ZEGAR SŁONECZNY

ZASTOSOWANIE

Zegar słoneczny – zegar określający czas w godzinach na podstawie

pozycji Słońca, przez wskazanie cienia rzucanego przez nieruchomy

wskaźnik na powierzchnię tarczy z podziałką godzinową umieszczoną

na ziemi, posadzce, ścianie budowli lub postumencie. Używany od

starożytności. Istnieją także przenośne (kieszonkowe) zegary tego typu.

JAK DZIAŁA?

Gnomon stacjonarnego zegara słonecznego na półkuli północnej

wskazuje Gwiazdę Polarną, czyli w przybliżeniu biegun niebieski. Z tego

powodu pod różnymi szerokościami geograficznymi tworzy różny kąt w

stosunku do płaszczyzny tarczy. Dzięki temu uzyskiwana jest

największa długość cienia i zegar wskazuje w miarę dokładny czas

lokalny niezależnie od pory roku. Odległości kątowe pomiędzy

godzinami na tarczy zegara nie zawsze są jednakowe. Godzina 12 na

horyzontalnie zorientowanej tarczy znajduje się od strony północy, a

godziny 6 i 18 odpowiednio na zachódi wschód. Godziny pośrednie

wyznacza się, biorąc pod uwagę zmieniający się kąt padania światła w

ciągu dnia. Zegar słoneczny mierzy czas w dzień, ale może być

używany również nocą – jako tzw. zegar księżycowy, w okresach

widoczności Księżyca.

ZEGAR SŁONECZNY W ŚREDNIOWIECZU

Zegar słoneczny rozpowszechnił się w latach 604–606 po

wydaniu przez papieża Sabiniana nakazu umieszczania

zegarów słonecznych na dachu każdego kościoła.

Futurystyczną, a może już istniejącą odmianą miałby

być cyfrowy zegar słoneczny wyświetlający czas na tarczy,

który ustalany byłby na podstawie położenia Słońca.

Zważywszy, że każdy taki czytnik musi mieć zasilanie co

najmniej słoneczne, łatwiejszym jest ustawienie zegara o

bardziej tradycyjnym napędzie.

ZEGAR SŁONECZNY W POLSCE

W Polsce za najstarsze uważane są dwie tarcze zegarów słonecznych

umieszczone na skarpie kościoła w Strożyskach. Największe w Polsce i

trzecie w świecie, pod względem liczebności i wagi zbiorów, muzeum

zegarów słonecznych znajduje się w Jędrzejowie i zostało założone

przez Feliksa Przypkowskiego, a znanym na świecie twórcą zegarów

słonecznych (m.in. dla obserwatorium w Greenwich) był Tadeusz

Przypkowski.

ZEGAR ANALEMATYCZNY

Zegar analematyczny jest odmianą zegara słonecznego. Klasyczny

zegar słoneczny wykazuje okresowy błąd (do ±15 minut) związany z

nachyleniem ekliptyki do płaszczyzny równika niebieskiego, a co za tym

idzie, niejednostajnym tempem zmian rektascensji Słońca, objawiającym

się zakreślaniem przez Słońce analemmy na nieboskłonie. W zegarze

analematycznym błąd ten został skorygowany poprzez narysowanie

zamiast linii godzinowych wydłużonych ósemek, oznaczonych znakami

miesięcy na obwodzie. Efekt taki można byłoby również uzyskać w

zegarach z tarczą zorientowaną horyzontalnie poprzez

zmianę azymutu płaszczyzny gnomonu, co jednak musiałoby być

stabelaryzowane, a opis zamieszczony przy urządzeniu; jeden z

warszawskich zegarów ściennych ma tabliczkę z opisem równania

czasu.

CIEKAWOSTKI

W niektórych z zegarów – jak np. przed warszawskim Pałacem Kultury i

Nauki, choć nie jest to akurat zegar analematyczny – funkcję gnomonu

pełni człowiek, który stojąc w odpowiednim miejscu na tarczy, rzuca cień

własną sylwetką na eliptycznym cyferblacie.

TWÓRCY

Cezary Kopka.