzędowe. Poprzez

odpowiednie przycinanie krzewów można uzyskać rozmaite kształty, które usytuowane obok siebie

mogą stanowić ciekawą kompozycję [Orzeszek-Gajewska, 1984. s. 46-48].

Rys. II.26. Rogalin, ściany żywopłotu tworzące zamkniętą przestrzeń, wnętrze

Klomby parkowe stanowią zespoły wielogatunkowej zieleni tworzące zwartą bryłę, w której

dominantami wysokie drzewa otoczone krzewami. Istotą klombów parkowych jest różnorodność

kolorów, kształtów i faktur tworzących je roślin.

Pnącza to rośliny o łodygach bardzo wydłużonych, cienkich i elastycznych, czepiające się lub

owijające wokół podpór pionowych i osiągające dzięki temu znaczne wysokości. Zaletą tych roślin

jest minimalna powierzchnia terenu potrzebna do ich wegetacji oraz niewielkie potrzeby

pielęgnacyjne. Wiele gatunków równie dobrze znosi miejsca nasłonecznione, półcień i cień. Często są

to rośliny, których liście mają różną, zmieniająca się w ciągu roku barwę. Cechy plastyczne pnączy to

m.in. barwa, gęstość, mozaikowy sposób ułożenia, zmienność barw zależnie od pory roku. Pnącza

mają szerokie zastosowanie: mogą służyć do zwieńczenia i zacieniania tarasów, werand, pokrycia

elementów pionowych, kolumn, budynków fabrycznych, kominów, ścian obiektów zabytkowych,

ślepych ścian szczytowych gdzie brak detali architektonicznych, ogrodzeń, pergoli. Mogą tworzyć

posadzki, itd. [Orzeszek-Gajewska, 1984. s. 48-49].

Kwietniki są jedną z bardziej atrakcyjnych form zieleni ze względu na szeroką gamę kolorów i

kształtu kwiatów. Bezpośrednie sąsiedztwo kwiatów wraz z ich zapachami wywiera szczególny

wpływ na człowieka wywołując bardzo pozytywne doznania. Przy monotonnych obiektach

architektonicznych, ubogich w kolor zastosowanie barwnych kwietników jest bardzo korzystnym

rozwiązaniem [Orzeszek-Gajewska, 1984. s. 49].

77

Cechy plastyczne zieleni. Przy projektowaniu kompozycji zieleni należy uwzględnić właściwości

plastyczne materiału, jakim jest zieleń, wyrażające się w jego kształcie i fakturze Na cechy te mają

wpływ: pokrój, wysokość, rozłożystość, ulistnienie oraz wzajemne zestawienia.

Pokrój jest cechą charakterystyczną poszczególnych gatunków drzew i krzewów. Wyróżnia się

następujące pokroje: zaokrąglone (kuliste, kopulaste, owalne, jajowate), rozłożyste (o poziomym

rozgałęzieniu), stożkowate (szczególnie drzewa i krzewy iglaste), smukłe (kolumnowe, strzeliste,

najczęściej stanowią dominanty), krzaczaste, rosochate (płożące), nieregularne (o sylwecie bardzo

urozmaiconej) [Czarnecki, 1961, s. 101].

W zależności od gatunku, drzewa i krzewy posiadają charakterystyczne naturalne kształty.

Niektóre gatunki nadają się do kształtowania, przycinania, formowania w: kolumny, piramidy, stożki,

kule „parasole”, itd. Ukształtowana ręką człowieka zieleń w postaci form geometrycznych może stać

się odpowiednikiem form architektonicznych. Z kolei jako miękka materia, zieleń może być

wprowadzana w układy architektoniczne jako struktura kontrastowa, dla „złagodzenia ” ostrych,

agresywnych brył architektonicznych.

Faktura jest jedną z cech charakteryzujących drzewa i krzewy. Faktura zarówno pnia jak i korony

szczególnie pod wpływem słońca, gdy tworzy się światłocień, staje się bardziej przestrzenna,

rzeźbiarska, wyrazista i ostrzej zarysowana.

Barwa. Kolejną cechą charakteryzującą zieleń jest barwa, w zależności od gatunku, stała lub zmienna

w ciągu roku. Poza podstawowymi odcieniami zieleni: jasnej, ciemnej, ciepłej, zimnej, występują

barwy jesienne: rude, żółte, złote, czerwone itp. Różnorodność kolorów dotyczy nie tylko ulistnienia,

ale także gałęzi, pąków, kwiatów i owoców. Cechy te dają pożądane urozmaicenie oraz zmienność

nastroju oraz plastycznego wyrazu, w zależności od pory roku.

Zestawienia. Zaletą materiału, jakim jest zieleń jest nieograniczona ilość możliwości różnych jej

zestawień: różnych gatunków, różnego kształtu, wielkości, barwy itd., zestawień na zasadzie

podobieństwa lub kontrastu barwy, faktury, wielkości, proporcji, kształtu pokroju, ulistnienia, itd.

Drzewa i krzewy mogą być sadzone jako formy pojedyncze lub złożone z większej ilości

egzemplarzy. Odpowiednie nasadzenia na przykład w postaci form pojedynczych, czy klombów,

stanowiących formy silne i spoiste mogą pełnić rolę dominant, punktów orientacyjnych, itp.

Można stosować formy złożone z większej ilości elementów, takich jak na przykład:

kępy drzew, krzewów, złożone z jednego lub wielu gatunków, tworzących zwartą sylwetę,

grupy, złożone z większej ilości drzew, które mogą pełnić rolę tła dla innych elementów,

aleje, składające się z drzew sadzonych w równoległych rzędach, najczęściej wzdłuż dróg;

jeśli drzewa posadzone są blisko siebie, ich korony tworzą pułap i można uzyskać wrażenie

zacienionego wnętrza zamkniętego, złożonego ze ścian i stropu; inne wrażenia uzyskuje się w

alejach z drzew iglastych, na przykład uformowanych w stożki, gdzie uzyskuje się efekt

zamknięcia w niższych partiach (mniejszą widoczność), a otwarcia i nasłonecznienia górą,

78

kulisy, przesłony, parawany, ściany, sadzone podobnie jak w poprzednim przypadku, w

rzędach i w odpowiednich odległościach, w zależności od efektu, jaki chce się uzyskać.

płaszczyzny poziome, tworzone najczęściej przez trawniki, krzewy płożące, kwiaty itp.

pnącza, w tym rośliny samopnące po ścianach budynków, które swoją barwą i fakturą niczym

tkanina okrywają i zmieniają ściany budynków. Ta postać zieleni jest szczególnie przydatna w

miejscach gdzie brak miejsca w przestrzeni poziomej [Czarnecki, 1961].

Skala. Cechą istotną dla każdego elementu, każdej kompozycji jest skala, zarówno całej kompozycji,

jaki i poszczególnych użytych w niej elementów. W projektowaniu zieleni w tkance miejskiej istotna

jest skala otoczenia. Założone wymiary obiektu, czyli jego wielkość oraz skala istniejącego otoczenia

mają znaczący wpływ na odbiór danej przestrzeni urbanistycznej.

Wielopiętrowość roślinności można uzyskać poprzez projektowanie form zieleni w taki sposób by

tworzyły układy piętrowe, co może bardzo wzbogacić kompozycje zieleni.

Podsumowanie: Cechy materiału, jakim jest zieleń sprawiają, że jest ona idealnym, bo łatwo

kształtowalnym, różnorodnym, interesującym, bo zmiennym w czasie elementem ulic, placów a także

budynków. W badaniach wybranych przestrzeni publicznych Poznania będzie istotne wykazanie, w

jakim stopniu bogactwo to jest wykorzystywane.

II. 4.2. Funkcje zieleni w mieście. Wielofunkcyjność

Zielenią miejską określa się roślinność i jej układy świadomie komponowane i wprowadzane w

miastach i osiedlach. Spełnia ona wiele funkcji; ekologiczną (reguluje warunki klimatyczne),

zdrowotną i wypoczynkową, dydaktyczną, wychowawczą, estetyczną (duża rola w kompozycji

urbanistycznej), ochronną i izolacyjną [Czerwieniec, Lewińska, 1996, s.7].

Funkcje ekologiczne. Zieleń wpływa na jakość środowiska, kształtuje warunki klimatyczne,

zwłaszcza w miastach, modyfikuje stosunki wodne itd. [Czerwieniec, Lewińska, 1996, s. 17].

Wymiana gazowa. Roślinność produkuje tlen i przyswaja dwutlenek węgla w trakcie procesu

fotosyntezy. Oprócz zwartych zespołów roślinnych, udział w regulowaniu stosunków zawartości tlenu

i dwutlenku węgla w powietrzu mają duże powierzchnie trawników. Z popularnych gatunków drzew i

krzewów najwięcej tlenu wydziela bez lilak, osika, grab, potem jesion, dąb, sosna, klon, itd.

Sekula [1979] określa prostą zależność między ilością tlenu produkowanego przez roślinność a

powierzchnią zajmowaną przez tę roślinność. Wielkość produkcji jest proporcjonalna do zajmowanej

powierzchni; dwukrotnie większy obszar zieleni wytwarza dwukrotnie więcej tlenu. Autor podaje, że

wszystkie rodzaje procesów spalania w mieście (ogrzewanie, komunikacja, przemysł, ludzie)

zużywają ok. 20-krotnie więcej tlenu niż wynosi produkcja tlenu przez zieleń w mieście [za:

Czerwieniec, Lewińska, 1996, s.19].

Wpływ na warunki klimatyczne. Warunki termiczno-wilgotnościowe obszarów miejskich w bardzo

dużym stopniu zależą od zieleni, jej ilości, sposobu nasadzeń i doboru gatunków.

79

Pochłanianie dzienne, akumulacja i oddawanie w ciągu nocy ciepła jest odmienne w terenach

zabudowanych i na terenach zielonych. Badania wykazują, że temperatura w parkach bywa wyraźnie

niższa niż na ulicach i placach, nawet o 1,4 stopnia Celcjusza. W okresie wysokich temperatur, drzewa

z gęstymi koronami zacieniają, zasłaniają ulicę przed bezpośrednim promieniowaniem słonecznym,

wchłaniają część promieniowania redukując w ten sposób dyskomfort termiczny [Czerwieniec,

Lewińska, 1996, s.21-21]. Nawet trawnik obniża temperaturę powietrza, o co najmniej 2,3 O C w

stosunku do powierzchni bez trawnika, a wilgotność powietrza zwiększa o 6-13% [Orzeszek-

Gajewska, 1984. s. 37]. Dlatego obszary zielone w miastach: parki, zieleńce, a nawet szpalery drzew,

poprawiające warunki klimatyczne są bardzo cenne. Odpowiednio rozmieszczone rozczłonkowują

obszar „wyspy ciepła”, zmniejszając jej natężenie i zasięg występowania [Bednarek, 1984].

Wpływająca na klimat wilgoć w terenach zabudowanych nie ma się gdzie magazynować; woda

opadowa w większości spływa do kanalizacji deszczowej. Obszary zieleni natomiast magazynując

wodę wytwarzają dość dużą ilość pary wodnej, stąd wilgotność względna powietrza jest tam wyższa.

Dlatego miejsca zacienione, z bujną pokrywą roślinną odznaczają się większą wilgotnością względną

niż miejsca nasłonecznione, słabo porośnięte roślinnością [Czerwieniec, Lewińska, 1996, s.24]. W

celu osiągnięcia poprawy warunków termiczno-wilgotnościowych obszarów zielonych należy

zróżnicować szatę roślinną (trawniki, drzewa, krzewy). W przestrzeniach miasta pożądane jest

wprowadzanie powierzchni przepuszczalnych o odmiennym oddziaływaniu termicznym, takich jak

aleje, placyki i oczka wodne [Kopacz-Lembowicz, Kossowska-Cezak, Mortyn, Olszewski, 1984, s.

61-78].

Zieleń w mieście w zależności od jej zawartości i ukształtowania jest elementem wpływającym na

termiczne i dynamiczne ruchy powietrza [Orzeszek-Gajewska, 1984. s. 10]. Zieleń daje możliwości

redukcji prędkości wiatru. Na prędkość wiatru wpływa stan ulistnienia drzew. Gęsty i szeroki pas

drzew ma działanie wiatrochronne [Czerwieniec, Lewińska, 1996, s.25]. Zanieczyszczone powietrze

w mieście, przechodzące przez przewężenia zabudowy zwiększa szybkość i unosi się do góry, a przy

wyjściu z wąskiego przekroju w szerszy jego prędkość szybko maleje i cząstki powietrza opadają wraz

z pyłami. Skrzyżowania i wyloty ulic na otwarte obszary sprzyjają opadom zanieczyszczeń, dlatego

wskazane jest umieszczanie w tych miejscach zieleni [Orzeszek-Gajewska, 1984. s. 17].

Ochronna rola zieleni. Funkcja izolacyjna. Zieleń chroni otoczenie przed spalinami pojazdów, dlatego

już przy projektowaniu arterii komunikacyjnych należy przewidywać miejsce na pasy zieleni

izolacyjnej. Najbardziej efektywne są wielowarstwowe pasy zieleni, biegnące równolegle do tras

komunikacyjnych. O efekcie izolacji przed nadmiernym zanieczyszczeniem przestrzeni urbanistycznej

decyduje między innymi gęstość i wysokość jej zabudowy, kształt, kierunek, warunki nasłonecznienia,

rodzaj podłoża, ilość, rodzaj, wysokość i uformowanie zieleni [Czerwieniec, Lewińska, 1996, s.27].

Kształtując zieleń izolacyjną należy sytuować ją w systemie powiązanych ze sobą układów, ciągów

przestrzennych, które utworzą kanały ekologiczne łączące zieleń miejską z większymi obszarami

zielonymi na obrzeżach miasta i poza nim.

80

Roślinność posiada również właściwości filtrujące [Orzeszkowa, 1972], zatrzymuje część

zanieczyszczeń zawartych w powietrzu, przeciwdziałając zanieczyszczeniu atmosfery. Budowa

morfologiczna liści, igieł, gałęzi i kory powoduje dużą przyczepność pyłu, przez co stężenie zapylenia

powietrza przechodzącego przez obszar roślinny maleje [Orzeszek–Gajewska, 1984]. W obszarach

miejskich duży problem stanowią spaliny samochodowe w skład, których wchodzą oprócz substancji

toksycznych również metale ciężkie. Skażenie metalami ciężkimi takimi jak kadm, ołów, występuje w

pasie do ok. 140 m od jezdni, przy czym największe występuje w odległości do około 40 m. Znaczną

część tych zanieczyszczeń może zatrzymać pas gęstej zieleni o szerokości 10-15 m. [Czerwieniec,

Lewińska, 1996, s.29-30].

Wydzielanie substancji lotnych. Wiele gatunków roślin, szczególnie drzew, wydziela substancje lotne,

między innymi olejki eteryczne, tzw. fitoncydy. Niektóre z nich wykazują działanie bakteriobójcze,

owadobójcze, dezynfekujące (sosna, świerk, jałowiec), pobudzające układ nerwowy, podnoszące

ciśnienie (dęby, klony, leszczyny) itd. Fitoncydy wydzielają drzewa takie jak: sosny, świerki, jodły,

cisy, jałowce, czeremcha, jesion, brzoza, krzewy: głóg, berberys itd. Fitoncydy drzew iglastych

działają na człowieka uspakajająco, a drzew liściastych pobudzająco. Działanie bakteriobójcze mają:

sosna, jałowiec, jodła, orzech, szałwia, mięta, lawenda itd., działanie uspakajające; bukszpan, jaśmin,

głóg, czeremcha itp., Na wydzielanie fitoncydów mają wpływ różne czynniki; temperatura

(szczególnie jej wzrost), wilgotność względna powietrza, nasłonecznienie i ruch powietrza,

wpływające na parowanie olejków eterycznych.

Wśród substancji lotnych, wydzielanych przez zieleń znajdują się też alergeny. Najpopularniejsze

alergeny to pyłki kwiatowe, traw i zbóż. Alergeny wydzielają również drzewa np. topole

[Czerwieniec, Lewińska, 1996, s.31-33].

Zieleń jako jonizator powietrza. Istnieje jonizacja dodatnia i ujemna. Większość fitoncydów emituje

jony ujemne, które korzystnie wpływają na stan psychofizyczny człowieka. Jonizacja ujemna

występuje pod koronami drzew i jest tam 2-3-krotnie większa niż na obszarze zabudowanym.

Koncentracja niekorzystnych dla psychiki człowieka jonów dodatnich jest pod koronami drzew 3-7-

krotnie mniejsza niż w przestrzeni zabudowanej. Badania wykazały, że jony ujemne emitują rośliny,

takie jak np. sosna, brzoza, paprocie, tulipany, rumianek itd., natomiast jony dodatnie, np. niektóre

gatunki kaktusów [Zimny, 1978], [za: Czerwieniec, Lewińska, 1996, s.33].

Wpływ zieleni na obieg wody w obszarze miejskim. Miasto i jego funkcje powodują szerokie

przekształcenia hydrosfery. Większość podłoża w mieście jest nieprzepuszczalna (beton, asfalt), co

powoduje ograniczenie powierzchni swobodnego wsiąkania. Zabudowa w mieście, dodatkowe źródła

ciepła, emisja zanieczyszczeń do atmosfery- to wszystko wpływa na zmiany bilansu cieplnego i

nasilenie procesów hydro-klimatycznych. Zmiany te prowadzą do przekształcenia innych elementów

lokalnego bilansu wodnego: opadów, retencji i odpływów. Obszar zabudowany i uprzemysłowiony

zakłóca równowagę obiegu wody, a zwłaszcza rytm odpływu [Czerwieniec, Lewińska, 1996, s.35].

Powierzchnie nieprzepuszczalne i systemy kanalizacyjne powodują gwałtowne odpływy

81

powierzchniowe, a w rezultacie, zanikanie procesu infiltracji. W okresach roztopów i obfitych

deszczów woda spływa z terenów miast do rzek, co może mieć wpływ na wezbrania i nieregularność

przepływów. Obszary zielone pełnią rolę infiltrującą. Parki, skwery, ogrody, stanowią powierzchnie

przepuszczalne dla wód opadowych, czyli obszary biologicznie czynne. Tereny biologicznie czynne

działają jako systemy ochrony ekologicznej miasta, głównie wówczas, gdy odznaczają się

zróżnicowaną strukturą gatunkową, z przeważającą ilością drzew [Czerwieniec, Lewińska, 1996,

s.37].

Zieleń miejską łatwiej utrzymać w dobrej kondycji, jeśli utworzy ona wzajemnie połączone,

zespolone ze sobą układy, w których większe przestrzenie zielone (parki, skwery) połączone są

„kanałami ekologicznymi” (alejami).

Funkcje techniczne zieleni. Rozwój miasta (sieci komunikacyjnych, przemysłu itd.) pociąga za sobą

wiele uciążliwości. Jedną z nich jest hałas (różnego pochodzenia).

Ochrona akustyczna. Jedną z właściwości zieleni jest tłumienie hałasu [Czerwieniec, Lewińska, 1996,

s.39]. Czynnikiem wpływającym na rozprzestrzenianie się hałasu jest nie tylko zieleń, ale i

ukształtowanie terenu, na którym się ona znajduje, mikroklimat (temperatura, wilgotność powietrza,

natężenie wiatru) itd. Fale dźwiękowe są rozpraszane głównie przez pnie, gałęzie i pochłaniane przez

liście. Efektywność tłumienia zależy od gęstości ulistnienia, jego powierzchni, wysokości, szerokości,

rodzaju (szczególnie korzystnie wpływają różne gatunki roślin i piętrowość nasadzeń), od wielkości

terenu zajmowanego przez zieleń.

Badania laboratoryjne wykazują, że siła tłumienia wzrasta wraz z ilością liści przypadających na

jednostkę objętości [Sadowski,1982]. Zieleń ma działanie dźwiękochłonne głównie wtedy, gdy

występuje w zwartych grupach, jednak nie jest elementem eliminującym hałas, lecz go redukującym

[Czerwieniec, Lewińska, 1996, s.43].

Zapobieganie zjawisku olśnienia. Ochroną kierowców przed zjawiskiem olśnienia mogą stanowić

ciągłe pasy zieleni (głównie rośliny krzewiaste o wysokości ok. 160 cm) pomiędzy jezdniami.

Najlepsze do tych celów gatunki to: dzika róża, trzmielina, itp. [Czerwieniec, Lewińska, 1996, s.45].

Tworzenie osłon przeciwśnieżnych. W celu zapobieżenia zasypywaniu śniegiem dróg na obszarach

niezabudowanych formuje się z zieleni specjalne osłony. Osłony przeciwśnieżne tworzy się głównie z

żywopłotów [Czerwieniec, Lewińska, 1996, s. 45].

Funkcje dydaktyczne, wychowawcze i społeczne terenów zielonych. Kontakt z terenem zielonym

(np. w czasie spaceru), sprzyja odprężeniu, nawiązywaniu kontaktów między ludźmi, łagodzi stresy i

emocje powstałe w czasie codziennych zajęć. Wspólne działania pielęgnacyjne zieleni (np. na

osiedlach), integrują jego mieszkańców. Tereny zielone w sąsiedztwie przedszkoli, szkół, ogrody

jordanowskie umożliwiają najmłodszym nie tylko wypoczynek, ale i poznanie przyrody, otaczającej

rzeczywistości. Szczególnym miejscem w znaczeniu dydaktycznym i poznawczym są ogrody

botaniczne i zoologiczne umożliwiające poznanie i roślin i zwierząt. Zieleń przy instytucjach takich

82

jak szpitale, sanatoria oprócz roli zdrowotnej korzystnie wpływa na psychikę pacjentów wspomagając

proces zdrowienia i rehabilitacji [Czerwieniec, Lewińska, 1996, s.47].

Funkcje wypoczynkowe, rekreacyjne i sportowe terenów zielonych. Funkcje te zapewniają parki

sportu i wypoczynku, drogi spacerowe (nordic-walking), drogi rowerowe, rolkowe, itd. Tereny zielone

wraz z obiektami sportowymi pozwalają na kompleksowe zaspakajanie potrzeb różnych form

wypoczynku i rekreacji

Estetyczna i kompozycyjna29

rola zieleni w kształtowaniu przestrzeni miejskich. Zieleń jest

ważnym składnikiem przestrzeni miasta, który wpływa na jego wizerunek, atrakcyjność, klimat.

Zieleń z racji różnorodności swoich form, kształtów, barw i odcieni, dzięki cykliczności zmian

kolorytu i niekiedy formy przestrzennej przysparza przeżyć estetycznych. Wrażenia estetyczne

związane z zielenią stanowią wyraz wielu doznań wynikających z odbioru i postrzegania elementów

roślinnych. Wiąże się to z kształtem, roślin tworzących układ zieleni, z rodzajem oświetlenia,

obecnością barw, odcieni, plam świetlnych, cieni i bodźców zapachowych. Ważną rolę odgrywa

faktura koron drzew i krzewów. Faktura pni i szereg innych, indywidualnych, charakterystycznych dla

danego gatunku cech [Czerwieniec, Lewińska, 1996, s.46]. Szczególnie połączenia form zieleni i

układów architektury w przestrzenne kompozycje dostarczają jedynych w swoim rodzaju wrażeń

estetycznych związanych z odbiorem przestrzeni miejskich.

Podsumowanie: Na podstawie omówionych powyżej funkcji zieleni w środowisku miejskim

opracowano dane do tabeli służącej ocenie roli zieleni w przestrzeni miasta i odpowiedzi na pytanie

czy wielofunkcyjność zieleni jest w nich wykorzystana. W tabeli dotyczącej wielofunkcyjności

zieleni, czyli jej wpływu na jakość środowiska miejskiego i jakość życia mieszkańców ujęto

następujące funkcje zieleni, które będą podlegać ocenie:

ekologiczna (różnorodność gatunków, wielkość, rodzaj, i ilość zieleni, itd.),

techniczna (ochrona akustyczna, zacienienie, odpowiednie kształty, wielkości, układ zieleni,

jej warstwowość, itp.),

wypoczynkowa (zacienienie, stworzenie „cichych zakątków”, ławki, itp),

rekreacyjna (możliwość uprawiania rekreacji, odpowiednie nawierzchnie np. do joggingu,

rolek, strefowanie zieleni, itp),

dydaktyczna (zróżnicowanie gatunkowe, występowanie cennych okazów, itp.),

estetyczna,

kompozycyjna.

29

Funkcja kompozycyjna zieleni została szczegółowo omówiona w rozdziale III.2. pt. Formy zieleni jako

elementy kompozycji urbanistycznej.

83

III. FORMY ZIELENI W KOMPOZYCJI PRZESTRZENNEJ -

ANALIZA

III. 1. BUDOWA FORMY I JEJ POSTRZEGANIE NA PRZYKŁADZIE ZIELENI

Niniejszy rozdział został opracowany na podstawie analizy formy dokonanej przez Juliusza

Żórawskiego w jego książce pt. O budowie formy architektonicznej, [1973]. Celem takiego sposobu

analizy zieleni jest pokazanie, że jako element przestrzenny jest ona postrzegana podobnie jak

architektura i może pełnić takie same jak ona funkcje w kompozycji urbanistycznej. Terminy użyte w

opracowaniu Żórawskiego zostały użyte w niniejszej rozprawie do interpretacji uformowań zieleni.

Właściwością psychiki człowieka jest między innymi postrzeganie przestrzeni jako zespołu form

lub układów form. Formy te zawsze „dzieją się” na tle, które też jest formą. Forma jest całością

uformowaną z części. Istotą formy są proporcje: stosunek części do całości. W zależności od

uformowania, czyli stosunku części do całości, wyróżniamy formy bardziej spoiste lub swobodne

[Żórawski, 1973, s. 19-20].

„Formy spoiste i formy swobodne.”30

Formy spoiste to formy regularne, proste, czytelne,

zrozumiałe, pojedyncze, symetryczne. Przykładem form spoistych będzie zieleń uformowana w różne

kompozycje i układy takie jak uregulowane ciągi drzew; szpalery, aleje, klomby, itp.

W przeciwieństwie do form spoistych formy swobodne nie pozostają względem siebie w żadnych

zależnościach i układach. Formami swobodnymi są luźno rosnące stokrotki na łące, krzewy, kępy

drzew, itd. Formy swobodne przez swoje naturalne ukształtowanie są bliższe naturze, formy spoiste są

ukształtowane przez człowieka.

SWOBODNE FORMY ZIELENI SPOISTE FORMY ZIELENI

stokrotki na łące, luźno rosnące krzewy klomb, uformowany np. w stożek cis

kępy drzew szpalery, aleje

las park miejski, skwer

park angielski osiowe założenia parków francuskich

W przestrzeni formy swobodne są równie ważne jak formy spoiste. Uformowania spoiste

odbieramy jednoznacznie, swobodne natomiast możemy odczytywać wieloznacznie.

Architektura jest zwykle jednoznaczna i dobitnie uformowana, zieleń przeciwnie; w naturze

występuje w formie swobodnej, można ją jednak formować; mniej lub bardziej jednoznacznie, w

zależności od efektu, jaki chce się uzyskać.

30

Terminy użyte przez Juliusza Żórawskiego [1973] w książce „O budowie formy architektonicznej”.

84

Zieleń w mieście, podobnie jak architektura, powinna być, w większości „uregulowana” spoiście,

tak, by nie istniała potrzeba poszukiwania formy. Brak któregoś z elementów w ciągu-rytmie form lub

w układzie symetrycznym spowoduje poczucie istnienia błędu i chęć jego poprawienia.

a)

b)

c) d)

Rys. III.1. a), b) symetryczne formy zieleni, c) forma swobodna, (np. trawnik ze swobodnie rosnącymi

drzewami), d) forma spoista, kompozycja symetryczna, (np. starannie uformowany klomb, regularny rytm

drzew)

„Tendencja do geometryzacji”. Pion, poziom, kąt prosty, koło, kula, kwadrat są to formy tkwiące w

człowieku, w jego wewnętrznym „ja” [Żórawski, 1973, s. 24-25]. Stąd kierunek pionowy i poziomy są

dla człowieka kierunkami uprzywilejowanymi.

Rys. III.2. Kierunkowe nasadzenia ułatwiające orientację w przestrzeni

„Kierunkowe” nasadzenia w postaci alei, szpalerów wynikają z tendencji człowieka do układania,

łączenia punktów w zrozumiałe formy: linie proste. Tendencja do linii prostych i kątów prostych

przejawia się w większości kształtowanych przez człowieka form: widać ją w kompozycjach

urbanistycznych, liniach pierzei, kierunkach krawężników, jezdni, układach chodników itp. Kierunki

krawężników, linii rozgraniczających działają jak drogowskazy, które kierują wzrok obserwatora,

wprowadzają, wyprowadzają. Kierunki nasadzeń również pełnią taką rolę, tworząc często nie tylko

linie, ale całe płaszczyzny kierujące i prowadzące. Stąd częstym rozwiązaniem są reprezentacyjne

aleje drzew prowadzące wzrok ku dominancie, którą może stanowić pomnik, budynek o szczególnej

funkcji i randze.

„Tendencja do liczby ograniczonej”. Człowiek posiada możliwość łatwego dostrzeżenia i określenia

ilości elementów, jeśli ich ilość nie przekracza siedmiu, ośmiu sztuk. Najłatwiej i najszybciej

dostrzega się dwa, trzy i cztery elementy, trochę trudniej przychodzi określenie sześciu, siedmiu.

85

Sześć elementów postrzeganych jest najczęściej poprzez zgrupowanie punktów w dwie trójki (dwa

trójkąty). Uwidacznia się tu skłonność człowieka do formowania, grupowania i widzenia wszystkiego

przy pomocy form. Duża ilość swobodnie rozsypanych elementów uniemożliwiająca ich formowanie i

grupowanie w rezultacie utrudni rozumienie tego, co się widzi.

Rozpatrując układy zieleni można stwierdzić, że dla procesu percepcyjnego człowieka

korzystniejsze są nasadzania form zieleni w grupach, umożliwiające ogarnięcie ich wzrokiem niż

nasadzenia chaotyczne, „niepoliczalne”, które mogą nawet wywołać poczucie zagubienia.

Rys. III.3. Chaotyczne nasadzenia, trudne

do „policzenia” są niezrozumiałe

Rys. III.4. Formy zieleni ujęte w grupy

są bardziej czytelne niż swobodnie nasadzone

Rys. III.5. Formy zieleni ujęte w powtarzalne grupy są jeszcze bardziej wyraziste i spoiste

niż w grupach nie powtarzalnych

„Tendencja do formy silnej”. Człowiek dąży do ujmowania wszelkich wzrokowych doznań w

formy, tkwi w nim tendencja do form spoistych. Ludzkie oko zawsze ciąży w kierunku form silnych,

które będąc spoiście (jednoznacznie) uformowane, są czytelne i łatwiej dostrzegalne [Żórawski, 1973,

s. 28]. Forma słaba jako forma „jedna z wielu do siebie podobnych”, przeciętna, zwykle pełni rolę tła

dla formy silnej, będącej akcentem. Gra formami w kompozycji urbanistycznej polega na ustaleniu

hierarchii form od słabych do silnych, dla właściwego wyrażenia funkcji tej kompozycji. W hierarchii

form istnieją formy mało znaczące, „skromne”, a także dobitne, „atrakcyjne” oraz takie, które swoją

siłą przygniatają całe swoje otoczenie stając się dominantą.

„Forma jest całością uformowaną z części”. Forma jest zależna od stosunków wielkości części

względem całości [Żórawski, 1973].

a) b)

Rys. III.6. a) forma jako całość uformowana z części, b) nie związane ze sobą części

86

Wprowadzenie do danej formy silnej nowego elementu nie może nastąpić dowolnie, gdyż nowa

część może całkowicie zmienić całość. Wprowadzając nowy element konieczne jest

podporządkowanie się sytuacji formalnej formy o ile ma być ona zachowana.

Jeśli w istniejącym szpalerze drzew, jedno z nich zastąpimy drzewem innej wielkości, innego

kształtu spowoduje to zakłócenie tej dość silnej formy.

Rys. III.7. Zaburzenie formy silnej: przez wprowadzenie nowego elementu zakłócono rytm

a) b)

Rys. III.8. a), b) przykład wprowadzenia nowego elementu do formy silnej, jaką jest kompozycja

symetryczna. Element ten nie kontynuuje wytycznej formalnej zastanego układu

Formy silne i spoiste wymagają podporządkowania się ich wytycznym formalnym. Wprowadzenie

nowego elementu do formy silnej, jaką jest np. układ symetryczny wywoła odczucie błędu.

Wobec powyższego można przyjąć, że w przestrzeni miejskiej zieleń jako nowy element w

stosunku do istniejącej formy (przestrzeni), jaką jest na przykład zabytkowy rynek, nie może być

wprowadzana dowolnie, ponieważ może to zmienić kompozycyjną całość założenia.

„Złudzenia optyczne”. Przy pomocy odpowiedniego zastosowania form zieleni można tworzyć

złudzenia optyczne. Zieleń daje możliwość optycznego wydłużania i skracania rzeczywistych

odległości, optycznego przybliżania, oddalania, zmniejszania, powiększania form np.

architektonicznych.

„Podkreślanie formami zieleni miejsc ważnych”. Większość uformowań architektonicznych i

urbanistycznych posiada punkty i miejsca ważne, które wybijają się na pierwszy plan. Miejsca, w

których te punkty się znajdują można nazwać miejscami „formalnie podkreślonymi”. Formy

architektoniczne posiadają swoje punkty główne lub miejsca formalnie podkreślone. Założenia

urbanistyczne również takie punkty w postaci dominant posiadają.

Podkreślenie w danej formie jej punktu głównego sprawia, że staje się ona bardziej spoista,

natomiast nie podkreślenie tego punktu i zaakcentowanie innych jej miejsc spowoduje osłabienie

spoistości, co może prowadzić nawet do zatarcia jej wytycznej formalnej.

87

Przy pomocy narzędzia, jakim jest zieleń można podkreślać i eksponować punkty główne i miejsca

ważne w formach architektonicznych oraz układach urbanistycznych. Można też całkowicie zmienić

ich znaczenie, hierarchię, osłabić ich pole działania, odwrócić od nich uwagę obserwatora i skierować

ją gdzie indziej. Zamazanie lub likwidacja punktów formalnie podkreślonych może wywołać efekt

okaleczenia formy. Odnosi się to zarówno do pojedynczych budynków jak i do przestrzeni

urbanistycznych.

Formy architektoniczne posiadają miejsca formalnie ważne nie tylko wynikające z kompozycji, ale

również z ich funkcji. Przykładem podkreślenia ważnego funkcjonalnie miejsca w budynku jest

zaakcentowanie jego wejścia. Używanie do tego celu form zieleni jest powszechnie stosowane.

a) b)

Rys. III.9. Zaakcentowanie, podkreślenie wejścia do obiektu formami zieleni.

a) Asyż, wejście do restauracji, b) Budapeszt, wejście do hotelu

Rys. III.10. Chorwacja, podkreślenie formami zieleni wejścia do obiektu zabytkowego

Rys. III.11. Monte Carlo, podkreślenie formami zieleni wejścia do hotelu

88

Budynki użyteczności publicznej, sklepy, restauracje często posiadają w ten sposób podkreślone

strefy wejścia.

Miasto, jako zespół form architektonicznych posiada swoje centrum, miejsce ważne, składające się

z form bogatszych, reprezentacyjnych, bardziej spoistych i dominujących niż formy na jego

peryferiach i obrzeżach. Dodatkowe akcentowanie takiego centrum urbanistycznego czyni całe miasto

bardziej czytelnym dla mieszkańców i dla turystów. Im bardziej centrum jest czytelne, tym większy

jest jego potencjał jako elementu scalającego i krystalizującego tkankę miejską.

„Wytyczna formalna”. Każda forma posiada swą wytyczną formalną, którą może stanowić: oś

kompozycyjna, oś symetrii, rytm, centralny lub podłużny układ formy, założenie osiowe, ważne

punkty formalnie podkreślone, akcenty, itp. [Żórawski, 1973, s. 42-44].

a) b)

Rys. III.12. Londyn, a) Tate Modern Gallery, wysokie brzozy kontynuują pionowy podział i elementy

elewacji, b) kształt i pokrój drzew nawiązuje do detalu elewacji obiektu Parlamentu

Niekiedy wytyczną formalną formy może być jej funkcja, która ją kształtuje. Na przykład kierunek

drogi dyktuje kierunek nasadzeń drzew chroniących jej użytkowników przed nadmiernym słońcem.

Rys. III.13. Republika San Marino, formy zieleni

stanowią kontynuację wytycznej formalnej schodów

Rys. III.14. Budapeszt, kształt i symetryczne

usytuowanie form zieleni kontynuują

wytyczną formalną budynku

89

„Kontynuowanie formy, kompozycji”. W projektowaniu można wyróżnić działanie formami zieleni

na architekturę oraz działanie architekturą na zastaną zieleń. Powiązanie zieleni z całością

kompozycji, dostosowanie jej formy do istniejącej architektury – stanowi ważny problem projektowy.

Opracowanie idealnych zasad doboru, założeń i wzorców jest niemożliwe, zawsze istotną rolę

odgrywać będzie intuicja, talent i wyczucie projektanta, do jakiego stopnia można ingerować w formę,

by nie zlikwidować jej wytycznej generalnej.

Im silniejsza jest główna wytyczna formalna układu, tym trudniej ją zlikwidować poprzez zmiany

w jej częściach. Im forma, którą się kontynuuje jest bardziej spoista, tym mocniej podporządkowuje

ona nowe działanie swoim wartościom formalnym. Im jest ona swobodniejsza tym łatwiej

podporządkowuje się kierunkom nowych działań, ingerencji i zmianom.

Zastany układ architektoniczny, szczególnie, gdy jego kompozycja ma charakter spoisty, w wyniku

nasadzeń zieleni, nie powinien tracić swojej wytycznej formalnej, ani pola formalnego działania, które

są uznane za słuszne.

Rys. III.15. Drezno, Zwinger (arch. M. D. Pőppelmann): rytm drzew wprowadzonych na taras nie zakłóca

wytycznej formalnej obiektu, wręcz przeciwnie; kontynuuje ją i podkreśla

W pałacowym założeniu Zwingeru w Dreźnie rytm elementów architektury został podkreślony

rytmem form zieleni, czym nie tylko nie zlikwidowano jego wytycznej formalnej, ale ją

wyeksponowano.

Rys. III.16. Porto, Portugalia; Muzeum Sztuki Współczesnej Fundacji Serralves. Autorzy: Alvaro Siza

Viera, Clemente Meneres Semida. Gra płaszczyzn elewacji budynku i płaszczyzn murów oporowych

pokrytych zielenią. Architektura 07.2003

90

a) b)

Rys. III.17. a) Florencja, rytm form zieleni przy obiekcie kontynuuje podział elewacji,

b) Londyn, rytm drzew kontynuuje rytm elementów budynków mieszkalnych

Jak mówi Żórawski [1973, s. 138], projektowanie polega na kontynuowaniu układów zastanych.

Projektując nowy budynek wstawia się go w istniejące różne uwarunkowania. To otoczenie jest już

formą, którą się kontynuuje. Projektując, nigdy nie zaczyna się budować formy od „początku”. Brak

kontynuowania formy zgodnie z jej wytyczną może spowodować okaleczenie formy.

Zieleń, krajobraz przejmuje zwykle rolę formy-matki. Krajobraz w swoim pierwotnym charakterze

jest formą swobodną, która na skutek ingerencji człowieka staje się formą coraz bardziej spoistą.

Ochrona krajobrazu przyrodniczego polega, więc na dążeniu do zachowania jego swobody jako

wytycznej formalnej. Przed architektem stoją dwie możliwości. Pierwsza z nich polega na tworzeniu

architektury, której podporządkowuje się otoczenie, druga polega na uszanowaniu krajobrazu i

ochronie form przyrody. Przy formowaniu architektury zjawiającej się na tle przyrody ta druga droga

jest słuszna. Jeśli zieleń ma powstać na tle architektury również powinna przejąć jej wytyczną

generalną, jeśli oczywiście uznana ona została za słuszną. Piony i poziomy obiektu architektonicznego

mogą być podparte pionami i poziomami odpowiednio ukształtowanej zieleni, albo kontrastować z

nimi. [B. Orzeszek-Gajewska, 1984. s. 82]. Istotna jest świadomość projektanta, że przy pomocy form

zieleni można zmienić wytyczną generalną architektury.

Ze względu na różnice w ukształtowaniu krajobrazu miejskiego i wiejskiego zieleń w mieście,

podobnie jak architektura, powinna być, w miejscach ważnych z punktu widzenia budowy formy

uformowana spoiście, tak, by nie istniała potrzeba poszukiwania formy. Zieleń nie powinna zakłócać

wytycznej generalnej istniejącego układu architektonicznego, chyba, że zredukowanie jego znaczenia,

i wytycznej jest zamierzone. Dotyczy to szczególnie spoistych układów architektonicznych takich jak

rynki, zabytkowe centra miasta, itd., w których zieleń pełni rolę taką jak forma architektoniczna,

elementu-części składowej całej kompozycji przestrzennej i jest podporządkowana wytycznej

generalnej całego założenia.

Przykładem takiego układu jest spoiste uformowanie złożone z drzew na Rynku we Wrocławiu

(rys.III.20); Spokojny rytm równo przyciętych drzew nie zakłóca wytycznej generalnej całego

założenia. Spoistość tego uformowania zieleni wynika z następujących czynników: równej wielkości,

jednakowych brył koron drzew, posadzonych w rytmie o równym skoku. Rytm ten jest dość spoisty,

91

ale nie na tyle by stać się formą ważniejszą od architektury rynku. Reasumując: zieleń znajdująca się

w tym miejscu podkreśla jego wytyczną generalną, nie zakłóca jej ani nie likwiduje.

Rys. III.18. Wrocław, Rynek Główny: spoisty rytm drzew, spójny z kompozycją pierzei

Rys. III.19. Symulacja wprowadzenia swobodnych form zieleni

do spoiście uformowanego wnętrza Rynku Głównego we Wrocławiu

92

Hipotetyczna sytuacja odwrotna nastąpiłaby wtedy, gdy do omawianej przestrzeni Rynku

wprowadzić zieleń o kompozycji swobodnej, w której formy nie miałyby kontrolowanej wielkości,

rozrostu i kształtu. Doprowadziłoby to do osłabienia pola działania formalnego znajdującej się tam

architektury i tym samym obniżenia poziomu spoistości (dobitności, wyrazistości) całego układu

urbanistycznego.

W projektowaniu zieleni w istniejących strukturach urbanistycznych, szczególnie w zabytkowych

centrach miast, wprowadzane nowe formy mogą powodować zmiany formalne w całych założeniach.

Swobodna forma na swobodnym tle może spowodować zamianę znaczenia, hierarchii, co doprowadzi

do tego, że forma stanie się tłem, a tło formą. Z kolei spoista forma na spoistym tle wywołać może

rywalizację formy i tła. Im większy jest kontrast pomiędzy formą i tłem, tym forma i tło są bardziej

czytelne i lepiej wyjaśnione formalnie. Spoista forma będzie miała tym większy zasięg działania

formalnego im tło, na którym się znajduje będzie swobodniejsze.

Wprowadzanie zieleni w przestrzenie miejskie jest kontynuowaniem formy zastanej, dlatego by

uniknąć błędów kompozycyjnych, działanie to powinno być poprzedzone wnikliwym rozpoznaniem

sytuacji przestrzennej. Nowe nasadzenia zieleni w centrum miasta powinny być kontrolowane tak jak

kontrolowane jest powstawanie nowej architektury i poprzedzone analizami kompozycyjnymi.

„Forma skończona i nieskończona”. Zamknięcie i ograniczenie formy zależy od właściwego

zaakcentowania punktów leżących na jej skraju, obrzeżu, konturze. Ograniczenie układów liniowych

uzyskuje się poprzez zaakcentowanie ich końców; „skończenie” formy architektonicznej może

stanowić zieleń.

Rys. III.20. Drezno, zieleń jako skończenie

elementów budynku komercyjnego

Rys. III.21. Trogir, zieleń jako skończenie elewacji

budynku Ratusza

93

Rys. III.22. Krynica Zdrój, zieleń jako skończenie

formy małej architektury

Rys. III.23. Wenecja, zieleń jako element elewacji,

zwieńczenie budynku prywatnego

Zieleń w relacjach „forma i tło”.31

Tło jest częścią formy, która się na nim „dzieje”. Zwykle forma

jest spoista, a tło swobodne: forma architektoniczna widziana na tle przyrody. Im bardziej spoista jest

forma, a tło swobodniejsze tym układ ten jest bardziej czytelny i jednoznaczny. Im większa jest

różnica spoistości pomiędzy tłem a formą, tym mocniej forma rysuje się na tle. Przy zmianie tych

wartości, tj., gdy forma dąży do swobodnego uformowania, a tło do spoistości, może nastąpić zmiana:

forma stanie się tłem, a tło formą. W zależności jak uformowana zostanie zieleń, może pełnić ona

funkcję tła dla dominanty architektonicznej, sama też może być formą dominującą w całym układzie.

Przy nieprzemyślanym uformowaniu i nasadzeniu zieleni może zaistnieć sytuacja, w której zieleń

stanie się konkurencją dla dominanty architektonicznej. Z kolei zmniejszenie dominacji formy

architektonicznej, może spowodować utratę zamierzonego efektu danej kompozycji urbanistycznej.

Rys. III.24. Poznań, pojedyncza forma zieleni na tle trawnika jako forma silna

Niemal każda architektura będzie dobitną i silną formą na tle krajobrazu. Jeżeli intencją projektanta

jest ochrona charakteru tego krajobrazu to architektura zjawiająca się na jego tle powinna mieć

tendencję do form „słabych”. W sytuacji odwrotnej, gdy zieleń wprowadzana jest w układy

31

Kwestie relacji formy i tła zostały omówione również w rozdziale II.1. dotyczącym percepcji przestrzeni.

94

architektoniczne, poprzez odpowiednie jej uformowanie istnieje możliwość decydowania, który z tych

elementów będzie formą, a który tłem, który będzie formalnie ważniejszy, czy tez oba będą

równoważne.

a) b)

Rys. III.25. Architektura na tle zieleni: a) Republika San Marino, jednolite tło z zieleni sprawia, że forma

architektoniczna jest akcentem, choć jej bryła uformowana jest dość swobodnie; b) Chorwacja, forma

architektoniczna mniej ostro rysuje się na tle, ponieważ tło z zieleni dąży do spoistości (posiada pionowe

akcenty, itp.)

Rys. III.26. Watykan, formy zieleni na tle architektury

Chcąc mocniej zaakcentować, wyeksponować zwrócić uwagę na obiekt architektoniczny, można

wprowadzić jednorodne tło w postaci zieleni.

Rys. III.27. Monaco, w przestrzeni składającej się z wielu elementów (ulica, estakady, skały)

tło w postaci zieleni eksponuje bryłę kościoła

95

Rys. III.28. Chorwacja, Cavtat: architektura miasteczka na tle swobodnej zieleni krajobrazu

Ze względu na różnorodność gatunków, kształtów, faktur, zieleń w relacjach forma–tło może

przyjmować różne role. Zieleń może być tłem zarówno dla innych form zieleni jak i dla form

architektonicznych. Architektura może stanowić tło dla form architektonicznych i form zieleni. Można

stworzyć też sytuację, gdy formy zieleni są tak spoiście uformowane, że stanowią równoważne

architekturze elementy przestrzenne.

Rys. III.29. Drezno, formy architektoniczne i formy zieleni jako równoważne elementy

reprezentacyjnej przestrzeni zabytkowego centrum miasta

96

Rys. III.30. Rawenna, spoiste formy zieleni i zabytkowej architektury

jako równoważne składniki przestrzeni

„Linie proste i kąty proste”. Linie proste i kąty proste są dla człowieka czytelne i ułatwiają

orientację. Linie proste tworzą powiązania ważnych miejsc i punktów w mieście. Przerwy w liniach,

tworzą punkty i węzły, zatrzymują, ostrzegają, przygotowują do zmiany kierunku.

a) b) c)

Rys. III.31. a), b) przerwy w liniach z powtarzalnych elementów zieleni, sygnalizują, zapowiadają zmianę

(tu: zmianę kierunku); c) inne od pozostałych, wyróżniające się w linii elementy zieleni,

przyciągając wzrok bardziej zdecydowanie zapowiadają zmianę kierunku

„Pole działania formalnego” Każda forma posiada swój indywidualny zasięg działania w przestrzeni,

promieniowania. Im forma jest silniejsza i bardziej spoista tym większe jest jej pole działania

formalnego. Zasięg pola działania formalnego formy zmienia się w zależności od sposobu

usytuowania jej względem innych form.

a) b) c) d)

Rys. III.32. a), b) Zasięg pola działania formalnego formy zieleni zmieniający się pod wpływem

otaczających ją elementów; c), d) zasięg pola działania formalnego budynku zmienia się

w zależności od sposobu nasadzeń otaczającej go zieleni

97

a)

b)

Rys. III.33. a), b) Zasięg pola działania formalnego budynku i odczucie jego skali zmienia się

w zależności od sposobu nasadzeń otaczającej go zieleni

Drzewa tego samego gatunku, pokroju i wielkości posadzone w jednakowych odległościach mają

jednakowe pola formalnego działania o tym samym zasięgu.

Rys. III.34. Ciąg drzew o jednakowym zasięgu pola działania formalnego

„Rytmy. Znaczenie rytmu form zieleni w odbiorze przestrzeni”. Wszelkie układy osiowe jako

formy spoiste są czytelne. Linie proste i kąty proste, jako kierunki uprzywilejowane w procesie

percepcji utworzone z form zieleni kierują wzrok, uczytelniają przestrzeń i ułatwiają orientację.

Formami dążącymi do szczególnej spoistości są rytmy. Rytm polega na uszeregowaniu, łączeniu w

ciągi form lub zespołów form o podobnym znaczeniu formalnym. Rytmem jest również

uszeregowanie form o różnym znaczeniu formalnym pod warunkiem ich ciągłości i stałej

powtarzalności sekwencji. O jednoznaczności, czytelności i spoistości rytmu decyduje między innymi

sposób łączenia poszczególnych jego członów oraz ich charakter i podobieństwo.

Spoistość rytmu zależy między innymi od ilości zawartych w nim elementów, tj. im ilość ta jest

mniejsza (możliwa do objęcia wzrokiem) tym uformowanie jest bardziej spoiste i dąży w kierunku

formy silnej. Rytmy o jednakowym skoku są tym bardziej spoiste, im są krótsze.

Porównując różnej długości rytmy o równym skoku, składające się z jednakowych elementów 35a,

35b można zauważyć, że rytm 35a łatwiej można objąć wzrokiem i odczytać jako całość (tu: formę

98

złożoną z pięciu członów), natomiast rytm 35b dąży do nieskończoności i odczuwa się go jako

uformowanie mniej jednoznaczne (mniej spoiste). Krótki rytm 35a jest bardziej spoisty, niż długi 35b.

a)

b)

c)

d)

e)

Rys. III.35. a), b), c), d) Nasadzenia drzew: przykłady rytmów pod względem długości, rodzaju

elementów, ich usytuowania i spoistości

Dłuższy rytm 35b dąży w kierunku formy swobodnej. Widoczny na rysunku 35c rytm podwójny

długi jest bardziej skonkretyzowany jako rytm, niż podwójny krótki 35e, którego nie można

jednoznacznie zinterpretować. W przykładzie 35a przez środkowy człon rytmu przechodzi oś symetrii

(krótki ciąg umożliwia znalezienie środka); miejsce formalnie ważne jest akcentowane przez formę.

Układ ten odbierany jest jako symetria. W układach 35b i 35c, 35d oś nie jest podkreślona wobec tego

czyta się je jako rytmy. W przykładzie 35e oś symetrii przechodzi przez pole, liczba członów jest tak

mała, że w układzie tym czuje się bardziej symetrię niż ciąg powtarzających się elementów. W

rytmach krótkich łatwo można znaleźć osie symetrii, w rytmach długich jest to trudne lub nawet

niemożliwe.

Układ 36a składający się z 15 członów będzie swobodniejszy od układu 36b składającego się z 8

członów podwójnych, a ten zaś swobodniejszy od układu sześciu grup 36c, po 3 elementy w każdej.

Układy składające się z dwóch, trzech, pięciu członów będą zawsze symetriami, a długie ciągi

elementów, rytmami. Forma jest tym bardziej spoista im jest mniej dwuznaczna.

Drzewa jednego gatunku i podobnej wielkości postrzega się jako rytm, mimo, że nie są identyczne.

Drzewa różnych gatunków i różnej wielkości nie będą stanowić rytmu.

99

a)

b)

c)

Rys. III.36. Nasadzenia drzew: rytmy o różnym natężeniu spoistości a) rytm pojedynczy, b) rytm

powtarzających się podwójnych elementów, c) rytm powtarzających się potrójnych elementów

a)

b)

Rys. III.37. Szpaler drzew, a) rytm skończony, b) rytm nieskończony

Rytmy mogą być ograniczone, czyli posiadać początek i koniec, lub nie posiadać żadnych „ram”,

czyli dążyć do nieskończoności. Rytm skończony 37a jest bardziej spoisty niż rytm nieskończony 37b.

Rys. III.38. Zaburzenie rytmu w szpalerach drzew spowodowane brakiem jednego z elementów

lub wprowadzeniem do niego nowej formy

100

Im jakaś forma jest bardziej spoista, tym wszystkie jej części są mocniej ze sobą związane i

oderwanie jednej jego części powoduje pojawienie się uczucia ubytku, braku rozumienia układu jako

całości. Zaburzenie rytmu rodzi chęć poprawienia błędu (Rys.38).

Zastąpienie brakującego elementu innym (np. w ciągu drzew jedno z nich zastąpimy inną formą

zieleni (Rys.38), odczytywane jest jako błąd. Nowa, inna od pozostałych forma jest łatwiej

zauważalna, ponieważ się wyróżnia. Wszystkie błędy i braki stają się akcentami na tle pozostałych

drzew.

Pole działania formalnego elementów-części rytmu. Rytm tworzą elementy ustawione w jednym

ciągu i mające jednakowe pole działania formalnego 39a.

a)

b)

c)

Rys. III.39. a), b), c) Schemat zmiany zasięgu pola działania formalnego w szpalerze drzew spowodowane

zmianą odległości pomiędzy poszczególnymi elementami lub wprowadzeniem nowej formy

Zaburzenie rytmu może nastąpić przez wystąpienie nierytmicznych odległości między elementami

(zagęszczenie lub rozrzedzenie promieniowania formalnego elementów 39b, lub przez wstawienie

innego rodzaju formy zieleni mającej odmienne pole działania od reszty elementów 39c.

101

a) b)

Rys. III.40. a) Krótkie rytmy drzew biegnące w dwóch kierunkach tworzą płaszczyznę,

b) Drezno, korony drzew tworzą strop

Rytmiczne nasadzenia drzew tworzą zgeometryzowaną formę na drezdeńskim bulwarze. Korony

tych drzew stanowią zacienienie w postaci stropu. Tak specyficzna, spoista i dobitnie uformowana

zieleń działa w przestrzeni podobnie jak formy architektoniczne i przejmuje ich rolę.

Rys. III.41. Drezno, bulwar nad rzeką, rytmy drzew w dwóch kierunkach tworzące zwarta formę

stają się w przestrzeni formą silną i działają podobnie jak architektura

Forma ta stanowi w przestrzeni starego miasta łagodne przejście z wyraźnie pionowych linii

wysokich zabytkowych budynków w poziome płaszczyzny szerokiego bulwaru położonego nad

znacznie niżej płynącą rzeką.

102

Stosując rytm form zieleni przy budynku można podkreślić rytm poszczególnych jego elementów.

Przykładem powyższego są niewielkie formy zieleni w donicach i kwietniki powtarzające podziały

architektoniczne (Rys.42).

a) b)

Rys. III.42. Rytm form zieleni podkreślający rytm elementów budynku,

a) San Marino, b) Drezno, Zwinger

Rytm jako formę silną cechuje jednoznaczność i dobitność. Formy silne najbardziej nadają się do

pełnienia funkcji dominant i akcentów układów przestrzennych. Przedstawiony na rys. 43a,

indywidualny rytm drzew jest formą bardziej spoistą niż „spokojny”, jednorodny rytm 43b.

a)

b)

Rys. III.43. a), b) Przykłady rytmów z zastosowaniem tych samych elementów (neutralny)

i różnych elementów (indywidualny)

W zależności, jaki efekt jest pożądany w obrębie układu architektonicznego, można zastosować

słabszy lub bardziej zindywidualizowany rytm drzew. Rytm 43a jest silną formą, przyciągającą uwagę

i tego typu układy uzupełniają, ożywiają nudną i monotonną przestrzeń. Rytm 43b natomiast jako

bardziej neutralny wtopi się w silny układ urbanistyczny, którego nie będzie zakłócał ani zmieniał.

103

Zawsze łatwiejsze do odczytania i bardziej jednoznaczne są układy, w których forma spoista

znajduje się na swobodnym tle. Rytm równych drzew posadzonych w jednakowych odległościach 44a

jest układem słabszym i bardziej nadaje się na tło dla akcentu architektonicznego niż silny rytm 44b,

który jest tak indywidualny, że może sam stanowić formę i osłabić znaczenie formy architektonicznej

lub rywalizować z nią.

a)

b)

Rys. III.44. Rytm form zieleni jako tło dla formy architektonicznej a) rytm „słaby”, jednorodny

składający się z jednakowych elementów, b) rytm silny, bardziej złożony

Rys. III.45. Zadar, rytm aa-b-aa-b-aa jako forma silna w sąsiedztwie obiektu architektonicznego;

dwie teoretycznie niezależne kompozycje, tworzące jednak ciekawą całość

104

Podsumowanie. W związku z tym, że niektóre cechy i uformowania takie jak symetria,

geometryczność, formy spoiste, rytmy, są przez człowieka zrozumiałe, czytelne i jednoznaczne i

dlatego bardziej preferowane niż inne, wskazane jest, aby w przestrzeniach publicznych miasta

stosować kompozycje oparte właśnie na takich cechach. Dotyczy to nie tylko architektury, ale również

wprowadzanych form zieleni, które w mieście są elementami kompozycji przestrzennej, a nie tylko

„roślinnością o funkcjach ekologicznych i wypoczynkowych”.

Podsumowując, można stwierdzić, że formy zieleni występując z architekturą w jednej kompozycji

przestrzennej mogą podkreślać jej znaczenie. Mogą zmniejszać lub zwiększać jej pole działania

formalnego, stanowić ramę, ograniczenie, uczytelnić lub zamazać jej wytyczną generalną, być dla niej

tłem, lub formą na jej tle itd. W architektonicznych układach przestrzennych mogą wprowadzać

poczucie uporządkowania i czytelności, a także wprowadzić zupełny chaos; wreszcie: mogą być formą

samą w sobie: silną, spoistą, bądź całkiem swobodną.

Występowanie w przestrzeniach publicznych miast zieleni w postaci uformowań symetrycznych,

spoistych, rytmicznych, linearnych itp., wpływa na czytelność i zrozumiałość a tym samym

atrakcyjność kompozycji urbanistycznej. W wyniku przeprowadzonej analizy zieleni jako formy

przestrzennej i jej wpływu na kształt przestrzeni miasta wyłoniono zagadnienia do tabeli służącej

analizie występowania zieleni w omówionych wyżej formach. Jej istotą jest stwierdzenie, jaką jakość

wnosi istniejąca zieleń w przestrzeń, w której się znajduje. W tabeli ujęto następujące zagadnienia

(związane z preferowanymi przez człowieka kształtami i formami zieleni), które będą podlegać ocenie

w badanych przestrzeniach publicznych Poznania:

symetria,

formy silne i spoiste,

tendencja do geometryzacji,

tendencja do liczby ograniczonej,

tendencja do formy spoistej,

forma jest całością złożoną z części,

kontynuowanie formy architektonicznej,

punkty formalnie ważne,

forma skończona,

forma i tło,

linie i kąty proste,

ciągi,

rytmy (ich stopień spoistości).

105

III. 2. FORMY ZIELENI JAKO ELEMENTY KOMPOZYCJI URBANISTYCZNEJ

W procesie percepcji formy zieleni są równoważne formom architektonicznym. Są one podobnie

jak architektura elementami przestrzennymi i stosowanie ich w komponowaniu przestrzeni oraz

kreowaniu doznań jej uczestników powinno podlegać tym samym zasadom.

Podłoga, ściana, strop. Głównym celem projektowania zieleni w mieście powinno być jej takie

ukształtowanie, by tworzyła z układem urbanistycznym jednolitą kompozycyjnie całość, zgodną z

charakterem przestrzeni, w której występuje.

Każde wnętrze, niezależnie czy jest ukształtowane przez przyrodę czy przez człowieka posiada trzy

podstawowe elementy: podłogę, ścianę i strop [Wejchert, 1984, s.106]. O jego wartości

kompozycyjnej decyduje ukształtowanie wszystkich tych trzech elementów.

Podłoga w ujęciu urbanistycznym, stanowi podstawę całego założenia, pozwala odczuć obszerność

wnętrza. Podłogą jest: posadzka placu, ulicy, trawniki i ścieżki w parku, tafla jeziora itp. Podłogę

może stanowić równo przycięty trawnik, a także bujna, pokryta swobodną niską zielenią łąka.

Rys. III.46. Drezno, Zwinger, obiekt

architektoniczny pełni rolę ściany,

a tafla wody – podłogi

Rys. III.47. Zwinger, wznosząca się trawiasta

część posadzki pełni również rolę ściany,

co zatarło granicę między nimi

Rys. III.48. Asyż, posadzka placu

przed kościołem św. Franciszka

Rys. III.49. Amsterdam, zieleń jako posadzka

we wnętrzu architektonicznym

106

Ściana. „Ściany mogą być jednoplanowe lub w przypadku, gdy pewne elementy są na pierwszym

planie, bliżej obserwatora, a inne dalej, w głębi – wieloplanowe” jak pisze Wejchert [1984, s.117]. W

przestrzeni urbanistycznej ścianę mogą stanowić płaszczyzny budynków (pierzeje) tworzące

ograniczenie przestrzeni i granice widoczności a także płaszczyzny zieleni.

W zależności od sposobu, gęstości nasadzeń, doboru gatunków zieleni, można uzyskać różne

rodzaje ścian: od przesłon o lekkiej przezroczystości, kurtyn o częściowym zasłanianiu po przegrody

całkowicie zasłaniające, oddzielające poszczególne przestrzenie.

Rys. III.50. Poznań, Ogród Botaniczny:

nasadzenia tworzą ścianę, przesłonę

Rys. III.51. Poznań, Ogród Botaniczny, formy zieleni

tworzą płaszczyznę zatrzymującą wzrok.

Przerwa w ścianie z form zieleni odsłaniająca fragment

przestrzeni znajdującej się za nią nadaje ścianie charakter

kurtyny. Na pierwszym planie znajdują się niskie

elementy zieleni prowadzące wzrok ku przerwie w

kurtynie i dalej do przestrzeni znajdującej się poza nią

a) b)

Rys. III.52. Ściana oddzielająca dwie przestrzenie o różnej funkcji,

a) Budapeszt, ściana - przeźrocze b) Rogalin, ściana - przegroda

107

Rys. III.53. Budapeszt, formy zieleni tworzą

rodzaj przeźrocza, kurtyny odsłaniającej

fragment budynku i wzmacniają

wieloplanowość przestrzeni

Rys. III.54. Rogalin, kurtyna z drzew kadruje widok

na pałac będący dominantą architektoniczną

Rys. III.55. Niemcy, Hamm: ściana- przeźrocze

z prowadzonych w charakterystyczny sposób

drzew oddziela przestrzeń skweru od ulicy

Rys. III.56. Paryż, Rue de Rivoli: ściana-przeźrocze

z zieleni, oddziela przestrzeń ogrodów

de Tuileries od ul. Rue de Rivoli, pozwalając

na częściowe przenikanie się tych przestrzeni

Rys. III.57. Asyż, plac przed kościołem św. Klary. Wysokie drzewa stanowią ścianę-przeźrocze,

która wydziela plac od panoramy Toskanii i tworzy wnętrze

Strop w przestrzeni urbanistycznej stanowi najczęściej „tafla” nieba. O kształcie linii przecięcia ścian i

stropu decyduje zarys górnych części ścian (elementów pionowych). Przy blisko siebie położonych

elementach przestrzennych można niekiedy odnieść wrażenie nachodzenia fragmentów ścian na strop

i zatarcia się wyraźnych krawędzi i granicy między nimi.

108

a) b)

Rys. III.58. Aleja spacerowa: korony drzew tworzą strop, a) Drezno, b) Rogalin

a) b)

Rys. III.59. a), b) Drezno, korony drzew tworzą strop i kadrują widok

Rys. III.60. Chorwacja, wyspa Vis: strop z winorośli we wnętrzu kawiarni wprowadza nową jakość nie

tylko przestrzenną, ale również użytkową, tworząc mikroklimat sprzyjający wypoczynkowi podczas upału

Dominanty, linie kierujące wzrok, płaszczyzny prowadzące, zatrzymujące.

Dominanty. Każde miasto posiada miejsca i pewne składniki swej struktury przestrzennej, które

kształtem, wielkością, wzajemnymi powiązaniami stają się jego symbolami, czynią je

niepowtarzalnym. Najbardziej charakterystycznymi i najczęściej zapamiętywanymi elementami,

wpływającymi na indywidualność danego zespołu architektonicznego, miasteczka czy miasta są

109

dominanty, które konkretyzują przestrzeń, krystalizują i wiążą układy przestrzenne w całość, stanowią

rozpoznawalne punkty odniesienia.

a) b)

Rys. III.61. Forma zieleni jako dominanta we wnętrzu architektonicznym,

a) Florencja, klasztor św. Marka, b) Rawenna

Rys. III.62. Split, dominanta

architektoniczna na tle zieleni

Najczęściej spotykane dominanty to obiekty architektoniczne, jednak mogą je stanowić również

formy zieleni. Dominantą może być zieleń na tle zieleni, samotne drzewo na tle trawnika, zieleń na tle

architektury. Dla dominanty architektonicznej ze względu na kontrast faktury i koloru zieleń zawsze

będzie lepszym tłem niż architektura.

a) b)

Rys. III.63. Budapeszt, a) zieleń jako tło dla dominanty-pomnika, b) posadzka: trawnik stanowi tło

dla pomnika. Nasadzenia zieleni wysokiej poza pomnikiem również są dla niego tłem.

Forma architektoniczna jest bardziej wyraźna na tle zieleni niż na tle architektury

a) b)

Rys. III.64. a), b) Londyn, zieleń eksponująca pomniki

110

Tradycyjnie dominanty lokalizowano na osiach kompozycyjnych założeń urbanistycznych. Widok

ulicy zamkniętej dominantą jest atrakcyjniejszy gdyż punkt docelowy przyciąga obserwatora i stanowi

dla niego informację o przestrzeni.

a) b)

Rys. III.65. Budapeszt, a) ulica zamknięta dominantą architektoniczną,

b) zakończenie ulicy dominantą architektoniczną ujętą w ramy zieleni

Rys. III.66. Paryż, kompozycja zieleni eksponuje formę architektoniczną, ujmuje ją w ramy, drzewa jako

elementy prowadzące, trawnik jako płaszczyzna prowadząca kierują wzrok na dominantę, umożliwiają

zobaczenie jej całej, bez otoczenia architektury, co sprawia, że jeszcze bardziej wzmacnia jej dominację

W wyniku niekontrolowanego rozwoju i nieprzemyślanych decyzji w krajobrazie współczesnych

miast pojawiło się wiele „dominant” nie zawsze pożądanych z punktu widzenia kompozycji i wrażeń

przestrzennych. Pierzeje wypełnione są budynkami, z których wiele aspiruje do tego miana.

Wykorzystując formy zieleni można korygować oddziaływanie dominujących obiektów. Poprzez

odpowiednie nasadzenie zieleni można też podkreślić znaczenie ważnego obiektu, dominanty,

naprowadzić na nią wzrok. Równocześnie okazała forma zieleni może stać się konkurencją dla

dominanty architektonicznej, zasłonić ją, zredukować jej dobitność.

W kompozycji urbanistycznej istotne są przestrzenne powiązania miejsc formalnie ważnych i

atrakcyjnych oraz kolejne naprowadzanie na nie obserwatora. Układy architektoniczne można łączyć

111

ze sobą przy pomocy liniowych kompozycji zieleni, które pełnią rolę linii lub płaszczyzn

prowadzących wzrok.

a) b)

Rys. III.67. Budapeszt, budynek Parlamentu, a) formy zieleni wydzielają komunikacyjnie przestrzeń

przed frontem obiektu, b) klomb zieleni wypełnia wnętrze urbanistyczne harmonizując

z istniejącą architekturą i jej detalem

Linie i płaszczyzny kierujące wzrok. Płaszczyzny prowadzące, wyprowadzające, zatrzymujące.

Przestrzeń miejska postrzegana jest jako obraz, na który składa się szereg linii i płaszczyzn, wśród

których można wyodrębnić linie i płaszczyzny prostopadłe oraz równoległe do kierunku patrzenia.

Właściwością linii równoległych do kierunku patrzenia jest prowadzenie wzroku obserwatora. Linie

te, nazywa się prowadzącymi, jeśli prowadzą wzrok ku obiektowi, dominancie lub do ważnego

miejsca. Z kolei linie wyprowadzające to takie, które prowadzą spojrzenie poza obraz, wyprowadzają

wzrok obserwatora z przestrzeni, w której się on właśnie znajduje, w przestrzeń nie widoczną z

danego punktu widokowego [Wejchert, 1984, s.128]. Linie te powinny być szczególnie dynamiczne,

żeby zachęcić do podążania zgodnie z ich kierunkiem. Wzrok mogą prowadzić nie tylko linie, ale całe

płaszczyzny. Linie i płaszczyzny prowadzące zachęcają do podążania zgodnie z ich kierunkiem.

Korzystając z tej właściwości można wprowadzać obserwatora do kolejnych przestrzeni publicznych

miasta, wyprowadzać z nich i wprowadzać do następnych. Powstanie wtedy sekwencja doznań,

związana z przechodzeniem obserwatora do przez kolejne interesujące miejsca w mieście.

a) b)

Rys. III.68. Uformowania, które stanowią linie i płaszczyzny prowadzące wzrok, a) Rogalin, b) Budapeszt

112

Rys. III.69. Republika San Marino, linie

i płaszczyzny prowadzące w płaszczyźnie posadzki

Rys. III.70. Chorwacja, Cavtat: forma

architektoniczna oraz jej granica z zielenią

tworzą płaszczyzny i linie prowadzące wzrok

Płaszczyzną prowadzącą jest najczęściej ściana, ale może nią być podłoga lub strop szczególnie,

gdy jest ujęty w ramy linii prowadzących krawędzi ścian.

a) b)

Rys. III.71. Linie i płaszczyzny wyprowadzające, a) Rogalin, b) Drezno

a) b)

Rys. III.72. Linie i płaszczyzny wyprowadzające: a) Bornholm: linie elektryczne, krawędź trawnika

i ściana żywopłotu, b) Budapeszt: linie i płaszczyzny wyprowadzające oraz zatrzymujące wzrok

Elementami prowadzącymi mogą być również uformowane z pojedynczych powtarzających się

form zielonych ciągi i rytmy. Linie i płaszczyzny usytuowane prostopadle do kierunku patrzenia są

elementami zatrzymującymi, statycznymi.

113

Rys. III.73. Poznań, Aleje Niepodległości: rytm o stałym skoku, złożony z drzew jednakowego gatunku

i jednakowej wielkości jest elementem prowadzącym

a) b)

Rys. III.74. Opalenica, a) drzewa jako elementy prowadzące, b) wyprowadzające

Rys. III.75. Poznań, Aleja Wielkopolska: elementy prowadzące wzrok: krawędzie trawnika,

tory tramwajowe oraz równomierny rytm drzew

114

Znając właściwość linii i płaszczyzn prowadzących polegającą na przyciąganiu wzroku ku ich

punktom zbiegu i umieszczając w tych punktach elementy ważne (dominanty), można tworzyć

ciekawe, dynamiczne układy przestrzenne.

Rys. III.76. Rogalin, ściana żywopłotu zatrzymuje wzrok obserwatora, stanowi płaszczyznę zatrzymującą

Rys. III.77. Paryż, Tum Inwalidów: linie i płaszczyzny prowadzące wzrok do dominanty architektonicznej

Rys. III.78. Tybet, letnia rezydencja Dalajlamy:

kwiaty w doniczkach tworzą linie prowadzące do jednego z pawilonów

115

Rys. III.79. Paryż, elementy zieleni prowadzące wzrok obserwatora ku dominancie

Rys. III.80. Rawenna, formy zieleni w postaci rytmu jako elementy prowadzące

do obiektu Muzeum Dantego

Rys. III.81. Nicea, ciąg drzew jako elementy wyprowadzające

oraz sposób oddzielenia dwóch przestrzeni: ruchliwej ulicy i plaży

116

Zieleń we wnętrzach urbanistycznych, jej udział w ciągach czasoprzestrzennych.

Wnętrze to przestrzeń ograniczona a elementami ograniczającymi są najczęściej ściany [Wejchert,

1984, s.142]. Forma wnętrza występuje zarówno w przestrzeni stworzonej przez człowieka, czyli w

tkance miejskiej, jak również w przestrzeni naturalnej, w przyrodzie: jest nią leśna polana, otoczona

„ścianą” lasu, wąwóz otoczony skałami itp. W zależności, z jakich elementów zbudowane jest wnętrze

można wyodrębnić dwa jego zasadnicze rodzaje; wnętrze urbanistyczne (o przewadze elementów

architektonicznych) oraz wnętrze krajobrazowe, które tworzą elementy przyrody: zieleń, woda, skały.

W przestrzeni zurbanizowanej znajduje się szereg różnego rodzaju wnętrz, mniej lub bardziej

czytelnych, o różnej wielkości, proporcjach, wywołujących w odbiorcy określone wrażenia.

Wg Wejcherta [1984, s.143], najprostszą formą wnętrza jest wnętrze obojętne, które nie posiada w

swej przestrzeni indywidualnych form architektonicznych lub zieleni, które nie przyciąga uwagi i nie

tworzy w ten sposób napięcia emocjonalnego obserwatorów. Wprowadzając do takiego wnętrza

dobitnie uformowane formy zieleni, które będą pełnić rolę dominanty bądź linii i płaszczyzn

prowadzących, stwarzających wrażenie ruchu, zmieni się charakter tej przestrzeni na bardziej

dynamiczny. Z kolei do wnętrza kierunkowego [Wejchert, 1984, s.144], którego kształt

podporządkowany jest elementowi przepływającemu przez nie ruchu można wprowadzić

uformowania zieleni zatrzymujące i spowalniające wrażenie ruchu tam panujące. Wrażenia i odczucia,

jakie będą generowały wnętrza zależą w dużej mierze od intencji projektanta.

Rys. III.82. Wrocław, wnętrze kierunkowe, ul. Świdnicka, prowadząca do Rynku.

Formy zieleni jako elementy prowadzące potęgują wrażenie ruchu. Kompozycja zieleni podporządkowana

jest kompozycji wnętrza i kierunkowi przepływającego przez nie ruchu

117

Rys. III.83. Budapeszt, kompozycja zieleni podporządkowana jest kierunkowi przepływającego ruchu

pieszego, jednak ustawione na początku ulicy dwie formy zieleni niczym brama,

na moment zatrzymują ruch i uwagę przechodnia na granicy sąsiednich przestrzeni

Wnętrza z dominantą są bardzo silnymi układami, w które ingerencja, przez wprowadzanie zieleni,

powinna odbywać się bardzo ostrożnie. Nieprzemyślane nasadzenia mogą osłabić znaczenie

dominanty i zmienić charakter wnętrza.

Rys. III.84. Asyż, plac przed kościołem św. Klary,

drzewa stanowią płaszczyznę, która kieruje wzrok na

dominantę i ścianę placu

Rys. III.85. Republika San Marino, wnętrze

urbanistyczne: zieleń eksponuje dominantę,

niewielki pomnik Garibaldiego

Jedną z cech opisujących wnętrze jest jego zwartość, która zależy przede wszystkim od rodzaju

otwarć występujących w tworzących je ścianach. W zależności od przekroju i proporcji wyróżniamy

otwarcia szerokie i wąskie (szczelinowe). Wnętrze będzie bardziej zwarte im mniej będzie w nim

otwarć szerokich. Wprowadzenie zieleni wysokiej i średnio-wysokiej jest jednym ze sposobów

redukcji zbyt szerokiego otwarcia przestrzeni placu lub pierzei ulicy.

118

Rys. III.86. Zadar, otwarcie ulicy podkreślone

formami zieleni, które kadrują widok

Rys. III.87. Wyspa Vis, formy zieleni

stanowią część pierzei ulicy i kadrują widok

O rozległości wnętrza decydują przede wszystkim jego proporcje; stosunek długości, szerokości do

wysokości otaczających go ścian. Proporcje te określa tzw. kąt środkowy. Wnętrze odczuwane jest

jako rozległe, jeśli jego kąt środkowy wynosi mniej niż 10°. W przypadku, gdy kąt środkowy

przekracza 60°, wnętrze może być odczuwane jako ciasne, a nawet przytłaczające [Wejchert, 1984,

s.158]. Gdy wnętrze jest zbyt rozległe, wprowadzając nasadzenia zieleni o odpowiedniej wielkości i

kształcie i zmieniając w ten sposób kąt środkowy, można korygować odczucie jego skali, zmienić jego

charakter. W ten sposób można zredukować rozległość wnętrza, a nawet podzielić je na dwa lub

więcej wnętrz sprzężonych.

Rys. III.88. Rzym, Piazza di Spagna: wprowadzone formy zieleni redukują rozległość wnętrza,

tak, że odczuwa się je jako dwa wnętrza sprzężone

119

Rys. III.89. Asyż, plac przed kościołem św. Klary.

Przeźrocze z drzew tworzy ścianę wnętrza, placu

Rys. III.90. Rzym, formy zieleni wydzielają

plac przed kościołem od komunikacji,

redukują zbyt rozległą przestrzeń

a) b)

Rys. III.91. a), b) Amsterdam, zieleń jako urozmaicenie wnętrz architektonicznych

Jeśli do chaotycznego i dynamicznego wnętrza zostaną wprowadzone spokojne, regularne i

wyraziste kompozycje zieleni, spowoduje to zmianę układu na bardziej czytelny. Może również zajść

sytuacja odwrotna, gdy geometrycznie uformowany plac wypełnia chaotycznie nasadzona zieleń,

następuje utrata jego czytelności i jednoznaczności.

„Ciąg czasoprzestrzenny”. W grupie wnętrz sprzężonych znajdują się ciągi wnętrz bezpośrednio ze

sobą powiązanych i pokonywanych w określonym czasie. Są to ciągi czasoprzestrzenne [Wejchert,

1984, s.168].

W czasie przemierzania miasta, w zależności od jego charakteru powstaje w obserwatorze szereg

napięć emocjonalnych. W układach monotonnych odbiór przestrzeni będzie inny niż w przestrzeniach

dynamicznych, złożonych z bogatych form. Kompozycja centrum miasta o cechach historycznych i

wyraźnej funkcji kulturowej; nasycona budynkami muzeów, bibliotek, teatrów, rozproszonych na

planie miasta zyskuje, jeśli są one powiązane ze sobą ciągami zieleni aktywizującymi również te

mniej dynamiczne przestrzenie śródmieścia.

120

Podsumowanie: Z powyższego rozdziału wynika, że zieleń może pełnić rolę elementów kompozycji

urbanistycznej w podobny sposób jak architektura. Ponadto, wchodząc w skład układów

architektonicznych, wpływając na ich kompozycję, zieleń może podkreślać ich wartości, maskować i

łagodzić skutki błędnych rozwiązań urbanistycznych i architektonicznych. Na podstawie

przytoczonych przykładów nasadzeń zieleni w przestrzeniach miejskich można stwierdzić, że może

ona stanowić elementy kompozycji urbanistycznej takie jak:

posadzka,

ściana (przeźrocze, kurtyna, itp.),

strop,

element formy architektonicznej,

dominanta,

tło dla dominanty architektonicznej,

element eksponujący dominantę architektoniczną,

linie i płaszczyzny prowadzące,

linie i płaszczyzny wyprowadzające,

linie i płaszczyzny zatrzymujące,

element wpływający na rozległość wnętrza, dzielący wnętrze na kilka mniejszych.

Wymienione powyżej elementy staną się zagadnieniami ujętymi w tabeli służącej do analizy

istniejącej zieleni w przestrzeniach publicznych Poznania i oceny czy pełni ona w nich rolę

kompozycyjną w sposób zgodny z potrzebami tych miejsc.

121

III. 3. ZIELEŃ W PANORAMACH MIAST

Krajobraz miasta jest źródłem informacji kulturowych dotyczących funkcji i treści znaczeniowych

danego miejsca. Dziś panoramy miast są przekształcane wskutek niekontrolowanego rozwoju

przestrzennego, przez co tracą krajobrazowe walory narracji historycznej. Dawne, zanurzone w zieleni

miasta z wieżami i kopułami kościołów ustąpiły miejsca zespołom brył budynków, pomiędzy którymi

znajdują się pozostałości coraz skromniejszych zasobów zieleni miejskiej.

Panorama miasta - budowa i kompozycja. Pojęcie panoramy kojarzy się z dużą przestrzenią i

rozległym widokiem. Oglądana panorama miasta, złożona jest najczęściej z zespołu widoków, których

nie można objąć wzrokiem jednocześnie. Wiąże się to najczęściej z przebywaniem w krajobrazie

otwartym, który umożliwia stworzenie odpowiedniego dystansu w stosunku do oglądanych układów.

Rys. III.92. Chorwacja, Cavtat: panorama miasteczka widziana z pobliskiego brzegu

Wewnątrz miasta również znajdują się wystarczająco duże przestrzenie umożliwiające oglądanie „z

zewnątrz” układów urbanistycznych. Panoramy miasta mogą być oglądane z nadrzecznych bulwarów,

mostów, terenów zieleni oraz przeznaczonych do tego punktów widokowych na wieżach i w wysokich

budynkach. Oglądając panoramę, widzi się określone wnętrze krajobrazowe, które posiada wszystkie

charakterystyczne dla niego elementy takie jak: płaszczyzny poziome, ściany i strop. Każdy z tych

elementów we właściwy sobie sposób wpływa na sposób odbioru panoramy.

Nowe elementy, wprowadzane w istniejącą panoramę można, w zależności od założeń

kompozycyjnych i roli, jaką mają pełnić w całości układu eksponować jako formy na tle lub

kształtować jako części tła. Element lub obiekt architektoniczny będzie tym bardziej wyeksponowany

im bardziej będzie odcinał i różnił się od tła [Bogdanowski, 1976, s.118].

W każdej panoramie istotna jest hierarchia ważności poszczególnych jej elementów. Z pomocą

zieleni można wyznaczyć gradację ważności elementów akcentujących. W panoramie historycznego

miasta jest to najczęściej wieża ratuszowa lub kościelna. Przy pomocy zieleni można wyeksponować

w panoramie historyczne centrum miasta i obiekty zabytkowe.

122

Rys. III.93. Split, widok historycznego centrum miasta z pobliskiego wzgórza. Otaczające historyczną

dzielnicę miasta różnorodne formy zieleni wyodrębniają ją spośród pozostałej zabudowy. Powodują, że

układ miasta jest czytelny i łatwy do zrozumienia, szczególnie dla zwiedzających miasto turystów

Rys. III.94. Budapeszt, linie poziome nadbrzeża i zabudowy podkreślone zadrzewieniem bulwaru;

dominanta górująca nad miastem w panoramie wyrasta z zieleni, będącej dla niej tłem i podstawą.

Odmienna faktura zieleni jeszcze bardziej eksponuje zabytkowy zespół

J. Bogdanowski [1976, s.120] pokazał graficznie schematy rytmów dominant i akcentów w

panoramach i wykazał wpływ ich rozmieszczenia oraz kompozycji na doznania i orientację

przestrzenną. Wykazał, że jednakowy rytm dominant i akcentów w panoramie daje poczucie

monotonii, utrudnia orientację i zapamiętywanie przestrzeni. Natomiast dominanty o niejednakowym

rytmie, różnej amplitudzie łatwo można kojarzyć w grupy i ujmować w układy hierarchiczne, co

sprzyja identyfikacji przestrzeni.

123

Rys. III.95. Sandomierz, hierarchia form architektonicznych w panoramie z dominującą wieżą ratusza

jako przykład miasta o zachowanej renesansowej panoramie

Rys. III.96. Francja, Saint-Paul de Vence; panorama miasta na wzgórzu z akcentem wysokościowym.

Miasto wyrasta z fundamentu, który stanowi zieleń u podstawy wzniesienia

Uzasadnione jest wprowadzanie zieleni jako tła dla obiektów by je wyeksponować w panoramie,

jednocześnie w zieleni można ukryć bryły budynków wpływających niekorzystnie na widok.

a) b)

Rys. III.97. Chorwacja, wyspa Vis; a) panorama na tle naturalnego zbocza pokrytego zielenią,

b) dominanta na tle zieleni ukształtowanej przez człowieka

124

Panorama współczesnego miasta - problemy kompozycyjne. Dawniej panorama miasta była

nośnikiem pewnych treści. Każda forma, a szczególnie akcent w panoramie miały określone znaczenie

i miejsce w całości. Elementy dominujące nie były przypadkowe, lecz dokładnie przemyślane,

odzwierciedlały funkcję i swój status w mieście [Bogdanowski, 1976, s.122].

Szybki i często do końca niekontrolowany rozwój miast w XX wieku spowodował to, że panoramy

utraciły swoją czytelność i jednoznaczność. Rozwijająca się żywiołowo nowa zabudowa nie rzadko

przesłania lub dekomponuje zabytkową panoramę historycznej części miasta. W strukturach

przestrzennych poza centrum miasta dominują zespoły mieszkaniowe w postaci blokowisk lub skupisk

„punktowców”. W widokach zewnętrznych zabudowa ta daje wrażenie monotonii, jest w krajobrazie

agresywna, różna od zwartej, zróżnicowanej i harmonijnej starszej zabudowy śródmiejskiej z jej

hierarchią akcentów wysokościowych. Dziś w kompozycji panoramy miasta coraz trudniej o wyraźną

dominantę, której podporządkowana jest reszta elementów; zamiast tego znaleźć można rywalizujące

ze sobą subdominanty rozrzucone w przestrzeni bez wyraźnej zasady i idei. Brak świadomej

kompozycji współczesnych panoram spowodowany jest zwykle tym, że planowanie opiera się głównie

na dwóch wymiarach, a trzeci wymiar pozostawiony jest wynikowi gry rynkowej. Przy pomocy

zieleni można eksponować obiekty lub je zasłaniać, czyli ustalać i decydować o ich roli w hierarchii

całości układu panoramy.

Rys. III.98. Chorwacja, Cavtat; dominanta architektoniczna dzięki zastosowaniu zieleni jako tła

jest jeszcze dobitniej wyeksponowana

Rys. III.99. Chorwacja, zieleń „łagodzi” agresywną architekturę w panoramie

125

Wprowadzając zieleń, można urozmaicać agresywne w krajobrazie płaszczyzny betonowych

osiedli, przerywać ich pozbawioną hierarchii ciągłość.

Punkty widokowe. Rola zieleni w kadrowaniu widoków. W przestrzeni miasta duże znaczenie mają

miejsca, z których ogląda się jego fragmenty. Wybór tych miejsc i sposób ich ukształtowania mają

wpływ na doznania towarzyszące ich oglądaniu. Poprzez odpowiednie prowadzenie dróg i

usytuowanie punktów widokowych można eksponować najciekawsze widoki miasta.

a) b)

Rys. III.100. Kadrowane przez zieleń widoki na akcenty architektoniczne, a) Asyż, b) San Marino

Wprowadzając odpowiednie formy zieleni można kadrować widoki, kierować wzrok na ważne

elementy, jak i zasłaniać te niepożądane. Dzięki zieleni można ukazać obserwatorom najciekawsze i

najbardziej charakterystyczne ujęcia panoramiczne. Świadomość tych zależności ma bardzo duże

znaczenie w wyborze punktów widokowych, a także w kształtowaniu samych panoram.

Podsumowanie: Miasto jest obserwowane zarówno w widokach wewnętrznych jak i zewnętrznych32

.

Widoki wewnętrzne i zewnętrzne są nośnikami informacji o mieście, o jego randze, funkcji,

wartościach kulturowych a nawet standardzie życia jego mieszkańców. Zieleń jest narzędziem przy

pomocy, którego można poprawić atrakcyjność miasta widzianego od wewnątrz i widzianego z

zewnątrz.

32

W pracy celowo zostały pominięte popularne narzędzia wirtualnego oglądu miasta, takie jak „Google Map”

i „Google Street View”, ponieważ ich znaczenie dla percepcji miasta wykracza poza zakreślony obszar badań.

126

III. 4. OBIEKT JAKO SYNTEZA FORMY ARCHITEKTONICZNEJ I ZIELENI

We współczesnym mieście w zwartej i ciasnej zabudowie jego centrum brakuje miejsca na nowe

obszerne układy zieleni. Ponadto ze względów ekonomicznych inwestorzy rzadko pozostawiają na

swoich miejskich posesjach miejsce na zieleń, szczególnie tę głęboko korzeniącą się. W inwestycjach

główny nacisk kładziony jest na ilość metrów kwadratowych powierzchni do sprzedaży. Odpowiedzią

na te problemy jest stosowanie zieleni pionowej, pnącej oraz pojedynczych form zieleni przy

budynkach, na budynkach i w ich wnętrzach. W ten sposób dochodzi do wzajemnego przenikania się

dwóch struktur: zabudowanej, twardej, martwej i miękkiej, żywej. Takie rozwiązanie daje niemal

nieograniczoną ilość możliwości współtworzenia form budynków i form zieleni, wzajemnego ich

łączenia. Pnącza zasługują na szczególną uwagę, ponieważ w ciasno zabudowanej tkance miejskiej i

na wyższych kondygnacjach mogą być jedynym i najtańszym narzędziem poprawy walorów

estetycznych i środowiskowych tych przestrzeni.

Zieleń pionowa. Pnącza

Rys. III.101. Rawenna, zieleń pnąca eksponuje wejście do zabytkowego założenia architektury

Już w latach 60-tych XX w. W. Czarnecki [1961, s. 106] zwracał uwagę na pnącza, twierdząc, że

są one w Polsce elementem bardzo niedocenianym. Swoją fakturą i kolorem pnącza mogą wzbudzać

zainteresowanie przechodniów a także być wykorzystywane do zakrywania zniszczonych obiektów.

Są doskonałym elementem urozmaicającym monotonne płaszczyzny „ślepych” szczytów budynków i

mało estetycznych powierzchni ogrodzeń. Zieleń tworzy również mikroklimat: poprawia wilgotność

powietrza oraz chroni ściany przed nadmiernym nagrzewaniem się.

Pnącza dodają uroku budynkom zabytkowym, starym murom obronnym i ruinom budowli

zamkowych, łącząc je z otaczającym krajobrazem. Były ulubionym motywem w malarstwie nurtu

romantycznego XX w.

127

Rys. III.102. Cannes, zieleń pnąca na budynku

jako element indywidualizacji przestrzeni prywatnej.

Dzięki zieleni obiekt stał się w tej przestrzeni

punktem charakterystycznym

Rys. III.103. Rzym, zieleń pnąca na zabytkowym

obiekcie i ruinach

a) b)

Rys. III.104. Zieleń pnąca: a) Poznań, zabytkowy budynek Uniwersytetu Adama Mickiewicza,

b) Francja, Antibes: w zwartej zabudowie miasteczka, gdzie brak miejsca na drzewa

zastosowano zieleń pnącą na elewacji budynku

Pnącza tworzą specyficzny, przyjazny klimat w układach urbanistycznych, szczególnie w

zabytkowych centrach miast, a sytuowane na pojedynczych budynkach, nadają im cech

indywidualnych, wyróżniając je z otoczenia. Przy obiektach małej architektury (pergolach,

przystankach komunikacji miejskiej) pełnią nie tylko funkcje estetyczne, ale chronią przed zbyt

dużym nasłonecznieniem i hałasem.

Formy zieleni jako elementy architektoniczne

Zieleń jako element elewacji może być materiałem maskującym ubytki architektoniczne lub zły

stan techniczny obiektów. Miękkie kształty zieleni są doskonałym łącznikiem elementów architektury

z otoczeniem.

128

Rys. III.105. Trogir, ratusz, zieleń jako element

elewacji, zwieńczenie budynku

Rys. III.106. Rzym, zieleń jako zwieńczenie

zabytkowych ruin

a) b)

Rys. III.107. Zieleń jako zwieńczenie formy architektonicznej, bądź jako element maskujący

jej zły stan techniczny, a) Dubrownik, b) Trogir

Rys. III.108. Cannes, forma zieleni jako element formy architektonicznej tu: muru oporowego

stanowiącego ogrodzenie. Starannie uformowany żywopłot chroni prywatność,

może też podkreślać indywidualność posesji lub stanowić znak terytorialny właściciela

129

Rys. III.109. Drezno, Nowa Synagoga (autorzy: Ren Wandel-Hoefer, Wolfgang Lorch),

zieleń jako element formy architektonicznej

Rys. III.110. Paryż, Hotel Lambert (Louis Le Vau); żywopłot jako element współtworzący ogrodzenie.

Pojedyncze drzewa jako elementy wypełniające pozostałą, wolną przestrzeń posesji;

w okresie letnim tworzą zwartą bryłę zieleni

a) b)

Rys. III.111. Drezno, a), b) Zwinger, formy zieleni jako elementy budynku

Spoiste formy zieleni jako zwieńczenie ogrodzeń, jako elementy reprezentacyjnych obiektów

podkreślają rangę tych miejsc.

130

a) b)

Rys. III.112. Zieleń jako element elewacji budynku, a) Budapeszt, b) Drezno

Rys. III.113. Pawilon Duński na Wystawie w Rostocku. Autorzy: Kemple Thill, Architektura 07.2003

Zieleń może być materiałem wypełniającym przestrzeń elewacji budynku lub tworzyć jej

płaszczyznę.

a) b)

Rys. III.114. Budynek Prefektury Fukuoka, Japonia. Autorzy: Emilio Ambasz and Associates,

a) przekrój budynku, b) widok elewacji. Architektura 07.2003

131

Zieleń wokół budynku

Rys. III.115. Stuttgart, budynek biurowy;

zieleń wylewająca się miękko na ulicę sprawia

wrażenie jakby była, podobnie jak schody,

częścią budynku. Prowadzi wzrok

i zaprasza obserwatora do wejścia

Rys. III.116. Budapeszt, budynek biurowy; kompozycja

form zieleni jest dekoracją dostawioną do elewacji

Rys. III.117. Wyższa Szkoła Zarządzania

w Gdańsku. Pojedyncza forma zieleni,

drzewo współtworzy bryłę budynku.

Architektura 5/2002

Rys. III.118. Budynek Agory w Warszawie (JEMS

Architekci). Architektura i zieleń zastosowane w jednej

formie przestrzennej tworzą nową jakość; grę brył,

płaszczyzn, faktur. Architektura 04/2002

132

Rys. III.119. Budapeszt, formy zieleni przy

obiekcie uzupełniają kompozycję elewacji

Rys. III.120. Wałcz, zieleń w oknach elewacji

Urzędu Miejskiego, podkreśla rangę obiektu

Rys. III.121. Muzeum Sztuki Współczesnej Fundacji Serralves. Porto, Portugalia. Autorzy: Alvaro Siza

Viera, Clemente Meneres Semida. Gładkie powierzchnie ścian budynku zestawione z płaską posadzką z

trawnika tworzą przestrzenną, modernistyczną całość. Architektura 07.2003

Rys. III.122. Bornholm. Zieleń przy budynku sakralnym wzbogaca, „malowniczość” tej przestrzeni

Zieleń wokół budynków i układów architektonicznych stanowi najlepszy element łączący te

obiekty z otaczającym krajobrazem. Formy zieleni wprzęgnięte w układy architektoniczne mogą stać

się integralnymi częściami ich kompozycji i tworzyć z nimi interesujące przestrzenne całości.

133

IV. CZŁOWIEK I ZIELEŃ W MIEŚCIE - WNIOSKI

Miasto jest środowiskiem człowieka, w którym realizuje on swoje podstawowe funkcje i potrzeby

związane z życiem, nauką, pracą, wypoczynkiem i potrzebami duchowymi. Kształt przestrzeni wokół

człowieka powinien dawać mu możliwość realizowania tych potrzeb. Otoczenie powinno wyzwalać

pozytywne emocje, skojarzenia i zachowania, ale także wychowywać, rozwijać i kształtować

pozytywne postawy. Tylko taka przestrzeń może stanowić o dobrej jakości życia, dawać poczucie

bezpieczeństwa i relaksu.

We współczesnym mieście, szczególnie w jego centrum jest prawie nie możliwe naprawianie

błędów projektowych drogą korekty rozwiązań urbanistycznych bez konieczności prowadzenia

wyburzeń. Najlepszym, nieinwazyjnym sposobem na uatrakcyjnienie przestrzeni miejskiej,

uczytelnienie kompozycji, poprawienie komfortu mieszkańców i użytkowników tej przestrzeni jest

wprowadzanie nowych form i kompozycji zieleni. Zieleń jest czynnikiem pod wieloma względami

wpływającym na jakość życia w środowisku miejskim.

Optymalna przestrzeń publiczna w mieście. Wpływ zieleni na jakość przestrzeni publicznej

miasta i jakość przebywania w niej.

Każde miasto posiada przestrzenie publiczne, które poprzez sposób uformowania, rodzaj

zabudowy, nagromadzenie różnych funkcji tworzą jego specyficzny, indywidualny charakter. Dla

nowoprzybyłych przestrzenie publiczne w centrum miasta są jego identyfikatorem. Przestrzeń

publiczna w środowisku miejskim była i jest areną dla nawiązywania kontaktów społecznych. Tym

samym powinna ona swym ukształtowaniem dawać możliwość dobrowolności takich kontaktów, a w

razie potrzeby redukowania ich poprzez odejście w bardziej spokojne, intymne miejsca.

Przestrzeń publiczną miasta powinny cechować:

jasna, czytelna i zrozumiała kompozycja, ułatwiająca orientację i identyfikację,

atrakcyjność,

wielofunkcyjność,

różnorodność, uporządkowanie, harmonia i równowaga układów przestrzennych

możliwość wyboru zachowań,

czytelny podział na przestrzeń publiczną, półprywatną i prywatną,

indywidualizacja przestrzeni publicznych i prywatnych, przy jednoczesnym ujęciu całej idei

kompozycyjnej.

W uzyskaniu wyżej wymienionych cech lub podniesienia ich poziomu zieleń może pełnić znaczącą

rolę.

134

W podrozdziałach części II „Rola zieleni w mieście - wstęp do analizy” zostały poruszone i

przeanalizowane następujące problemy:

1) kształt miejskiej przestrzeni jako wypadkowa możliwości percepcyjnych mieszkańców i

turystów,

2) formy zieleni w mieście w świetle psychologii środowiskowej,

3) funkcje zieleni w mieście i formy, jakie może ona przyjmować.

Ad 1. Percepcja przestrzeni miejskiej wynika w dużej mierze z możliwości poznawczych człowieka.

Podstawową rolę odgrywają w niej zmysły. Miasto oddziałuje na wszystkie z nich. Zieleń odbierana

jest zmysłem wzroku, słuchu, dotyku i węchu. Odnotowany jest jej kształt i relacje kształtów, ruch,

zmienność barwy i ulistnienia, faktura, zapach, dźwięki. Zatem może ona znacząco wpływać na

percepcję miasta.

Za sprawą zdolności percepcyjnych tworzona jest mapa poznawcza przestrzeni, w której porusza

się człowiek. Zieleń odgrywa zasadniczą rolę w odkrywaniu, zapamiętywaniu i przyswajaniu

konkretnych miejskich przestrzeni. W związku z tym, że częścią procesu poznania jest porządkowanie

i hierarchizowanie elementów przestrzeni, zieleń jest najlepszym, bo łatwo rozpoznawalnym

materiałem ułatwiającym percepcję miejsca.

Zieleń redukuje w mieście czynniki stresotwórcze:

fizyczne (hałas, nadmierne ciepło i zanieczyszczenia),

psychologiczne:

- zmniejsza poczucie zatłoczenia,

- redukuje zachowania patologiczne,

- ułatwia adaptację w nowej przestrzeni, ponieważ jest źródłem bodźców informacyjnych,

- umożliwia wybór zachowań, co wpływa na komfort przebywania w mieście,

Zieleń generuje pozytywne doznania i reakcje emocjonalne jak poczucie odprężenia, satysfakcji i

relaksu. Wpływając na jakość przestrzeni miejskich i jakość życia mieszkańców zieleń optymalizuje

środowisko miejskie.

Ad 2. Formy zieleni stanowią narzędzie przy pomocy, którego ludzie personalizują swoje terytorium,

indywidualizują przestrzenie prywatne wpływając tym na charakter, dzielnicy a nawet miasta.

Indywidualizacja przestrzeni wzmaga proces identyfikowania się z miejscem i tożsamości oraz

kształtowania indywidualnego charakteru miasta. Pomiędzy tymi trzema kwestiami: indywidualizacją,

identyfikacją (poczuciem tożsamości) i indywidualnym charakterem miejsca (dzielnicy, miasta)

następują sprzężenia zwrotne.

Ad 3. Rozdział II.4.2., poświęcony funkcjom zieleni w mieście pokazuje jak wiele funkcji

jednocześnie może pełnić odpowiednio ukształtowana zieleń ze swoim bogactwem gatunków i form w

połączeniu z nawierzchniami i wyposażeniem. Podnoszą one jakość przestrzeni, jakość życia

mieszkańców i jakość przebywania w nich turystów.

135

W rozdziale III. „Formy zieleni w kompozycji przestrzennej – analiza” pokazano zieleń jako formę

przestrzenną i sposób jej postrzegania nie pozostający bez wpływu na percepcję przestrzeni miejskich.

Przeanalizowano formy zieleni jako elementy kompozycji urbanistycznej, które we współczesnym

mieście mogą znacząco poprawić jej walory.

Wprowadzanie do przestrzeni publicznych miasta form zieleni w postaci form silnych, spoistych,

układów symetrycznych, rytmów poprawia czytelność miejsc, które utraciły ład przestrzenny, ułatwia

ich zapamiętywanie i identyfikację oraz daje poczucie uporządkowania, wywołuje pozytywne

doznania i reakcje emocjonalne.

Introdukcja nowych form i układów zieleni w przestrzenie publiczne miasta powinna odbywać się

przy udziale wyspecjalizowanego zespołu projektantów, w którym najważniejszą rolę pełni architekt,

korzystający z doświadczenia specjalistów z dziedziny psychologii i kształtowania terenów zielonych.

Architekt kształtując kompozycję przestrzenną, z uwzględnieniem zasad percepcji, projektuje kształt,

wielkość, formę i usytuowanie zieleni, pozostawiając specjalistom dobór najkorzystniejszych

gatunków. W ten sposób zostanie osiągnięte właściwe oddziaływanie całości kompozycji

urbanistycznej na wrażenia, doznania i w rezultacie zachowania ludzi.

Analizy poparte przykładami z miast europejskich pozwoliły przedstawić formy zieleni jako

bardzo ważne, współpercypowane z architekturą elementy kompozycji urbanistycznej oraz

wykazać wszechstronną rolę zieleni w przestrzeniach miejskich.

Wyniki analiz potwierdzają tezy pomocnicze pracy:

możliwa jest rekompozycja przestrzeni publicznych historycznego i współczesnego

miasta przy użyciu form zieleni,

zieleń w mieście powinna być wprowadzana w oparciu o zasady percepcji i z

uwzględnieniem aspektów psychologii środowiskowej,

zieleń w przestrzeniach miejskich może być skutecznym narzędziem służącym integracji

społecznej i wzrostu poczucia tożsamości jego mieszkańców.

Wnioski zawarte w podsumowaniach kolejnych podrozdziałów stanowiły podstawę i dostarczyły

danych do przeprowadzenia badań nad kompozycyjną rolą zieleni w przestrzeniach publicznych

Poznania celem porównania ich z główną tezą pracy.

136

V. ANALIZA ZIELENI W PRZESTRZENIACH PUBLICZNYCH

POZNANIA

V. 1. WPROWADZENIE DO BADAŃ

W poprzednich rozdziałach omówiona została rola zieleni w procesie percepcji przestrzeni

miejskich, w aspekcie psychologii środowiskowej i budowy psychosomatycznej człowieka.

Analizując przykłady przestrzeni miejskich pod kątem czytelności kompozycyjnej wpływającej na

identyfikację i zapamiętywanie miasta oraz jego atrakcyjność wykazano istotną rolę odpowiedniego

uformowania zieleni w przestrzeniach publicznych miasta. Zebrany materiał z obserwacji

prowadzonych w miastach europejskich pozwolił ukazać wzorcowe przykłady stosowania form zieleni

w zwartej tkance miejskich przestrzeni publicznych jako elementów kompozycji urbanistycznej i

architektonicznej. To pozwoliło wykazać, że formy zieleni mogą być ważnym elementem kompozycji

urbanistycznej i architektonicznej i podnosić ich jakość. Zdaniem autorki powyższe możliwości nie są

dostatecznie doceniane i wykorzystywane w Polsce, w tym również w Poznaniu.

Celem badań jest wyjaśnienie kwestii zawartych w tezach pracy i odpowiedź na pytania;

czy występowanie zieleni w przestrzeniach publicznych Poznania wpływa na ocenę ich

atrakcyjności,

czy zieleń w wybranych przestrzeniach publicznych pełni rolę elementów kompozycji

urbanistycznej,

czy współcześnie wprowadzana zieleń uwzględnia istniejącą kompozycję architektoniczną, czy

współtworzy z nią jedną całość,

czy wprowadzona zieleń w przestrzenie publiczne miasta wywołuje pozytywne doznania

użytkowników,

czy istniejąca zieleń jest dostatecznie wykorzystywana pod względem funkcjonalnym (czy pełni

wiele funkcji jednocześnie i służy mieszkańcom i turystom),

czy formy zieleni są w przestrzeniach publicznych Poznania elementem kompozycji

urbanistycznej i stosowanym narzędziem uatrakcyjniania przestrzeni.

Pierwszym etapem badań było wybranie przestrzeni publicznych Poznania.

137

V. 2. BADANIA SONDAŻOWE DOTYCZĄCE WYBORU PRZESTRZENI

PUBLICZNYCH POZNANIA

SONDAŻ NR 1, którego celem było wyłonienie najważniejszych przestrzeni publicznych Poznania,

które obejmą badania, został przeprowadzony przy pomocy ANKIETY I (wzór ankiety znajduje się w

rozdziale „Aneksy”).

Sondaż nr 1 przeprowadzono metodą ekspertów wśród 7 osób, w tym: 4 architektów i równocześnie

mieszkańców Poznania, 2 rdzennych mieszkańców Poznania nie-architektów oraz 1 student Wydziału

Architektury, mieszkaniec innego miasta.

Ankietowani wymienili piętnaście ich zdaniem ważnych przestrzeni publicznych Poznania a następnie

wybrali z nich dziesięć najważniejszych i uszeregowali w przygotowanej tabeli z punktacją (I miejsce

- 10pkt, II miejsce - 9pkt…..., X miejsce-1pkt.) zaczynając od najważniejszej. Z dziesięciu wybranych

autorka ostatecznie przeznaczyła do badań osiem przestrzeni publicznych Poznania, które uzyskały

największą ilość punktów. Wyniki Sondażu 1 znajdują się w Tabeli I.

TABELA I. Wyniki wyboru do badań najważniejszych przestrzeni publicznych Poznania

Tab. I. WYNIKI WYBORU NAJWAZNIEJSZYCH PRZESTRZENI

PUBLICZNYCH POZNANIA DO BADAŃ

Wybrane przestrzenie Pkt. 10 20 30 40 50 60 70

AL. MARCINKOWSKIEGO 43

PL. BERNARDYŃSKI 6

PL. CYRYLA RATAJSKIEGO 40

PL. KOLEGIACKI 28

PL. WIELKOPOLSKI 3

PL. WIOSNY LUDÓW 37

PL. WOLNOŚCI 55

STARY RYNEK 68

UL. GARBARY 0

UL. 27 GRUDNIA 41

UL. PADEREWSKIEGO 1

UL. PÓŁWIEJSKA 35

UL. SZKOLNA 1

UL. ŚW. MARCIN 26

UL. WROCŁAWSKA 0

138

Z zamieszczonych w Tabeli I przestrzeni publicznych Poznania, wyłoniono do badań osiem

najwyżej sklasyfikowanych, którym na potrzeby dalszej części pracy zostały przypisane następujące

oznaczenia kolejnymi literami alfabetu:

PRZESTRZEŃ PUBLICZNA OZNACZENIE

Stary Rynek A

Plac Wolności B

Al. K. Marcinkowskiego C

ul. 27 Grudnia D

Plac Cyryla Ratajskiego E

Plac Wiosny Ludów F

ul. Półwiejska G

Plac Kolegiacki H

V. 3. BADANIA SONDAŻOWE DOTYCZĄCE OCENY FORM ZIELENI

WYSTĘPUJĄCYCH W PRZESTRZENIACH PUBLICZNYCH

POZNANIA Poszczególne przestrzenie publiczne Poznania oznaczone kolejnymi literami

A,B,C.…H, przebadano w następujący sposób:

SONDAŻ NR 2 przeprowadzono metodą ekspertów. Opracowana została Ankieta nr II

zawierająca pięć tabel. Pięciu architektów, projektujących i pracujących naukowo dokonało

szczegółowej analizy form zieleni występujących w każdej z ośmiu wybranych przestrzeni

publicznych Poznania.

Wyniki zamieszczono w tabelach II.2., II.3., II.4., II.5., II.6. (A – H) i opatrzono komentarzem.

Tabele grupy II.1. (A - H) zawierające ogólne informacje o przestrzeni i bilans powierzchni

opracowała autorka na podstawie dokumentacji fotograficznej i podkładów geodezyjnych.

SONDAŻ NR 3 przeprowadzono metodą ekspertów przy pomocy Ankiety nr III. Dziesięciu

architektów, projektujących i pracujących naukowo dokonało ogólnej oceny wybranych

przestrzeni publicznych Poznania w zakresie ich atrakcyjności, czytelności kompozycji, jakości

zabudowy i wpływu kształtu przestrzeni na reakcje emocjonalne ludzi w nich przebywających,

niezależnie od występującej w nich zieleni. Ocenie podlegały zjawiska pozytywne (+) i negatywne

(-)

Wyniki zamieszczono w tabelach III (A – H) oraz opatrzono komentarzem. Następnie dokonano

ogólnego podsumowania atrakcyjności i jakości poszczególnych przestrzeni ze wskazaniem

najbardziej widocznych mankamentów i jednoczesnym określeniem potencjału miejsca.

Wzory Ankiet zostały zamieszczone w rozdziale „Aneksy”.

Wyniki ocen ekspertów zostały uśrednione i zaokrąglone do pełnych cyfr zgodnie z matematyczną

zasadą obliczania średniej arytmetycznej.

139

Tab. II. 1. A STARY RYNEK Wyniki sondażu 2

(Ankieta II)

Ogólny bilans powierzchni 20% 40% 60% 80%

KOMUNIKACJA KOŁOWA

KOMUNIKACJA PIESZA

ZIELEŃ

WODA

ZABUDOWA (też mała architektura)

Pierzeje: funkcja, sposób użytkowania 20% 40% 60% 80%

KULTURALNO-HISTORYCZNA

GASTRONOMIA

HANDEL, USŁUGI

ROZRYWKA

MIESZKANIA

OBIEKTY UŻYTECZN. PUBL.

Plac: funkcja, sposób użytkowania 20% 40% 60% 80%

KOMUNIKACJA

KULTURALNO-HISTORYCZNA

GASTRONOMIA

HANDEL, USŁUGI

ROZRYWKA

WYPOCZYNEK

REKREACJA

Uwagi: niniejszej oceny dokonano w okresie wiosenno-letnim, w którym na rynku, przy restauracjach

znajdują się ogródki wydzielone formami zieleni, pomniejszające powierzchnię komunikacji. W okresie

jesienno-zimowym funkcja gastronomiczna pomniejszona jest o tę w przestrzeni placu, znikają też zupełnie

formy zieleni związane z letnimi ogródkami przy restauracjach.

140

POZIOM WYSTĘPOWANIA, CECHY 2p. występuje mało wyraźnie / poziom średni

x 0p. brak / poziom bardzo niski 3p. dość wyraźnie / poziom średnio wysoki

1p. ilości śladowe / poziom niski 4p. silnie zaznaczone / poziom bardzo wysoki

Tab. II. 2. A STARY RYNEK 0 1 2 3 4

WY

ST

EP

OW

AN

IE Z

IEL

EN

I,

JEJ

RO

DZ

AJ

I FO

RM

A

W PRZESTRZENI PLACU

W PIERZEJACH x

PRZESTRZEŃ PUBLICZNA x

PRZESTRZEŃ PÓŁPUBLICZNA

PRZESTRZEŃ PRYWATNA

ZIELEŃ NISKA (trawnik, rabaty) x

ZIELEŃ ŚREDNIA (krzewy, klomby)

ZIELEŃ WYSOKA (drzewa) x

PNĄCZA x

Tab. II. 3. A STARY RYNEK 0 1 2 3 4

RO

LA

ZIE

LE

NI W

PE

RC

EP

CJI

PR

ZE

ST

RZ

EN

I MIE

JSK

ICH

Formy zieleni jako wyróżniające się elementy, ułatwiające orientację,

identyfikacje otoczenia i zapamiętywanie miejsca x

Zieleń jako element umożliwiający wybór zachowań, np. „wycofania się” z

sytuacji stymulujących

Formy zieleni jako elementy wywołujące pobudzenie ciekawości i chęci

poznawczych x

Zieleń jako element wywołujący uczucia przyjemności i sprzyjający

kontaktom międzyludzkim x

Zieleń wywołująca reakcje „unikania zbliżenia” x

Tab. II. 4. A STARY RYNEK 0 1 2 3 4

WIE

LO

FU

NK

CY

JNO

ŚĆ

ZIE

LE

NI

EKOLOGICZNA

(różnorodność gatunków, wielkość, rodzaj, i ilość zieleni, itd.) x

TECHNICZNA (ochrona akustyczna, zacienienie, odpowiednie kształty,

wielkości, układ zieleni, jej warstwowość, itp.) x

WYPOCZYNKOWA

(zacienienie, stworzenie „cichych zakątków”, wyposażenie w ławki, itp) x

REKREACYJNA (możliwość uprawiania rekreacji, odpowiednie

nawierzchnie np. do joggingu, rolek, strefowanie zieleni, itp) x

DYDAKTYCZNA

(zróżnicowanie gatunkowe, występowanie cennych okazów, itp.) x

ESTETYCZNA

KOMPOZYCYJNA (zieleń jako elementy kompozycji urbanistycznej, np.

eksponujące dominantę, tworzące linie prowadzące wzrok, itd.) x

141

Tab. II. 5. A STARY RYNEK 0 1 2 3 4 F

OR

MY

ZIE

LE

NI

SYMETRIA x

FORMY SILNE I SPOISTE x

TENDENCJA DO GEOMETRYZACJI

TENDENCJA DO LICZBY OGRANICZONEJ

TENDENCJA DO FORMY SPOISTEJ

FORMA JEST CAŁOŚCIĄ Z CZĘŚCI x

KONTYNUOWANIE FORMY ARCHITEKTONICZNEJ x

PUNKTY FORMALNIE WAŻNE x

FORMA SKOŃCZONA

FORMA I TŁO x

LINIE I KĄTY PROSTE

CIĄGI

RYTMY (ich stopień spoistości)

Tab. II. 6. A STARY RYNEK 0 1 2 3 4

ZIE

LE

Ń J

AK

O E

LE

ME

NT

KO

MP

OZ

YC

JI U

RB

AN

IST

YC

ZN

EJ

ZIELEŃ JAKO ELEMENT POSADZKI x

ZIELEŃ JAKO ŚCIANA (przeźrocze, kurtyna, itp.)

ZIELEŃ JAKO STROP x

ZIELEŃ JAKO ELEMENT FORMY ARCHITEKTONICZNEJ x

ZIELEŃ JAKO DOMINANTA x

ZIELEŃ TOWARZYSZĄCA DOMINANCIE ARCH. x

ZIELEŃ EKSPONUJĄCA DOMINANTĘ x

LINIE I PŁASZCZYZNY PROWADZĄCE x

LINIE I PŁASZCZYZNY WYPROWADZAJĄCE x

LINIE I PŁASZCZYZNY ZATRZYMUJĄCE x

ROLA ZIELENI WE WNĘTRZU URBAN. (kąt środkowy, rozległość) x

UDZIAŁ ZIELENI W CIĄGACH CZASOPRZESTRZENNYCH x

Komentarz dla wyników powyższych tabel.

ad. Tab.II.2. W przestrzeni publicznej Starego Rynku zieleń nie występuje. W okresie wiosenno-letnim przy

restauracjach i kawiarniach wzdłuż pierzei pojawiają się ogródki wydzielone formami zieleni.

ad. Tab.II.3. Ogródki restauracyjne i formy zieleni będące ich częścią umożliwiają wycofanie się z sytuacji

stymulujących i wywołują uczucie przyjemności, jednak nie są one częścią przestrzeni publicznej.

ad. Tab.II.4. Formy zieleni zdobiące ogródki restauracyjne pełnią głównie rolę estetyczną.

ad. Tab.II.5. Formy zieleni w przestrzeniach prywatnych i półpublicznych, wykazują tendencję do geometryzacji

i do formy spoistej, tworzą linie i kąty proste oraz rytmy.

ad. Tab.II.6. Formy zieleni często stanowią wydzielenie (w postaci przeźrocza) przestrzeni restauracyjnych

ogródków od przestrzeni publicznej Starego Rynku.

142

143

STARY RYNEK

Podsumowanie: Atrakcyjność i jakość zabudowy Starego Rynku, zróżnicowanie i hierarchizacja form

przestrzennych oraz czytelność kompozycji jest na wysokim poziomie. Mimo tych walorów

stwierdzono, że uczucie odprężenia i relaksu oraz chęć nawiązywania kontaktów międzyludzkich w

tej przestrzeni jest na niskim poziomie. Odnotowano również, że występuje tu uczucie niepewności i

dość silne poczucie zatłoczenia. Niektóre oceny wskazywały tę przestrzeń jako ucieczkową,

wywołującą reakcje unikania zbliżenia.

W przestrzeni Starego Rynku nie występuje zieleń publiczna. Wzdłuż pierzei, w okresie wiosenno-

letnim przy restauracjach i kawiarniach pojawiają się ogródki wydzielone zielenią w donicach.

Wprowadzenie do przestrzeni publicznej Starego Rynku stałych form zieleni wpłynęłoby na

zwiększenie poziomu odprężenia i relaksu oraz zmniejszenie występującego tu poczucia zatłoczenia.

Zieleń z ławkami umożliwiłyby odpoczynek, możliwość wycofania się ze stymulującego ruchu wokół

i zachęciło do nawiązywania kontaktów międzyludzkich.

Przestrzeń Starego Rynku jest na tyle rozległa, że wprowadzenie zieleni nie byłoby drastyczną

zmianą. Rytm form zieleni (przyciętych, spoiście uformowanych drzew) wpłynąłby nie tylko na

wzrost jakości estetycznej przestrzeni, ale również ułatwiłby wybór zachowań poprzez umożliwienie

wypoczynku zarówno mieszkańcom jak i turystom.

Poznański Rynek odwiedzany przez grupy turystów, nie służy na codzień lokalnym mieszkańcom,

stanowi przestrzeń, którą się mija podążając „do”. Nie ma tu sytuacji zachęcających do zatrzymania

się, odpoczynku. Ocienione ławki wraz z zielenią zachęciłyby do dłuższego spędzenia czasu w tym

miejscu nie tylko turystów, mieszkańców miasta, ale i studentów oraz uczniów z pobliskich szkół i

uczelni.

144

Tab. II. 1. B PLAC WOLNOŚCI Wyniki sondażu

(Ankieta II)

Ogólny bilans powierzchni 20% 40% 60% 80%

KOMUNIKACJA KOŁOWA

KOMUNIKACJA PIESZA

ZIELEŃ

WODA

ZABUDOWA (też mała architektura)

Pierzeje: funkcja, sposób użytkowania 20% 40% 60% 80%

KULTURALNO-HISTORYCZNA

GASTRONOMIA

HANDEL, USŁUGI

ROZRYWKA

MIESZKANIA

OBIEKTY UŻYTECZN. PUBL.

Plac: funkcja, sposób użytkowania 20% 40% 60% 80%

KOMUNIKACJA

KULTURALNO-HISTORYCZNA

GASTRONOMIA

HANDEL, USŁUGI

ROZRYWKA

WYPOCZYNEK

REKREACJA

Uwagi:

145

POZIOM WYSTĘPOWANIA, CECHY 2p. występuje mało wyraźnie / poziom średni

x 0p. brak / poziom bardzo niski 3p. dość wyraźnie / poziom średnio wysoki

1p. ilości śladowe / poziom niski 4p. silnie zaznaczone / poziom bardzo wysoki

Tab. II. 2. B PLAC WOLNOŚCI 0 1 2 3 4

WY

ST

EP

OW

AN

IE Z

IEL

EN

I,

JEJ

RO

DZ

AJ

I FO

RM

A

W PRZESTRZENI PLACU

W PIERZEJACH x

PRZESTRZEŃ PUBLICZNA

PRZESTRZEŃ PÓŁPUBLICZNA x

PRZESTRZEŃ PRYWATNA x

ZIELEŃ NISKA (trawnik, rabaty)

ZIELEŃ ŚREDNIA (krzewy, klomby) x

ZIELEŃ WYSOKA (drzewa)

PNĄCZA x

Tab. II. 3. B PLAC WOLNOŚCI 0 1 2 3 4

RO

LA

ZIE

LE

NI W

PE

RC

EP

CJI

PR

ZE

ST

RZ

EN

I MIE

JSK

ICH

Formy zieleni jako wyróżniające się elementy, ułatwiające orientację,

identyfikacje otoczenia i zapamiętywanie miejsca

Zieleń jako element umożliwiający wybór zachowań, np. „wycofania się” z

sytuacji stymulujących x

Formy zieleni jako elementy wywołujące pobudzenie ciekawości i chęci

poznawczych x

Zieleń jako element wywołujący uczucia przyjemności i sprzyjający

kontaktom międzyludzkim x

Zieleń wywołująca reakcje „unikania zbliżenia” x

Tab. II. 4. B PLAC WOLNOŚCI 0 1 2 3 4

WIE

LO

FU

NK

CY

JNO

ŚĆ

ZIE

LE

NI

EKOLOGICZNA

(różnorodność gatunków, wielkość, rodzaj, i ilość zieleni, itd.) x

TECHNICZNA (ochrona akustyczna, zacienienie, odpowiednie kształty,

wielkości, układ zieleni, jej warstwowość, itp.) x

WYPOCZYNKOWA

(zacienienie, stworzenie „cichych zakątków”, wyposażenie w ławki, itp)

REKREACYJNA (możliwość uprawiania rekreacji, odpowiednie

nawierzchnie np. do joggingu, rolek, strefowanie zieleni, itp)

DYDAKTYCZNA

(zróżnicowanie gatunkowe, występowanie cennych okazów, itp.) x

ESTETYCZNA

KOMPOZYCYJNA (zieleń jako elementy kompozycji urbanistycznej, np.

eksponujące dominantę, tworzące linie prowadzące wzrok, itd.)

146

Tab. II. 5. B PLAC WOLNOŚCI 0 1 2 3 4

FO

RM

Y Z

IEL

EN

I SYMETRIA

FORMY SILNE I SPOISTE x

TENDENCJA DO GEOMETRYZACJI

TENDENCJA DO LICZBY OGRANICZONEJ x

TENDENCJA DO FORMY SPOISTEJ

FORMA JEST CAŁOŚCIĄ Z CZĘŚCI x

KONTYNUOWANIE FORMY ARCHITEKTONICZNEJ

PUNKTY FORMALNIE WAŻNE x

FORMA SKOŃCZONA

FORMA I TŁO x

LINIE I KĄTY PROSTE

CIĄGI

RYTMY (ich stopień spoistości)

Tab. II. 6. B PLAC WOLNOŚCI 0 1 2 3 4

ZIE

LE

Ń J

AK

O E

LE

ME

NT

KO

MP

OZ

YC

JI U

RB

AN

IST

YC

ZN

EJ

ZIELEŃ JAKO ELEMENT POSADZKI

ZIELEŃ JAKO ŚCIANA (przeźrocze, kurtyna, itp.) x

ZIELEŃ JAKO STROP x

ZIELEŃ JAKO ELEMENT FORMY ARCHITEKTONICZNEJ x

ZIELEŃ JAKO DOMINANTA x

ZIELEŃ TOWARZYSZĄCA DOMINANCIE ARCH.

ZIELEŃ EKSPONUJĄCA DOMINANTĘ x

LINIE I PŁASZCZYZNY PROWADZĄCE

LINIE I PŁASZCZYZNY WYPROWADZAJĄCE x

LINIE I PŁASZCZYZNY ZATRZYMUJĄCE x

ROLA ZIELENI WE WNĘTRZU URBAN. (kąt środkowy, rozległość) x

UDZIAŁ ZIELENI W CIĄGACH CZASOPRZESTRZENNYCH

Komentarz dla wyników powyższych tabel.

ad. Tab.II.2. Zieleń w przestrzeni publicznej placu jest mało wyraźna, występuje głównie w formie trawników z

bardzo niskimi żywopłotami oraz dwóch symetrycznych ciągów drobnych drzew.

ad. Tab.II.3. Istniejąca kompozycja zieleni nie stanowi wyróżniających się elementów przestrzennych, które

mogą wpłynąć na orientację i zapamiętywanie miejsca, nie wywołuje uczuć przyjemności i nie sprzyja

kontaktom międzyludzkim.

ad. Tab.II.4. Ilość, rodzaj, wielkość i forma zieleni w tej przestrzeni nie wpływa znacząco na funkcję

ekologiczną i techniczną. Wyposażenie placu w ławki umożliwia wypoczynek, jednak ubogie nasadzenia nie

dają możliwości wycofania się z ulicznego zgiełku ani nie sprzyjają kontaktom międzyludzkim. Rola zieleni

ogranicza się do funkcji estetycznej.

ad. Tab.II.5. Istniejąca kompozycja zieleni jest symetryczna, linie i kąty proste wskazują nieznacznie na

tendencję do geometryzacji.

ad. Tab.II.6. Trawnik w niewielkich fragmentach stanowi posadzkę placu. Istniejące nasadzenia nie tworzą

ścian, przeźroczy, ani stropu. Nasadzenia kontynuują ideę kompozycyjną placu i obiektu (osiowość, symetrię),

ale nie eksponują dominanty i nie wpływają na rozległość wnętrza.

147

148

PLAC WOLNOŚCI

Podsumowanie:

Obecna aranżacja placu i zieleni, powstała stosunkowo niedawno, w związku z budową podziemnego

parkingu. Zachowano około trzech okazów starych, o znacznych rozmiarach drzew. Nowo nasadzoną

zieleń stanowią wydzielone podłużne, wąskie pasy trawników z bardzo niskimi żywopłotami i rzadko

posadzonymi filigranowymi drzewami. Posadzone w dużych odstępach drzewa tworzą rytmy

swobodne. Można stwierdzić, że ilość zieleni w stosunku do całej powierzchni placu jest znikoma.

Nowe symetryczne nasadzenia kontynuują ideę kompozycyjną placu i reprezentacyjnego budynku

dawnego teatru (osiowość, symetrię), są jednak zbyt mało wyraźne, by eksponować tę dominantę

architektoniczną. Formą dla niej korzystną byłyby ramy – kulisy lub płaszczyzny prowadzące wzrok.

W przestrzeni tej zieleń nie wpływa na rozległość wnętrza urbanistycznego.

Z punktu widzenia percepcji, geometryczne kształty pasów trawnika są dość czytelnymi elementami i

mogą w nieznacznym stopniu ułatwiać orientację i zapamiętywanie miejsca.

W przestrzeni Placu Wolności zieleń nie daje możliwości wycofania się z ulicznego zgiełku, ani nie

sprzyja wypoczynkowi czy kontaktom międzyludzkim. W ocenie ekspertów wielofunkcyjność zieleni

w tym miejscu jest na bardzo niskim poziomie i ogranicza się do roli estetycznej, podczas gdy

kompozycyjna rola zieleni jest słabo odczuwalna.

Bardziej wyraziste, gęste i wyższe nasadzenia z pewnością podniosłyby poziom kompozycji i jakość

tego wnętrza, a oddzielając od ruchu samochodowego, pozwoliłyby na wypoczynek.

149

Tab. II. 1. C ALEJE MARCINKOWSKIEGO Wyniki sondażu 2

(Ankieta II)

Ogólny bilans powierzchni 20% 40% 60% 80%

KOMUNIKACJA KOŁOWA

KOMUNIKACJA PIESZA

ZIELEŃ

WODA

ZABUDOWA (też mała architektura)

Pierzeje: funkcja, sposób użytkowania 20% 40% 60% 80%

KULTURALNO-HISTORYCZNA

GASTRONOMIA

HANDEL, USŁUGI

ROZRYWKA

MIESZKANIA

OBIEKTY UŻYTECZN. PUBL.

Plac: funkcja, sposób użytkowania 20% 40% 60% 80%

KOMUNIKACJA

KULTURALNO-HISTORYCZNA

GASTRONOMIA

HANDEL, USŁUGI

ROZRYWKA

WYPOCZYNEK

REKREACJA

Uwagi: w ogólnym bilansie powierzchni istniejący parking wliczono do komunikacji kołowej.

150

POZIOM WYSTĘPOWANIA, CECHY 2p. występuje mało wyraźnie / poziom średni

x 0p. brak / poziom bardzo niski 3p. dość wyraźnie / poziom średnio wysoki

1p. ilości śladowe / poziom niski 4p. silnie zaznaczone / poziom bardzo wysoki

Tab. II. 2. C ALEJE K. MARCINKOWSKIEGO 0 1 2 3 4

WY

ST

EP

OW

AN

IE Z

IEL

EN

I,

JEJ

RO

DZ

AJ

I FO

RM

A

W PRZESTRZENI PLACU

W PIERZEJACH x

PRZESTRZEŃ PUBLICZNA

PRZESTRZEŃ PÓŁPUBLICZNA x

PRZESTRZEŃ PRYWATNA x

ZIELEŃ NISKA (trawnik, rabaty)

ZIELEŃ ŚREDNIA (krzewy, klomby) x

ZIELEŃ WYSOKA (drzewa)

PNĄCZA x

Tab. II. 3. C ALEJE K. MARCINKOWSKIEGO 0 1 2 3 4

RO

LA

ZIE

LE

NI W

PE

RC

EP

CJI

PR

ZE

ST

RZ

EN

I MIE

JSK

ICH

Formy zieleni jako wyróżniające się elementy, ułatwiające orientację,

identyfikacje otoczenia i zapamiętywanie miejsca

Zieleń jako element umożliwiający wybór zachowań, np. „wycofania się” z

sytuacji stymulujących

Formy zieleni jako elementy wywołujące pobudzenie ciekawości i chęci

poznawczych

Zieleń jako element wywołujący uczucia przyjemności i sprzyjający

kontaktom międzyludzkim

Zieleń wywołująca reakcje „unikania zbliżenia” x

Tab. II. 4. C ALEJE K. MARCINKOWSKIEGO 0 1 2 3 4

WIE

LO

FU

NK

CY

JNO

ŚĆ

ZIE

LE

NI

EKOLOGICZNA

(różnorodność gatunków, wielkość, rodzaj, i ilość zieleni, itd.)

TECHNICZNA (ochrona akustyczna, zacienienie, odpowiednie kształty,

wielkości, układ zieleni, jej warstwowość, itp.)

WYPOCZYNKOWA

(zacienienie, stworzenie „cichych zakątków”, wyposażenie w ławki, itp)

REKREACYJNA (możliwość uprawiania rekreacji, odpowiednie

nawierzchnie np. do joggingu, rolek, strefowanie zieleni, itp)

DYDAKTYCZNA

(zróżnicowanie gatunkowe, występowanie cennych okazów, itp.)

ESTETYCZNA

KOMPOZYCYJNA (zieleń jako elementy kompozycji urbanistycznej, np.

eksponujące dominantę, tworzące linie prowadzące wzrok, itd.)

151

Tab. II. 5. C ALEJE K. MARCINKOWSKIEGO 0 1 2 3 4

FO

RM

Y Z

IEL

EN

I SYMETRIA

FORMY SILNE I SPOISTE

TENDENCJA DO GEOMETRYZACJI

TENDENCJA DO LICZBY OGRANICZONEJ x

TENDENCJA DO FORMY SPOISTEJ

FORMA JEST CAŁOŚCIĄ Z CZĘŚCI

KONTYNUOWANIE FORMY ARCHITEKTONICZNEJ x

PUNKTY FORMALNIE WAŻNE x

FORMA SKOŃCZONA

FORMA I TŁO

LINIE I KĄTY PROSTE

CIĄGI

RYTMY (ich stopień spoistości)

Tab. II. 6. C ALEJE K. MARCINKOWSKIEGO 0 1 2 3 4

ZIE

LE

Ń J

AK

O E

LE

ME

NT

KO

MP

OZ

YC

JI U

RB

AN

IST

YC

ZN

EJ

ZIELEŃ JAKO ELEMENT POSADZKI

ZIELEŃ JAKO ŚCIANA (przeźrocze, kurtyna, itp.)

ZIELEŃ JAKO STROP x

ZIELEŃ JAKO ELEMENT FORMY ARCHITEKTONICZNEJ x

ZIELEŃ JAKO DOMINANTA x

ZIELEŃ TOWARZYSZĄCA DOMINANCIE ARCH.

ZIELEŃ EKSPONUJĄCA DOMINANTĘ x

LINIE I PŁASZCZYZNY PROWADZĄCE

LINIE I PŁASZCZYZNY WYPROWADZAJĄCE x

LINIE I PŁASZCZYZNY ZATRZYMUJĄCE x

ROLA ZIELENI WE WNĘTRZU URBAN. (kąt środkowy, rozległość)

UDZIAŁ ZIELENI W CIĄGACH CZASOPRZESTRZENNYCH

Komentarz dla wyników powyższych tabel.

ad. Tab.II.2. Zieleń występuje wyraźnie w przestrzeni publicznej ulicy w postaci zieleni niskiej (trawnik) oraz

wysokiej (drzewa), zieleni średniej i pnączy brak,

ad. Tab.II.3. Istniejąca kompozycja zieleni stanowi wyróżniający się element przestrzenny, który ułatwia

orientację i zapamiętywanie miejsca, w średnim stopniu wywołuje uczucie przyjemności i sprzyja kontaktom

międzyludzkim, w niewielkim stopniu umożliwia wybór zachowań.

ad. Tab.II.4. Aleja drzew i trawnik w niewielkim stopniu pełnią następujące funkcje: ekologiczną (zieleń

wysoka), techniczną (zacienienie: słabe), wypoczynkową (wyposażenie w ławki). Zauważalna jest rola

estetyczna zieleni, mniej wyraźna jest jej rola kompozycyjna.

ad. Tab.II.5. Kompozycja zieleni tworzy silnie zaznaczony układ symetryczny, dwa ciągi starannie dobranych,

równych drzew (dęby piramidalne), tworzą rytmy składające się z jednakowych elementów o jednakowym

skoku, co wskazuje na tendencję do geometryzacji i formy spoistej

ad. Tab.II.6. Zieleń niska (trawnik) stanowi element posadzki, natomiast aleja składająca się z dwóch ciągów

drzew stanowi przeźrocze i wraz z krawędziami trawników tworzy linie i płaszczyzny prowadzące wzrok ku

nowoczesnym rzeźbom znajdującym się na obu końcach alei oraz ku elementowi małej architektury - fontannie

w północnej części. Biegnąca środkiem ulicy aleja optycznie zmniejsza jej dużą szerokość.

152

153

ALEJE K. MARCINKOWSKIEGO

Podsumowanie:

Południowa część ulicy posiada biegnącą środkiem aleję dębów, pomiędzy którymi znajduje się ciąg

pieszy o dekoracyjnej nawierzchni z kilkoma ławkami. W północnej części ulicy brakuje zieleni, co

powoduje, że kompozycja jest niekompletna. Na tym odcinku, w okolicy budynku Sądu znajduje się

parking. Wprowadzenie w jego przestrzeń form zieleni, pozwoli na kontynuowanie istniejącego ciągu

zieleni. Kompozycja zieleni biegnąca wzdłuż budynku Muzeum Narodowego jest symetryczna,

czytelna, jednoznaczna i stanowi element ułatwiający identyfikację otoczenia oraz zapamiętywanie

miejsca. Symetria i osiowość nasadzeń wpisuje się w kształt wnętrza, kontynuując jego formę. W

przestrzeni tej zieleń wyraźnie stanowi element kompozycji urbanistycznej: trawnik jest częścią

posadzki, aleja dębów nie tylko stanowi przeźrocze, ale wraz z krawędziami trawników tworzy linie i

płaszczyzny prowadzące wzrok ku nowoczesnym rzeźbom na obu końcach alei. Biegnąca środkiem

Alei K. Marcinkowskiego zieleń wysoka, wpływa znacząco na rozległość wnętrza urbanistycznego.

Znajdujące się wzdłuż ciągu pieszego ławki pozwalają na zatrzymanie się, jednak niewielka

różnorodność kształtów i gatunków zieleni (szczególnie brak zieleni średniej) uniemożliwia

wypoczynek. Biorąc pod uwagę wyniki analizy funkcji pierzei (Tab. II. 1. C.), gdzie 60% stanowią

obiekty użyteczności publicznej, a ponad 20% funkcja kulturalno-historyczna, to stworzenie

możliwości wypoczynku i rekreacji jest tu bardzo pożądane.

Istniejącą kompozycję zieleni oceniono jako wywołującą uczucie przyjemności i relaksu sprzyjające

nawiązywaniu kontaktów międzyludzkich. Odnotowane uczucia niepewności i reakcji unikania

zbliżenia, wynikają prawdopodobnie z niejednorodnego charakteru Alei K. Marcinkowskiego (tj. nie

zagospodarowania północnej części).

W związku z brakiem w pierzejach funkcji handlowej, natężenie ruchu pieszego jest niewielkie, co

daje temu miejscu duży potencjał do rozwijania funkcji wypoczynkowej a nawet, po włączeniu drugiej

części ulicy - funkcji rekreacyjnej. Bliskość Wzgórza Św. Wojciecha, sąsiedztwo szkoły wyższej,

budynku głównego Biblioteki Raczyńskich i Muzeum Narodowego sprawia, że funkcja

wypoczynkowa i rekreacyjna jest w tym miejscu właściwa.

154

Tab. II. 1. D ULICA 27 GRUDNIA Wyniki sondażu

(Ankieta II)

Ogólny bilans powierzchni 20% 40% 60% 80%

KOMUNIKACJA KOŁOWA

KOMUNIKACJA PIESZA

ZIELEŃ

WODA

ZABUDOWA (też mała architektura)

Pierzeje: funkcja, sposób użytkowania 20% 40% 60% 80%

KULTURALNO-HISTORYCZNA

GASTRONOMIA

HANDEL, USŁUGI

ROZRYWKA

MIESZKANIA

OBIEKTY UŻYTECZN. PUBL.

Plac: funkcja, sposób użytkowania 20% 40% 60% 80%

KOMUNIKACJA

KULTURALNO-HISTORYCZNA

GASTRONOMIA

HANDEL, USŁUGI

ROZRYWKA

WYPOCZYNEK

REKREACJA

Uwagi: ocenie podlega fragment ulicy położony pomiędzy ulicami: Gwarną i F. Ratajczaka.

155

POZIOM WYSTĘPOWANIA, CECHY 2p. występuje mało wyraźnie / poziom średni

x 0p. brak / poziom bardzo niski 3p. dość wyraźnie / poziom średnio wysoki

1p. ilości śladowe / poziom niski 4p. silnie zaznaczone / poziom bardzo wysoki

Tab. II. 2. D ULICA 27 GRUDNIA 0 1 2 3 4

WY

ST

EP

OW

AN

IE Z

IEL

EN

I,

JEJ

RO

DZ

AJ

I FO

RM

A

W PRZESTRZENI PLACU (ULICY)

W PIERZEJACH

PRZESTRZEŃ PUBLICZNA

PRZESTRZEŃ PÓŁPUBLICZNA

PRZESTRZEŃ PRYWATNA x

ZIELEŃ NISKA (trawnik, rabaty)

ZIELEŃ ŚREDNIA (krzewy, klomby)

ZIELEŃ WYSOKA (drzewa)

PNĄCZA x

Tab. II. 3. D ULICA 27 GRUDNIA 0 1 2 3 4

RO

LA

ZIE

LE

NI W

PE

RC

EP

CJI

PR

ZE

ST

RZ

EN

I MIE

JSK

ICH

Formy zieleni jako wyróżniające się elementy, ułatwiające orientację,

identyfikacje otoczenia i zapamiętywanie miejsca x

Zieleń jako element umożliwiający wybór zachowań, np. „wycofania się” z

sytuacji stymulujących

Formy zieleni jako elementy wywołujące pobudzenie ciekawości i chęci

poznawczych x

Zieleń jako element wywołujący uczucia przyjemności i sprzyjający

kontaktom międzyludzkim

Zieleń wywołująca reakcje „unikania zbliżenia” x

Tab. II. 4. D ULICA 27 GRUDNIA 0 1 2 3 4

WIE

LO

FU

NK

CY

JNO

ŚĆ

ZIE

LE

NI

EKOLOGICZNA

(różnorodność gatunków, wielkość, rodzaj, i ilość zieleni, itd.)

TECHNICZNA (ochrona akustyczna, zacienienie, odpowiednie kształty,

wielkości, układ zieleni, jej warstwowość, itp.)

WYPOCZYNKOWA

(zacienienie, stworzenie „cichych zakątków”, wyposażenie w ławki, itp)

REKREACYJNA (możliwość uprawiania rekreacji, odpowiednie

nawierzchnie np. do joggingu, rolek, strefowanie zieleni, itp) x

DYDAKTYCZNA

(zróżnicowanie gatunkowe, występowanie cennych okazów, itp.) x

ESTETYCZNA

KOMPOZYCYJNA (zieleń jako elementy kompozycji urbanistycznej, np.

eksponujące dominantę, tworzące linie prowadzące wzrok, itd.)

156

Tab. II. 5. D ULICA 27 GRUDNIA 0 1 2 3 4

FO

RM

Y Z

IEL

EN

I SYMETRIA

FORMY SILNE I SPOISTE x

TENDENCJA DO GEOMETRYZACJI

TENDENCJA DO LICZBY OGRANICZONEJ x

TENDENCJA DO FORMY SPOISTEJ

FORMA JEST CAŁOŚCIĄ Z CZĘŚCI x

KONTYNUOWANIE FORMY ARCHITEKTONICZNEJ x

PUNKTY FORMALNIE WAŻNE

FORMA SKOŃCZONA

FORMA I TŁO x

LINIE I KĄTY PROSTE

CIĄGI

RYTMY (ich stopień spoistości)

Tab. II. 6. D ULICA 27 GRUDNIA 0 1 2 3 4

ZIE

LE

Ń J

AK

O E

LE

ME

NT

KO

MP

OZ

YC

JI U

RB

AN

IST

YC

ZN

EJ

ZIELEŃ JAKO ELEMENT POSADZKI

ZIELEŃ JAKO ŚCIANA (przeźrocze, kurtyna, itp.)

ZIELEŃ JAKO STROP x

ZIELEŃ JAKO ELEMENT FORMY ARCHITEKTONICZNEJ x

ZIELEŃ JAKO DOMINANTA x

ZIELEŃ TOWARZYSZĄCA DOMINANCIE ARCH. x

ZIELEŃ EKSPONUJĄCA DOMINANTĘ x

LINIE I PŁASZCZYZNY PROWADZĄCE

LINIE I PŁASZCZYZNY WYPROWADZAJĄCE x

LINIE I PŁASZCZYZNY ZATRZYMUJĄCE

ROLA ZIELENI WE WNĘTRZU URBAN. (kąt środkowy, rozległość)

UDZIAŁ ZIELENI W CIĄGACH CZASOPRZESTRZENNYCH

Komentarz dla wyników powyższych tabel.

ad. Tab.II.2. Zieleń występuje wyraźnie w przestrzeni publicznej ulicy. Istniejącą zieleń stanowi głównie zieleń

wysoka i średnia oraz fragmentarycznie zieleń niska, pnącza nie występują.

ad. Tab.II.3. Ukształtowanie zieleni i istniejące ławki w pewnym stopniu umożliwiają wycofanie się z ruchu

ulicznego i odpoczynek. Z wyjątkiem rytmu drzew zieleń w tym miejscu uformowana jest dość chaotycznie, bez

konkretnej idei kompozycyjnej, stąd nie jest elementem ułatwiającym orientację i zapamiętywanie miejsca.

ad. Tab.II.4. Zróżnicowanie zieleni i stosunkowo duża jej ilość korzystnie wpływa na funkcję ekologiczną.

Wyposażenie przestrzeni w ławki, miejsca zacienione umożliwiają zatrzymanie się. Oprócz funkcji estetycznej

zieleń pełni tu nieznacznie funkcję kompozycyjną.

ad. Tab.II.5. Długie ciągi drzew (we fragmentach stanowiące rytmy) tworzą wyraźne linie proste.

ad. Tab.II.6. Istniejąca zieleń wysoka pełni rolę przeźrocza. Zieleń nie jest elementem formy architektonicznej,

nie stanowi dominanty, ani nie eksponuje dobitnie dominanty architektonicznej. Ciągi drzew stanowią elementy

prowadzące wzrok i podkreślają wnętrze kierunkowe. W specyficznej (ze względu na brak północnej ściany)

przestrzeni ulicy zieleń wpływa znacząco na rozległość tego wnętrza, podkreśla jego kierunkowość, czego nie

zapewnia wystarczająco przestrzeń architektoniczna.

157

158

ULICA 27 GRUDNIA

Podsumowanie: Na ulicy 27 Grudnia dominuje funkcja handlowo-usługowa i związane z nią duże

natężenie ruchu pieszego. Linia tramwajowa oraz ruch samochodów sprawiają, że jest to jedna z

ruchliwszych ulic centrum Poznania. Pierzeje ulicy są bardzo zróżnicowane: południową tworzy ciąg

kamienic, natomiast północna nie posiada wyraźnej, ciągłej linii zabudowy i sięga w głąb, na tyły

kamienic niezabudowanego kwartału.

Wzdłuż ulicy znajduje się stosunkowo duża ilość zróżnicowanej zieleni. Nasadzenia nie posiadają

jednoznacznej, zapadającej w pamięć kompozycji. W związku z tym formy zieleni nie są tu

elementem ułatwiającym orientację i identyfikację miejsca. Dzięki istniejącym ławkom i

zróżnicowaniu zieleni znajdują się tu miejsca zacienione, umożliwiające wycofanie się z ulicznego

zgiełku. Duża ilość istniejącej zieleni daje potencjał dla podniesienia jakości tej przestrzeni i komfortu

przebywania w niej. Wymaga to przemyślanego ukształtowania by mogły zostać tam wprowadzone jej

funkcje kompozycyjne i wypoczynkowe. Mimo pojawiających się we fragmentach linii prowadzących

wzrok i rytmów, formy zieleni nie stanowią świadomie ukształtowanego elementu kompozycji

urbanistycznej, którą obecnie można traktować jako tymczasową ze względu na brak od 1945r.

uzupełnienia pierzei północnej. Zieleń nie stanowi elementu eksponującego dominanty tego układu jak

Teatr Polski czy budynek Okrąglaka. Brak północnej pierzei ulicy rekompensują nasadzone w dwóch

ciągach drzewa, które podkreślają kierunkowość wnętrza i wpływają na odczucie tej przestrzeni jako

ulicy.

W architektonicznie nieuporządkowanej przestrzeni odpowiednio zaprojektowana zieleń mogłaby

korzystnie wpłynąć (zasłonić, uzupełnić, skonkretyzować, itp.) na kompozycję tego miejsca.

Zwłaszcza pnącza mogłyby na niezabudowanych działkach zasłonić widoczne tylne i szczytowe

ściany kamienic, na których tle jest obecnie oglądany budynek Teatru Polskiego. Formy zieleni

mogłyby bardziej wyeksponować tę dominantę o znaczeniu nie tylko architektonicznym.

159

Tab. II. 1. E PLAC CYRYLA RATAJSKIEGO Wyniki sondażu

(Ankieta II)

Ogólny bilans powierzchni 20% 40% 60% 80%

KOMUNIKACJA KOŁOWA

KOMUNIKACJA PIESZA

ZIELEŃ

WODA

ZABUDOWA (też mała architektura)

Pierzeje: funkcja, sposób użytkowania 20% 40% 60% 80%

KULTURALNO-HISTORYCZNA

GASTRONOMIA

HANDEL, USŁUGI

ROZRYWKA

MIESZKANIA

OBIEKTY UŻYTECZN. PUBL.

Plac: funkcja, sposób użytkowania 20% 40% 60% 80%

KOMUNIKACJA

KULTURALNO-HISTORYCZNA

GASTRONOMIA

HANDEL, USŁUGI

ROZRYWKA

WYPOCZYNEK

REKREACJA

Uwagi:

160

POZIOM WYSTĘPOWANIA, CECHY 2p. występuje mało wyraźnie / poziom średni

x 0p. brak / poziom bardzo niski 3p. dość wyraźnie / poziom średnio wysoki

1p. ilości śladowe / poziom niski 4p. silnie zaznaczone / poziom bardzo wysoki

Tab. II. 2. E PLAC CYRYLA RATAJSKIEGO 0 1 2 3 4

WY

ST

EP

OW

AN

IE Z

IEL

EN

I,

JEJ

RO

DZ

AJ

I FO

RM

A

W PRZESTRZENI PLACU

W PIERZEJACH x

PRZESTRZEŃ PUBLICZNA

PRZESTRZEŃ PÓŁPUBLICZNA x

PRZESTRZEŃ PRYWATNA x

ZIELEŃ NISKA (trawnik, rabaty)

ZIELEŃ ŚREDNIA (krzewy, klomby)

ZIELEŃ WYSOKA (drzewa)

PNĄCZA x

Tab. II. 3. E PLAC CYRYLA RATAJSKIEGO 0 1 2 3 4

RO

LA

ZIE

LE

NI W

PE

RC

EP

CJI

PR

ZE

ST

RZ

EN

I MIE

JSK

ICH

Formy zieleni jako wyróżniające się elementy, ułatwiające orientację,

identyfikacje otoczenia i zapamiętywanie miejsca

Zieleń jako element umożliwiający wybór zachowań, np. „wycofania się” z

sytuacji stymulujących

Formy zieleni jako elementy wywołujące pobudzenie ciekawości i chęci

poznawczych

Zieleń jako element wywołujący uczucia przyjemności i sprzyjający

kontaktom międzyludzkim

Zieleń wywołująca reakcje „unikania zbliżenia” x

Tab. II. 4. E PLAC CYRYLA RATAJSKIEGO 0 1 2 3 4

WIE

LO

FU

NK

CY

JNO

ŚĆ

ZIE

LE

NI

EKOLOGICZNA

(różnorodność gatunków, wielkość, rodzaj, i ilość zieleni, itd.)

TECHNICZNA (ochrona akustyczna, zacienienie, odpowiednie kształty,

wielkości, układ zieleni, jej warstwowość, itp.)

WYPOCZYNKOWA

(zacienienie, stworzenie „cichych zakątków”, wyposażenie w ławki, itp)

REKREACYJNA (możliwość uprawiania rekreacji, odpowiednie

nawierzchnie np. do joggingu, rolek, strefowanie zieleni, itp) x

DYDAKTYCZNA

(zróżnicowanie gatunkowe, występowanie cennych okazów, itp.)

ESTETYCZNA

KOMPOZYCYJNA (zieleń jako elementy kompozycji urbanistycznej, np.

eksponujące dominantę, tworzące linie prowadzące wzrok, itd.) x

161

Tab. II. 5. E PLAC CYRYLA RATAJSKIEGO 0 1 2 3 4

FO

RM

Y Z

IEL

EN

I SYMETRIA x

FORMY SILNE I SPOISTE x

TENDENCJA DO GEOMETRYZACJI x

TENDENCJA DO LICZBY OGRANICZONEJ x

TENDENCJA DO FORMY SPOISTEJ x

FORMA JEST CAŁOŚCIĄ Z CZĘŚCI x

KONTYNUOWANIE FORMY ARCHITEKTONICZNEJ x

PUNKTY FORMALNIE WAŻNE x

FORMA SKOŃCZONA x

FORMA I TŁO x

LINIE I KĄTY PROSTE

CIĄGI x

RYTMY (ich stopień spoistości) x

Tab. II. 6. E PLAC CYRYLA RATAJSKIEGO 0 1 2 3 4

ZIE

LE

Ń J

AK

O E

LE

ME

NT

KO

MP

OZ

YC

JI U

RB

AN

IST

YC

ZN

EJ

ZIELEŃ JAKO ELEMENT POSADZKI

ZIELEŃ JAKO ŚCIANA (przeźrocze, kurtyna, itp.)

ZIELEŃ JAKO STROP x

ZIELEŃ JAKO ELEMENT FORMY ARCHITEKTONICZNEJ x

ZIELEŃ JAKO DOMINANTA x

ZIELEŃ TOWARZYSZĄCA DOMINANCIE ARCH. x

ZIELEŃ EKSPONUJĄCA DOMINANTĘ x

LINIE I PŁASZCZYZNY PROWADZĄCE x

LINIE I PŁASZCZYZNY WYPROWADZAJĄCE x

LINIE I PŁASZCZYZNY ZATRZYMUJĄCE

ROLA ZIELENI WE WNĘTRZU URBAN. (kąt środkowy, rozległość)

UDZIAŁ ZIELENI W CIĄGACH CZASOPRZESTRZENNYCH x

Komentarz dla wyników powyższych tabel.

ad. Tab.II.2. Zieleń występuje w przestrzeni publicznej placu w formie wysokiej (stare nasadzenia), niskiej i

średniej (nowe nasadzenia).

ad. Tab.II.3. Ilość i zróżnicowanie zieleni czyni to miejsce wyróżniającym się i ułatwia zapamiętanie go. Ławki,

zieleń średnia i wysoka dają możliwość zacienienia, osłony i wycofania się z sytuacji stymulujących oraz

sprzyjają kontaktom międzyludzkim.

ad. Tab.II.4. Duże zróżnicowanie pod względem gatunków i rodzajów zieleni, jej wielopiętrowość wpływają na

poziom funkcji ekologicznej i dydaktycznej. Różne wielkości form zieleni tworzą miejsca zacienione i wraz z

ławkami dają możliwość wypoczynku. Istniejąca zieleń pełni rolę estetyczną, ale nie kontynuuje kompozycji

urbanistycznej i nie pełni roli kompozycyjnej.

ad. Tab.II.5. W istniejącym ukształtowaniu brak układów symetrycznych, form silnych, tendencji do

geometryzacji i liczby ograniczonej, podkreślających charakter wnętrza.

ad. Tab.II.6. Swobodne formy zieleni mimo, że nie pełnią roli kompozycyjnej, odgrywają znaczącą rolę w

ocenie rozległości wnętrza.

162

163

PLAC CYRYLA RATAJSKIEGO

Podsumowanie: Wzdłuż pierzei kwadratowego placu poprowadzona jest komunikacja kołowa. Przez

środek placu, biegnie linia tramwajowa. W pozostałej części placu znajdują się różne formy zieleni

tworzące zielone wnętrze. Jakość, ilość i zróżnicowanie istniejącej zieleni mimo swobodnej jej

kompozycji, braku układów symetrycznych oraz silnych i spoistych form, wyróżnia to miejsce

spośród innych i ułatwia zapamiętywanie go. Ławki, zieleń średnia i wysoka dają możliwość

zacienienia, osłony i wycofania się z sytuacji stymulujących oraz sprzyjają kontaktom międzyludzkim.

Zieleń w tym wnętrzu znacząco wpływa na odbiór jego rozległości. Stare, wysokie, rozłożyste drzewa

swobodnie rozrzucone w tej przestrzeni utrudniają odbiór faktycznego kształtu wnętrza, przesłaniają

otwarcia w postaci ulic wylotowych, sprawiają, że niemożliwe jest objęcie wzrokiem całego,

regularnego wnętrza z jednego punktu. Nowe nasadzenia zieleni niskiej i średniej mają układ

swobodny. Całość kompozycji nawiązująca do formy ogrodu angielskiego, jak wynika z sondażu

budzi uczucie przyjemności, relaksu i chęć nawiązywania kontaktów międzyludzkich. Duże

zróżnicowanie pod względem gatunków i skali zieleni, miejscami jej wielopiętrowość wpływają na

wysoki poziom funkcji ekologicznej. Zieleń stanowi ochronę akustyczną, tworzy miejsca zacienione, a

jej różnorodność sprawia, że może ona pełnić funkcję dydaktyczną. Istniejące ławki oraz

ukształtowanie zieleni dają możliwość wypoczynku.

164

Tab. II. 1. F PLAC WIOSNY LUDÓW Wyniki sondażu

(Ankieta II)

Ogólny bilans powierzchni 20% 40% 60% 80%

KOMUNIKACJA KOŁOWA

KOMUNIKACJA PIESZA

ZIELEŃ

WODA

ZABUDOWA (też mała architektura)

Pierzeje: funkcja, sposób użytkowania 20% 40% 60% 80%

KULTURALNO-HISTORYCZNA

GASTRONOMIA

HANDEL, USŁUGI

ROZRYWKA

MIESZKANIA

OBIEKTY UŻYTECZN. PUBL.

Plac: funkcja, sposób użytkowania 20% 40% 60% 80%

KOMUNIKACJA

KULTURALNO-HISTORYCZNA

GASTRONOMIA

HANDEL, USŁUGI

ROZRYWKA

WYPOCZYNEK

REKREACJA

Uwagi: w ogólnym bilansie powierzchni, istniejący parking zaliczono do komunikacji kołowej.

165

POZIOM WYSTĘPOWANIA, CECHY 2p. występuje mało wyraźnie / poziom średni

x 0p. brak / poziom bardzo niski 3p. dość wyraźnie / poziom średnio wysoki

1p. ilości śladowe / poziom niski 4p. silnie zaznaczone / poziom bardzo wysoki

Tab. II. 2. F PLAC WIOSNY LUDÓW 0 1 2 3 4

WY

ST

EP

OW

AN

IE Z

IEL

EN

I,

JEJ

RO

DZ

AJ

I FO

RM

A

W PRZESTRZENI PLACU

W PIERZEJACH

PRZESTRZEŃ PUBLICZNA

PRZESTRZEŃ PÓŁPUBLICZNA

PRZESTRZEŃ PRYWATNA

ZIELEŃ NISKA (trawnik, rabaty)

ZIELEŃ ŚREDNIA (krzewy, klomby)

ZIELEŃ WYSOKA (drzewa)

PNĄCZA x

Tab. II. 3. F PLAC WIOSNY LUDÓW 0 1 2 3 4

RO

LA

ZIE

LE

NI W

PE

RC

EP

CJI

PR

ZE

ST

RZ

EN

I MIE

JSK

ICH

Formy zieleni jako wyróżniające się elementy, ułatwiające orientację,

identyfikacje otoczenia i zapamiętywanie miejsca x

Zieleń jako element umożliwiający wybór zachowań, np. „wycofania się” z

sytuacji stymulujących x

Formy zieleni jako elementy wywołujące pobudzenie ciekawości i chęci

poznawczych x

Zieleń jako element wywołujący uczucia przyjemności i sprzyjający

kontaktom międzyludzkim x

Zieleń wywołująca reakcje „unikania zbliżenia” x

Tab. II. 4. F PLAC WIOSNY LUDÓW 0 1 2 3 4

WIE

LO

FU

NK

CY

JNO

ŚĆ

ZIE

LE

NI

EKOLOGICZNA

(różnorodność gatunków, wielkość, rodzaj, i ilość zieleni, itd.)

TECHNICZNA (ochrona akustyczna, zacienienie, odpowiednie kształty,

wielkości, układ zieleni, jej warstwowość, itp.) x

WYPOCZYNKOWA

(zacienienie, stworzenie „cichych zakątków”, wyposażenie w ławki, itp) x

REKREACYJNA (możliwość uprawiania rekreacji, odpowiednie

nawierzchnie np. do joggingu, rolek, strefowanie zieleni, itp) x

DYDAKTYCZNA

(zróżnicowanie gatunkowe, występowanie cennych okazów, itp.) x

ESTETYCZNA x

KOMPOZYCYJNA (zieleń jako elementy kompozycji urbanistycznej, np.

eksponujące dominantę, tworzące linie prowadzące wzrok, itd.) x

166

Tab. II. 5. F PLAC WIOSNY LUDÓW 0 1 2 3 4

FO

RM

Y Z

IEL

EN

I SYMETRIA x

FORMY SILNE I SPOISTE x

TENDENCJA DO GEOMETRYZACJI

TENDENCJA DO LICZBY OGRANICZONEJ x

TENDENCJA DO FORMY SPOISTEJ x

FORMA JEST CAŁOŚCIĄ Z CZĘŚCI x

KONTYNUOWANIE FORMY ARCHITEKTONICZNEJ x

PUNKTY FORMALNIE WAŻNE x

FORMA SKOŃCZONA x

FORMA I TŁO x

LINIE I KĄTY PROSTE

CIĄGI x

RYTMY (ich stopień spoistości) x

Tab. II. 6. F PLAC WIOSNY LUDÓW 0 1 2 3 4

ZIE

LE

Ń J

AK

O E

LE

ME

NT

KO

MP

OZ

YC

JI U

RB

AN

IST

YC

ZN

EJ

ZIELEŃ JAKO ELEMENT POSADZKI

ZIELEŃ JAKO ŚCIANA (przeźrocze, kurtyna, itp.) x

ZIELEŃ JAKO STROP x

ZIELEŃ JAKO ELEMENT FORMY ARCHITEKTONICZNEJ x

ZIELEŃ JAKO DOMINANTA x

ZIELEŃ TOWARZYSZĄCA DOMINANCIE ARCH. x

ZIELEŃ EKSPONUJĄCA DOMINANTĘ x

LINIE I PŁASZCZYZNY PROWADZĄCE x

LINIE I PŁASZCZYZNY WYPROWADZAJĄCE x

LINIE I PŁASZCZYZNY ZATRZYMUJĄCE x

ROLA ZIELENI WE WNĘTRZU URBAN. (kąt środkowy, rozległość) x

UDZIAŁ ZIELENI W CIĄGACH CZASOPRZESTRZENNYCH x

Komentarz dla wyników powyższych tabel.

ad. Tab.II.2. Większą część placu pokrywa niskiej jakości trawnik, znajduje się tu kilka drzew i krzewów.

ad. Tab.II.3. Zieleń nie stanowi tu elementów wyróżniających się i ułatwiających zapamiętywanie miejsca, nie

wywołuje też uczucia przyjemności i nie sprzyja kontaktom międzyludzkim.

ad. Tab.II.4. Mała ilość i niska jakość zieleni, wyklucza pełnienie przez nią jakiejkolwiek funkcji.

ad. Tab.II.5. Ukształtowanie zieleni w tym miejscu nie posiada żadnej idei kompozycyjnej ani jednoznacznej

formy. Brakuje tu rytmów, form silnych, spoistych, a nawet tendencji do geometryzacji.

ad. Tab.II.6. Zieleń na Placu Wiosny Ludów nie jest elementem kompozycji urbanistycznej, istnieje w

oderwaniu od niej, nie tworzy ścian, linii i płaszczyzn prowadzących wzrok, nie eksponuje dominanty

architektonicznej ani nie wpływa na rozległość wnętrza.

167

168

PLAC WIOSNY LUDÓW

Podsumowanie: Od wielu lat Plac Wiosny Ludów jest przestrzenią niezagospodarowaną, choć jest

elementem ważnego ciągu czasoprzestrzennego łączącego południowe dzielnice mieszkaniowe

(poprzez ulicę Półwiejską) ze Starym Miastem. Zachodnią część placu pokrywa niskiej jakości

trawnik z kilkoma swobodnie posadzonymi drzewami i krzewami. We wschodniej części znajduje się

otwarty parking. W przestrzeni placu brakuje wyróżniających się form zieleni ułatwiających

orientację. Istniejąca zieleń nie pełni żadnych z przypisywanych jej funkcji. Na środku placu, na

wydeptanej po przekątnej placu ścieżce znajduje się ławka w otoczeniu kilku krzewów. Jest to jedyna

możliwość zatrzymania się i wypoczynku.

Potencjał tej przestrzeni polega przede wszystkim na dużej, wolnej powierzchni nadającej się do

zagospodarowania zielenią. Ze względu na brak ważnych pod względem kulturowym i przestrzennym

dominant przestrzeń ta nie wymaga rygorystycznego podporządkowania się istniejącej kompozycji

urbanistycznej. Odpowiednio wprowadzona zieleń może stanowić o charakterze miejsca i służyć

wypoczynkowi mieszkańców, przechodniów i turystów podążających z dworca lub Hotelu Poznań w

kierunku Starego Rynku.

169

Tab. II. 1. G ULICA PÓŁWIEJSKA Wyniki sondażu

(Ankieta II)

Ogólny bilans powierzchni 20% 40% 60% 80%

KOMUNIKACJA KOŁOWA

KOMUNIKACJA PIESZA

ZIELEŃ

WODA

ZABUDOWA (też mała architektura)

Pierzeje: funkcja, sposób użytkowania 20% 40% 60% 80%

KULTURALNO-HISTORYCZNA

GASTRONOMIA

HANDEL, USŁUGI

ROZRYWKA

MIESZKANIA

OBIEKTY UŻYTECZN. PUBL.

Plac: funkcja, sposób użytkowania 20% 40% 60% 80%

KOMUNIKACJA

KULTURALNO-HISTORYCZNA

GASTRONOMIA

HANDEL, USŁUGI

ROZRYWKA

WYPOCZYNEK

REKREACJA

Uwagi: zieleń występuje w kwietnikach przy budynku Starego Browaru.

170

POZIOM WYSTĘPOWANIA, CECHY 2p. występuje mało wyraźnie / poziom średni

x 0p. brak / poziom bardzo niski 3p. dość wyraźnie / poziom średnio wysoki

1p. ilości śladowe / poziom niski 4p. silnie zaznaczone / poziom bardzo wysoki

Tab. II. 2. G ULICA PÓŁWIEJSKA 0 1 2 3 4

WY

ST

EP

OW

AN

IE Z

IEL

EN

I,

JEJ

RO

DZ

AJ

I FO

RM

A

W PRZESTRZENI PLACU

W PIERZEJACH

PRZESTRZEŃ PUBLICZNA

PRZESTRZEŃ PÓŁPUBLICZNA

PRZESTRZEŃ PRYWATNA

ZIELEŃ NISKA (trawnik, rabaty) x

ZIELEŃ ŚREDNIA (krzewy, klomby)

ZIELEŃ WYSOKA (drzewa) x

PNĄCZA x

Tab. II. 3. G ULICA PÓŁWIEJSKA 0 1 2 3 4

RO

LA

ZIE

LE

NI W

PE

RC

EP

CJI

PR

ZE

ST

RZ

EN

I MIE

JSK

ICH

Formy zieleni jako wyróżniające się elementy, ułatwiające orientację,

identyfikacje otoczenia i zapamiętywanie miejsca x

Zieleń jako element umożliwiający wybór zachowań, np. „wycofania się” z

sytuacji stymulujących x

Formy zieleni jako elementy wywołujące pobudzenie ciekawości i chęci

poznawczych x

Zieleń jako element wywołujący uczucia przyjemności i sprzyjający

kontaktom międzyludzkim x

Zieleń wywołująca reakcje „unikania zbliżenia” x

Tab. II. 4. G ULICA PÓŁWIEJSKA 0 1 2 3 4

WIE

LO

FU

NK

CY

JNO

ŚĆ

ZIE

LE

NI

EKOLOGICZNA

(różnorodność gatunków, wielkość, rodzaj, i ilość zieleni, itd.) x

TECHNICZNA (ochrona akustyczna, zacienienie, odpowiednie kształty,

wielkości, układ zieleni, jej warstwowość, itp.) x

WYPOCZYNKOWA

(zacienienie, stworzenie „cichych zakątków”, wyposażenie w ławki, itp)

REKREACYJNA (możliwość uprawiania rekreacji, odpowiednie

nawierzchnie np. do joggingu, rolek, strefowanie zieleni, itp) x

DYDAKTYCZNA

(zróżnicowanie gatunkowe, występowanie cennych okazów, itp.) x

ESTETYCZNA

KOMPOZYCYJNA (zieleń jako elementy kompozycji urbanistycznej, np.

eksponujące dominantę, tworzące linie prowadzące wzrok, itd.) x

171

Tab. II. 5. G ULICA PÓŁWIEJSKA 0 1 2 3 4

FO

RM

Y Z

IEL

EN

I SYMETRIA x

FORMY SILNE I SPOISTE

TENDENCJA DO GEOMETRYZACJI

TENDENCJA DO LICZBY OGRANICZONEJ

TENDENCJA DO FORMY SPOISTEJ

FORMA JEST CAŁOŚCIĄ Z CZĘŚCI x

KONTYNUOWANIE FORMY ARCHITEKTONICZNEJ x

PUNKTY FORMALNIE WAŻNE

FORMA SKOŃCZONA x

FORMA I TŁO x

LINIE I KĄTY PROSTE

CIĄGI

RYTMY (ich stopień spoistości) x

Tab. II. 6. G ULICA PÓŁWIEJSKA 0 1 2 3 4

ZIE

LE

Ń J

AK

O E

LE

ME

NT

KO

MP

OZ

YC

JI U

RB

AN

IST

YC

ZN

EJ

ZIELEŃ JAKO ELEMENT POSADZKI x

ZIELEŃ JAKO ŚCIANA (przeźrocze, kurtyna, itp.) x

ZIELEŃ JAKO STROP x

ZIELEŃ JAKO ELEMENT FORMY ARCHITEKTONICZNEJ x

ZIELEŃ JAKO DOMINANTA x

ZIELEŃ TOWARZYSZĄCA DOMINANCIE ARCH.

ZIELEŃ EKSPONUJĄCA DOMINANTĘ x

LINIE I PŁASZCZYZNY PROWADZĄCE x

LINIE I PŁASZCZYZNY WYPROWADZAJĄCE x

LINIE I PŁASZCZYZNY ZATRZYMUJĄCE

ROLA ZIELENI WE WNĘTRZU URBAN. (kąt środkowy, rozległość) x

UDZIAŁ ZIELENI W CIĄGACH CZASOPRZESTRZENNYCH x

Komentarz dla wyników powyższych tabel.

ad. Tab.II.2. W przestrzeni publicznej ulicy brak form zieleni z wyjątkiem kilku kwietników ustawionych,

wzdłuż części budynku Starego Browaru. Sporadycznie pojedyncze formy zieleni zdobią wejścia do sklepów i

okna prywatnych mieszkań.

ad. Tab.II.3. Kwietników nie stanowią elementów ułatwiających orientację i zapamiętywanie miejsca,

ad. Tab.II.4. Kwietniki pełnią głównie funkcję estetyczną, ustawienie przy nich ławek umożliwia zatrzymanie

się i krótki odpoczynek.

ad. Tab.II.5. W formie kwietników widoczna jest tendencja do geometryzacji.

ad. Tab.II.6. Zieleń w kwietnikach usytuowanych wzdłuż budynku Starego Browaru można uznać za zieleń

towarzyszącą dominancie architektonicznej (budynek Starego Browaru). We wnętrzu kierunkowym, jakim jest

ulica Półwiejska, pionowe płaszczyzny prostopadłościennych kwietników stanowią elementy zatrzymujące

wzrok, spowalniające ruch przy obiekcie.

172

173

ULICA PÓŁWIEJSKA

Podsumowanie: Ulica Półwiejska jest wyłączona z ruchu samochodowego i jako ciąg pieszy łączy

południowe dzielnice mieszkaniowe i węzeł komunikacji miejskiej z centrum miasta i Starym

Rynkiem. W przestrzeni ulicy brakuje zieleni. Od strony południowej, wzdłuż części budynku Starego

Browaru ustawiono na posadzce deptaka kilka kwietników. Sporadycznie formy zieleni akcentują

wejścia do sklepów lub w postaci kwiatów zdobią okna prywatnych mieszkań.

We wnętrzu kierunkowym, jakim jest ulica Półwiejska, prostopadłościenne kwietniki stanowią

elementy zatrzymujące wzrok, spowalniające ruch przy obiekcie. Można je uznać za zieleń

towarzyszącą dominancie architektonicznej – bryle budynku Starego Browaru.

Ławki będące elementem kwietników umożliwiają w niewielkim stopniu wycofanie się z

intensywnego ruchu pieszego, jaki panuje w tym miejscu. Z ocen tej przestrzeni przez ekspertów

wynika, że uczucie odprężenia i relaksu występuje w takim samym stopniu jak uczucie niepewności,

reakcje unikania zbliżenia i poczucie zatłoczenia.

Wprowadzenie w przestrzeń ul. Półwiejskiej form zieleni wysokiej wraz z ławkami (na przykład jako

biegnący środkiem rytm drzew – por. ciąg drzew na ulicy Świdnickiej we Wrocławiu, rys. III.82)

umożliwiłoby wybór zachowań, tj. wycofanie się i odpoczynek. Wpłynęłoby to na zmniejszenie

poczucia zatłoczenia, które jak wynika z badań, w tym miejscu wyraźnie występuje oraz podniosłoby

komfort użytkowania tej przestrzeni.

174

Tab. II. 1. H PLAC KOLEGIACKI Wyniki sondażu

(Ankieta II)

Ogólny bilans powierzchni 20% 40% 60% 80%

KOMUNIKACJA KOŁOWA

KOMUNIKACJA PIESZA

ZIELEŃ

WODA

ZABUDOWA (też mała architektura)

Pierzeje: funkcja, sposób użytkowania 20% 40% 60% 80%

KULTURALNO-HISTORYCZNA

GASTRONOMIA

HANDEL, USŁUGI

ROZRYWKA

MIESZKANIA

OBIEKTY UŻYTECZN. PUBL.

Plac: funkcja, sposób użytkowania 20% 40% 60% 80%

KOMUNIKACJA

KULTURALNO-HISTORYCZNA

GASTRONOMIA

HANDEL, USŁUGI

ROZRYWKA

WYPOCZYNEK

REKREACJA

Uwagi: w ogólnym bilansie powierzchni istniejący parking wliczono do komunikacji kołowej.

175

POZIOM WYSTĘPOWANIA, CECHY 2p. występuje mało wyraźnie / poziom średni

x 0p. brak / poziom bardzo niski 3p. dość wyraźnie / poziom średnio wysoki

1p. ilości śladowe / poziom niski 4p. silnie zaznaczone / poziom bardzo wysoki

Tab. II. 2. H PLAC KOLEGIACKI 0 1 2 3 4

WY

ST

EP

OW

AN

IE Z

IEL

EN

I,

JEJ

RO

DZ

AJ

I FO

RM

A

W PRZESTRZENI PLACU

W PIERZEJACH

PRZESTRZEŃ PUBLICZNA

PRZESTRZEŃ PÓŁPUBLICZNA

PRZESTRZEŃ PRYWATNA

ZIELEŃ NISKA (trawnik, rabaty)

ZIELEŃ ŚREDNIA (krzewy, klomby)

ZIELEŃ WYSOKA (drzewa)

PNĄCZA x

Tab. II. 3. H PLAC KOLEGIACKI 0 1 2 3 4

RO

LA

ZIE

LE

NI W

PE

RC

EP

CJI

PR

ZE

ST

RZ

EN

I MIE

JSK

ICH

Formy zieleni jako wyróżniające się elementy, ułatwiające orientację,

identyfikacje otoczenia i zapamiętywanie miejsca

Zieleń jako element umożliwiający wybór zachowań, np. „wycofania się” z

sytuacji stymulujących x

Formy zieleni jako elementy wywołujące pobudzenie ciekawości i chęci

poznawczych

Zieleń jako element wywołujący uczucia przyjemności i sprzyjający

kontaktom międzyludzkim x

Zieleń wywołująca reakcje „unikania zbliżenia” x

Tab. II. 4. H PLAC KOLEGIACKI 0 1 2 3 4

WIE

LO

FU

NK

CY

JNO

ŚĆ

ZIE

LE

NI

EKOLOGICZNA

(różnorodność gatunków, wielkość, rodzaj, i ilość zieleni, itd.)

TECHNICZNA (ochrona akustyczna, zacienienie, odpowiednie kształty,

wielkości, układ zieleni, jej warstwowość, itp.) x

WYPOCZYNKOWA

(zacienienie, stworzenie „cichych zakątków”, wyposażenie w ławki, itp) x

REKREACYJNA (możliwość uprawiania rekreacji, odpowiednie

nawierzchnie np. do joggingu, rolek, strefowanie zieleni, itp) x

DYDAKTYCZNA

(zróżnicowanie gatunkowe, występowanie cennych okazów, itp.) x

ESTETYCZNA

KOMPOZYCYJNA (zieleń jako elementy kompozycji urbanistycznej, np.

eksponujące dominantę, tworzące linie prowadzące wzrok, itd.)

176

Tab. II. 5. H PLAC KOLEGIACKI 0 1 2 3 4

FO

RM

Y Z

IEL

EN

I SYMETRIA x

FORMY SILNE I SPOISTE

TENDENCJA DO GEOMETRYZACJI

TENDENCJA DO LICZBY OGRANICZONEJ

TENDENCJA DO FORMY SPOISTEJ x

FORMA JEST CAŁOŚCIĄ Z CZĘŚCI x

KONTYNUOWANIE FORMY ARCHITEKTONICZNEJ x

PUNKTY FORMALNIE WAŻNE

FORMA SKOŃCZONA x

FORMA I TŁO

LINIE I KĄTY PROSTE

CIĄGI

RYTMY (ich stopień spoistości)

Tab. II. 6. H PLAC KOLEGIACKI 0 1 2 3 4

ZIE

LE

Ń J

AK

O E

LE

ME

NT

KO

MP

OZ

YC

JI U

RB

AN

IST

YC

ZN

EJ

ZIELEŃ JAKO ELEMENT POSADZKI

ZIELEŃ JAKO ŚCIANA (przeźrocze, kurtyna, itp.) x

ZIELEŃ JAKO STROP x

ZIELEŃ JAKO ELEMENT FORMY ARCHITEKTONICZNEJ x

ZIELEŃ JAKO DOMINANTA x

ZIELEŃ TOWARZYSZĄCA DOMINANCIE ARCH.

ZIELEŃ EKSPONUJĄCA DOMINANTĘ x

LINIE I PŁASZCZYZNY PROWADZĄCE

LINIE I PŁASZCZYZNY WYPROWADZAJĄCE

LINIE I PŁASZCZYZNY ZATRZYMUJĄCE x

ROLA ZIELENI WE WNĘTRZU URBAN. (kąt środkowy, rozległość)

UDZIAŁ ZIELENI W CIĄGACH CZASOPRZESTRZENNYCH x

Komentarz dla wyników powyższych tabel.

ad. Tab.II.2. Zieleń występuje wyraźnie w przestrzeni publicznej placu oraz w niewielkim stopniu w przestrzeni

prywatnej (pierzeje) i półpublicznej. Istniejącą zieleń stanowi trawnik (w okresie letnim rabata kwiatowa), ciąg

drzew oraz kilka okazów zieleni średniej.

ad. Tab.II.3. Trawnik wraz z rabatą kwiatową na placu, którego dużą część zajmuje parking może być

elementem wyróżniającym się, jednak nie w takim stopniu by ułatwiać identyfikację otocznia lub zapamiętanie

miejsca.

ad. Tab.II.4. Rabata kwiatowa swoją formą podkreśla kształt placu i pełni funkcję estetyczną. Brak ławek

uniemożliwia wypoczynek i nawiązywanie kontaktów międzyludzkich a ukształtowanie zieleni (m.in. brak

zacienionych miejsc) też tej funkcji nie sprzyja.

ad. Tab.II.5. W pobliżu wejścia do Urzędu Miejskiego znajduje się rzeźba koziołków, dla której kilka krzewów

(cisów) stanowi tło. Wzdłuż pierzei północnej placu posadzone drzewa tworzą rytm swobodny.

ad. Tab.II.6. Zieleń na placu tworzy część posadzki, nie jest elementem formy architektonicznej, nie stanowi

dominanty, ani nie eksponuje dominanty architektonicznej, nie tworzy też płaszczyzn prowadzących wzrok.

177

178

PLAC KOLEGIACKI

Podsumowanie: Znaczną część zbliżonego kształtem do trójkąta placu zajmuje parking usytuowany

przy budynku Urzędu Miasta. Komunikacja kołowa przecina plac, a także prowadzi wzdłuż jego

pierzei. W pozostałej części placu znajduje się trójkątny trawnik z biegnącą po jego obwodzie rabatą

kwiatową. Sezonowo w oknach prywatnych kamienic pojawiają się kwiaty. Pojedyncze formy zieleni

zdobią wejście do restauracji, a w południowo-zachodnim narożniku placu, przy Urzędzie Miejskim

znajduje się kompozycja kilku krzewów eksponujących rzeźbę. Posadzone wzdłuż północnej pierzei

placu drzewa tworzą rytm. Brak form silnych i spoistych sprawia, że zieleń w tej przestrzeni nie jest

elementem wpływającym na jej identyfikację i zapamiętywanie, nie stanowi też istotnych elementów

kompozycji urbanistycznej.

Brak ławek i odpowiedniego ukształtowania zieleni uniemożliwia wypoczynek i nawiązywanie

kontaktów międzyludzkich. Zieleń sprzyjająca wypoczynkowi przyniosłaby korzyści nie tylko

mieszkańcom, uczniom znajdującej się w jego obrębie Szkoły Baletowej, ale petentom i pracownikom

Urzędu Miejskiego oraz pacjentom zespołu przychodni lekarskich. Umożliwiłaby także wybór

zachowań turystom zwiedzającym Stare Miasto. Tymczasem na placu otoczonym atrakcyjną

zabudową o znaczeniu historycznym, dominuje funkcja parkingu. Powierzchnia przeznaczona obecnie

na zieleń jest wystarczająca by odpowiednio zaprojektowana zieleń zaspokajała różne potrzeby

użytkowników tej przestrzeni.

179

V. 4. ZESTAWIENIE WYNIKÓW BADAŃ – TABELE ZBIORCZE

PORÓWNANIE FUNKCJI, JAKIE PEŁNI ZIELEŃ W BADANYCH PRZESTRZE-

NIACH PUBLICZNYCH POZNANIA

W celu porównania roli zieleni w wybranych przez ekspertów przestrzeniach publicznych Poznania

zestawione zostały wyniki badań. We wszystkich tabelach zbiorczych zastosowano tę samą skalę ocen.

Maksymalna średnia ocena, jaką mogło uzyskać każde z analizowanych miejsc wyniosła 4 punkty za

jedno kryterium oceny : ilość kryteriów oceny = maksymalnie 4 punkty.

POZIOM WYSTĘPOWANIA 2p. występuje mało wyraźnie / poziom średni

x 0p. brak / poziom bardzo niski 3p. dość wyraźnie / poziom średnio wysoki

1p. ilości śladowe / poziom niski 4p. silnie zaznaczone / poziom bardzo wysoki

Tabela zbiorcza IV. 3. Rola zieleni w percepcji przestrzeni miejskich

Lp ROLA ZIELENI W PERCEPCJI

PRZESTRZENI MIEJSKICH S

tary

Rynek

Pla

c W

oln

ośc

i

Al.

K.

Mar

cinkow

skie

go

ul.

27 G

rudnia

Pla

c C

. R

ataj

skie

go

Pla

c W

iosn

y L

udów

ul.

Półw

iejs

ka

Pla

c K

ole

gia

cki

1 Formy zieleni jako wyróżniające się elementy, ułatwiające orienta-

cję, identyfikację otoczenia i zapamiętywanie miejsca. x x x x

2 Zieleń jako element umożliwiający wybór zachowań, np. „wycofa-

nia się” z sytuacji stymulujących x x x x

3 Formy zieleni jako elementy wywołujące pobudzenie ciekawości i

chęci poznawczych x x x x x

4 Zieleń jako element wywołujący uczucia przyjemności i sprzyjają-

cy kontaktom międzyludzkim. x x x x x

5 Zieleń wywołująca reakcje „unikania zbliżenia”. x x x x x x x x

6 PODSUMOWANIE: ŚREDNIA OCEN

0,2

0,2

1,4

0,6

1,4

0,0

0,0

0,4

W tabeli IV. 3. zostały zestawione wyniki analizy występujących w poszczególnych przestrzeniach

Poznania form zieleni ułatwiających percepcję przestrzeni oraz wpływających na doznania i reakcje

emocjonalne jej użytkowników.

Formy zieleni jako wyróżniające się i ułatwiające orientację w przestrzeni elementy występują dość

wyraźnie w Alejach K. Marcinkowskiego, natomiast brakuje ich w przestrzeni Starego Rynku, ul. 27

Grudnia, ul. Półwiejskiej i Placu Wiosny Ludów. Zieleń umożliwiająca wybór zachowań, np. wycofa-

nie się z sytuacji stymulujących występuje w pewnym stopniu na ul. 27 Grudnia i Placu Cyryla Rataj-

180

skiego, nie występuje natomiast na Placu Wolności, Placu Kolegiackim i ul. Półwiejskiej. Formy zieleni

wywołujące pobudzenie ciekawości czy chęci poznawczych odnotowano na Placu Cyryla Ratajskiego.

Zieleń wywołująca uczucie przyjemności i sprzyjająca kontaktom międzyludzkim występuje w prze-

strzeni Alei K. Marcinkowskiego i Placu Cyryla Ratajskiego. Zieleń nie sprzyja kontaktom między-

ludzkim na Placu Wolności, Placu Wiosny Ludów, ul. Półwiejskiej i Placu Kolegiackim. Zauważono,

że zieleń znajdująca się w przestrzeni Placu Wiosny Ludów wywołuje reakcje „unikania zbliżenia”.

Wyniki badań są interesujące i niestety nie świadczą pozytywnie o poczynionych ostatnio w Poznaniu

modernizacjach przestrzeni publicznych. Plac Wolności będący największą i najbardziej kosztowną

tego typu inwestycją otrzymał jedną z najniższych ocen, podobnie jak modernizowana 15 lat temu ul.

Półwiejska i zaniedbany, substandardowy Plac Wiosny Ludów.

Tabela zbiorcza IV. 4. Wielofunkcyjność zieleni

Lp WIELOFUNKCYJNOŚĆ ZIELENI

Sta

ry R

ynek

Pla

c W

oln

ośc

i

Al.

K.

Mar

cinkow

skie

go

ul.

27 G

rudnia

Pla

c C

. R

ataj

skie

go

Pla

c W

iosn

y L

udów

ul.

Półw

iejs

ka

Pla

c K

ole

gia

cki

1 EKOLOGICZNA

(różnorodność gatunków, wielkość, rodzaj, i ilość zieleni, itd.) x x x

2 TECHNICZNA (ochrona akustyczna, zacienienie, odpowiednie

kształty, wielkości, układ zieleni, jej warstwowość, itp.) x x x x x

3 WYPOCZYNKOWA (zacienienie, stworzenie „cichych zakąt-

ków”, wyposażenie w ławki, itp) x x x

4 REKREACYJNA (możliwość uprawiania rekreacji, odpowiednie

nawierzchnie np. do joggingu, rolek, strefowanie zieleni, itp) x x x x x x

5 DYDAKTYCZNA (zróżnicowanie gatunkowe, występowanie cen-

nych okazów, itp.) x x x x x x

6 ESTETYCZNA x

7 KOMPOZYCYJNA (zieleń - elementy kompozycji urbanistycznej,

np. eksponujące dominantę, tworzące linie prowadzące wzrok, itd.) x x x x

8 PODSUMOWANIE: ŚREDNIA OCEN

0,2

9

0,7

1

0,5

7

0,8

6

1,1

4

0,1

4

0,2

9

0,7

1

Tabela IV.4. przedstawia zestawienie ocen poszczególnych funkcji zieleni w wybranych przestrze-

niach publicznych Poznania.

Zieleń sprzyjająca funkcji wypoczynkowej znajduje się na Placu Cyryla Ratajskiego, jednak ocenio-

no ją dość nisko. Na Starym Rynku, Placu Wolności i Placu Kolegiackim odnotowano zupełny brak tej

funkcji. Do rekreacji przystosowana jest w niewielkim stopniu przestrzeń Alei K. Marcinkowskiego i

181

Plac Wolności. W pozostałych badanych przestrzeniach możliwości te nie występują. Mimo, że w po-

wszechnym mniemaniu zieleń w mieście pełni rolę estetyczną, ta funkcja oceniona została pozytywnie

tylko na Alejach K. Marcinkowskiego, Placu Kolegiackim (3p.), Placu Cyryla Ratajskiego, Placu Wol-

ności i Starym Rynku (2p.). Zieleń jest dość ważnym elementem kompozycji na Alejach K. Marcin-

kowskiego. W przestrzeni Starego Rynku i Placu Wiosny Ludów nie odgrywa istotnej roli.

Tabela zbiorcza IV. 5. Formy zieleni

Lp FORMY ZIELENI

Sta

ry R

yn

ek

Pla

c W

oln

ośc

i

Al.

K.

Mar

cin

ko

wsk

ieg

o

ul.

27

Gru

dnia

Pla

c C

. R

ataj

skie

go

Pla

c W

iosn

y L

udó

w

ul.

Półw

iejs

ka

Pla

c K

ole

gia

cki

1 SYMETRIA x x x x x

2 FORMY SILNE I SPOISTE x x x x x

3 TENDENCJA DO GEOMETRYZACJI x

4 TENDENCJA DO LICZBY OGRANICZONEJ x x x x x

5 TENDENCJA DO FORMY SPOISTEJ x x x

6 FORMA JEST CAŁOŚCIĄ Z CZĘŚCI x x x x x x x

7 KONTYNUOWANIE FORMY ARCH. x x x x x x x

8 PUNKTY FORMALNIE WAŻNE x x x x x

9 FORMA SKOŃCZONA x x x x

10 FORMA I TŁO x x x x x x

11 LINIE I KĄTY PROSTE

12 CIĄGI x x

13 RYTMY (ich stopień spoistości) x x x

14 PODSUMOWANIE: ŚREDNIA OCEN

0,5

4

0,9

2

1,6

9

1,0

0

0,0

8

0,1

5

0,5

4

0,6

9

Tabela zbiorcza IV. 5. pokazuje poziom występowania w poszczególnych przestrzeniach publicz-

nych Poznania preferowanych przez człowieka form i kompozycji zieleni. Preferowana symetria wy-

stępuje bardzo wyraźnie w układzie zieleni w Alejach K. Marcinkowskiego oraz dość wyraźnie na Pla-

cu Wolności i jest zgodna z kompozycją tych wnętrz. Symetria nie występuje w kompozycji zieleni

znajdującej się na Placu Cyryla Ratajskiego, choć taki układ komponowałby się dobrze z jego kształ-

182

tem. Na Placu Wolności ma miejsce kontynuowanie formy architektonicznej przez kompozycję znajdu-

jącej się tam zieleni.

Tabela zbiorcza IV. 6. Zieleń jako element kompozycji urbanistycznej

Lp ZIELEŃ JAKO ELEMENT KOMPOZYCJI URBANISTYCZNEJ

Sta

ry R

yn

ek

Pla

c W

oln

ośc

i

Al.

K.

Mar

cin

ko

wsk

ieg

o

ul.

27

Gru

dnia

Pla

c C

. R

ataj

skie

go

Pla

c W

iosn

y L

udó

w

ul.

Półw

iejs

ka

Pla

c K

ole

gia

cki

1 ZIELEŃ JAKO ELEMENT POSADZKI x x

2 ZIELEŃ JAKO ŚCIANA (przeźrocze, kurtyna, itp.) x x x x

3 ZIELEŃ JAKO STROP x x x x x x x x

4 ZIELEŃ JAKO ELEMENT FORMY ARCHITEKTONICZNEJ x x x x x x x x

5 ZIELEŃ JAKO DOMINANTA x x x x x x x x

6 ZIELEŃ TOWARZYSZĄCA DOMINANCIE ARCH. x x x x

7 ZIELEŃ EKSPONUJĄCA DOMINANTĘ x x x x x x x x

8 LINIE I PŁASZCZYZNY PROWADZĄCE x x x x

9 LINIE I PŁASZCZYZNY WYPROWADZAJĄCE x x x x x x x

10 LINIE I PŁASZCZYZNY ZATRZYMUJĄCE x x x x x

11 ROLA ZIELENI WE WNĘTRZU URBAN (rozległość) x x x x

12 UDZIAŁ ZIELENI W CIĄGACH CZASOPRZESTRZENNYCH x x x x x

13 PODSUMOWANIE: ŚREDNIA OCEN

0,0

8

0,3

3

0,9

2

0,6

7

0,7

5

0,2

5

0,1

7

0,5

8

Zieleń współtworzy kompozycję przestrzenną miasta. W jakim stopniu jest to realizowane w wybra-

nych przestrzeniach Poznania przedstawia tabela zbiorcza IV. 6.

Zieleń występuje jako element posadzki na Placu Wolności, Alejach K. Marcinkowskiego, Placu

Cyryla Ratajskiego i Placu Kolegiackim (ocena średnia: 3p.); w formie ściany, (przeźrocza) występuje

w Alejach K. Marcinkowskiego (2p) i jest to jedyne miejsce w Poznaniu, gdzie taki typ formy zieleni

się pojawił. W żadnej z badanych przestrzeni zieleń nie tworzy stropu, nie stanowi dominanty i nie jest

trwałym elementem formy architektonicznej. W badanych przestrzeniach zieleń nie eksponuje wyraźnie

dominant architektonicznych.

Na dwanaście wymienionych w tabeli IV. 6. elementów kompozycji urbanistycznej, które współtworzy

zieleń, w Poznaniu zastosowano siedem.

183

Podsumowanie: porównanie średniej ocen poszczególnych przestrzeni

W tabelach IV.3. – IV.6. zestawiono wyniki punktowe występowania 43 kryteriów oceny roli zieleni

w wybranych przestrzeniach Poznania. Kryteria te zostały wyłonione w wyniku analizy przeprowadzo-

nej w częściach II i III pracy.

Zestawienie wyników pozwala stwierdzić, które z wybranych miejsc są zagospodarowane z wykorzy-

staniem właściwych form zieleni, w których zieleń pełni najistotniejszą funkcję (Tabela IV.4 - IV.6), a

także które z nich plasują się wysoko w ocenie emocjonalnej (Tabela IV.3).

Wyniki badań wskazują, że przestrzenią, w której znajduje się najwięcej form zieleni pełniących rolę

elementów kompozycyjnych są Aleje K. Marcinkowskiego. Najniżej natomiast oceniono Stary Rynek,

plac Wiosny Ludów i ul. Półwiejską. Zieleń w preferowanych przez człowieka kształtach i kompozy-

cjach (takich jak symetria, formy silne, rytmy) występuje na Alejach K. Marcinkowskiego, natomiast

brak ich na Placu Wiosny Ludów. We wszystkich badanych przestrzeniach oprócz Placu Cyryla Rataj-

skiego bardzo nisko oceniono wielofunkcyjność zieleni, której ocena waha się pomiędzy 0,5p. - 1p.,

czyli poniżej przyjętych w badaniu „śladowych ilości”.

Tabela IV.3. przedstawia emocjonalną ocenę zieleni w badanych przestrzeniach. Tutaj najwyżej oce-

niono Aleje K. Marcinkowskiego i Plac Cyryla Ratajskiego. Najniższą ocenę otrzymała ul. Półwiejska i

Plac Wiosny Ludów.

Tabela V. Zestawienie uzyskanej przez przestrzenie publiczne punktacji

Lp KRYTERIUM OCENY

Sta

ry R

ynek

Pla

c W

oln

ośc

i

Al.

Mar

cinkow

skie

go

ul.

27 G

rudnia

Pla

c C

. R

ataj

skie

go

Pla

c W

iosn

y L

udów

ul.

Półw

iejs

ka

Pla

c K

ole

gia

cki

1 Wielofunkcyjność zieleni (Tab IV. 4.) 0,29 0,71 0,57 0,86 1,14 0,14 0,29 0,71

2 Budowa form zieleni (Tab. IV. 5.) 0,54 0,92 1,69 1,00 0,08 0,15 0,54 0,69

3 Zieleń jako element kompozycji

urbanistycznej (Tab. IV. 6.) 0,08 0,33 0,92 0,67 0,75 0,25 0,17 0,58

4 RAZEM 33

0,91 1,96 3,18 2,53 1,97 0,54 1,00 1,98

Rezultaty, jak wykazują kolejne wyniki są jednak bardzo niezadowalające (poniżej połowy możli-

wych do osiągnięcia punktów). Można stwierdzić, że zieleń najlepiej spełnia swoją rolę w przestrzeni

Alei K. Marcinkowskiego i przy ul. 27 Grudnia. Najniżej oceniona została zieleń na Placu Wiosny Lu-

dów. Świadczy to o niewielkim udziale zieleni w kształtowaniu przestrzeni Poznania.

33

Maksymalna ilość punktów: 4

184

VI. ZIELEŃ W PRZESTRZENIACH PUBLICZNYCH POZNANIA -

WNIOSKI

Zestawienia wyników badań wybranych i ocenionych przez ekspertów przestrzeni publicznych Po-

znania wykazują wyraźnie, że znajdująca się w nich zieleń nie współtworzy harmonijnej całości w

urbanistycznym, społecznym i estetycznym znaczeniu.

Wyniki badań wykazują, że w omawianych przestrzeniach:

zieleń nie stanowi wyróżniających się elementów, ułatwiających orientację i identyfikację otocze-

nia oraz zapamiętywanie miejsca,

nie umożliwia wyboru zachowań, np. „wycofania się” z sytuacji bogatych w bodźce, do mniej sty-

mulujących

nie sprzyja kontaktom międzyludzkim, nie wywołuje poczucia odprężenia i relaksu,

poza słabo akcentowaną funkcją estetyczną nie pełni funkcji kompozycyjnej, dydaktycznej, wypo-

czynkowej i rekreacyjnej,

nie występuje w preferowanych przez człowieka układach i kształtach (formy silne, spoiste), nie

kontynuuje form architektonicznych, nie podkreśla punktów i miejsc formalnie ważnych, rzadko

stanowi tło dla form architektonicznych, nie tworzy rytmów, itp.,

nie uwzględnia w zadowalającym stopniu istniejącej kompozycji architektonicznej, nie współtwo-

rzy z nią jednej całości, raczej istnieje w oderwaniu od niej,

zieleń nie stanowi elementu kompozycji urbanistycznej, nie występuje jako dominanta, nie ekspo-

nuje dominant architektonicznych, nie stanowi linii i płaszczyzn prowadzących wzrok ku dominan-

tom, nie odgrywa znaczącej roli we wnętrzach, nie wpływa na ich rozległość, nie tworzy ciągów

czasoprzestrzennych.

Badania oddziaływania kształtu przestrzeni publicznych na doznania ich użytkowników (zawarte w

ankiecie III) wykazały występowanie w nich uczucia niepewności, poczucia zatłoczenia oraz reakcji

unikania zbliżenia. Dotyczyło to również przestrzeni o bardzo atrakcyjnej zabudowie. Najwięcej tego

typu zjawisk odnotowano w przestrzeniach, w których równocześnie zauważono brak wielofunkcyjno-

ści zieleni. Badania wydają się potwierdzać fakt niekorzystnych przeobrażeń miasta polegających prze-

de wszystkim na braku atrakcyjnych i przyjaznych dla człowieka przestrzeni publicznych z możliwo-

ścią wypoczynku i wyboru zachowań.

Wyniki badań potwierdzają główną tezę pracy:

Formy zieleni są w Poznaniu niedocenianym elementem kompozycji urbanistycznej i słabo wyko-

rzystywanym narzędziem zwiększenia atrakcyjności i jakości przestrzeni publicznych miasta.

185

Przeprowadzone badania dały możliwość określenia kierunku zmian nieatrakcyjnych i mało atrak-

cyjnych przestrzeni publicznych Poznania i wyodrębniły podstawowe wytyczne do projektowania zie-

leni oparte o zasady percepcji i psychologii środowiskowej.

Wnioski szczegółowe dotyczące zieleni w przestrzeniach publicznych Poznania

Zieleń jako element kompozycji projektowanych przestrzeni publicznych lub rekompozycji istnie-

jących, nie jest w Poznaniu dostatecznie doceniana i wykorzystywana.

Miejska zieleń, ze względu na swój potencjał powinna być traktowana jako strategiczna inwestycja

publiczna w osiągnięciu poprawy kompozycji, atrakcyjności przestrzeni miasta oraz jakości prze-

bywania w nich.

Przy wprowadzaniu zieleni w przestrzenie miejskie powinny być uwzględniane zasady percepcji i

budowa psychosomatyczna człowieka.

Zieleń w mieście jest skutecznym narzędziem społecznej integracji mieszkańców.

W przestrzeniach miasta, szczególnie publicznych, zieleń powinna być wprowadzana z uwzględ-

nieniem istniejącej kompozycji urbanistycznej i form architektury.

186

VII. LITERATURA

VII.1. POZYCJE KSIĄŻKOWE

Alexander Ch., Język wzorców, A Pattern Language, miasta, budynki, konstrukcja, przekład: Kaczanowska A.,

Maliszewska K., Trzebiatowska M., Gdańsk 2008.

Arnheim R. Sztuka i percepcja wzrokowa. Psychologia twórczego oka. Gdańsk 2004.

Bańka A. Architektura psychologicznej przestrzeni życia. Behawioralne Podstawy Projektowania. Poznań 1997.

Bańka A. Behawioralne podstawy projektowania architektonicznego. Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej,

Poznań 1983.

Bańka A. Psychologiczna struktura projektowa środowiska: studium przestrzeni architektonicznej. Wydawnictwo

Politechniki Poznańskiej 1985.

Bańka A. Społeczna psychologia środowiskowa. WN Scholar, Warszawa 2002.

Basista A. Betonowe dziedzictwo. Architektura w Polsce czasów komunizmu. Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa - Kraków 2001

Bardzińska-Bonenberg T. Forma informacji wizualnej a przestrzeń miejska. w: Planowanie przestrzenne miast i

regionów. Ośrodek Wydawnictw Naukowych, Poznań 1999.

Bardzińska-Bonenberg T. Zmiany pojęcia nowoczesności w budownictwie mieszkaniowym w XX w. na przykła-

dzie zespołu Maxa Johowa w Poznaniu. Nowoczesność w architekturze. Transformacja – technologia – tożsa-

mość. Praca zbiorowa pod redakcją Jana Pallado. Monografia 6/1, Wydział Architektury Politechniki Śląskiej,

Gliwice 2012.

Barek R. Fizjonomia miasteczek wielkopolskich w aspekcie tożsamości miejsca. Wydawnictwo Politechniki Po-

znańskiej, Poznań 1999.

Bednarek A. Z badań nad mikroklimatem miasta: Wpływ zieleni na kształtowanie środowiska miejskiego. PWN

Warszawa 1984.

Biskupski P. Przekształcenia i rozwój przestrzeni Poznania oraz wybranych miast. Wydawnictwo Politechniki

Poznańskiej, Poznań 2013.

Bogdanowski J. (a) Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu, Polska Akademia Nauk-Oddział w

Krakowie. Komisja Urbanistyki i Architektury. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk. Zakład Narodowy im.

Ossolińskich. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1976.

Bogdanowski J. (b) Kompozycja i planowanie krajobrazu. Warszawa 1976.

Bonenberg W. Urban sprawl jako zagrożenie tożsamości miasta. Architektura i urbanistyka, Zeszyty Naukowe

Politechniki Poznańskiej, Zeszyt 23, Wydawnictwo PP, Poznań, 2011, s. 8 - 14.

Bonenberg W. Przestrzeń emocjonalna., w: Studium Uwarunkowań Rozwoju Przestrzennego Aglomeracji Po-

znańskiej. Poznań 2012.

Canter D., The Psychology of place, Londyn 1977.

Chmielewski J.M. Teoria urbanistyki, Warszawa 1996.

Chmielewski J.M. Rola miejskich przestrzeni publicznych, Urbanista, nr 4.

Cichy-Pazder E. Humanistyczne podstawy kompozycji miast. Wybrane aspekty percepcyjne i behawioralne, Kra-

ków 1998.

Czarnecki W., Planowanie miast i osiedli t. III Tereny zielone. Warszawa 1961, Państwowe Wydawnictwo Nau-

kowe, oddział Poznań 1961.

Czarnecki W. Planowanie miast i osiedli, t. I-IV, Warszawa 1965.

Czerwieniec M., Lewińska J., Zieleń w mieście, Kraków 1996.

Dąbrowska-Budziło K. Treść krajobrazu kulturowego w jego kształtowaniu i ochronie. Zeszyty naukowe Poli-

techniki Krakowskiej, Architektura nr 46, Kraków 2002.

Dworniczak Ł., Szendi A. Tożsamość Wrocławia w kontekście jego zieleni. w: Miasto w kulturze, pod redakcją

Elżbiety Trackiej-Leszczyńskiej, Elżbiety Przesmyckiej. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej. Wro-

cław, 2012.

Engel D., Jagals R., Jagals U.T, Analyse Structural de l’espace Urban, Paris 1970.

Fikus M. Przestrzeń w zapisach architekta, Poznań-Kraków 1999.

Franta A. Reżyseria przestrzeni-o doskonaleniu przestrzeni publicznej miasta, Kraków 2004.

Gyurkovich J., Znaczenie form charakterystycznych dla kształtowania i percepcji przestrzeni: wybrane zagadnie-

nia kompozycji w architekturze i urbanistyce, Kraków 1999.

Gzell S., Nowe Planowanie-integracja kwestii projektowych, ekonomicznych, środowiskowych i społecznych w

nowej filozofii planowania i rozwoju miast, [w:] System zarządzania przestrzenią miasta, pr. zbior., redakcją Cha-

ber. Lorens, Gdańsk 2002, s.24-41.

Haber Z., Kształtowanie terenów zieleni z elementami ekologii. Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta

Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań 2001.

187

Hall E. T. Ukryty wymiar. Warszawa 1978.

Heczko-Hyłowa E., Problem oceny przebudowy miast w aspekcie walorów przestrzennych, Teka Komisji Urbani-

styki i Architektury, T. IX, Kraków 1975.

Herbst K. Społeczne uwarunkowania planowania przestrzennego. Biuletyn PAN, 147, 1990.

Hoffmann B., Kalwiński K., Lisiecka M., Ludwiczak I., Raczkowska E., Środowisko naturalne miasta Poznania.

Urząd Miejski w Poznaniu. Wydział Ochrony Środowiska cz I. Rozdz.10 - Zieleń. Poznań 1996.

Jałowiecki B., Szczepański M.S., Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Warszawa 2002.

Januchta-Szostak A. Woda w miejskiej przestrzeni publicznej modelowe formy zagospodarowania wód opado-

wych i powierzchniowych. Politechnika Poznańska 454 Rozprawy. Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Po-

znań 2011.

Jastrząb T. Place i rynki jako zagadnienie urbanistyczne. Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej. Poznań 2002.

Juchnowicz S. Śródmieścia miast polskich. Studia nad ukształtowaniem i rozwojem centrów, Warszawa-Kraków-

Gdańsk 1971.

Kopacz-Lembowicz M., Kossowska-Cezak U., Mortyn D., Olszewski K. Wpływ zieleni miejskiej na kształtowa-

nie środowiska miejskiego. Wydawnictwo IKŚ-PWN, Warszawa 1984.

Kosiński W., Aktywizacja turystyczna małych miast. Aspekty architektoniczno-krajobrazowe, Kraków 2000.

Kosiński W. Miasto i piękno miasta. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2011.

Landry Ch. Kreatywne miasto. Zestaw narzędzi dla miejskich innowatorów. Narodowe Centrum Kultury, War-

szawa 2013.

Lenartowicz J.K. Architektura społeczeństwa obywatelskiego. Zachowanie, Środowisko, Architektura. Stowarzy-

szenie Psychologia i Architektura. Poznań 1998.

Loegler Romuald. Przestrzeń publiczna – życie poza budynkiem. Architektura i urbanistyka, Zeszyty Naukowe

Politechniki Poznańskiej, Zeszyt 23, Wydawnictwo PP, Poznań, 2011, s. 15 - 19.

Lynch K. Obraz miasta. Wydawnictwo Archiwolta Michał Stępień, Wydanie I, Kraków 2011.

Lynch K., The Good City Form, MIT Press 1981.

Łukasiewicz A., Łukasiewicz S., Rola i kształtowanie zieleni miejskiej. Skrypt dla studentów Ochrony Środowi-

ska. Wydawnictwo Naukowe UAM Poznań 2006].

Majdecki L. Historia ogrodów, Warszawa 1981.

Marciniak P. Doświadczenia modernizmu. Architektura i urbanistyka Poznania w czasach PRL. Wydawnictwo

Miejskie, Poznań 2010.

Mierzejewska L., Tereny zielone w strukturze przestrzennej Poznania. Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa

Przyjaciół Nauk. Poznań 2001.

Nadolny A. Architektura Poznania o charakterze uzupełniającym po roku 1945. Wydawnictwo Politechniki Po-

znańskiej, Poznań 2012

Nadolny A. Witruwiusz i kontekst na przykładzie architektury Poznania XX wieku. Czasopismo techniczne, z. 7,

Architektura, z. 1-A, 2009.

Nęcki Z. Percepcja środowiska – ujęcie psychologiczne. Teka Komisji Urbanistyki i Architektury. PAN, Kraków

1988, t.XXII.

Norberg-Schultz C. Bycie, przestrzeń i architektura, Warszawa 2000.

Nowa Karta Ateńska 1998, TUP Warszawa 1998.

Nowa Karta Ateńska 2003. Wizja miast XXI wieku, tłum. S. Wygnanowski, Europejska Rada Urbanistów, Lizbo-

na 2003.

Nowakowski M. Centrum miasta. Teorie, projekty, realizacje, Warszawa 1990.

Orzeszek-Gajewska B., Kształtowanie terenów zieleni w miastach. Instytut Urbanistyki i Planowania Przestrzen-

nego Politechniki Warszawskiej. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984.

Ossowski S. Z zagadnień psychologii społecznej. PWN Warszawa 1967.

Ostrowska M. Bioarchitektura: Człowiek i przestrzeń. Instytut Architektury i Planowania Przestrzennego. Szcze-

cin 1990.

Ostrowski W., Zespoły zabytkowe a urbanistyka. Warszawa 1980.

Parteka T., Planowanie strategiczne w równoważeniu struktur regionalnych, Studia Komitetu Przestrzennego Za-

gospodarowania Kraju PAN, t.CVIII, Warszawa 2000.

Pazder D. Rewitalizacja śródmiejskich przestrzeni kulturowych jako czynnik wzrostu atrakcyjności miasta. Bada-

nia średnich miast Wielkopolski, Poznań 2008.

Podhalański B. Realizacja projektów przestrzeni publicznych a jakość śródmiejskiej struktury przestrzennej. Cza-

sopismo Techniczne Architektura, Zeszyt 12. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej. Kraków 2006, s. 145 –

152.

Raczkowski S. Tereny zielone. Podręcznik dla techników ogrodniczych. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i

Leśne. Warszawa 1963.

Rasmussen S.E. Odczuwanie architektury, Biblioteka Architekta, Murator, Warszawa 1999.

Rutkowski S., Niemirski A., Szumański M., Rozważania nad klasyfikacją terenów zieleni, Warszawa 1994.

188

Rykwert J. Pokusa miejsca. Przeszłość i przyszłość miast. Międzynarodowe Centrum Kultury. Kraków 2013.

Sadowski J. Podstawy akustyki urbanistycznej. Arkady, Warszawa 1982.

Simonds O. Landscape architecture, New York-Toronto-London 1961.

Sobczyńska-Jeżewska K. Zieleń jako jeden z elementów kształtowania indywidualnej formy miasteczka, Sesja

naukowa Intuicja i Architektura, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2005.

Sobczyńska-Jeżewska K. Czeski Krumlov – miasto wyboru zachowań, Zeszyt Naukowy Politechniki Poznańskiej

Architektura i Urbanistyka NR 9, 2007, Pod redakcją Hanki Zaniewskiej. Wydawnictwo PP, Poznań 2007.

Suchanek J. Tendencje odśrodkowe w procesie rozwoju miasta, Zeszyty Naukowe Politechniki Poznańskiej, nr 6,

Poznań 2006.

Sudoł T. Analiza kompozycji wnętrz urbanistycznych w procesie rewaloryzacji małych miast na przykładach ryn-

ków wybranych miasteczek województwa poznańskiego. Rozprawy Nr 158, Wydawnictwo Politechniki Poznań-

skiej, Poznań 1984.

Sumień T., Forma miasta – kontekst i anatomia. Warszawa 1992.

Sutkowska E. Współczesny kształt i znaczenie zieleni miejskiej jako zielonej przestrzeni publicznej w strukturze

miasta – przestrzeń dla kreacji. Teka Kom. Arch. Urb. Stud. Krajobr. – OL PAN, 2006, 184-192

Szafrańska M, Sztuka, natura i technika-parki XXI w.,[w:] Sztuka a technika, Warszawa 1991.

Szewczuk W., Psychologia zapamiętywania. Warszawa 1984.

Tatarkiewicz W., Dzieje sześciu pojęć, PWN, 1975.

Tenerowicz-Jedwabny A., “Stracone przestrzenie” współczesnych miast. Przedstawienie teorii Rogera Trancika,

TKUiA, t.XXIX/1997, s.65-96.

Tołwiński T., Urbanistyka. t. I i II. Warszawa 1939 t. I s. 5-28.

Tołwiński T., Urbanistyka, tom III, „Budowa miasta współczesnego”, Warszawa 1963.

Trancik Roger, Finding Lost Space. Theories of Urban Design, New York 1986.

Tuan Y.F. Przestrzeń i miejsce, PIW, Warszawa 1987.

Urząd Miejski w Poznaniu. Wydział Ochrony Środowiska cz I. B. Hoffmann, M. Kalwiński, M. Lisiecka,

I.Ludwiczak, E.Raczkowska.Środowisko naturalne miasta Poznania. Rozdz.10-Zieleń.Poznań 1996.

Wallis A. Miasto i przestrzeń. PWN Warszawa, 1977

Wallis A. Informacja i gwar, miejskim centrum. PIW Warszawa, 1979

Wallis A. Socjologia przestrzeni, Warszawa 1990.

Wejchert K. Elementy kompozycji urbanistycznej, Warszawa 1984.

Zachariasz A., Zieleń jako współczesny czynnik miastotwórczy ze szczególnym uwzględnieniem roli parków pu-

blicznych, Politechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki, Kraków 2006.

Ziobrowski Z., Mierniki jakości przestrzeni miejskiej, Warszawa 1992.

Ziobrowski Z., Zmiany jakości przestrzeni dużych miast w Polsce, IGPiK, Kraków 1996.

Znaniecki F. Socjologiczne podstawy ekologii ludzkiej. w: Pisma filozoficzne t. I. Warszawa 1982.

Zuziak Z.K., Strategie rewitalizacji przestrzeni śródmiejskiej, Kraków 1996.

Żórawski J., O budowie formy architektonicznej, Warszawa 1973.

Słownik wyrazów obcych, Pod redakcją doc. dr Jana Tokarskiego, PWN, Warszawa 1978.

VII.2. ŹRÓDŁA

Zakład Studiów Krajobrazowych, Katedra Architektury Krajobrazu. Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajo-

brazu Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Tereny zieleni jako przedmiot planowania miejscowego (wybór

tekstów) pod redakcją naukową: Renata Giedych, Marek Szamański, Wydawnictwo SGGW Warszawa 2005.

Marek Szumański, Rola badań ankietowych w identyfikacji potencjału wypoczynkowego miast, Zakład Studiów

Krajobrazowych Katedra Architektury Krajobrazu Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu Szkoła Głów-

na Gospodarstwa Wiejskiego, Tereny zieleni jako przedmiot planowania miejscowego (wybór tekstów) pod re-

dakcją naukową: Renata Giedych, Marek Szumański, Wydawnictwo SGGW Warszawa 2005a, s. 73-82.

Marek Szumański, Zastosowanie teorii klasyfikacji w kształtowaniu terenów zieleni, Zakład Studiów Krajobra-

zowych Katedra Architektury Krajobrazu Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu Szkoła Główna Go-

spodarstwa Wiejskiego, Tereny zieleni jako przedmiot planowania miejscowego (wybór tekstów) pod redakcją

naukową: Renata Giedych, Marek Szumański, Wydawnictwo SGGW Warszawa 2005b, s. 125-128.

Przemysław Wolski, Renata Giedych, Beata Dreksler, System informacji o terenach zieleni Warszawy i jego wy-

korzystanie na potrzeby planowania przestrzennego, Zakład Studiów Krajobrazowych Katedra Architektury Kra-

jobrazu Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Tereny ziele-

ni jako przedmiot planowania miejscowego (wybór tekstów) pod redakcją naukową: Renata Giedych, Marek

Szamański, Wydawnictwo SGGW Warszawa 2005, s. 110-122.

189

VII.3. DOKUMENTY

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. Poradnik metodyczny, praca zbior.

koord. Z. Ziobrowski, Kraków 1996; Rozporządzenie Ministra Środowiska (2002) w sprawie szczegółowych wa-

runków, jakim powinna odpowiadać prognoza oddziaływania na środowisko dotycząca projektów miejscowych

planów zagospodarowania przestrzennego.

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. Poradnik metodyczny, praca zbior.

koord. Z. Ziobrowski, Kraków 1996.

Instrukcja Ministra Rolnictwa w sprawie zakładania i prowadzenia ewidencji gruntów, zasad sporządzania wyka-

zów gruntów oraz opłat za odrysy map, za odpisy i wyciągi z rejestrów i dokumentów stanowiących część operatu

ewidencyjnego na obszarze gromad, osiedli i miast niestanowiących powiatów. MP z 1955 r. Nr 38, poz.379.

Instrukcja Ministra Gospodarki Komunalnej w sprawie zakładania i prowadzenia ewidencji gruntów, zasad spo-

rządzania wykazów gruntów oraz opłat za odrysy map, za odpisy i wyciągi z rejestrów i dokumentów stanowią-

cych część operatu ewidencyjnego na obszarze m.st. Warszawy, m. Łodzi i miast stanowiących powiaty. MP z

1956 r. Nr 98, poz. 1135.

Program ochrony środowiska dla miasta Poznania na lata 2004-2007, 2003; Uchwała nr XLVII/500/4/2004 Rady

Miasta Poznania z 22.06.2004 r.; Miejscowy Plan Ogólny Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Przestrzen-

nego Miasta Poznania, Pracownia Urbanistyczna, Poznań 1994; Studium uwarunkowań i kierunków zagospoda-

rowania przestrzennego Miasta Poznania 1999.

Zarządzenie Ministrów Rolnictwa i Gospodarki Komunalnej w sprawie ewidencji gruntów i budynków. MP z

1969 r. Nr 11, poz.98.

Ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska, tekst jednolity. DzU z 1994 r. Nr 49, poz.668.

Rozporządzenie Ministrów Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa oraz Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej

w sprawie ewidencji gruntów i budynków. DzU z 1996 r. Nr 158, poz.813.

Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie Polskiej Klasyfikacji Obiektów budowlanych. DzU z 1999 r. Nr 112,

poz. 1316

190

VIII. SPIS ILUSTRACJI

VIII. 1. SPIS RYSUNKÓW I FOTOGRAFII

Rys. II.1. a), b) Drezno, starannie utrzymane i zaprojektowane formy zieleni informują o reprezentacyjnym cha-

rakterze miejsca, fot. autorka

Rys. II.2. Francja, Grass. W zwartej i ciasnej zabudowie miasta starannie dobrane i uformowane elementy zieleni

podkreślają oficjalny charakter miejsca: dziedziniec przy ratuszu, fot. autorka

Rys. II.3. Tybet, letnia rezydencja Dalajlamy: starannie pielęgnowane przez mnichów kwiaty w donicach wokół

letniego pałacu przebywającego na uchodźstwie duchowego przywódcy Tybetańczyków mówią jak żywe są

uczucia jego narodu i pamięć o Nim, fot. autorka

Rys. II.4. a), b) Londyn, starannie zaprojektowane i utrzymane skwery dostępne dla mieszkańców, wpływają na

ich jakość życia i sprzyjają zacieśnianiu więzi społecznych, fot. autorka

Rys. II.5. Split, aleja wraz z ławkami umożliwia wybór sytuacji: od stymulujących i pobudzających: sklepy, ka-

wiarnie, ruch uliczny w pobliskim historycznym centrum miasta, do przestrzeni uspokajającej: na nabrzeżu mo-

rza, fot. autorka

Rys. II.6. Drezno, wydzielenie formami zieleni usługi gastronomicznej przy głównym bulwarze.

Parawan ze starannie uformowanej zieleni tworzy intymne, zaciszne miejsce, do którego można się „wycofać”

z ruchliwej, pobudzającej przestrzeni bulwaru, fot. autorka

Rys. II.7. a), b) Drezno, formy zieleni w śródmiejskim centrum handlowym tworzą zaciszne miejsce,

do którego można się „wycofać” z ruchliwej przestrzeni domów towarowych, fot. autorka

Rys. II.8. a), b) Paryż, Park Citroena; czytelna kompozycja oparta na prostokątnej siatce.

Połączenie estetyki z funkcjonalnością: atrakcyjne, reprezentacyjne formy zieleni i kompozycja parku

w połączeniu z nawierzchnią do uprawiania rekreacji, fot. autorka

Rys. II.9. Paryż, Park Citroena: regularna kompozycja parku z widocznymi, otwartymi przestrzeniami wywołuje

poczucie bezpieczeństwa. Równocześnie obok znajdują się wydzielone enklawy ogrodów tematycznych

o bardziej kameralnym charakterze, fot. autorka

Rys. II.10. a), b) Paryż, reprezentacyjna dzielnica biurowa La Défense: jej główna oś kompozycyjna podkreślona

jest reprezentacyjną kompozycją zieleni, tworzącą jednocześnie przyjazne przestrzenie w środowisku pracy,

rys. autorka

Rys. II.11. a), b) Amsterdam, wpływ zieleni na poprawę jakości środowiska pracy, fot. autorka

Rys. II.12. Formy zieleni przy ogrodzeniu jako element indywidualizacji i personalizacji własnego terytorium,

przestrzeni prywatnej a) Pyrzyce, b) Londyn, fot. autorka

Rys. II.13. a), b) Londyn, indywidualizacja przestrzeni prywatnych, fot. autorka

Rys. II.14. a), b) Londyn, indywidualizacja wejść do sklepów i restauracji, fot. autorka

Rys. II.15. Londyn, indywidualizacja obiektu jako narzędzie marketingowe, fot. autorka

Rys. II.16. Spoiście ukształtowane formy zieleni wskazują na rangę obiektów publicznych, a) Kargowa, ratusz,

b) Drezno, historyczne centrum, c) Grass, dziedziniec przy ratuszu, fot. autorka

Rys. II.17. a) Asyż, indywidualizacja przestrzeni prywatnej w ciasnej zabudowie miasteczka,

b)Londyn, formy zieleni jako znaki terytorialne, fot. autorka

Rys. II.18. Bornholm, indywidualizacja przestrzeni prywatnych różnorodnymi formami zieleni, rys. autorka

Rys. II.19. a), b) Soest., Niemcy. Indywidualizacja przestrzeni publicznej ulicy i przestrzeni półprywatnych:

wejść do kamienic, rys. autorka

Rys. II.20. Niemcy, Soest: indywidualizacja formami zieleni przestrzeni parkingowych, rys. autorka

Rys. II.21. Niemcy, Soest: zieleń przestrzeni prywatnych wnikająca w przestrzeń publiczną, współtworząca wize-

runek i charakter dzielnicy, rys. autorka

Rys. II.22. Przedmieścia Nicei, personalizacja i indywidualizacja przestrzeni prywatnych wpływa na specyficzny

klimat i charakter tej dzielnicy, fot. autorka

Rys. II.23. Wenecja, zieleń indywidualizująca przestrzeń półprywatną; nasadzenia zieleni wyróżniają budynek

z ciągu budynków przy Canale Grande i przyciągają wzrok ku przystani gondoli, fot. autorka

Rys. II.24. Wenecja, zieleń jako element indywidualizujący przestrzeń półprywatną; w ciasnej zabudowie miasta

ozdobione zielenią okna restauracji przyciągają uwagę turystów, fot. autorka

Rys. II.25. Londyn, indywidualizacja przestrzeni półprywatnych i prywatnych wpływa na charakter dzielnicy;

a) wejścia do sklepów, b) wejścia do prywatnych mieszkań, fot. autorka

Rys. II.26. Rogalin, ściany żywopłotu tworzące zamkniętą przestrzeń, wnętrze, rys. autorka

Rys. III.1. a), b) symetryczne formy zieleni, c) forma swobodna, (np. trawnik ze swobodnie rosnącymi drzewami),

d) forma spoista, kompozycja symetryczna, (np. starannie uformowany klomb, regularny rytm drzew),

rys. autorka

Rys. III.2. Kierunkowe nasadzenia ułatwiające orientację w przestrzeni, rys. autorka

191

Rys. III.3. Chaotyczne nasadzenia, trudne do „policzenia” są niezrozumiałe, rys. autorka

Rys. III.4. Formy zieleni ujęte w grupy są bardziej czytelne niż swobodnie nasadzone, rys. autorka

Rys. III.5. Formy zieleni ujęte w powtarzalne grupy są jeszcze bardziej wyraziste i spoiste niż w grupach niepo-

wtarzalnych, rys. autorka

Rys. III.6. a) forma jako całość uformowana z części, b) nie związane ze sobą części, rys. autorka

Rys. III.7. Zaburzenie formy silnej: przez wprowadzenie nowego elementu zakłócono rytm, rys. autorka

Rys. III.8. a), b) przykład wprowadzenia nowego elementu do formy silnej, jaką jest kompozycja symetryczna

Element ten nie kontynuuje wytycznej formalnej zastanego układu, rys. autorka

Rys. III.9. Zaakcentowanie, podkreślenie wejścia do obiektu formami zieleni. a) Asyż, wejście do restauracji,

b) Budapeszt, wejście do hotelu, fot. autorka

Rys. III.10. Chorwacja, podkreślenie formami zieleni wejścia do obiektu zabytkowego, fot. autorka

Rys. III.11. Monte Carlo, podkreślenie formami zieleni wejścia do hotelu, fot. autorka

Rys. III.12. Londyn, a) Tate Modern Galery, wysokie brzozy kontynuują pionowy podział i elementy elewacji,

b) kształt i pokrój drzew nawiązuje do detalu elewacji obiektu Parlamentu, fot. autorka

Rys. III.13. Republika San Marino, formy zieleni stanowią kontynuację wytycznej formalnej schodów,

fot. autorka

Rys. III.14. Budapeszt, kształt i symetryczne usytuowanie form zieleni kontynuują wytyczną formalną budynku,

fot. autorka

Rys. III.15. Drezno, Zwinger (arch. M. D. Pőppelmann): rytm drzew wprowadzonych na taras nie zakłóca wy-

tycznej formalnej obiektu, wręcz przeciwnie; kontynuuje ją i podkreśla, fot. autorka

Rys. III.16. Porto, Portugalia; Muzeum Sztuki Współczesnej Fundacji Serralves. Autorzy: Alvaro Siza Viera,

Clemente Meneres Semida. Gra płaszczyzn elewacji budynku i płaszczyzn murów oporowych pokrytych zielenią.

Architektura 07.2003

Rys. III.17. a) Florencja, rytm form zieleni przy obiekcie kontynuuje podział elewacji,

b) Londyn, rytm drzew kontynuuje rytm elementów budynków mieszkalnych, fot. autorka

Rys. III.18. Wrocław, Rynek Główny: spoisty rytm drzew, spójny z kompozycją pierzei, rys. autorka

Rys. III.19. Symulacja wprowadzenia swobodnych form zieleni do spoiście uformowanego

wnętrza Rynku Głównego we Wrocławiu, rys. autorka

Rys. III.20. Drezno, zieleń jako skończenie elementów budynku komercyjnego, fot. autorka

Rys. III.21. Trogir, zieleń jako skończenie elewacji budynku ratusza, fot. autorka

Rys. III.22. Krynica Zdrój, zieleń jako skończenie formy małej architektury, fot. autorka

Rys. III.23. Wenecja, zieleń jako element elewacji, zwieńczenie budynku prywatnego, fot. autorka

Rys. III.24. Poznań, pojedyncza forma zieleni na tle trawnika jako forma silna, fot. autorka

Rys. III.25. Architektura na tle zieleni: a) Republika San Marino, jednolite tło z zieleni sprawia, że forma archi-

tektoniczna jest akcentem, choć jej bryła uformowana jest dość swobodnie; b) Chorwacja, forma architektoniczna

mniej ostro rysuje się na tle, ponieważ tło z zieleni dąży do spoistości (posiada pionowe akcenty, itp.), fot. autorka

Rys. III.26. Watykan, formy zieleni na tle architektury, fot. autorka

Rys. III.27. Monaco, w przestrzeni składającej się z wielu elementów (ulica, estakady, skały) tło w postaci zieleni

eksponuje bryłę kościoła, fot. autorka

Rys. III.28. Chorwacja, Cavtat: architektura miasteczka na tle swobodnej zieleni krajobrazu, fot. autorka

Rys. III.29. Drezno, formy architektoniczne i formy zieleni jako równoważne elementy reprezentacyjnej prze-

strzeni zabytkowego centrum miasta, fot. autorka

Rys. III.30. Rawenna, spoiste formy zieleni i zabytkowej architektury jako równoważne składniki przestrzeni,

fot. autorka

Rys. III.31. a), b) przerwy w liniach z powtarzalnych elementów zieleni, sygnalizują, zapowiadają zmianę

(tu: zmianę kierunku); c) inne od pozostałych, wyróżniające się w linii elementy zieleni, przyciągając wzrok bar-

dziej zdecydowanie zapowiadają zmianę kierunku, rys. autorka

Rys. III.32. a), b) Zasięg pola działania formalnego formy zieleni zmieniający się pod wpływem

otaczających ją elementów; c), d) zasięg pola działania formalnego budynku zmienia się w zależności od sposobu

nasadzeń otaczającej go zieleni, rys. autorka

Rys. III.33. a), b) Zasięg pola działania formalnego budynku i odczucie jego skali zmienia się w zależności

od sposobu nasadzeń otaczającej go zieleni, rys. autorka

Rys. III.34. Ciąg drzew o jednakowym zasięgu pola działania formalnego, rys. autorka

Rys. III.35. a), b), c), d) Nasadzenia drzew: przykłady rytmów pod względem długości, rodzaju elementów, ich

usytuowania i spoistości, rys. autorka

Rys. III.36. Nasadzenia drzew: rytmy o różnym natężeniu spoistości a) rytm pojedynczy, b) rytm powtarzających

się podwójnych elementów, c) rytm powtarzających się potrójnych elementów, rys. autorka

Rys. III.37. Szpaler drzew, a) rytm skończony, b) rytm nieskończony, rys. autorka

192

Rys. III.38. Zaburzenie rytmu w szpalerach drzew spowodowane brakiem jednego z elementów

lub wprowadzeniem do niego nowej formy, rys. autorka

Rys. III.39. a), b), c) Schemat zmiany zasięgu pola działania formalnego w szpalerze drzew spowodowane zmianą

odległości pomiędzy poszczególnymi elementami lub wprowadzeniem nowej formy, rys. autorka

Rys. III.40. a) Krótkie rytmy drzew biegnące w dwóch kierunkach tworzą płaszczyznę,

b) Drezno, korony drzew tworzą strop, rys., fot. autorka

Rys. III.41. Drezno, bulwar nad rzeką, rytmy drzew w dwóch kierunkach tworzące zwarta formę stają się

w przestrzeni formą silną i działają podobnie jak architektura, fot. autorka

Rys. III.42. Rytm form zieleni podkreślający rytm elementów budynku, a) San Marino, b) Drezno, Zwinger,

fot. autorka

Rys. III.43. a), b) Przykłady rytmów z zastosowaniem tych samych elementów (neutralny) i różnych elementów

(indywidualny)

Rys. III.44. Rytm form zieleni jako tło dla formy architektonicznej a) rytm „słaby”, jednorodny składający się

z jednakowych elementów, b) rytm silny, bardziej złożony, rys. autorka

Rys. III.45. Zadar, rytm aabaabaa jako forma silna w sąsiedztwie obiektu architektonicznego; dwie teoretycznie

niezależne kompozycje, tworzące jednak ciekawą całość, fot. autorka

Rys. III.46. Drezno, Zwinger, obiekt architektoniczny pełni rolę ściany, a tafla wody – podłogi, fot. autorka

Rys. III.47. Zwinger, wznosząca się trawiasta część posadzki pełni również rolę ściany, co zatarło granicę między

nimi, fot. autorka

Rys. III.48. Asyż, posadzka placu przed kościołem św. Franciszka, fot. autorka

Rys. III.49. Amsterdam, zieleń jako posadzka we wnętrzu architektonicznym, fot. autorka

Rys. III.50. Poznań, Ogród Botaniczny: nasadzenia tworzą ścianę, przesłonę, rys. autorka

Rys. III.51. Poznań, Ogród Botaniczny, formy zieleni tworzą płaszczyznę zatrzymującą wzrok.

Przerwa w ścianie z form zieleni odsłaniająca fragment przestrzeni znajdującej się za nią nadaje ścianie charakter

kurtyny. Na pierwszym planie znajdują się niskie elementy zieleni prowadzące wzrok ku przerwie w kurtynie

i dalej do przestrzeni znajdującej się poza nią, rys. autorka

Rys. III.52. Ściana oddzielająca dwie przestrzenie o różnej funkcji, a) Budapeszt, ściana-przeźrocze

b) Rogalin, ściana-przegroda, fot. autorka

Rys. III.53. Budapeszt, formy zieleni tworzą rodzaj przeźrocza, kurtyny odsłaniającej fragment budynku

i wzmacniają wieloplanowość przestrzeni, fot. autorka

Rys. III.54. Rogalin, kurtyna z drzew kadruje widok na pałac będący dominantą architektoniczną, rys. autorka

Rys. III.55. Niemcy, Hamm: ściana - przeźrocze z prowadzonych w charakterystyczny sposób drzew oddziela

przestrzeń skweru od ulicy, fot. autorka

Rys. III.56. Paryż, Rue de Rivoli: ściana - przeźrocze z zieleni, oddziela przestrzeń ogrodów de Tuileries

od ul. Rue de Rivoli, pozwalając na częściowe przenikanie się tych przestrzeni, rys. autorka

Rys. III.57. Asyż, plac przed kościołem św. Klary. Wysokie drzewa stanowią ścianę-przeźrocze,

która wydziela plac od panoramy Toskanii i tworzy wnętrze, fot. autorka

Rys. III.58. Aleja spacerowa: korony drzew tworzą strop, a) Drezno, b) Rogalin, fot., rys. autorka

Rys. III.59. a), b) Drezno, korony drzew tworzą strop i kadrują widok, fot. autorka

Rys. III.60. Chorwacja, wyspa Vis: strop z winorośli we wnętrzu kawiarni wprowadza nową jakość nie tylko

przestrzenną, ale również użytkową, tworząc mikroklimat sprzyjający wypoczynkowi podczas upału, fot. autorka

Rys. III.61. Forma zieleni jako dominanta we wnętrzu architektonicznym, a) Florencja, klasztor św. Marka,

b) Rawenna, fot. autorka

Rys. III.62. Split, dominanta architektoniczna na tle zieleni, fot. autorka

Rys. III.63. Budapeszt, a) zieleń jako tło dla dominanty-pomnika, b) posadzka: trawnik stanowi tło

dla pomnika. Nasadzenia zieleni wysokiej poza pomnikiem również są dla niego tłem.

Forma architektoniczna jest bardziej wyraźna na tle zieleni niż na tle architektury, fot. autorka

Rys. III.64. a), b) Londyn, zieleń eksponująca pomniki, fot. autorka

Rys. III.65. Budapeszt, a) ulica zamknięta dominantą architektoniczną, b) zakończenie ulicy dominantą architek-

toniczną ujętą w ramy zieleni, fot. autorka

Rys. III.66. Paryż, kompozycja zieleni eksponuje formę architektoniczną, ujmuje ją w ramy, drzewa jako elemen-

ty prowadzące, trawnik jako płaszczyzna prowadząca kierują wzrok na dominantę, umożliwiają

zobaczenie jej całej, bez otoczenia architektury, co sprawia, że jeszcze bardziej wzmacnia jej dominację,

rys. autorka

Rys. III.67. Budapeszt, budynek Parlamentu, a) formy zieleni wydzielają komunikacyjnie przestrzeń przed fron-

tem obiektu, b) klomb zieleni wypełnia wnętrze urbanistyczne harmonizując z istniejącą architekturą

i jej detalem, fot. autorka

Rys. III.68. Uformowania, które stanowią linie i płaszczyzny prowadzące wzrok, a) Rogalin,

b) Budapeszt, fot. autorka

193

Rys. III.69. Republika San Marino, linie i płaszczyzny prowadzące w płaszczyźnie posadzki,

fot. autorka

Rys. III.70. Chorwacja, Cavtat: forma architektoniczna oraz jej granica z zielenią tworzą płaszczyzny

i linie prowadzące wzrok, fot. autorka

Rys. III.71. Linie i płaszczyzny wyprowadzające, a) Rogalin, b) Drezno, fot. autorka

Rys. III.72. Linie i płaszczyzny wyprowadzające a) Bornholm: linie elektryczne, krawędź trawnika

i ściana żywopłotu, b) Budapeszt: linie i płaszczyzny wyprowadzające oraz zatrzymujące wzrok,

fot. autorka

Rys. III.73. Poznań, Aleje Niepodległości: rytm o stałym skoku, złożony z drzew

jednakowego gatunku i jednakowej wielkości jest elementem prowadzącym, rys. autorka

Rys. III.74. Opalenica, a) drzewa jako elementy prowadzące, b) wyprowadzające, rys. autorka

Rys. III.75. Poznań, Aleja Wielkopolska: elementy prowadzące wzrok: krawędzie trawnika,

tory tramwajowe oraz równomierny rytm drzew, rys. autorka

Rys. III.76. Rogalin, ściana żywopłotu zatrzymuje wzrok obserwatora, stanowi płaszczyznę zatrzymującą,

fot. autorka

Rys. III.77. Paryż, Tum Inwalidów: linie i płaszczyzny prowadzące wzrok do dominanty architektonicznej,

rys. autorka

Rys. III.78. Tybet, letnia rezydencja Dalajlamy, kwiaty w doniczkach tworzą linie prowadzące do jednego

z pawilonów, fot. autorka

Rys. III.79. Paryż, elementy zieleni prowadzące wzrok obserwatora ku dominancie, rys. autorka

Rys. III.80. Rawenna, formy zieleni w postaci rytmu jako elementy prowadzące do obiektu Muzeum Dantego,

fot. autorka

Rys. III.81. Nicea, ciąg drzew jako elementy wyprowadzające oraz sposób oddzielenia dwóch przestrzeni: ruchli-

wej ulicy i plaży, rys. autorka

Rys. III.82. Wrocław, wnętrze kierunkowe, ul. Świdnicka, prowadząca do Rynku.

Formy zieleni jako elementy prowadzące potęgują wrażenie ruchu. Kompozycja zieleni podporządkowana

jest kompozycji wnętrza i kierunkowi przepływającego przez nie ruchu, rys. autorka

Rys. III.83. Budapeszt, kompozycja zieleni podporządkowana jest kierunkowi przepływającego

ruchu pieszego, jednak ustawione na początku ulicy dwie formy zieleni niczym brama, na moment

zatrzymują ruch i uwagę przechodnia na granicy sąsiednich przestrzeni, fot. autorka

Rys. III.84. Asyż, plac przed kościołem św. Klary, drzewa stanowią płaszczyznę, która kieruje wzrok

na dominantę i ścianę placu, fot. autorka

Rys. III.85. Republika San Marino, wnętrze urbanistyczne: zieleń eksponuje dominantę, niewielki pomnik Gari-

baldiego, fot. autorka

Rys. III.86. Zadar, otwarcie ulicy podkreślone formami zieleni, które kadrują widok, fot. autorka

Rys. III.87. Wyspa Vis, formy zieleni stanowią część pierzei ulicy i kadrują widok, fot. autorka

Rys. III.88. Rzym, Piazza di Spagna: wprowadzone formy zieleni redukują

rozległość wnętrza, tak, że odczuwa się je jako dwa wnętrza sprzężone, fot. autorka

Rys. III.89. Asyż, plac przed kościołem św. Klary. Przeźrocze z drzew tworzy ścianę wnętrza, placu, fot. autorka

Rys. III.90. Rzym, formy zieleni wydzielają plac przed kościołem od komunikacji,

redukują zbyt rozległą przestrzeń, fot. autorka

Rys. III.91. a), b) Amsterdam, zieleń jako urozmaicenie wnętrz architektonicznych, fot. autorka

Rys. III.92. Chorwacja, Cavtat: panorama miasteczka widziana z pobliskiego brzegu, rys. autorka

Rys. III.93. Split, widok historycznego centrum miasta z pobliskiego wzgórza. Otaczające historyczną dzielnicę

miasta różnorodne formy zieleni wyodrębniają ją spośród pozostałej zabudowy.

Powodują, że układ miasta jest czytelny i łatwy do zrozumienia, szczególnie dla zwiedzających miasto turystów,

fot. autorka

Rys. III.94. Budapeszt, linie poziome nadbrzeża i zabudowy podkreślone zadrzewieniem bulwaru; dominanta gó-

rująca nad miastem w panoramie wyrasta z zieleni, będącej dla niej tłem i podstawą. Odmienna faktura zieleni

jeszcze bardziej eksponuje zabytkowy zespół, fot. autorka

Rys. III.95. Sandomierz, hierarchia form architektonicznych w panoramie z dominującą wieżą

ratusza – przykład miasta o zachowanej renesansowej panoramie, fot. autorka

Rys. III.96. Francja, Saint-Paul de Vence; panorama miasta na wzgórzu z akcentem wysokościowym.

Miasto wyrasta z fundamentu, który stanowi zieleń u podstawy wzniesienia, fot. autorka

Rys. III.97. Chorwacja, wyspa Vis; a) panorama na tle naturalnego zbocza pokrytego zielenią,

b) dominanta na tle zieleni ukształtowanej przez człowieka, fot. autorka

Rys. III.98. Chorwacja, Cavtat; dominanta architektoniczna dzięki zastosowaniu zieleni

jako tła jest jeszcze dobitniej wyeksponowana, fot. autorka

Rys. III.99. Chorwacja, zieleń „łagodzi” agresywną architekturę w panoramie, fot. autorka

194

Rys. III.100. Kadrowane przez zieleń widoki na akcenty architektoniczne, a) Asyż,

b) San Marino, fot. autorka

Rys. III.101. Rawenna, zieleń pnąca eksponuje wejście do zabytkowego założenia architektury,

fot. autorka

Rys. III.102. Cannes, zieleń pnąca na budynku jako element indywidualizacji przestrzeni prywatnej.

Dzięki zieleni obiekt stał się w tej przestrzeni punktem charakterystycznym, fot. autorka

Rys. III.103. Rzym, zieleń pnąca na zabytkowym obiekcie i ruinach, fot. autorka

Rys. III.104. Zieleń pnąca: a) Poznań, zabytkowy budynek Uniwersytetu Adama Mickiewicza,

b) Francja, Antibes: w zwartej zabudowie miasteczka, gdzie brak miejsca na drzewa zastosowano zieleń pnącą

na elewacji budynku. Zieleń tworzy również mikroklimat: poprawia wilgotność powietrza, chroni ściany

przed nadmiernym nagrzewaniem się, fot. autorka

Rys. III.105. Trogir, ratusz, zieleń jako element elewacji, zwieńczenie budynku, fot. autorka

Rys. III.106. Rzym, zieleń jako zwieńczenie zabytkowych ruin, fot. autorka

Rys. III.107. Zieleń jako zwieńczenie formy architektonicznej, bądź jako element maskujący

jej zły stan techniczny, a) Dubrownik, b) Trogir, fot. autorka

Rys. III.108. Cannes, forma zieleni jako element formy architektonicznej tu: muru oporowego stanowiącego

ogrodzenie. Starannie uformowany żywopłot chroni prywatność, może też podkreślać indywidualność posesji

lub stanowić znak terytorialny właściciela, fot. autorka

Rys. III.109. Drezno, Nowa Synagoga (autorzy: Ren Wandel-Hoefer, Wolfgang Lorch),

zieleń jako element formy architektonicznej, fot. autorka

Rys. III.110. Paryż, Hotel Lambert (Louis Le Vau); żywopłot jako element współtworzący ogrodzenie. Pojedyn-

cze drzewa jako elementy wypełniające pozostałą, wolną przestrzeń posesji; w okresie letnim

tworzą zwartą bryłę zieleni, rys. autorka

Rys. III.111. Drezno, a), b) Zwinger, formy zieleni jako elementy budynku, fot. autorka

Rys. III.112. Zieleń jako element elewacji budynku, a) Budapeszt, b) Drezno, fot. autorka

Rys. III.113. Pawilon Duński na Wystawie w Rostocku. Autorzy: Kemple Thill, Architektura 07.2003

Rys. III.114. Budynek Prefektury Fukuoka, Japonia. Autorzy: Emilio Ambasz and Associates,

a) przekrój budynku, b) widok elewacji. Architektura 07.2003

Rys. III.115. Stuttgart, budynek biurowy; zieleń wylewająca się miękko na ulicę sprawia wrażenie jakby była,

podobnie jak schody, częścią budynku. Prowadzi wzrok i zaprasza obserwatora do wejścia, fot. autorka

Rys. III.116. Budapeszt, budynek biurowy; kompozycja form zieleni jest dekoracją dostawioną

do elewacji, fot. autorka

Rys. III.117. Wyższa Szkoła Zarządzania w Gdańsku. Pojedyncza forma zieleni, drzewo

współtworzy bryłę budynku. Architektura 5/2002

Rys. III.118. Budynek Agory w Warszawie (JEMS Architekci). Architektura i zieleń zastosowane

w jednej formie przestrzennej tworzą nową jakość; grę brył, płaszczyzn, faktur. Architektura 04/2002

Rys. III.119. Budapeszt, formy zieleni przy obiekcie uzupełniają kompozycję elewacji, fot. autorka

Rys. III.120. Wałcz, zieleń w oknach elewacji Urzędu Miejskiego, podkreśla rangę obiektu, fot. autorka

Rys. III.121. Muzeum Sztuki Współczesnej Fundacji Serralves. Porto, Portugalia. Autorzy: Alvaro Siza Viera,

Clemente Meneres Semida. Gładkie powierzchnie ścian budynku zestawione z płaską posadzką

z trawnika tworzą przestrzenną, modernistyczną całość. Architektura 07.2003

Rys. III.122. Bornholm. Zieleń przy budynku sakralnym wzbogaca, „malowniczość” tej przestrzeni, rys. autorka

VIII. 2. SPIS TABEL

Tabela I. Wyniki wyboru do badań najważniejszych przestrzeni publicznych Poznania (Wyniki sondażu 1, Ankie-

ty I)

Tab. II. 1. A. STARY RYNEK (ocena i opracowanie autorki)

Tab. II. 2. A. Występowanie zieleni, jej rodzaj i forma (Tab.2-6: Wyniki sondażu 2, Ankiety II)

Tab. II. 3. A. Rola zieleni w percepcji przestrzeni miejskich

Tab. II. 4. A. Wielofunkcyjność zieleni

Tab. II. 5. A. Formy zieleni

Tab. II. 6. A. Zieleń jako element kompozycji urbanistycznej

Tab. III. A. STARY RYNEK. Ocena ogólna przestrzeni jako całości, jej kompozycji

i oddziaływania na emocje (Wyniki sondażu 3, Ankiety III)

Tab. II. 1. B. PLAC WOLNOŚCI (ocena i opracowanie autorki)

Tab. II. 2. B. Występowanie zieleni, jej rodzaj i forma (Tab.2-6: Wyniki sondażu 2, Ankiety II)

Tab. II. 3. B. Rola zieleni w percepcji przestrzeni miejskich

Tab. II. 4. B. Wielofunkcyjność zieleni

Tab. II. 5. B. Formy zieleni

195

Tab. II. 6. B. Zieleń jako element kompozycji urbanistycznej

Tab. III. B. PLAC WOLNOŚCI. Ocena ogólna przestrzeni jako całości, jej kompozycji

i oddziaływania na emocje (Wyniki sondażu 3, Ankiety III)

Tab. II. 1. C. ALEJE K.MARCINKOWSKIEGO (ocena i opracowanie autorki)

Tab. II. 2. C. Występowanie zieleni, jej rodzaj i forma (Tab.2-6: Wyniki sondażu 2, Ankiety II)

Tab. II. 3. C. Rola zieleni w percepcji przestrzeni miejskich

Tab. II. 4. C. Wielofunkcyjność zieleni

Tab. II. 5. C. Formy zieleni

Tab. II. 6. C. Zieleń jako element kompozycji urbanistycznej

Tab. III. C. ALEJE K.MARCINKOWSKIEGO. Ocena ogólna przestrzeni jako całości,

jej kompozycji i oddziaływania na emocje (Wyniki sondażu 3, Ankiety III)

Tab. II. 1. D. UL. 27 GRUDNIA (ocena i opracowanie autorki)

Tab. II. 2. D. Występowanie zieleni, jej rodzaj i forma (Tab.2-6: Wyniki sondażu 2, Ankiety II)

Tab. II. 3. D. Rola zieleni w percepcji przestrzeni miejskich

Tab. II. 4. D. Wielofunkcyjność zieleni

Tab. II. 5. D. Formy zieleni

Tab. II. 6. D. Zieleń jako element kompozycji urbanistycznej

Tab. III. D. UL. 27 GRUDNIA. Ocena ogólna przestrzeni jako całości, jej kompozycji

i oddziaływania na emocje (Wyniki sondażu 3, Ankiety III)

Tab. II. 1. E. PLAC CYRYLA RATAJSKIEGO (ocena i opracowanie autorki)

Tab. II. 2. E. Występowanie zieleni, jej rodzaj i forma (Tab.2-6: Wyniki sondażu 2, Ankiety II)

Tab. II. 3. E. Rola zieleni w percepcji przestrzeni miejskich

Tab. II. 4. E. Wielofunkcyjność zieleni

Tab. II. 5. E. Formy zieleni

Tab. II. 6. E. Zieleń jako element kompozycji urbanistycznej

Tab. III. E. PLAC CYRYLA RATAJSKIEGO. Ocena ogólna przestrzeni jako całości, jej kompozycji

i oddziaływania na emocje (Wyniki sondażu 3, Ankiety III)

Tab. II. 1. F. PLAC WIOSNY LUDÓW (ocena i opracowanie autorki)

Tab. II. 2. F. Występowanie zieleni, jej rodzaj i forma (Tab.2-6: Wyniki sondażu 2, Ankiety II)

Tab. II. 3. F. Rola zieleni w percepcji przestrzeni miejskich

Tab. II. 4. F. Wielofunkcyjność zieleni

Tab. II. 5. F. Formy zieleni

Tab. II. 6. F. Zieleń jako element kompozycji urbanistycznej

Tab. III. F. PLAC WIOSNY LUDÓW. Ocena ogólna przestrzeni jako całości, jej kompozycji

i oddziaływania na emocje (Wyniki sondażu 3, Ankiety III)

Tab. II. 1. G. UL. PÓŁWIEJSKA (ocena i opracowanie autorki)

Tab. II. 2. G. Występowanie zieleni, jej rodzaj i forma (Tab.2-6: Wyniki sondażu 2, Ankiety II)

Tab. II. 3. G. Rola zieleni w percepcji przestrzeni miejskich

Tab. II. 4. G. Wielofunkcyjność zieleni

Tab. II. 5. G. Formy zieleni

Tab. II. 6. G. Zieleń jako element kompozycji urbanistycznej

Tab. III. G. UL. PÓŁWIEJSKA. Ocena ogólna przestrzeni jako całości, jej kompozycji

i oddziaływania na emocje (Wyniki sondażu 3, Ankiety III)

Tab. II. 1. H. PLAC KOLEGIACKI (ocena i opracowanie autorki)

Tab. II. 2. H. Występowanie zieleni, jej rodzaj i forma (Tab.2-6: Wyniki sondażu 2, Ankiety II)

Tab. II. 3. H. Rola zieleni w percepcji przestrzeni miejskich

Tab. II. 4. H. Wielofunkcyjność zieleni

Tab. II. 5. H. Formy zieleni

Tab. II. 6. H. Zieleń jako element kompozycji urbanistycznej

Tab. III. H. PLAC KOLEGIACKI. Ocena ogólna przestrzeni jako całości, jej kompozycji

i oddziaływania na emocje (Wyniki sondażu 3, Ankiety III)

Tabela zbiorcza IV. 3. Rola zieleni w percepcji przestrzeni miejskich

Tabela zbiorcza IV. 4. Wielofunkcyjność zieleni

Tabela zbiorcza IV. 5. Formy zieleni

Tabela zbiorcza IV. 6. Zieleń jako element kompozycji urbanistycznej

Tabela V. Zestawienie uzyskanej przez przestrzenie publiczne punktacji

196

IX. STRESZCZENIE

ZIELEŃ JAKO ELEMENT WSPÓŁCZESNEGO MIASTA I JEJ ROLA

W PRZESTRZENIACH PUBLICZNYCH POZNANIA

Współczesne przestrzenie miasta w wyniku niekontrolowanego rozwoju, błędnych decyzji plani-

stycznych stały się stresujące, sztuczne, zunifikowane, bez wyrazu i klimatu a nierzadko przytłaczające

skalą. Polepszenie ich jakości poprzez wprowadzenie różnych form zieleni i poprawę ich jakości tą

drogą jest, w przekonaniu autorki, możliwe. Parametry biologiczne wpływające na komfort przebywa-

nia w mieście, możliwość różnych form spędzania czasu w centrum, a także kompozycja przestrzenna i

podniesienie walorów architektury są istotnym elementem jakości przestrzeni miejskich.

Głównym celem pracy jest pokazanie możliwości wykorzystania zieleni jako narzędzia uatrakcyj-

niania i podwyższania jakości przestrzeni miejskiej oraz jako instrumentu krystalizacji „miejsc” w zna-

czeniu społeczno-przestrzennym. Punktem odniesienia są wybrane przestrzenie śródmieścia Poznania.

Dla nich, w oparciu o przeprowadzoną analizę potrzeb psychofizycznych i estetycznych ludzi, prze-

prowadzono badania.

Główna teza pracy brzmi: Formy zieleni są w Poznaniu niedocenianym elementem kompozycji urba-

nistycznej i słabo wykorzystywanym narzędziem zwiększenia atrakcyjności i jakości przestrzeni pu-

blicznych współczesnego miasta.

Sformułowane zostały również tezy pomocnicze: Możliwa jest rekompozycja przestrzeni publicznych

historycznego i współczesnego miasta przy użyciu form zieleni, Zieleń w mieście powinna być wprowa-

dzana w oparciu o zasady percepcji i z uwzględnieniem aspektów psychologii środowiskowej, i Zieleń w

przestrzeniach miejskich może być skutecznym narzędziem służącym integracji społecznej i wzrostu po-

czucia tożsamości jego mieszkańców.

We wstępie do analizy omówiono wpływ kształtu przestrzeni na doznania i zachowania człowieka

oraz rolę zieleni w mieście w aspekcie percepcji przestrzeni, psychologii środowiskowej. Przedstawio-

no psychologię środowiskową i percepcję jako ważne aspekty projektowania kompozycji urbanistycz-

nej, w tym zieleni. Sprecyzowane zostały podstawowe funkcje zieleni w mieście i formy jej występo-

wania. Zwrócono uwagę na potrzebę projektowania zieleni miejskiej pełniącej wiele funkcji jednocze-

śnie, co wpływa pozytywnie na funkcjonalną i estetyczną jakość placów i ulic oraz jakość życia miesz-

kańców, mających wybór zachowań.

Następnie przeprowadzona została analiza form zieleni jako elementów kompozycji urbanistycznej,

ważnych elementów panoram i obiektów architektonicznych. Analizy te poparte zostały przykładami

(case studies). Przy pomocy dokumentacji fotograficznej i szkiców własnych przestrzeni publicznych

wielu miast europejskich autorka przedstawiła możliwości wykorzystania różnych form zieleni. Mogą

być one elementami kompozycji urbanistycznej, budynków, narzędziami uatrakcyjniania oraz polep-

szania jakości życia użytkowników środowiska miejskiego i elementami odgrywającymi ogromną rolę

w procesie percepcji miasta.

197

Uzyskane wyniki potwierdziły prawdziwość tez pomocniczych. Podsumowania i wnioski z wyżej

wymienionych analiz, jako obiektywnie istotne, posłużyły do sprecyzowania kryteriów i sformułowania

tabel dla drugiej części badań.

Celem drugiej części pracy było stwierdzenie czy w przestrzeniach publicznych Poznania znajduje

się dostateczna ilość zieleni, czy istniejąca zieleń pełni rolę kompozycyjną w różnych wnętrzach urba-

nistycznych, czy wpływa na komfort życia mieszkańców i możliwość dywersyfikacji zachowań na pla-

cach i ulicach. Ocena została przeprowadzona przez ekspertów (metoda ekspertów).

Badania wykazały, że rola zieleni jako elementu kompozycyjnego i narzędzia poprawy jakości środo-

wiska nie jest w Poznaniu dostatecznie doceniana i wykorzystywana. Istniejące aranżacje zieleni nie

pełnią funkcji współ-komponującej i wypoczynkowo-rekreacyjnej w badanych, najważniejszych wnę-

trzach urbanistycznych Poznania w stopniu w jakim powinno się to dziać.

Tym samym została potwierdzona główna teza dysertacji.

198

SUMMARY

GREENERY AS AN ELEMENT OF A CONTEMPORARY CITY AND ITS ROLE

IN PUBLIC SPACES OF POZNAŃ

In the result of uncontrolled development, wrong planning decisions, contemporary city spaces have

become stressful, artificial, standardized, lacking expression and climate and, quite frequently, over-

whelming with its scale. In the opinion of the author, this situation could be improved by introducing

different forms of greenery and thus improving their quality. Biological parameters affecting the com-

fort of living in a city, and the spatial arrangement, enhancing the positive aspects of architecture and

different forms of spending time in a city centre available, are vital elements of the quality of urban

spaces.

The main purpose of this paper is to show the possible use of greenery as a tool to enhance and im-

prove the quality of urban spaces and as a tool to crystallize the "places" of social and spatial im-

portance. The points of reference include selected areas of the city centre of Poznań. They were used for

survey based on the analysis of physical, psychic and esthetical needs of people.

The main thesis of the paper is: The forms of greenery in Poznań are an underestimated element of

urban composition and a poorly used tool to enhance the attractiveness and quality of public spaces

of a contemporary city.

There have also been formulated auxiliary theses: It is possible to rearrange public spaces of

a historical and contemporary city with the use of greenery forms, The greenery in a city should be in-

troduced based on perception principles and taking into account the aspects of environmental psychol-

ogy and The greenery in urban spaces may be an effective tool contributing to social integration and

improved feeling of identity of its inhabitants.

The introduction to the analysis discusses how the space form affects people's feelings and behav-

iours and the role of greenery in a city, as regards perception of the space and environmental psycholo-

gy. Both the environmental psychology and perception were presented as important aspects of design-

ing the urban composition, including the greenery. There have been specified basic functions of the

greenery in the city and its forms. It has been noted that there is a need to design urban greenery which

fulfils many functions at the same time, which affects the quality of urban spaces and the quality of life

of inhabitants having opportunity to choose from among different behaviours.

Then, the forms of greenery as integral elements of urban composition, significant elements of

panoramas and architectural structures were analysed. These analyses were supported with examples

(case studies). The author has presented different ways of use of greenery forms with the use of photo-

graphic documentation and own sketches of known public spaces in different European countries. They

may be the elements of urban composition, the tools of enhancement and improvement of the quality of

199

life of users of the urban environment and the elements playing a huge role in the process of city per-

ception.

The summaries and conclusions from the above confirmed the auxiliary theses. The results were

used as input data for defining the criteria and formulation of tables for the second part of the research.

.

The purpose of the second part of the paper was to determine whether the public spaces in Poznań

contain sufficient quantity of greenery, whether the existing greenery plays the compositional role in

different urban interiors, whether it affects the comfort of life of inhabitants and the possibility to diver-

sify behaviours at squares and in the streets. It was performed by means of experts (the experts' meth-

od).

The research has proven that the role of greenery as a compositional element and a tool to improve the

quality of environment in Poznań is underestimated and unused. The existing greenery arrangements do

not fulfil the co-composing and leisure and recreational functions to the degree they should.

With the same the main thesis of the dissertation has been proven.

200

X. ANEKS. WZORY ANKIET

ANKIETA I

WYBÓR PRZESTRZENI PUBLICZNYCH POZNANIA DO BADAŃ

ANKIETA II

Zawarte w ankiecie Tabele II. 2-6. zostały opracowane dla każdej z wybranych przestrzeni

publicznych Poznania, oznaczonych literami A-H, a wyniki zamieszczone w rozdziale V.3.

ANKIETA III

Ankieta III została opracowana dla każdej z wybranych przestrzeni publicznych Poznania,

oznaczonych literami A-H, a wyniki zamieszczone w formie wykresów

w Tabelach III (A-H), w rozdziale V.3.

ANKIETA I

WYBÓR PRZESTRZENI PUBLICZNYCH POZNANIA DO BADAŃ.

1. Proszę wymienić piętnaście ważnych zdaniem Pani/Pana przestrzeni publicznych* w centrum

Poznania.

[*przestrzenie publiczne, tu: rozumiane w wymiarze urbanistycznym, takie jak np. place, ulice,

tereny zieleni].

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………….

2. Z wymienionych powyżej piętnastu przestrzeni proszę wybrać dziesięć najważniejszych i

uszeregować je w poniższej tabeli na dziesięciu pozycjach zaczynając od najważniejszej.

Miejsce Wybrana przestrzeń publiczna Poznania Przyznane punkty: 1p. – 10p.

I ………………………………………………………

. 10

II ……………………………………………………… 9

III ……………………………………………………… 8

IV ……………………………………………………… 7

V ……………………………………………………… 6

VI ……………………………………………………… 5

VII ……………………………………………………… 4

VIII ……………………………………………………… 3

IX ……………………………………………………… 2

X …………………………………………………… 1

ANKIETA II

1. Proszę dokonać szczegółowej analizy i oceny istniejących w przedstawionej przestrzeni form

zieleni w poniższych tabelach, wg przedstawionej punktacji.

POZIOM WYSTĘPOWANIA, CECHY 2p. występuje mało wyraźnie / poziom średni

x 0p. brak / poziom bardzo niski 3p. dość wyraźnie / poziom średnio wysoki

1p. ilości śladowe / poziom niski 4p. silnie zaznaczone / poziom bardzo wysoki

Tab. II. 2. (A-H) STARY RYNEK (A-H) 0 1 2 3 4

WY

ST

EP

OW

AN

IE Z

IEL

EN

I,

JEJ

RO

DZ

AJ

I FO

RM

A

W PRZESTRZENI PLACU

W PIERZEJACH

PRZESTRZEŃ PUBLICZNA

PRZESTRZEŃ PÓŁPUBLICZNA

PRZESTRZEŃ PRYWATNA

ZIELEŃ NISKA (trawnik, rabaty)

ZIELEŃ ŚREDNIA (krzewy, klomby)

ZIELEŃ WYSOKA (drzewa)

PNĄCZA

Tab. II. 3. (A-H) STARY RYNEK (A-H) 0 1 2 3 4

RO

LA

ZIE

LE

NI W

PE

RC

EP

CJI

PR

ZE

ST

RZ

EN

I MIE

JSK

ICH

Formy zieleni jako wyróżniające się elementy, ułatwiające orientację,

identyfikacje otoczenia i zapamiętywanie miejsca

Zieleń jako element umożliwiający wybór zachowań, np. „wycofania się” z

sytuacji stymulujących

Formy zieleni jako elementy wywołujące pobudzenie ciekawości i chęci

poznawczych

Zieleń jako element wywołujący uczucia przyjemności i sprzyjający

kontaktom międzyludzkim

Zieleń wywołująca reakcje „unikania zbliżenia”

Tab. II. 4. (A-H) STARY RYNEK (A-H) 0 1 2 3 4

WIE

LO

FU

NK

CY

JNO

ŚĆ

ZIE

LE

NI I

EKOLOGICZNA

(różnorodność gatunków, wielkość, rodzaj, i ilość zieleni, itd.)

TECHNICZNA (ochrona akustyczna, zacienienie, odpowiednie kształty,

wielkości, układ zieleni, jej warstwowość, itp.)

WYPOCZYNKOWA

(zacienienie, stworzenie „cichych zakątków”, wyposażenie w ławki, itp)

REKREACYJNA (możliwość uprawiania rekreacji, odpowiednie

nawierzchnie np. do joggingu, rolek, strefowanie zieleni, itp)

DYDAKTYCZNA

(zróżnicowanie gatunkowe, występowanie cennych okazów, itp.)

ESTETYCZNA

KOMPOZYCYJNA (zieleń jako elementy kompozycji urbanistycznej, np.

eksponujące dominantę, tworzące linie prowadzące wzrok, itd.)

Tab. II. 5. (A-H) STARY RYNEK (A-H) 0 1 2 3 4 F

OR

MY

ZIE

LE

NII

SYMETRIA

FORMY SILNE I SPOISTE

TENDENCJA DO GEOMETRYZACJI

TENDENCJA DO LICZBY OGRANICZONEJ

TENDENCJA DO FORMY SPOISTEJ

FORMA JEST CAŁOŚCIĄ Z CZĘŚCI

KONTYNUOWANIE FORMY ARCHITEKTONICZNEJ

PUNKTY FORMALNIE WAŻNE

FORMA SKOŃCZONA

FORMA I TŁO

LINIE I KĄTY PROSTE

CIĄGI

RYTMY (ich stopień spoistości)

Tab. II. 6. (A-H) STARY RYNEK (A-H) 0 1 2 3 4

ZIE

LE

Ń J

AK

O E

LE

ME

NT

KO

MP

OZ

YC

JI U

RB

AN

IST

YC

ZN

EJ

ZIELEŃ JAKO ELEMENT POSADZKI

ZIELEŃ JAKO ŚCIANA (przeźrocze, kurtyna, itp.)

ZIELEŃ JAKO STROP

ZIELEŃ JAKO ELEMENT FORMY ARCHITEKTONICZNEJ

ZIELEŃ JAKO DOMINANTA

ZIELEŃ TOWARZYSZĄCA DOMINANCIE ARCH.

ZIELEŃ EKSPONUJĄCA DOMINANTĘ

LINIE I PŁASZCZYZNY PROWADZĄCE

LINIE I PŁASZCZYZNY WYPROWADZAJĄCE

LINIE I PŁASZCZYZNY ZATRZYMUJĄCE

ROLA ZIELENI WE WNĘTRZU URBAN. (kąt środkowy, rozległość)

UDZIAŁ ZIELENI W CIĄGACH CZASOPRZESTRZENNYCH

ANKIETA III STARY RYNEK (A-H)

I Oceń walory kompozycji przestrzennej przedstawionej przestrzeni. Skala ocen: 0 – 4 pkt. Zakreśl X 0p. brak 1p. niski poziom

2p. średni poziom

3p. wysoki poziom 4p. bardzo wysoki

poziom

0p. brak

-1p. niski poziom

-2p. średni poziom -3p. wysoki

poziom -4p. bardzo wysoki

poziom

Lp. Cechy kompozycji przestrzennej i zabudowy 0p 1p 2p 3p 4p

1 Atrakcyjność i jakość zabudowy 2 Zróżnicowanie form przestrzennych (akcenty i dominanty) 3 Czytelność i zrozumiałość kompozycji przestrzennej 4 Występowania hierarchizacji elementów kompozycji

II Oceń udział i kompozycyjną rolę zieleni w przedstawionej przestrzeni

Lp. Występowanie i cechy kompozycji zieleni 0p 1p 2p 3p 4p

1 Występowanie zieleni 2 Atrakcyjność i jakość zieleni 3 Zróżnicowanie form zieleni 4 Kompozycyjna rola zieleni w danej przestrzeni 5 Spójność i harmonia kompozycji zieleni z kompozycją zabudowy 6 Wielofunkcyjność zieleni (np funkcje estetyczne, wypoczynkowe, rekreacyjne,

itp.)

III Oceń wpływ i oddziaływanie przedstawionej przestrzeni na doznania i reakcje emocjonalne

Lp. Rodzaj doznań wywołanych kształtem przestrzeni 0p 1p 2p 3p 4p

1 Uczucie zachwytu, satysfakcji (obszar o walorach reprezentacyjnych itp.) 2 Uczucie odprężenia i relaksu 3 Pobudzenie ciekawości i chęci poznawczych 4 Chęć nawiązywania kontaktów międzyludzkich, integracji itp.

Lp. Rodzaj doznań wywołanych kształtem przestrzeni 0p -1 -2 -3 -4

1 Uczucie lęku 2 Uczucie niepewności, brak poczucia bezpieczeństwa 3 Poczucie zatłoczenia 4 Reakcje unikania zbliżenia, przestrzeń ucieczkowa

IV UWAGI: