Zbiory_Goldsteina

5/17/2018 Zbiory_Goldsteina - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/zbiorygoldsteina 1/224

M AK S YM I LI AN G O L D S T E I N - DR. K AR OL D R E S D N E R

K U LT U R A I S Z T U K A

LUDU ŻYDOWSKIEGONA ZIEMIACH POLSKICH

Z B I O R Y M A K S Y M I L J A N A G O L D S T E I N A

Z P R Z E D M O W Ą

P R O F . D R . M A J E R A B A Ł A B A N A

LWÓW — MCMXXXVN AK ŁAD E M M A K S Y M I L J A N A G O L D S T E I N A — S K ŁAD G Ł Ó WN Y

W K S I Ę G A R N I A C H S. A . K S I Ą Ż N I C A -A T L A S — L W Ó W — W A R S Z A W A



M AK S YM I LJ AN G O L D S T E I N — DR. K AR O L D R E S D N E R

K U LT U R A I S Z T U K A

LUDU ŻYDOWSKIEGONA ZIEMIACH POLSKICH

Z B I O R Y M A K S Y M I L J A N A G O L D S T E I N A

Z P R Z E D M O W Ą P R O F . D R . M A J E R A B A Ł A B A N A

LW ÓW — M CM XXXVN AK Ł AD E M M A K S Y M I L J A N A G O L D S T E I N A - S K Ł AD G Ł Ó W N Y

W K S IĘ G A RN I AC H S. A . K S I Ą ŻN I C A -A T L AS — L W Ó W -W A R S Z A W A



O D B I T O 1000 E G Z E M P L A R ZY N U M E R O W A N Y C H , O ZD O B I O N YC H P R A

C AM I G R A F I C ZN E M I E . M . L IL IE N A , P R O F . S T A N I S Ł A W A J A K U B O W

S K I E G O I A R T U R A S Z Y K A (N A O D D Z I E L N Y C H T A B L I C A C H ) , O R A Z

158-M IU C Y N K O T Y P A M I W T E K Ś C I E . ZE Z D J Ę Ć F O T O G R A F I C Z N Y C H

P R O F . A D A M A LE N K I E W I C ZA , Z. G O L D S T E I N A I A . R A D W A Ń S K I E G O

W S Z E L K I E P R A W A Z A S T R Z E Ż O N E . T Ł U M A C Z E N I A , P R Z E D R U K I , R E

P R O D U K C J E I L U S T R AC YJ , U ZAL E ŻN I O N E O D ZG O D Y M A K S YM I L J A N A

G O L D S T E I N A - L W Ó W , U L. N O W Y Ś W I A T N R. 15.

T Ł O C Z O N O W »D R U K A RN I P O L S K I E J “ — L W Ó W — K R A S IC K I C H 18 a — P O D Z A R ZĄ D E M J A N A

P R Z Y S Z L AK A — S K Ł A D A L I : S T A N I S Ł AW ZE N O I E L — P R O K O P W E R N I K O W S K I — Ł A M A Ł :S T A N I S Ł AW ZE N O I E L — D R U K O W A Ł : S T A N I S Ł A W P O L A S C H



T R E Ś ĆI . P ROF . Dr . MAJ E R BAŁ ABAN : P R ZE D M OW A . . . I—XI

II. M A K S Y M I L I A N G O L D S T E I N I D R . K A R O L D R E S D N E R : K U L

T U R A I S Z T U K A L U D U Ż YD O W S K I E G O N A ZI E M I AC H

P O L S K I C H

1. ŻYC I E R O DZIN N E I S P OŁ E C ZN E . . . . 1

2. P O R T R E TY. T YP Y I K A R YK A T U R Y . . . 12

3. U BI O R Y I B I Ż U T E R J A ............................................ 26

4. K AL E N D AR Z, S O B O T A I Ś W IĘ T A . . . 365. P R ZE D MIO TY K U L T U ................................... , 5 7

6. B OŻN ICE I C M E N T A R Z E ...................................70

7. S ZT U KA L U D O W A I C E R AM I K A . . . 76

8. A R T Y Ś C I ...................................................................... 87

9. E XL IB RI SY I P L A K A T Y ............................................ 103

10. M E T A L O P L A S T Y K A .. ... ............ .. .......... .. ............. 113

11. R Ę K O P IS Y I D R U K I ..................................................... 123

12. P AM I ĄT K I Z C ZAS U W O J N Y . . . . 136

III. D R. J A KÓ B S C H AL L: ZB IE R AC Z I J E G O ZB IO RY . . . 143

IV. S T A N . M A C H N I E W I C Z : N A K A R T A C H K S IĘ G I P A M I Ą T K O W E J 163

SP IS I L U S T R A C Y J .......................................................................189

T A B L IC A A R T U R A S ZYK A - P R ZE D K A R T Ą T YT U Ł .

S T AN . J AK U B O W S K I E G O - P O S T R. 82

E. M. L I L I E N A .... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 108

S T R E S Z C Z E N I A W J Ę Z Y K U :

AN G IE LS K IM (S U M M AR Y) . . . 193

F R AN C U S K I M (RE SU ME ) . . . 198NI EMI E CKI M (I NH ALTSÜBE RSI CH T) . 203



PRZEDMOWA

Zabytki his toryczne s tanowią dla każdego narodu świadectwo

je go kult u ry w m in ion ych wie ka ch , n ie dziw w ięc, że wszyst k ie

narody zbierają swe zabytki i przechowują je s tarannie w mu

zeach, bibljotek ach i a rchiwa ch um yślnie na ten cel zak łada

nych. U Żydów bardzo późno obudzi ło s ię zrozumienie dla za

byt k ów na szej pr zeszłości; u wielu z nas, na wet z p ośr ód inteli

gencji , zmysł ten drzemie jeszcze dziś w podświadomości i nie

zdołał wydobyć s ię na wierzch.

Dla k s i ą ż k i p isane j czy dru kowan ej mie li nas i pr a ojcowie

zrozu m ienie w n ajda wn iejszych wieka ch ; już w śr edn iowieczu

słyszymy o mecenasach, posiadających l iczne a cenne rękopisy,

a z wynalazkiem czarn ej sztuki Gut tenberga p oczęt o w kwa r

tałach żydowskich zbierać wielkie bibljoteki, które jednak czę

s t ok r oć s ta wały s ię pas twą tumultu lub pożaru . Piękne bibl joteki posiadali Żydzi włoscy w okresie renesansu, za ich przy

kład em szli Żydzi am ster da m scy w w ieku XVII, jak Man as se

ben Izrael , Izak Aboab, szczególnie zaś D'Agui lar; niektórzy

z nich dawal i nawet drukować katalogi swych zbiorów. Na

pr zełom ie XVII i XVIII wieku poczn ie ra bin praski , D a w i d

O p p e n h e i m , zbie rać d ruk i i r ękopisy, s zczególn i e zaś p rzy

godne broszury (t. zw. jednodniówki) i to z takim zapałem, że je go bibljot ek a — dziś ozd oba Mu ze u m w O xfor d zie — licz yć

będzie 7000 druków i 1500 rękopisów. Wśród druków zajmą

powa żn e miejsce księgi dr uk owa n e na pergam inie; zbiera ł b o

wiem Oppenheim starannie takie egzemplarze, oraz zamawiał je

u współczesnych sobie drukarzy.



II

Z początkiem XIX wieku obudziła się nowoczesna wiedza

o żydost wie (die Wissens ch aft vom J udent um ), a z nią zam iło

wa n ie dla książki star ej i nowej i tu geneza bibljotek juda istycz

nych, tak l icznych w zachodniej Europie przy gminach lub se-minarjach rabinicznych. Nie tak prędko obudziło się zrozumie

nie dla zabytków (materjalnych) naszej przeszłości. Badacze, jak

Jost , Zunz, Geiger , Grätz , a nawet Dubnow, dla których każdy

świstek papieru miał nieocenioną wartość, nie mieli zrozumienia

dla rycin, a tem mniej dla strojów, ozdób żydowskich, lub też

dla pr zedm iotów kultu syna gogalnego, czy też dla stylu samej

synagogi.Dowodem tego jest zupełny brak najmniejszej bodaj ryciny

we wszystkich dziełach historycznych XIX wieku, a nawet w dzie-

sięciotomowej „Historj i” Dubnowa, wydanej dopiero w ostat

nich latach trzeciego dziesiątka XX wieku; niema też prawie do

końca XIX wieku w tak obfitej l i teraturze judaistycznej żadnej

rozprawy o zabytkach, czy też o sztuce żydowskiej .

Z czasem jednak i to się odmieniło. Już w ostatniej ćwierci

XIX wieku mamy do zaznaczenia dwie wystawy zabytków żydowsk ich , jedn ą w P a ryżu w r. 1878 (w ra ma ch powszech n ej

wystawy), drugą w Londynie w r. 1879. Te dwie wystawy i liczne

sprawozdania z nich, umieszczone w najróżnorodniejszych cza

sopismach, dały impuls do zbierania zabytków już to ogólnoży-

dowskich, już to lokalnych, czy też regjonalnych, przyczem po

częt o zw r a cać u wagę równ ież i na za bytk i lu dowe, czyli na

f o l k l o r .Tak powst a ły w osta tn ich kilkudziesięciu latach dzięki za

biegom jedn ostek, czy też gmin żydowsk ich , więks ze lub mn iejsze

zbiory zabytków żydowskich w Hamburgu, Berlinie, Brunświku,

P ra dze, Wiedn iu, F ra nk fur cie n/M., Dr eźnie, Gda ńsku , a osta tn io

we Wr ocławiu . J edn e z nich m ożemy u wa żać za p ełnowa r to

ściowe muzea, inne są dopiero w zaczątkach, lub stanowią część

m u zeów pa ń st wowych lub m iejskich, jak n. p. oddział sztuki ży

dowskiej (J üdische Volksku ns t) w heskiem mu zeum w Ka ssel,



III

lub jud aica w British Museum , w Luwr ze, lub w Kr a jowem M u

zeum w Pradze .

Pr awie wszys tk ie muzea żydowsk ie wyda ły drukiem p od

r ęczne ka ta logi, niera z aż n a dt o sk r ócone, a t ylko n iekt óre z nich,

ja k n. p. T -w o dla ba da n ia za byt k ów żydows k ich w e F r a n kfu r

cie, Muzeum Kr a jowe w Kassel, a osta tn io T-w o m uzeum ży

dowskiego we Wr ocław iu, wyd a ły obszern iejsze, lub n awet bar

dzo obszerne (Frankfur t ) opracowania naukowe i popularne

sw ych zb iorów z licznem i ilus tr acjam i i mapam i. Osta tn io, tuż

przed upadkiem drugiej Rzeszy otrzymaliśmy znakomitą mono

grafię o zabytkach (wykopaliskach) żydowskich w Wirtembergji*).

My — Żydzi polscy — późno zabraliśmy się do tej pracy,

poczęliśm y r a towa ć na sze zabytki h is toryczne dopiero wówczas ,

gdy więks zą ich część wy wiez ion o za gra nicę, o i le nie zm ar

niały w kraju. We wszyst kich p r a wie m u zeach m iejskich czy

k r a jowych na ziemia ch polskich zna jdu ją się n ieliczn e za bytk i

żydowskie, lecz na serjo zbierali je na przełomie XIX i XX w. je n o dwa j m ecen a si, jeden w P ozn a n iu , a dru gi w Wa r sza wie. W P o

znaniu zbiera ł K r o n t a l przedm ioty kultu syna gogalnego (wie

życzki na wonidła) , by je podarować Muzeum Wielkopolskiemu,

w W a r s za w ie zebr a ł M a t j a s B e r s o h n n iep r zebr a n ą i loś ć za

bytków żydowskich, a s tworzywszy z n ich p iękne muzeum,

podarował je warszawskiej gminie wyznaniowej . Tym sposobem

otr zymała gmina żydowsk a w War szaw ie muzeum, k t órego jedna knależycie nie konserwuje, nie rozwija i nie uzupełnia. Mniej

liczne zbiory, aniżeli bersohnowskie, posiada ludność żydowska

w Wilnie (zbior y An sk iego), „Inst ytut dla wied zy żydow sk iej”

(IWO) t am że i t . p. W K r a k o w i e są zb ior y żydow s k ie , r ozbit e na

dwie części; k ota ry i lam brekiny, p och odz ą ce ze Star ej synagogi,

są złożon e w t . zw. Mu zeum na d tą syna gogą, sta re druki, pr zy

wileje i inne nadania królewskie znajdują się w archiwum ka-

*) Szczegóły o tych zbiora ch, ora z li tera turę przedmiotu obacz B a ł a b a nM a j e r : Zabytki h is toryczne Żydów w P olsce . Wa rs zawa 1929 (Pisma Ins ty tutu Na uk J u da ist ycznych , tom I.) str. 156 z 43 ilustr acjam i na 16 ta blica ch.



IV

halnem, kt óre dopiero w ub. roku zost a ło u porząd kowan e. W e

L w o w i e dość późn o zrozumiano zna czen ie zaby tków żydowsk ich

i w r. 1925 stworzono „Kuratorjum", które rozpoczęło inwentaryza

cję tychże; tutaj też powstało przy gminie żydowskiej Muzeum,kt ór ego podsta wę t worzą zbior y bł. p . Dr. Mar ka Reichen steina.

Ws zyst ko to jedn ak za częło się dopier o w ówczas , gdy od

zw yż 20 lat pa n M a k s y m i l j a n G o l d s t e i n n a w oływ a ł d o r a

towania na szych zabyt ków h istorycznych i sam już posiada ł

powa żne zbiory, .których opis le ży pr zed nami w tak ozdobn ej

szacie. Nie jest to zwyczajny lub rozumowany katalog, lecz

k l u c z d o p o z n a n i a k u l t u r y i s z t u k i ż y d o w s k i e j n az i e m i a c h p o l s k i c h w z wią zk u i n a p r zyk ła d a ch z gold s t ein ow -

skich zbiorów, rodzaj podr ęcznik a dla laików, z kt ór ego jedn ak

i fachowiec niejednej rzeczy się dowie. Mało posiadamy w Pol

sce pr ywat nych zbior ów zab ytk ów żydows k ich ; pr ócz czter ech

r óżn orodn ych zbior ów w Wa rs zaw ie (Benjamina Miinza, Mie

czysła wa Zaga jskiego, P a wła P a wego i Noacha P ryłu ckiego),

z kt órych ża den nie jest opisa ny, nie znam w P olsce innego

poza goldsteinowskim; godzi się tedy w przedmowie do tychże

zabytków powiedzieć słów kilka o zbieraczu i jego zbiorach.*

* *Znam pana Goldsteina około 30 lat i wiem, że już jako

całkiem młody człowiek miał poważne zainteresowanie dla za

byt k ów żydowsk ich , kt órem i i ja, już z r acji swych bad a ń ar chi

walnych i historycznych, również się zajmowałem. Ja też umiem

doskonale ocenić, z jakiemi trudnościami jest połączone zbiera

nie naszych zabytków i jak mało zrozumienia dla tej pracy mieli

i mają nasi w sp ółwyzn a wcy, szczególnie u na s w P olsce. P a

miętam, lat temu około 30, gdy rozbierano jeden z domów przy

ul. Żydows kiej (Blachar skiej), odkr yłem w śr ód belek, leżą cych na

ziemi, dwie z cieka wem i hebra jskiemi napisami. Na pisy świa d

czyły o tem, że belki te st a n owiły niegdyś st r op syn agogi, m oże

star ej, a m oże n aw et i jednej z na jsta rs zych we Lw owie. P oprosiłem majstra , rozbierającego ów dom, o przechowanie bodaj



V

pr zez kilka dni tych belek, d opóki nie zn a jdę dla nich od p o

wiedn iego miejsca. Zaczęła się wę dr ówk a ; k a żdy pa tr zył na mnie

ja k na „p om ylon ego", a m oi n a jbliżsi kpili ze mnie ca łk iem

głośno. Jeden z największych satyryków żydowskich, SzolemAlejch em, kt óry wówczas ba wił we Lwowie, odn otowa ł sobie

nawet ten fakt, by go wcielić do swych humoresek. Naturalnie,

belki zginęły, a tylko rysu n ek pozost a ł w m oich „Żyda ch lw ow

skich".

Opowia da m t o n ie dla swojej chwa ły,! lecz b y podk r eślić

tr ud n ości, z jakiemi wa lczył zbiera cz tak zagorzały, jak p. G old

stein, kt óry przytem , ja ko ur zędn ik ba n kowy, n iewiele miał czasui grosza do dyspozycj i dla zdobywania zabytków, na które za

ginał parol.

I tu wspom n ę o Kole St ar ożytn ików, zbiera jącem się, n ie p o

mn ę jak częst o,‘;w ka wiarn i „S zk ock iej", gdzie zbier a cze, w śr ód n ich

n i ezapom ni any m ój p r zyjacie l i kolega ś. p . F r a n c i s z e k J a

w o r s k i — wymien ia li na wza jem swe „ska rby". Z obawą pa t rzył

nieraz p. Goldstein na zaofiarowany „skarb", by mu go „jakiś"Dr . A d o l f S t e r n s c h u s s n ie w ylicy t ow a ł, a zbier a ł w szys t k o,

co tylko dotyczyło żydostwa, szczególnie zaś żydostwa pol

skiego. Nie czyn ił p. Golds t ein jróżnicy m iędzy zabytk a m i hist orycz-

nemi a folklorem , n ie dba ł o t o, czy n a bywa druk, czy szat ę ży

dowską, pierścień lub sygnet, czy też przedmiot odnoszący się

do rytuału żydowskiego. Z czasem, gdy mu się nagromadziły

pr zedm ioty jedn ego r odzaju, n ie za myka ł sw ego inwenta rza, lecz

przeciwnie, kompletował z tem większą werwą ten zakres i do

pr owa dza ł go do powa żnych rozm iarów, godn ych pu blicznego mu

zeum. Tak pows ta ły zbiory m i z r a c h ó w i innych t ab lic, umiesz

czanych w synagogach i w domach prywatnych, zbiory szat ży

dowskich (czepków, naczółków perłowych, far tuszków lamo

wa n ych i tk a nych szychem ), atar czyli lam ówek ta łesowych, n a

czyń świąt ecznych, wieżyczek na wonidła, lam pek cha nu kowych,

dr u ków r ozm a itego r odzaju i t. p. i t . p. A miał p. Goldst ein

szczęśliwą ręk ę w wyławian iu piękn ych egzem plar zy rozma itych



VI

zabytków, czy też dzieł sztuki; odkrywał on zapomnianych ry

sowników i kal igrafów, jeździł do różnych zakątków dawnej

Galicji , Podola i Wołynia, zamawiał mizrachy, wycinanki, amu

lety, nie sp oczą ł na wet w czasie wojn y, lecz zbiera ł skrzętniewszystko, co s ię wiąże z wojną i żydostwem polskiem, a więc

ogłoszenia, k art y żyw n ościowe na m ace, klepsydr y, odzn a czen ia,

listy poległych i t . p. A ileż to miał trudów, właśnie podczas

wojny, ze swemi zbiorami?! Uciekając ze Lwowa, nie chciał ich

zostawić na pastwę wroga, więc dał sporządzić potężne skrzy

nie i wywiózł w nich to, co było dlań najdroższe, by je potem

zpowrotem przywieźć do swego ojczystego miasta i us tawićw swem mieszkaniu, zamienionem na muzeum.

Tu przechodzimy do sprawy pomieszczenia tak obfi tych

zbiorów w prywat nem , n iezbyt obszern em , mieszkaniu. Nie ka żdy

zgodziłby się n a zast aw ienie m ieszkan ia skrzyniam i i sza fam i!

Państwo Goldsteinowie i z tem się zgodzili , umniejszając z każ

dym większym nabytkiem przestrzeń mieszkalną.

Tak dzięki niezmordowanej pracy powstał w ciągu lat t rzy

dziestu zbiór , m oże jedyn y w swoim rodza ju w P olsce, zwła

s zcza , jeśli ch od z i o f o l k l o r ży dow s k i, or a z l e o p o l i t a n a

h i s t o r y cz n e , jak d ruk i, zap r os zen ia , fotog r a f je i por t r e ty dzia

łaczy żydowskich, dyplomy, podziękowania, klepsydry i t . p.

P r zez dłuższy cza s n osił się p. Goldstein z m yślą pr zeka zan ia

tych zbiorów jakiemuś muzeum, dziś jednak wskutek pogorsze

nia s ię w a ru n ków m at erjalnych zan iecha ł tej m yśli, nat omiast

wyd a je kat alog swych zbior ów, aby, bez względu n a da lsze ichlosy, pr zeka zać p am ięci swą m rówczą , a tak cen n ą pr a cę dla

tr a dycji żydowsk iej, żydowsk iej sztuki i żyd owsk iego folkloru .

P odział ka ta logu był t ru dny, pod obn ie jak segregowa nie

sam ych zbiorów; tru dno bowiem określ ić, gdzie k ończy s ię za-

byt k owość his toryczna , a gdzie zaczyna s ię folklor , — gdzie dan y

przedmiot umieścić, czy wśród zabytków ceramiki , czy też

wśród przedmiotów kul tu domowego. Z tych t rudności zdołano s ię jedna k po długim na myśle w yd obyć i pod zielono za



VII

bytk i na 12 grup, kt ór ym odp owia d a 12 r ozdzia łów n iniejszej

książki.

R o z d z i a ł I obejm uje z a b y t k i ż y c i a r o d z i n n e g o i s p o -

ł e c z n e g o , oraz p rzedmioty folk loru do t ego na leżące . Mam ywięc tutaj za pr oszenia na wesela, na u r oczystości obrzeza n ia,

latarnie tekturowe, noszone podczas ś lubów, bi lety, karnety,

klepsydry, tablice z datami rocznic śmierci członków pewnych

rodzin, bi lety wstępu na nabożeństwa świąteczne, bi lety wizy

towe, albumy, emblematy towarzystw, tarcze żyd. korporacyj

akademickich, nalepki na l isty z podobiznami Herzla, Nordaua,

Pinsk iera , H essa, Za m en h ofa i t . p., m am y t eż or ygin a lne (za

schłe) pieczywo żydowskie na wesela i inne uroczystości .

R o z d z i a ł II obejm uje p o r t r e t y , t y p y i k a r y k a t u r y .

P. Goldstein zebrał tu bardzo wiele sztychów i akwafort : Da-

vesa, Norblina, Andriollego, Pilattiego, wielkie litografje Piwar-

skiego, p oszczególn e rycin y Gersona , P rzyszych owsk iego, Pst ra ka,

St r yjkowsk iego, La boszin a, Męk ickiego, Mises -Lewin owej i wielu ,

wielu inn ych, więcej lu b mniej zn a n ych , a n a wet ca łkiem n ie

znanych i dopiero obecnie wydobytych na świat ło dzienne.

Mniej piękn e, choć niera z dla hist oryk a ba r dzo cenn e, są p o

tężne arkusze z port retami rabinów, cadyków, uczonych ży

dowskich , pr zyczem p. Goldst ein nie zad owaln iał się jedn ym

egzemplarzem danego arkusza, lecz kupował kilka, odbitych nie

ra z innemi kolora m i, lub z n ierówn em na sileniem, by pr zyszłem ubadaczowi dać do dyspozycj i por t ret możl iwie najodpowiedniej

szy do reprodukcji .

B a r d zo b oga t ą i pr a w d ziw ie m u zea ln ą je st g r u p a t r z e c i a .

Tutaj widzim y orygina lne szaty k obiet żydowsk ich z p ołow y

XIX wieku, a może o pół wieku starsze, co przy konserwatyw-

n ości m ieszczań stw a żydowsk iego nie da się us talić. Widzim y

ozd oby do ta łesów (at ary) ze sr ebr n ego i złot ego szych u , ja r -mułki świąteczne, pasy szychowane, koszule świąteczne (kit le) ,

a przytem potężną i lość sygnetów z hebrajskiemi napisami, pier

ścieni, djamentów, bramek perłowych, kolczyków, naszyjników,



VIII

bransolet, któremi mogłoby się poszczycić wielkie publiczne

muzeum.I V r o z d z i a ł o b e j m u j e : k a l e n d a r z e , o r a z p r z e d m i o t y

o d n o s z ą c e s i ę d o s o b o t y i ś w i ą t . K a len d ar zy zebr a ł p. G old stein coniemiar a i to n a jr óżn or odn ego kalibru. Ma m y więc ka

lendarze ścienne na rok, na lat ki lka, a nawet t . zw. wieczne,

opatrzone odpowiedniemi tabl icami 19 war jantów roku żydow

sk iego. Do tej ka tegorji n ależą mi^r achy, or a z t a blice na m ie

s iąc A da r , na okr es od Pa schy do Święta Tygodn i (Se f i r a ) i t . d.

Oddzielnie na s tępują p o sobie pr zedmioty u żywa n e podcza s

świą t, jak za ba wk i na C h a n u k ę i n a P u r i m , ch or ągiewk i na

S i m c h a t T o r a , łu ki i p r oce n a L a g b ’ O m e r , w ycin a n k i n a

S z a b u ot , na czynia pr zezn a czon e na Pa schę, jakoteż serwety,

obru sy, puh ar y, szklan ki (z m onogra ma m i i diagram ami) na to

święto. Większość tych przedmiotów należy z natury rzeczy do

folk loru i d la tego oma wia je au t or w r o z d z i a l e VII, poświę

con y m s z t u c e l u d o w e j . Tu t a j w i ęc m a m y p r ze de ws zys t k ie m

wia dom ości o całym szeregu r ysown ików, s n ycer zy i kal igra fów,

nieznanych dotąd badaczom naszej przeszłości . Jedni z nich

rzeźbią at t yki na szafy oł ta r zowe, inni r obią a rt ystyczne w y

cina nk i na okn a (na święt o Szabu ot), inn i piszą na łupinie

ja jk a ca łą księgę bib li jn ą lu b t rakta t t a lm u dyczn y, je szcz e inni,

rysują i illuminują tablice (mizrachy) dla bożnic, a znajduje się

w zbiorach p. Goldsteina taka obfitość tych tablic i wycinanek,że trzeba byłoby wielkiej sal i muzealnej , by to wszystko odpo

wiednio rozmieścić i naświetlić. W tym dziale umieścił też p. Gold

stein n a czynia fa jan sowe, wyr a bian e p r zed wojną (od r. 1840)

w L u b y c z y k r ó l e w s k i e j p r zez ż yd ow sk ich m ist rzów t ego

kunsztu. Niektóre eksponaty w tym zbiorze są prawdopodobnie

unikatami, gdyż w domach prywatnych mnóstwo tego naczynia

się potłukło, a fabryka od lat jest nieczynna.Opuściłem w tem streszczeniu rozdziały V i VI, z których

pierwszy obejmuje przedmioty kultu w bóżnicach, drugi zaś ry

ciny i fotogra fje bóżn ic, cm ent ar zy, kam ieni n a gr obnych i epi-



IX

t afjów. J asn em jest, że w pr ywat n ym zbior ze i t o człowieka , pr a

cującego ciężk o na chleb codzien n y, nie mogą b yć n a leżycie r e

prezentowane drogocenne korony i ta rcze na rodały , oraz kotary

i la m br ekin y na sza fy ołt a r zowe. Był czas (ok oło r. 1920 — 21),w którym w Warszawie sprzedawano te przedmioty ze synagog

wielkopolskich, opu szczon ych pr zez lud n ość żydowsk ą , lecz snać

do Lw owa nie dota rły te skar by, a tak że i w Wa r sza wie sp rze

dawano je drogo. Większa część kotar i żyrandoli, tarcz i t . p.

dosta ła się zagra n icę, szczególn ie za oce a n ; u nas ma ło ludzi,

na wet ba r dzo bogat ych , miało zrozum ienie dla tych przedm iot ów,

nieraz pierwszorzędnej wartości artystycznej i historycznej. Nieku piło ich ta kże Muzeum Bersohn a, ani Muzeum N a r odowe,

którym je wie lokrotn ie proponowano.

Bogatym z natury rzeczy jest zbiór rycin i fotografij (Roz

dział VI) bóżn ic i cm en t a r zy: zna jdziesz tu n iejedn ą r ycinę, n ie

znaną nawet d ługole tn iemu badaczowi tych przedmiotów.

R o z d z i a ł VIII za jm u je się dzieła m i a r t y s t ó w ż yd ow

skich, malarzy i rzeźbiarzy. Mamy tu obrazy i rysunki znanych

malarzy żydowskich: Pil ichowskiego, Markowicza, Wachtla ,Kitza,

Bienenst ocka , Ku n kego, Sper bera i inn ych, już t o w oryginała ch,

ju ż t o w r epr od u k cja ch ; mamy dzieła r zeźbia r zy Bu ch a i in n ych .

O dd zie ln a w zm ia n k a n a l eży s ię g r u p i e I X p. t. E x l i b r i s y

i p l a k a t y . Od dzies ią tek la t zbiera p. Golds te in exl ibr isy, ma

na wet kult dla tych m injatu rowych t w orów sztuki, zbiera nie

tylko polskie, ale i obce exlibrisy, tak, że w swym zbiorze po

siada ich kilka t ysię cy; polsk ich , p olsk o-żyd ows k ich i ob cych

najróżnorodniejszej szkoły i wartości. Przeglądając te zbiory

przywodzimy sobie na pamięć Franciszka Jaworskiego, który

pierwszy u nas ogłosił rozprawę o exlibrisach lwowskich i tem

wska zał dr ogę późn iejszym ba da czom ; pr zypom ina m y sobie r ów

nież Boh da na J an usza, kt ór y tak n ieszczęśliwie sk oń czył swe

pracowite życie.

Nie byłbym historykiem Żyd ów polskich, gdybym pominą łmilczeniem jeden z najstarszych exlibrisow w tym zbiorze, a mia



X

n o w icie exlibr is Dr . M a j e r a W i n k l e r a , lek a r za ży dow s k ie go

w Lublinie, umieszczony w r. 1668 na dziele farmaceutycznem

:z r. 1651. Winklerzy, to znana rodzina lekarska w Europie.

Dr. Lion el Wink ler pr ak tyku je we Wiedn iu, ską d emigru je ze

wszystk imi innymi Żydam i, usun iętymi ze st olicy cesa rs tw a pr zez

Leop olda I. Syna jego, Dr. J a kóba Wink lera , spotyka m y w P o

zna n iu, drugiego syna , Dr. Izaka Wink lera — w Pr zemyślu , — ich

kr ewnym , a m oże bra tem jest wła ściciel na jsta rszego exlibrisu

w tym zbiorze, Dr. Majer Winkler w Lublinie.

R o z d z i a ł X t r a k t u j e o p l a s t y c e m e t a l o w e j , k t ó r a t y l e

za wd zięcza żydowsk im ar tystom, a której teraz poświęca s ię z tak

kie łkiem powodzeniem Joachim Kahane w Łodzi . W zbiorach

Goldsteina mnóstwo jest przedmiotów z tego zakresu: pieczęci

i(nawet t łoków), meda li pa m iąt k owych (n. p. dla pr eze sów gminy

żyd . we Lw owie: Misesa i Sam uela H orowitza ), m on et i t . p.

Na jcieka wszym jest jedna k w sam ym ka ta logu ustęp o s łynnym

r yt own iku żydowsk im w drugiej p ołow ie XIX wieku t . j. o B a-r u c h u D o r n h e l m i e . J eś li się k t oś ch c e d ow ie d zie ć, k t o t w o

rzył przecudne dzieła metaloplastyki i rzeźby w metalu, sprze

da wa n e za cen ę złota na rynk a ch niemieckim i angielskim, kt o

dostarczał mis t rybowanych z obrazami bi tew i t . p . na dwory

książąt i królów, ten niechaj przeczyta relacje o Dornhelmie

p iór a K a z i m i e r z a P r z y b y s ł a w s k i e g o i s łyn nego h ist or yka

k ult ur y polsk iej, W ł a d y s ł a w a Ł o z i ń s k i e g o — a p ewn ie od wiedzi p. Goldsteina i każe sobie pokazać jeden lub drugi przed

m iot, w yszły z p od r ylca tego ap okr yficzn ego mistr za, miary

t od a j że Benvenut a Celliniego. Wiedzian o w ghecie lwowskiem

o m istrzostwie Dorn h elm a i ja na słucha łem się od ojca i dziadk a

wiele o tym a rt yście, zna łem go n a wet osobiście, a le nie miałem

pojęcia o tem, że był tak sławnym, jak go oceniają wspomniani

dwaj pierwszorzędni znawcy sztuki w Polsce.R o z d z i a ł XI obejm u je r ę k o p i s y i d r u k i . J est t u n ie

wiele z da wn iejszych wiek ów, lecz za t o d u żo z wieku XIX i to

niepospoli tej wartości . Pomijam hebrajskie rękopisy treści teolo



XI

gicznej, a wspom nę o orygina le lis tu L e l e w e l a do ks ięgarza

poznańskiego Merzbacha (1859), w którym jest zawarta historja

Żydów w P olsce i s tosun ek n estora dziejów polskich do k west ji

żydowskiej.Zna jdu ją się w tym zbior ze r ówn ież liczn e a ut ogra fy pisar zy

n owsze j doby, a z h ist oryczn ej k ore sp on de n cji: listy z r. 1873

(ze zbiorów Dr. Emila Byka) z okresu pertraktacyj towarzystwa

„Szomer Izrael" z Rusinami w sprawie bezpośrednich wyborów

do parlamentu wiedeńskiego. Są tu również ciekawe a rzadkie

dru ki, ja k n. p. t. zw. P illerian a (z dr uk ar ni Pillera ), czyli r ozp o

r ządzenia wład z au str jackich, cent ra lnych i kr a jowych , p oczą ws zyn a pa ten cie tolera n cyjnym J ózefa II (1789) a s k ończyws zy na

rozma itych dekr eta ch z począt ku XIX wieku. Z rza dszych dru

ków godzi się wyliczyć „Hymn w rocznicę Konstytucji Trzeciego

Ma ja " w czter ech języka ch , wyd a n y w Wa r sza wie w r . 1792,

a pr zedr u kowa n y pr zez Mu llera w st ulecie Konst ytu cji (1891 —

Stryj), „Psa lm córek s yjońs kich" poda n y Księciu War szawskiem u,

Fryderykowi Augustowi, gdy w r. 1810 odwiedzał Kraków, l iczne

druki okolicznościowe do dziejów gminy żydowskiej we Lwowie,

do emancypacji Żydów galicyjskich i t . p.

O r o z d z i a l e XII, ob ejm u ją cym dru k i i in n e p am ią t k i c z a s u

w oj n y , wspomn iałem wyżej i na tem koń czę swą pr zedmowę,

życząc p. Goldsteinowi, by jeszcze bardziej rozbudował swe

zbiory, a książce jego, by dotarła do jak najdalszych zakątków

Polski i zdołała obudzić w młodszem pokoleniu taki sam zapał

dla na szej pr zeszłości, jakim odzn a cza się zbiera cz i au tor niniejszego dzieła.

Warszawa, w styczniu 1935.

M a jer Ba ła ba n



N I E C H MI W O L N O B Ę D Z I E N A T E M M I E J S C U

U C ZC I Ć P A M I Ę Ć N I E O D Ż A Ł O W A N E G O P R O F .

D R . H E N R Y K A B I E G E L E I S E N A , W Y B I T N E G O

H I S T O R Y K A L I T E R A T U R Y I E T N O L O G A , K T Ó R Y

N I E S ZC ZĘ D Z IŁ M O IM P R A C O M S W YC H C E N

N Y C H R A D , A K S IĄ ŻC E N I N I E J S ZE J F A C H O

W Y C H W S K A Z Ó W E K .

M A K S Y M I L J A N G O L D S T E I N



Po bokach pieczywo obrzędowe ( t . zw. reszyty) na uroczystość obrzezania-W środku dwie ozdobne mace , p rzechowywane do nas tępnego świę ta Paschy .

1. ŻYCIE RO DZINNE 1 SP OŁECZNE

P od dyktat em pr zepisów Biblji i Talm u du k szta łtowało siężycie rodzinne Żydów. Tam, gdzie kul tura nowożytna nie wtar gnęła jeszcze do ghetta, przetrwały stosunki omal że patrjarchalne

i wielka czyst ość p ożycia m ałżeńs kiego. W szyst k ie spr a wy r odzinnego życia normowały przepisy religijne. I tak, od narodzinpoprzez wesele aż po śmierć, rytuał uświęcał każdy ważniejszymoment życia rodzinnego Żydów.

** *

W zbiora ch Maksymiljan a Goldste ina znajdują się zap r oszenia i zawiadomienia o obrzędzie obrzezania, w językach polskim,

niemieckim, żydowsk im i hebrajskim. Mają on e n as tępu jącą form ętypową, którą tu z hebrajskiego t łumaczymy:

„W Imię Boże! Niniejszem mam zaszczyt zawiadomić moichmiłych i d rogich , że urodz i ł s ię nam syn , na szczęśc ie , podd o b r ą g w i a z d ą i za p ra sza m m oich m iłych i d rogich n a ob rz ędobr zeza nia . S w i ę c i ć b ę d ę t e n d z i e ń , w k t ó r y m s y n a - n i e -



ę ę ę , y y

m o w l ę p o p r o w a d z ę d o p r z y m i e r z a , a wa szą ła skę wa m

potem nagrodzę".Przeżytkiem prastarych of iar , składanych przy obrzędzie

obr zezan ia chłopca w osiem dni po ur odzeniu, jest pieczywo,kt órego fotogra fję p oda jen y w r eprodukcji . Jes t t o placek owa lny,obra m owa n y plecion ką , podzielony na t r zy pola . Śr odk owe, na jmn iejsze, w kszta łcie pr ostoką ta , za wiera napis hebra jski zn a czący : N a s z cz ę ś c i e . W polu górnem, kszta łtu półkola , w i dzimy parę ptaszków, u góry sześcioramienną gwiazdę. W półkoludoln em , po lewej str onie, ma my plecion ą bu łkę i koła cz, po p r a wej siedmioramienny świecznik. Całość skomponowana umiejętnie

i a r t ys t yczn ie. N a pis N a s z c z ę ś c i e ( M a z e l t o w) p r ze zn a czony dla położnicy, ptaki dla rodziców chrzestnych, reszta dlau czestn ików obrzędu obrzeza nia . P iękne oka zy tego pieczywaposiadamy w naszym zbiorze.

Osobny dział s tanowią zaproszenia zaręczynowe i ś lubneoraz mowy z okazji zaślubin.

P o m iasteczkach r oznosił szkolnik zapr oszenia na wesela ,oddzielnie gościom pana młodego i panny młodej. Później wysyłano zaproszenia dla orszaków państwa młodych wspólnie . Wy

bieramy z naszego zbioru typowy okaz takiego hebrajskiego zaproszenia,

U góry po prawej stronien apis : G ł o s w e s e l a dla ob lu b ień ca , p o le w ej: G ł o s r a d o ści d la narzeczonej , w środku:W d n i u t y m w e s e l i ć s i ęb ę d z i e m y i r a d o w a ć s p ołem. Tekst właściwego zaproszenia opiewa: „Niniejszemmamy zaszczyt zaprosić naszych krewnych i znajomych,by pr zybyli wzią ć udział w naszej radości w dniu zawarciaślu bu n a r z eczon e j, p r z e s ł a

w n e j d z i e w i c y pa n n yF . z ez n a k o m i t y m m ł o d z i e ń-

Tabl ica pamią tkowa do zap i sywania c e m X. Y,, na zaślubiny, kt órezmar łych członków rodziny. od będ ą się p o d s z c z ę ś l i w ą



3

g w i a z d ą i w p o m y ś l n e j god z i n i e dn ia i t . d. Z a p r z y b y c i e n a t ę r a d o s n ą u r o c z y

s t o ś ć o d w d z i ę c z y m y s ię .W śr ód zawiadomień o zwią z

kach małżeńskich zwraca uwagę zaproszenie na śłub młodejpar y, ma jący się odb yć na cmen tarzu żydowskim we Lwowie18 kwietnia 1920 r. Według pras t a rego zwycza ju , d l a p r z e

b ł a g a n i a g n i e w u b o ż e g op o d c z a s g r a s u j ą c e j z a r a zy — urządzają Żydzi ubogiejpa rze w spó ł w yznaw ców ś l ubn a c m e n t a r z u . U r oczys toś ćodbyw a się w as ystencji r abi- Ozdobn ie wykona na tab l ica z nagrob:

1 ^ 1 1 k owym n a pisem , oświet la n a w roczn i-nów i poważniejszych obywatel i cę śmierci,

miasta.W m iast eczkach polskich do obr zędów zwyczajowych n ależy

sprowadzenie przez drużbów panny młodej i pana młodego dolokalu, w którym mają brać ślub. Ponieważ zaś śluby odbywająsię za zwycza j wieczor em , więc n ieja ko d la oświetlen ia dr ogi p och odowej , a lbo też dla u czczenia pr owad zon ych pod baldachi mem, nosi się pr zed nimi lat ar kę, dla t ego celu specja lnie w yk onaną. Sporządzona jest ona z tektury lub papieru i ma kształ tokr ą gły lu b czworogra n n y. Ażu r owe ścian y tej lata rki zawierająróżne okolicznościowe napisy i życzenia, a przez otworki l i ter,

wyciętych na wzór wycinanek, prześwieca świat ło umieszczonejwewnątrz świecy. Latarkę tę pozostawia się tego wieczoru nast ole w pokoju n owożeń ców , a podcza s ta ńca zawiesza się jąu pułapu. Nakrywa latarni ma wycięcia kominowe wpoprzek, copowoduje, że uchodzące ciepło wprawia ją w ruch kołowy dokołaosi , którą stanowi ostro zakończony gwóźdź.

Latarnię taką podajemy w reprodukcj i ,W zbiora ch Goldst eina zna jdujemy zawiadomienia o śmierci,

klepsydry, kondolencje, tabl ice pamiątkowe, albumy żałobne, poświęcone pamięci zmarłego i mowy pogrzebowe. Kondolencjerozsyłają s towarzyszenia humani tarne z prośbą o datek na celedobroczynne. Zwyczajną formułką pocieszenia jest cytat z księgi

1*



4

H ioba : „Bóg da ł i Bógwziął, niechaj będziebłogosławione imię

Wieku istego". Zna jdu jem y ów cyt a t r ów nież na froncie albumu żałobnego, któryrozsyła S towarzysze nie pomocy lekarskiejdla ubogich Żydóww War szawie, Album

taki ma na karcie tytułowej imię i nazwisk o zma rłej osoby, r ok

jej u r od zen ia i śmier ci, r oczn ice zgonu obliczone na lat 50, fo-tografję zmarłej, jej„ o s t a t n i e w y r z e

czen i e " o r az cza si miejsce pochowaniana cmentarzu, Książka zawiera pr ócz psal m ów w orygina le rów nież t łumaczenia polskie, modlitwy ża

łobne E l m o l e r a ch m i m nad gr obem ojca i m at ki, m od ły nadgrobem męża, żon y i dzieci i w r oczn ice ich zgonu , wr es zciefotografję nagrobka lub kopję epitafium.

Śmierć nakłada na najbl iższych krewnych żałobę roczną,pr zyczem siedem dni po pogrzebie nosi n azwę S z i w a (s iedem),a t r zydzieści S z l o s z i m (30).

Zanim prochy zostają złożone do grobu, żałobnicy rozdziera ją swe szaty, czyl i wykonu ją obrzęd Kr i a h , p r zyczem po śmiercirodziców rozdziera się szaty z lewej strony, po śmierci zaś innychkrewnych z prawej .

Przepisy żałoby Sziwa zabraniają siadania na wysokichstołkach, noszenia skórzanego obuwia, wdziewania nowychszat, u działu w u czta ch ra dosnych , zajmowan ia się interesamilub pra cą zaw odową . P odczas Sziwy pr zebywa się w pokoju ,



5

w którym zmarły zakończył życie. Ś wie ci się w tympokoju światło, które jestsymbolem duszy ludzkieji odpr a wia pr zy niem w sp ólne nabożeńs twa porannei wieczorn e. Syn owie na dto odmawiają przez pierwszych 11 m iesięcy K a disz, t . j . modlitwę zazmarłych.

Rodzina zmarłej osoby

zawiesza w mieszkaniu ta blicę żałobną, której poda jem y p od ob izn ę , p r zyt a czając napis w przekładziena język polski.

„Na pamiątkę rocznicyśmierci błp. Matki".

(Nad wyobrażeniem

port alu w sch odn iego:) Ach !dniu gorzki, wspominać ciębędę przez rok cały. Gdydzień t en ws pom n ę, smu- Napis na^ obkowy rabina -Ture j Zahawa" .

tek się wciąż budzi”.(Na czele n a grobka :) „G orzk o ją opłak u ję, a oczy me łzą

za chodzą. N a śmierć m ojej mat ki, k obiety bogobojnej, k tóra op u ściwszy t en p a dół śm ierci wst ą piła do n ieba w dniu... roku...

Niechaj dusza jej włączona będzie do grona żyjących".(U dołu:) „Dusza ludzka jest światłem Bożem. Na pamięćwieczną n iechaj będą wyryte te s łowa pamiątkowe“.

(Przy dolnej krawędzi tablicy uwaga:) „Obchodzi się rocznicęnie w dzień pogrzebu, lecz w dzień śmierci“.

W rocznicę zgonu umieszczają też tablicę, którą obiega napishebra jski, br zm iący w pr zekła dzie polsk im : „W godzinę śmierciprzychodzą w pomoc człowiekowi nie srebro i klejnoty, ni perły,lecz Zakon i dobre uczynki". Tu następują imiona zmarłych, wpi

sane pod jednym z dwunastu miesięcy, na które tablice podzielono, oraz napis: „Na pamięć wieczną mych rodziców" (lub rodziny).



Nad grobem zmarłego odprawia się nabożeństwa i wygłaszamowy; w rocznicę śmierci osób wybitniejszych przemawiają

kaznodzieje.

Jedną z takich mów na grobie Józefa Perła, założycielapierwszej szkoły p ost ępowej dla Żyd ów w Ta rn opolu , zawierazbiór Goldsteina z notatką „imprimatur“ cenzury austrjackiej

z 15. stycznia 1847 r.Przytaczamy tu dla przykładu odczytany napis na kamiennym

na grobku dziadk a Ma ksymiljan a Goldste ina, na n owym cment arzuwe Lwowie.

U góry, w naczółku:

Wtorek, 9 Adar (wtóry) 5649. (Marzec 1888).

Na płycie wierszem w języku hebra jskim:

Tu spoczywa mąż uczciwy i zacny,Przez całe życie świadczył dobrodziejstwa,Miłował sprawiedliwość i litość.Po tomek rodu au tora „T u r e j Z a h a w ” 1)Żył z pracy rąk własnych,

Przykładał się do świętej nauki.

Na uwa gę zasługuje kilka cenn ych oka zów, odn oszą cych siędo cmentarza żydowskiego. Motywy ornamentyki żydowskiej z tejdziedzin y wskr zesza Herman Kahan e. P r ace tego u zdolnion egoar tysty odt war zają w m eta loplast yce m otywy z n a grobków n astar ym cm ent ar zu łódzkim , ora z z reflekt or u, zna jdu jącego sięw jednej z polskich synagog.

Osobną kategorję zbiorów goldste inowskich stanowią zaproszenia na poświęcenie świątyń, domów prywatnych, oraz świeżoufundowanych rodałów.

Zaproszenia te rozsyła się przeważnie w języku żydowskim.Typową ich formę podajemy w przekładzie polskim.U góry hebrajski werset z biblji : „Zbudujesz mi przybytek

święty, a ja w nim zam ieszka m ", p oniżej: „Nin iejszem p ozw a lam y sobie zap rosić pana na u r oczyst ość pośw ięcen ia dom u m o

dlitwy, ufu n dowan ego pr zez T owa r zyst wo m iłosierdzia i Dr ob-') „ T u r e j Z a h a w " (,.Złot e wr ot a ") z a s a d n i cz e d z ie ło Da wi d a H a l e v y'e g o,

rabina lwowskiego w okresie wojen kozackich. Znakomity ten autor responsówrabinicznych żył i zmarł we Lwowie 26 Szewat 427 (1667), pochowany na starymcm enta rzu lwowskim . O d tytułu jego dzieła nosi n azw ę bożn ica lwowska , zwan ainaczej także bożnicą Złotej Róży.

6



7

nych krawców, która to uroczys tość odbę dzie się po świętej sobocie o godzinie 7-ejw ieczorem 2, m ar ca 1906 w n owym domupana N. N. Niniejsze zaproszenie wysyła Za

rząd Towarzys twa“ .Z oka zji p oświęcen ia włas n ego domu

ofiar ują n iektórzy obywa te le żyd ows cy rodałdo którejś z bożnic . Wtedy uroczystość poświęcen ia domu łą czy się z r eligijnym obr zędem wręczenia Tory. Poświęcenie nowo-of ia rowanego roda łu odbywa s ię bardzo uro czyście z mu zyką i pr ocesją w ok oło danej

miejscowości.Zbory modl i tewne nabywają nieodzownyrodał ze składek swoich członków. Nierazzaku pn o roda łu pr zybiera form ę losowan ia .Właścicie lem rodału s ta je s ię posiadacz wylosow a n ego losu , z obowiązk iem ofiar owan iago bożn icy. J eden z t ak ich losów ze zb iorów Goldsteina przypomina zupełnie banknot .Widnieją na nim wizerunki Arona i Mojżesza,

dzierżących rodał , p ośrodk u na pisy, u górygryfy, t rzymające tarczę z wypisanym numerem. Z napisu i pieczęci na losie dowiadu jem y się, że pu ściła go w obieg bożn icap od wezwa n iem K o w e j a I t i m l a T o r awe Lwowie. Godzi się podnieść, że los tennie jest drukowany, lecz odciśnięty z płytymiedzianej, co wskazuje na wagę, jaką przykładano do este tycznego wyglądu.

Wśród ciekawej kolekcj i zaproszeń, kar netów, biletów wstępu, programów i t . p. ,i lustrujących wiele stron życia społeczeństwa żyd., wyróżniają się niektóre uję-ciem . . ..

Wyk ona wca m i są: Lilien, Wa ch tel , Sp er- mUtyclowskie. V

ber, Kleinmann, Griinberg i inni.Zbiory pamiątek Goldsteina posiadają też bi le ty wstępu na

nabożeństwa świąteczne i odczyty, losy na loterje i tomboledobr oczyn n ych towa rzystw , ka rty legitym acyjne człon k ów sto-



8

; 5 T B \ :

.nrw / 5TB\ \ =p/

Napisy hebrajskie z latarenki weselnej .

wa rzyszeń fi lan tr opijnych i za w odowych, pa piery firm owe r ozmaitych instytucyj żydowskich i t . p.

Z b i le tów wizytowych Żydów polskich przytaczamy w prze kła dzie n apis biletu bł. p. M a u r ycego Nieren steina w językuhebrajskim : „Me ir — syn J ózefa J ozu ego — Nierenstein z rodzinysłyn nych m ężów Izraela, Cha cha ma Cwi Aszk en a zego i MeiraKacenellenbogena, rabina w Padwie, ze szczepu Izaja, pokoleniaDa wida kr óla” . U gór y ta rcza Dawida. Ar t ys tycznem wyk ona niem odznaczają się bilety wizytowe E. M. Liliena, Róży Scha-pira, Lówenkronówny, p. Emilji Landes i t . d. Ze zbioru reklam

w językach hebrajskim i żydowskim wymieniamy artystycznąetykie tę „Sza ba sówki" z wyobra żeniem Żyda odm aw iającegoK i d u s z nad k ie liszk iem wódki szabasowej.

Kolekcjoner s t wo Golds te ina pr zekon ywa, że rzeczy b łah e ,ulotki i drobiazgi, zwykle bezmyślnie niszczone, związane w pewnącelową całość, mogą nie tylko wzbudzić zainteresowanie badaczypr zeja wów życia sp ołeczne go i dawn ej obycza jow ości, lecz r ów nież niepozbawione są uroku dla ar tystów i grafików.

Albumy z widokami treści żydowskiej dają przegląd życiażydowskiego w domu, w bożnicy, na ulicy, w pracy, w handlu,w dnie powszednie i w czasie świąt.

Osobną grupę stanowią portrety osób, rabinów, kantorów i td.Em blem a ty r ozma itych towa rzyst w i orga nizacyj żydowsk ich

mieści osobna gablotka. Najstarszą z odznak tu zebranych jestmedaljon z roku 1840 z wyobrażeniem lekarza nad łożem chorego. Napis opiewający: „Towarzystwo opieki nad chorymi w war

szawskim szpitalu żydowskim" w języku rosyjskim, charakteryzuje stosunki, panujące w epoce mikołajowskiej.W najrozmai tszych kombinacjach powtarza s ię odznaka syjo

n i s tycznych związków, t a rcza Da wida lub nap is S y j on . W yk o-



9

Losy na zakupno Tory. (Z ok. 1860 r.).

na n e są w srebrze, emalji itp. Towa r zystw o m uzyczne „K i n or "ma oryginalną odznakę w formie klucza wiol inowego. Do trady

cyjnych motywów zdobnictwa żydowskiego nawiązuje organi zacja konse rw a t ywna „M i z r a ch i " . J e j em blem at y a r t y s t ycznewyobr a ża ją siedmiora mienn y świecznik złocon y, lub lwy, p odtrzymujące tabl ice z przykazaniami i koronę. Napisy styl izowanemieszczą się w emaljowanej tarczy Dawida.

Żydowska młodzież uniwersytecka grupuje s ię w korpor a cja ch i w związkach za wodowych. Kor por a cje posługują s ię tar czą emaljowaną, na której widoczne są kolory związku. Barwy te

powtarzają s ię na szarfach i jedwabnych wstążkach, noszonychw bu tonierce lub na kr a wacie. Związek żydowsk ich słucha czyfar ma cji we Lwowie obra ł sobie m a ka bryczne godło: t rupią czaszkę i skrzyżowane piszczele. Kilka odznak łączy się z wojnąświatową; obok znanej nam już gwiazdy syjońskiej, widzimy tupamiętne daty 1914—1918.

Niezawodn ym śr odkiem pr opaga ndy, dociera ją cym do wszyst kich, jest znaczek pocztowy. Odpowiednio dobrany obrazeki n apis słu żyć m ogą r ozma itym celom . P om ija m y tu oczyw iście znaczki urzędowe, chociaż i te nieraz mają charakter propagandowy. W fi latel istycznym zeszycie Goldsteina znajdujemyznaczki instytucyj żydowskich.



10

Towarzys two dobroczynne, mające na ce lu uposażenie ubogich d zie w cz ą t ż yd ow s k ich , „ H a c h n a s a t h K a l a " , w y d a ło d w o

ja kie zn a czki. Na je dn ych widzim y r abin a , błog os ła w ią ce go m łod ąparę pod baldachimem; na drugich wyobrażone jest wnętrzesynagogi, w której rabin udziela błogosławieństwa pannie młodej,w obecności ki lku osób. Bardzo ruchliwe towarzystwo wars zawsk ie „L in a s H a ce d e k " , op iek u jące s ię ch ory mi Żyd ami,posługuje się znaczkiem okrągłym z tarczą Dawida, w którejwidać pielęgniarkę przy łóżku chorego. Radomscy Żydzi nakle

ja li na lis t a ch p od cz a s w ojn y zn a czek z n a pisem : „D och ódze spr zedaży tego zna czka pr zezn a czon y jest dla biednej lu dn ości żydows kiej, dotkn iętej k lęską w ojn y”. Żywą i sk u teczną

propagandę rozwija „Żydowski Fundusz Narodowy". Wydałon bardzo poczesną i lość naklejek l is towych dużej wartościartystycznej.

Serja zn a czków port r et owych zazna jam ia nas z szeregiemżydowskich działaczy, jak np. Pinsker, Montefiore, Mojżesz Hess,Nordau , Wolfsohn , N. Birnbau m i t , d . P odobizn a Herzla powta rzasię w najrozmaitszem ujęciu. Niezwykle ciekawą serję stanowiąznaczki z widokami palestyńskiemi. Prawdziwie ar tystycznem

wykona niem odzn a cza s ię n a lepka z wyobra żeniem Muru Pła czu, pr zed k tórym m odli się Żyd wschodn i. Kwit n ą ce k olonjeżydows kie i życie ch a luców w P a lestyn ie pr ezent uje szeregk olorowych zna czków. Inne na lepki w yobr a ża ją sym bole 12-tupokoleń żydowsk ich lub ba rd zo r ozpowszech n ion ą ta rczę Dawida.

Z tragicznemi wypadkami w dziejach żydostwa łączy siępewna kategorja dokumentów, z których kilka tu opisujemy.

Głośnem echem odbiły się w żydostwie polskiem pogromy

kiszyniowskie. Na pamiątkowej, kolorowej tablicy litograficznej,zach owa nej w na szym zbiorze , czyta m y na zwiska pom ordow a nych podczas pogromu. Tablice takie, zawierające m. in. tekstm od lit w y za zm a r łych E l m o l e r a c h m i m , w ie sza n o w s yn a gogach.

Żydowska młodzież uniwersytecka dała wyraz żalowi i oburzeniu z powod u rzezi w Kiszyn iowie w osobnej u lot ce z m ar ca1907 r. Zwraca się ona z następującą odezwą: „Młodzieży żydows k a ! Łą czm y się, silny otwórzm y szereg, a gdy »boha t er ska« młódź r osyjska organ izuje pogrom y, a wan gardą my bąd źm ynaszego narodu". Następują ostre s łowa protestu „przeciw be-stjalskim mordercom". Podpisani pod protestem: Dr. Emil Somer-



11

stein, Dr. Sa lom on Stem pler, Abra h . J ózef Ma yer i LudwikMun d, sen iorzy i prezesi związk ów m łodzieży żydowsk iej weLwowie.

Rob otn icy ż yd ows cy w P a lestyn ie, w wielkiej części emigran ci z Polski , opoda tk owa li się d obr owoln ie na cele sp ołeczne; na ich znaczkach widzimy rolnika z kosą i rzemieślnikaz młotem, w bratn im u ścisku. Żydzi pa lestyń scy k oresp on du jąz rodzina m i w kra ju, t o też sp oro w k olek cji goldst einowsk iejznaczków tureckich, niemieckich i francuskich, przestemplowa-n ych niera z hebra jskim na pisem „J er ozolim a '1.

Na koniec za zn a czyć w ypa da , że na sze zna czki miłośn ików

esperan ta posługują się podobizną wyn a lazcy tego języka , DraLudwika Zamenhofa, Zyda polskiego,W ut r walaniu za bytk ów kul tury i życia ludu żydowsk ie

go niemałe zasługi oddał aparat fotograficzny. Zdając sobiesprawę z dokumentarnego i artystycznego znaczenia fotografj ii fotogra fiki, za st osowa n ej do żydows k iego folklor u , n a woływa łGoldst ein już w r oku 1911 w pisma ch do sporzą dza n ia zdjęćzab ytk ów, t ypów, scen z ghetta polskiego, a sam w es p ół zeswym bratem inż. Zygmuntem Goldsteinem, dokonał szereguzdjęć fotograficznych, zdobiących dziś jego zbiór.

Kart a tytu łowa księgi zmar łychw rodzinie.



Głowa Żyda. (Akwaforta Cossla) .

2. PORTRETY, TYPY I KARYKATURY

Trudno o postacie bardziej charakterystyczne, niż Żydzipolscy: pochodzenie, odrębna kul tura rel igi jna, prastary zwyczaji obycza j, wk ońcu ghet t o — odcięły s yn ów Izraela od ota cza ją

cego świata ch rześcija n, wycisn ęły na nich cech y, n a r zu ca ją cesię już na pierwszy rzut oka.

W zbiorze posiadamy poważną kolekcję typów żydowskich,sta n owiącą dla malarza, historyka czy etnogra fa m aterjał p ierw szorzędnej wagi.

Malarstwem i grafiką aż do końca wieku XVIII parają sięw P olsce l iczni ar tyści, Na jsta rsze w k olek cji typ y żydows k iepochodzą z wieku XVIII. Są to sztychy sygnowane przez Pierac-

cin iego i Le P r in ce a. Te ost a tn ie, z r. 1765 i 1766, pr zed st a wiają Żydówkę polską i polskiego Żyda. Obie te postacie cechujeniemal obrzę dowa powaga, a bogat y, p owłóczyst y strój na dajeim charakter wschodni .



13

Norblin, najświetniejszy malarz polskiego obyczaju z końcaXVIII wieku, nie pominął i Żydów. Dwie barwne ryciny Debu-courta są kopją norbl inowskich typów. Na jednej widzimy ko

bietę żydows ką w kostjum ie, k tóry u tr zymywa ł się jeszcze dopołowy następnego wieku; druga rycina wyobraża niezwyklem a lown iczo dzieci żydowsk ie, zab a wia ją ce się na u licy przeddomem.

Os obliwością jest szt ych an gielski (H. Da w ea ) z 1815 r. w yobrażający l i tewskie Żydówki, stanowczo różniące się typemi strojem od Żydówek polskich. Rycina ta jest tem godniejszauwagi, że widzimy na niej przedstawiony kramik żydowski, zaopatrzony w kilka postawów sukna, garniec wódki i t . d.

Dziełem n iemieckiego a r tyst y Cossla jest a kwa for t a z 1818roku z wyobr a żeniem głowy Żyda wa rsza wskiego. U du ch owiona twar z, smutne oczy, spa da jące na ra miona włosy i piękna,krucza broda składają się na prawdziwie poetyczną całość. Arty-

L e P r i n c e :Typy Żyda i Żydówki, sztych z 1766 r .



14

E X F A N S J l ' I F S .

Typy żydowskie Norbl ina .

tlć/

sta chcąc nas upewnić, że to portret, położył na swym rysunkuna pis: A d vi v u m . W łosk a r ycina z r . 1832 kopju je niewolniczoznane nam już sztychy Le Princea.

Opis goldstein owsk iego zbioru port r etów żydowsk ich , zd o

biących kom na ty Żyd ów polskich, r ozpoczyna m y od wizeru nk ówznakomitych myślicieli , jak Mojżesz Majmonides, Benedykt Spinoza (3 ryciny) i Mojżesz Mendelsohn (8 współczesnych i późniejszych sztychów).

Z niezl iczonej masy portretów rabinów wyławiamy nazwiskaEljasza Gaona, słynnego uczonego wileńskiego w XVIII w., Szne- ju ra Zelm an a , za łożyciela ch a sydyzm u na Lit wie (z k oń ca XVIIIwieku), Izaka Spektora, rabina kowieńskiego (XIX w.), Ezechiela

Landaua z Opatowa, rabina w Jezupolu , a potem w Pradze(z połowy XVIII w.), Akibę Eigera, rabina poznańskiego.

Obok su rowych, br oda tych tw a rzy u czon ych w Piśmie św.widzim y serję post ępow ych jud a ist ów; na czoło w ysuw a ją s ię

FEMME JU IVE.



15

badacze naukowi Zunz, Ludwik Phil ippsohn, Henryk Graetzi Maurycy Lazarus.

Do r zadk ości kolekcji na leży li tograf iczny por t re t A b r a

h a m a K oh n a . P och odz i on z czasów, gdy n ieszczęsny rabinlwowski był jeszcze duszpasterzem w Hohenems w Przedarulanji , ja k świa dczy dat a (1834). Ar t ys t a Lip sch ü tz n ada ł fizjogn om ji je go wyr a z s łod ycz y i m a r zyciels t wa , k t ór e ce ch ow a ły t r a giczn iezgasłego rabina, otrutego przez ortodoksów w r. 1848.

Zwraca uwagę l i tografowany portret s łynnego rabina frankfurckiego Samsona Rafaela Hirscha.

W grupie Zydów-ar tys tów dramatycznych zas ługują na wy

różnienie: zna kom ity ar t ysta dr am at yczny Bogum ił Da widsohn(3 ryciny), Ed wa r d R ober t zwa n y „P iękn ym " i Lola Bett, słynnaśpiewaczka. Epokę pomendelsohnowską przywodzą nam na pa mięć portrety (w licznych reprodukcjach): Henryka Heinego,Ludwika Born ego, Ra ch eli L ewin -Var nh agen von Ense. W śr ódmalarzy spotykamy Maurycego Gottlieba, E. M. Liliena i in.

L I TH T J A J S I AT ! J l - W E e S .

ISH tj U SlsMalM /■ fnU.Maa

Żydówki l i tewskie . (Sztych Dawe'a podług Johnsona) .



16

Port ret y r ab inów polsk ich i li tewsk ich (barwn a litogra f ja).

Z powstaniem s tyczniowem związane są por t re ty LeopoldaKronenberga i Matjasa Rosena, oraz portrecik fotogr. rabina BeraMeiselsa. Na wyróżnienie zasługuje też fotografja Żyda ortodoksyjnego Mojżesza Griinseita, który wziął czynny udział w powstaniu 1863 r. Jakób Natansohn i Henryk Hirschfeld, to zasłużeni pr ofes orowie Szk oły Głównej. Z uczony ch sta rszej da ty widzim y tu Sa lom ona Ma jm ona , filozofa p och odzą cego z Litwy,autora znakomitej autobiografji, a w niej listu do Stanisława

Augusta , ora z Abra ha m a Sterna , cz łon ka warsz . Towa r zystw aPrzyjaciół Nauk. Z pisarzy hebrajskich wymienić należy JózefaPerlą , założyciela pierwszej szkoły postępowej dla Żydów w Tarn opolu i Sa lom on a Rubina , li terat a z epoki h a s k a l i. P ozat emwymienić wypada podobizny kantora warszawskiego G. Siroty,lwowskiego kantora Barucha Schorra i Mojżesza Schorra, kantora krakowskiego.

Os obne m iejsce zajmują port ret y fin an sistów i filan t r opów

ja k : Sa lom on a H ein ego, st ryja p oe t y, da le j M ojżesza M on t efior e,zna nego d obr oczyń cy Żydów, ba rona Hirscha, fun dat ora szkółdla Żydów w Ma łopolsce, ora z] kilku pok oleń r odziny Rot -szyldów (zbiór b. bogaty).



17

Grupę działaczy poli tycznych i społecznych otwiera karykatu ralny por t re t La ssal le'a ; z nowoczesn ych poli tyków żydowskich mamy liczne podobizny Nahuma Sokołowa i in

nych. Z w ojsk owych na uwa gę zasługuje’fpu łkown ik wojsk an gielskich Alber t Goldsm ith. Zbiorowe| ta blice l itogra fowa n e pr zedstawiają nam cały szereg słynnych Żydów różnych czasówi krajów.

Art yści polscy w wieku XIX chętn ie wra ca l i do cha ra kt erystycznych postaci żydowskich, spotykanych często w miastach,a szczególn ie wjmia st eczka ch . P rzewijają się więc pr zed oczym atandeciarze i handełesi, furmani (bałaguły) i cyrulicy, wekslarze

i rabini. U tr walił w iele z t ych wym iera jących t ypów And r iollii Pilat t i , na Wołyniu rysował je z lubością Przyszychowski, malowali je z na tu ry Lipiński, Szerm en towsk i i inni. Dobr ze znan a

jest gr upa Żyd ów z ćyk lu gr ot t ger ow sk iego. Świeższej ju ż da t ysą oryginalne rysunki Pstraka (Żydzi giełdziarze pod pomnikiemSobiesk iego na W a łachHetmańskich we Lwowie) i innych arty

s tów. Dwa kwasoryty, jeden La bos ch in a (ra bin), drugi Mękickie-go (posta ć sied zą cego Żyda), zamykają tęartystyczną kolekcję.

Dla historyka kultury posiadają pewnąwartość zdjęcia fotograficzne, oddające naturę wiernie bez upiększeń i stylizacji. Z bogatej kolekcji fotografii w goldsteinowskichzbiorach wybieramyszereg typów żydowskich naprawdę cieka

wych, a więc: precla-rza, krawca, rzezaka,sym pa t yczn y typ Żyd a - Portret żyda z po}owy XK w obraz o]ejnyKowala, który dzierży n iezna n ego ar tysty lwowskiego.

2



18

krzepko młot w żylastejdłoni , w końcu grabarza i cmentarnego do

zorcy. Dodajemy, że zdjęcia p och odzą z czasu ok u pacji niemieckiej w b.Królest wie Kon gresowem,a wiele z nich opracował ar tysta rosyjski Ju-

' dowin .W zbiorze znajdują s ię

portrety żydowskie, malowane olejnie na płótnie.Na pierwszem miejscu

wymieniamy naturalnej wielkości portret Żyda w średnimwieku: z ciemnego tła odcina się piękna uduchowiona twarz,ozdobiona długą, rudawą brodą. Żyd ten przybrany jest w fut ro odświętne, głowę ma nakrytą jarmułką. Lewą ręką podtrzymuje książkę, a prawą przewraca kartki . Koloryt dys

kret ny, pr zyt łum iony. Obra z ten, dobr ze ut rzyma ny, jest dziełem niezna nego m alarza z pierwszej p ołow y XIX wieku. W ymiary płótna 79X64 cm.

Drugi portret Żyda, to podobizna mężczyzny w si le wieku.Twa r z gładka , bez zm a rs zczek, pełne usta, żyw e oczy, zar ostciemny lekko szpakowaty, stoją w dziwnej sprzeczności z napisemniemieckim: „Geboren 1787 d. 18 Juli, gemalt 1848". Żyd w strojubiedermajerowskim, w halsztuku, w jarmułce, twarz bez wąsów,

okolona bujnym zarostem. Dzieło nieznanego portrecis ty z pierwszej połowy XIX wieku. Wymiary 52X41 cm. Płótno lekko popękane.

Autoportret malarki Heleny de Mises we Lwowie, malowanyw sp osób zbliżon y d o imp resjonizmu, o k olor ycie n a sycon ym ,przedstawiający młodą ar tystkę z profi lu. Karnacja rąk i twarzyżywa, ś wieża. W łosy u czesan e w tył głowy, z jas nym r efleksem n ad czołem. Sukn ia ciemn a, k ołn ierzyk fut rzan y. Z lewej

strony czerwona draperja jako t ło. Wymiary płótna 49X45.W scenach rodzajowych malarzy polskich powtarzają s ięraz po raz postacie z ghetta. Najłatwiej podpatrzeć Żyda handlarza. To też kupno, sprzedaż, dobicie targu, jarmarki, to ulubione tematy naszej rodzimej sztuki.



19

Z dużym temperamentem rysował takie sceny z życia Żydównasz ar t ysta Elviro An dr iol li . Zam iłowa niem w tych tema ta chodzna cza s ię też wołyn iak P rzyszychowski. Rycin a podług r y

sunku Stan is ława Wit kiewicza, zat ytu łowa n a „Ostat nia s osna ",poru sza aktu alny wów cza s temat wyrębu lasów. Stara an oni mowa l i tografja przedstawia karczmarza i szynkującą karczmarkę,w cha ra kt erystycznym stroju ówczesn ych niewiast żydowsk ich .

Ma lown iczą scen ę gęsiego targu w Kr a kowie dał Unger. J estto a kw a fort owa odbitk a z orygina łu, zn a jdu jącego się w zb iorach wiedeńskiej akademji sztuk pięknych. Dla swoistego życiawewnątrz ghetta okazują nasi ar tyści duże zrozumienie. Rysujewięc H. Pilat t i „Sabat w małem miasteczku", oddający świą

teczny, pogodny nastrój ludności żydowskiej. Niesamowity, groząwstrząsający pogrzeb żydowski przedstawił Jul jusz Karczewski.Z zacięciem satyrycznem malował sceny weselne Jan Skarbek-Kru szewski (w zbiora ch dwa olejn e obra zki i wiele rysu n kówpiórkowych). Żydzi w bożnicy należą do tematów dość częstych.Jest tu, między innemi, w drzewie ryta kopja obrazu W. Stry- jowsk iego, z wyob r a żen iem Żyd ów , m od lą cy ch sję w gdań skie jbożn icy. Z większym niewąt pliwie ta lent em odda ł m odlą cych s ię

Żydów m łodo zmar ły ma larz żydowsk i Ma u rycy Gott l ieb. Na zna-nem jego płótn ie widzimy w u grupowaniu nieco matejkowskiemcharakterys tyczne pos tacie Żydów „galicyjskich", z żonamii dziećm i. Na pla n ie pier wszymuderza nas autopor t re t ar tys tyw orjentalnym stroju.

Szk ołę żyd owsk ą t. zw. ch e-der w latach s iedmdziesiątychprzeds tawił c iekawie niewyczer pany Andriol l i ; wystarczy z jegodrzeworytami zes tawić współ czesne nam zdjęcie fotograficzne,które również posiadamy, aby sięprzekonać, jaki postęp w tej nawet dziedzinie zaszedł w obrębie

ghetta.W okr esie r ozwielm ożnien ia D . . •> j .d o a , ,, Port re t Zyd a z 1848 r. Art yst a

s>ię m a lar st wa h ist oryczn ego, p o- nieznany.



20

ruszano też nieraz tematy żydowskie.Czołowy przedsta wiciel szkoły war szaw skiej Wojciech Gerson dał kompozycję

p. t . „Ka zim ierz Wielki i E st er k a "; do tegosamego tematu wraca Wandal in Strza-łecki. Z ciekawszych rycin w zbiorachgoldsteinowskich wymieniamy jeszczeA. Głębockiego „Deputację żydowskąu biskupa Cieciszowskiego“. Artystaskontras tował tu dwa biegunowo przeciwne obozy. Rysown ik war szawsk i J an

Felix Piwarski utrwali ł w „MalowniczymKra m ie“ galerję t ypów żydowsk ich nawymarciu. Cykl, obejmujący siedm li-tografij pr zesuw a pr zed n aszemi oczy ma serję posta ci , które po kolei opiszem y:

1. Stary Szapsa z zapałkami, pejsaty Żyd w futrzanymkołpak u, z pr zodu ma za wieszony k oszyk z „szu wa ks em ",w lewej rę ce tr zyma pęk zapa łek siar czan ych . U dołu na pis:

„Ma m suchy towar , szuwa ks angielski, zapałki pa rysk ie —pałki, pałki, zapałki..." Chodził po Starem Mieście w latach 1836do 1845.

2. Tandeciarz Leizer , chałaciarz, obładowany towarami. Napis u dołu : „P ow r ót z l icyta cji — wszyst k o sp r zed a je— firanki ,br zytwy, szczypce, cybu ch y, srebr ne l icht a rze! E cht fra getow-skie — Feinsi lber . Ja chcę tylko talarka zarobić".

3. J an kel Ka potka , chu dy Żydek w r osyjskim ka szkiecie.

Wymownym ruchem wskazuje na towar , a zachwala go nastę pująco: „Mam modne ubiory, tuziurki, fraki, angielskie surduty —na par yski kr ój!.. . A co J asn y P an da je? Wiele mam wz ią ć?

je dn o je szcz e s łowo. N yy ... ih aste ges eh en ?... t o d op ier oza płótno".

4. F a jwel z Grzyb owa , ch ytr y ha ndeles, z posta wa m i suknapod pachą. Żona nachyla się nad nim i szepce: „Gaj g'schwinddo H otele — a Goj iz gekimen. Steiht du w y s ok o"! (au ten

tyczne 1836).5. Antykwarjusz z pod Jelenia. Stary Żyd w ciemnym skle

piku oglą da ba d a w czo pr zyniesion y pr zedmiot . Napis : „P ożyczk ana zast aw. A w ieleż to mam d a ć? T o m ało co wa rt ! Ny... a bydogodzić, dam 5 sr. rubli na przepadły termin".

7



7

21

6. Mordko Czapnik z Jadowa. Obrazek przedstawia gow chwili , gdy przymierza naiwnemu chłopkowi czapę, która muzapa da aż na oczy. N apis: „Ny. .. w sam r a z — jak by na n iego —to pańska czapka (Aj waj! wygląda jak sam Wojtek)“ .

7. Kiper Winiarz Opatowski. Stary szynkarz z miną smakoszapod n osi kieliszek i zaleca sw ój n a pój: „T o dopier o co dobr ego!Echter Elwer! prosimy skosztować. To fejn jak złotko, rarytnar zecz — tego już n igdzie n iema ". N a ok ła d ce teki r ycina , ilust ru

ją ca tytu ł: „Kr a m M a low n icz y Wa r sza wsk i" i t. d. Data 1852.Żyd w humorystyce i karykaturze — to postać popularna.

Szczególnie w okresach wzmożonego antysemityzmu posługiwanosię w Niemczech i we Francji dla ośmieszania Żydów, chętnie

ołówkiem lub p ędzlem. I w P olsce nie na leżało to d o r zad kości.Goldstein nie ominął i tego działu w swej kolekcji.Sp oro tu oryginaln ych r ysun ków jedn ego z i lus t r a t orów „Śm i

gusa“ Jana Skarbka-Kruszewskiego. Był on wiernym interpreta torem p omysłów Ad olfa Kitschm an a. Znęca s ię więc ar tysta nadBogu ducha winnym Balsambaumem. Pod ulubioną postacią „Bal-samcia“ przewija się w „Śmigusie" szereg najkomiczniejszychscen, a wszystk ie mają na celu p er syflaż Żydów . U tw ory Kitschmana znalazły w Kruszewskim utalentowanego i lust ra tora . Piórko

Jan Ska r bek- Kr uszewski :Taniec panny młodej . Jan Ska r bek- Kr uszewski :Taniec marsza łka weselnego wśród świec.



Jan Skarbek-Kruszewski : karykatury Żydów i Żydówek lwowskich .

jego cech u je d os a dn oś ć i r ea lizm , wie lk ie za let y h u m or yst y.Wszystkie grupują s ię w cyklach pełnych dowcipu i werwy.

Podobne właściwości wykazują też dwa obrazki olejne przedstawiające sceny z wesela żydowskiego. Na jednym widzimymłod ą pa rę t ań czącą p r zy mu zyce k l e z m e r ó w , p r zyczem ch a -syd-drużba prowadzi pannę młodą za rękę przez chusteczkę. Nadrugim obrazie widzimy podochoconego Żyda, jak tańczy w rytm

skocznej melodji tańca weselnego t. zw. Micwetanzel.Cztery barwne l i tografje tegoż artysty poruszają aktualny

wówczas temat emigracji chłopskiej . Karykaturzysta przedstawiatu, nie bez sarkazmu, agentów żydowskich ogołacających biedn ego chłopka , n a m owy w ka rczm ie pr zy kieliszku i tym pod obn ezabiegi, kończące się wyjazdem chłopów do Ameryki, a smutnymfinałem dla Żydów: wszyscy agenci (podnieść tu należy wielkąrozmaitość typów i kostjumów) znaleźli się niespodzianie za krat

kami więzienia, a żon y ich sch odzą się z pła czem i rwet esem .Pocieszną maskaradę przeds tawił Kruszewski na pocztówcekolorowej: widzimy tu rasowych Żydów poprzebieranych w strojezakopiańskie, na t le Tatr . Wierszyk dołączony objaśnia:



23

Sielanka taka sielska i taka anielska,W narodowych kost jumach narodowe c ie lska .Na czele zbójnik Balsam, wiwajt nasze zuchy!Co serdaki kochają, ciupagi i cuchy,1 niech się nikt pr zypa dk iem t wier dzić nie odwa ży,

Że w strojach narodowych nie jest im do twarzy.

Ob ok Kr u szewsk iego st an ąć tu m oże godn ie L. Ostr owski,pokrewny mu i talentem i zamiłowaniem w karykaturze żydowskiej . Interesują go przedewszystkiem typy chałatowców, nieszczędzi jednak także rysów śmiesznych Żydom zeuropeizowanym. Nie ustępują im świetn e rysun ki Fr an ciszka Kostr zewskiego,zaopa tr zon e p r zez sam ego ar tystę w h u m oryst yczne djalogi. P od

jedn ym obr a zk ie m n. p. czy t a m y: J a sna pa n i sama karmi t emumałemu? — Tak, mój Jankielu, to jedyna moja pociecha. — Proszę Jasnej Pani, dopóki on ssie mamę, to pociecha, ale jak onzacznie ssać tatę?

Z bogatej kolekcj i anegdot i dowcipów, na tematy żydowskie, zebr a n ych pr zez Goldst eina , wyr óżn ia się n. p. h u m or ystyczny podział Żydów według nazwisk na Żydów starych(Abraham, Natan), młodych (Jakobsohn, Mendelsohn, Natansohn),

obła sk a wionych (Gan serl , Goldsch n a bel), dzikich (Wolf, Lów,Bar, Tieger), geogra ficzn ych (Schlesinger, Ham bur ger, Fra nk fur ter),ast ronomicznych (Stern, Sonnen schein, Abendst ern ), k olorowy ch(Weiss, Roth, Lichtblau, Rotschild), kamiennych (Stein, Griin-stein, Finkelstein), drogocennych (Rubin, Diamand, Bernstein),

Leon Ostrowski: KarykaturaŻyda

Leon Ost rowski : KarykaturaŻydówki.



24

bota n iczn ych (Rosen zweig,?! Ma n delbliith , Lilienheim), p olowy ch(Herzfeld, Kornfeld), wesołych (Tänzer, Pfeifer, Singer), i t. zw.Sau juden (J ajteles, Feiteles — p och odzą ce jak wiad om o od zdr obniałych imion ojcowskich z domyślnem Sohn — syn).

Karykatura nie szczędziła oczywiście Żydów czynnych w życiu politycznem. Na gruncie lwowskim celem pocisków satyr yczn ych były swego czasu zwłas zcza dwie wybitn e os obistości: dr. Natan Löwenstein, oraz dr. Tobjasz Aszkenazy.

Karykatura inicjatora MuzeumRys. Fryca Kleinmanna.



25

Odciski z t łoków i sygnetów żydowskich.



28

Naczółek pere łkowy kobie t .

czar n e (ciem no gra na towe) sym boliczne pa sy, kolor pokolen iaJady. U czterech rogów tałesu przeciągnięte są, w myśl nakazum ojżeszow ego, nitki c y c e s. Na gór n ym brzegu ta łesu, w śr odk owej part ji, na szywa się ozdobę t . zw. a t a r ę .

Goldstein posiada znaczną i lość różnych tałesów większychi mniejszych. Tak zw. tałesy małe nosi się na bieliźnie jako rodzaj kaftan ika. Os obno zebra ł k olek cjon er wiele atar , s t a n owiących n ajciekaws zą część tałesu. Atar a , to szeroki pas srebr zysty

lub złocisty roboty hiszpańskiej . W motywach tego haftu odnaj dujemy wpływy zdobnicze Maurów z półwyspu iberyjskiego, skąddost a ć się mogły do P olsk i za pośr edn ict wem Sefa r dów, t . j.Żydów hiszpańskich, którzy przybyli do Lwowa i Krakowa zaZygmunta Augusta i sprowadzeni zostal i do Zamościa przez JanaZamoyskiego.

Na jednej z ata r widzimy potr ójn ą falę łusek szych owych ,kt órej am pli tudę wypełnia misternie plecion a rozeta z m at owych

szych ów, ma jąca po boka ch skrzydła. Ca łość orn am entu obr ębiona jest plecionym sznurem z srebrnych blaszek.

Ozdoby tałesów t . zw. atary.



29

Naczółki perełkowe kobiet .

Gru bszy n ieco haft ma atar a inna, kt órej szych y uk ładająsię w duże, kręcone rozety, tworzące ornament o t . zw. nieskończonej powierzchni; bordjurę stanowią tu łuski .

Do oryginalniejszych należy atara z ornamentem chasydzkim.M otyw cha sydzki p olega na misternem wiązan iu szych ów w fan tas tyczne palmet ty , okolone plecioną bordjurą . Nie rzadko spotykamy tu też atary, wykonane inną techniką: są to ręcznie l i teborty; na jednej z nich układa się rysunek w ornament z winogron i l iści . Gałązka winnej latorośli dzierzgana jest z nitek złotych, l iście na tomiast i t ło są sr ebrn e. Rozma itość t worzą w bor tach nitki grubsze i cieńsze, matowe i lśniące.

Strój Żydówek polskich uderza blaskiem przepychu: wpływto zap ewn e W sch odu , b oć p r zecie i st rój polsk i : kontu sz i ka ra bela, przypominają tureckie ubiory i broń orjentalną.

W omawianych zbiorach znajdujemy ki lkadziesiąt złocistychna pierśników i n a czółk ów, n oszon ych pr zez niewiast y żydowsk iew XV—XIX w. (Obacz Statut kahału krakowskiego z r. 1595).

Ozdoby tałesów t , zw. atary.



30

Napierśnik, oddzielny przód stanika kobiecego, to rodzajprostokąt a zak oń czon ego u góry dwiema wstążkam i do wiąza

nia, na dole zaś ma terjalną lub je

dwabną zakładką do przytrzymania .Płaszczyzna pros tokątna t raktowanaw sposób wysoce artystyczny i orygi nalny. Na tle materji naszywa się sutybogaty haft.

Rozma ite rodzaje m at erjałów i ha ftów tworzą różnorodność typów i od mian w naszym zbiorze. Haft, okala

ją cy br zeg n apier śnik a , byw a za zw yczaj szychowy — ulubiona ozdoba żydowska.

Szych t. zw. roboty hiszpańskiej,wyrabiany w Sassowie, sporządzasię z cienkich blaszek srebrnych lubzłoconych, rozpiętych na drucianejramce. Haft ten tworzy zazwyczaj mi

s terną plecionkę o najrozmaitszychmotywach geometrycznych, rzadziejroślinnych. Dodać należy, że kombinuje się zazwyczaj kilka rodzajówblaszek, a więc lśniące z matowemi,sr ebr n e ze złocistem i i t. p. Dla u pla s tycznienia szychowej roboty, używasię watowanych podkładek.

Rzadko kiedy szych ten zajmujecałą płaszczyznę napierśnika; zwykleśrodek wolny, odkrywa zalety t ła .Bo i część spodnia byw a ozdobn a :adamaszek i z łotogłów, brokat i aksamit stanowią tło, Ale niektórym i towydaje się jeszcze zbyt ubogiem,aplikują więc do części odkrytej t łahaft złot y z nitek i „ba jor k ów ”, z bla szek

i „k a bu szonów", u kłada nych w na jrozma itsze w zor y (nier zadk o r oślinn e, n. p.w liście, kwia tki, r ozet y i t. d.), p r ze-

Napierśniki . tykając je rozsianemi gęsto flitrami.



31

Szychowe i haf towane naczółk i Żydówek.

Str ojniejsze na pierśniki zak ończon e są u d ołu koronk ą k lock ową ze złot ych , cienk ich nici . Na pierśniki pr ym itywn iejsze s p orządzone są tylko z kosztownej materj i bez szychu, a bordjurę

tw or zy wówczas wąski skra wek jedwabiu . P odszewka na pier śnika at łasowa lub pół jedwa bn a , sięga p oza pr ost oką t i pr zechodzi w zakładkę. Dodać t rzeba, że napierśniki bywają rozmaitejdłu gości i szer okości, zależn ie od gor su właś cicielki. Do zwyk łychgestów niewiast żydowsk ich n ależało zakładan ie rąk za na pier śnik, jak to widzimy na starych rycinach i l i tografjach. (Por, „Żydówkę polską" Norbl ina).

Pendant do napierśników, równie bogaty i oryginalny, tworzą

n aczółki. N a czółek, to niezbyt szeroka opa ska , za k ończon a poboka ch wstążka m i do wiązan ia . Na jedn olitem t le n. p. n a jedwabiu, aksamicie, atłasie i t . p. naszywa się najczęściej haftyszychowe lub z perełek.

M. in. posiadamy wspaniały haft złoty z cienkich i złocisto-sr ebrn ych ni tek. Na t le bia łego at łasu widzim y fan ta styczne kwiat yw otoku liści i nierozkwitłych pęków kwiecia.

Naczółki perełkowe kobiet .



34

Naszyjnik, bransolety, medaljony.

Pierścienie i sygnety.

i



35

dzon e z cyzelowa n ego srebra , w kt órem osa dza się pr zeważniediamen ty, tur ku sy, per ełki, ru bin y i inn e klejnoty. Z cza sówdawn ych poch odzą również sygnety Żydów, rżnięte zazwyczaj

w kr wawn iku (kar neolu), służące do pieczętowa n ia lub ozdob y;w pierwszym wypadk u na pisy są wykona n e negatywnie , w dr ugim pozytywnie.

Obok inicja łów imiennych i fak similowa n ych pod p isów na zwisk, spotykamy czasem ornamenty (n. p. koronę) lub hebrajskie formuły. Do kategorji amuletów należą sygnety z napisemM a z e l T o w (dobra plan eta , więc szczęście , pom yślność). Z sobotą wiąże się sygnet z wyobra żen iem świecznika i na pisem :

„ L e h a d l i k n e r s z e l s z a b a t " ( O b o w i ą z e k z a p a l a n i a ś w i e csobotn ich). Sygnet ten pr zedsta wia świecznik rżn ięty w kr wa wniku, inkrustowany złotem.

W czasie wielkiej wojny używano pamiątkowych pierścienisrebrnych, żelaznych lub emaljowanych, ozdobionych w miejsce klejnotów gwiazdą sjońską. Napisy hebrajskie, zdobiące tepierścienie, ok reś lają pam iętn ą dat ę 1914-1918. Inne pier ścion kima jące cha rak te r ochr onn ych amu le tów, noszą nap is : A d o n a j

oz i (1914) C e d a k a t a ci l — Bóg m oją m ocą (1914) Miłosierdziewybawi od śmierci).

J eden z pierścien i pochod zi ze zbiorów pr of. Szczur a tai według jego zap oda n ia był włas n ością J osia Lejzerowicza,fak tora z Kobyłówk i w pow. t rem bowelskim , o kt ór ym ja ko o u czestniku powstania 1831 r. mamy wiadomość w 12 listach z kraju,pisanych do wychodźców w 1853 r. w Londynie (list 12).

Ozdobne kołnierze do ki t lów świątecznych.

3*



3*

38

Przedmioty kul tu żydowskiego.

Swemi przykazan iami i ka załeś nam liczyć O m e r ". W dalszymciągu: „Dziś pierwszy dzień Omeru" i krótka modlitwa błagalna.

Ka lenda rzyki do obliczan ia Sefiry są nieraz ba r dzo misterne;posiadamy ki lka wykonanych ręcznie pismem t . zw. kwadrato-

Kadzielniczki żydowskie (Bsumim-Buchsen), puhary i świece hawdalowe.

wem, jeden z drukowanych kalendarzyków nosi na karcie tytu łowe j n a pis: P iza 5546 (rok 1786 ery chr ześcija ń sk iej). Sefiręoblicza się też przy pomocy zapisanego skrawka pergaminu,ktćry przesuwa się dzień po dniu przez siedm tygodni.



39

Na uwagę zasługuje mieszczący się w zbiorach naszych kalendarz synoptyczny gregorjański i żydowski, obliczony z góryna lat 25, od roku 1918 do 1943. Pracowitość autora przejawiasię tu nietylko w samej kalkulacji, ale i w kaligraficznem, sta-rannem wykonaniu. Egzemplarz ten, ręcznie pisany, s łużył dawniej kantorom.

Nastanie soboty wita się płomieniem świec, osadzonychw srebrnych (lub mosiężnych), a dawniej najczęściej blaszanychszabaśnikach. Gospodyni, zapalającświece, błogosławisobotę, stawia pu-

har na wino lubkieliszek na wódkę,nad któremi gospodarz odmawia Ki-d u s z. Koła cze (c h a-łę) pieczone przezgospodynię przykrywa specjalnie na

ten cel pr zezna czon aserweta , wykonanastarannie z adamaszku, lub delikatnego płótna. W gold-steinowskim zbiorze

Tablica na miesiąc Adar t . z . Miszenichnas .(Wyk. Sz. Sack).

posiadamy kilka takich pięknie haftowanych serwet oraz kilkana ście pu h a rów s obotn ich , z kt ór ych wyr óżn iają się oka zy z żydowskim motywem zdobniczym (lwy Judy) lub z napisem w ję

zyku hebrajskim. Na jedn ym z kielich ów, pr zezn a czonych jużnie na przywitanie, lecz na pożegnanie soboty przez odprawienie t. zw. H a w d a ł i czyta m y: „Wie czny ogień płon ą ć będziena ołtar zu — nie zgaśn ie".

Równie uroczyste bywa pożegnanie sabatu. Polega ono nawyróżnieniu soboty jako dnia świętego od dni powszednich,stąd na zwa H a w d a l a (odróżn ienie, oddzielenie). Pr zedmiotyrytualne, stojące w związku z tą chwilą, zebrane są u nas

w znacznej ilości.Zwr acają u wagę świeczki h a wd a lowe, wykona n e ba r dzo mi

sternie, plecione jak warkocz lub sznur, częstokroć z kolorowych



40

Grzechotki (gragery) i pieczywo (hamanowe ucha) na święto Purim. Bąki(drejdelech) na Chanukę i s trzelbki na Lag Beomer.

wałków, przez które przeciągnięto knot. Jedne z tych plecionekprzypominają s ieć z dużemi otworami, inne łańcuszek o barwnych ogniwach i t. d.

Do czynności obrzędowych należy też wąchanie w sobotęwonn ych korzeni lub rozta rt ych płat ków zeschłej r óży; jest toczyn n ość sym boliczna. Korzen ie te pr zech owu je się w pu szcen a w on n o ści, zw a n ej p o żyd ow s k u „ B s u m i m - B u c h s e " ; n a jrozm aitsze typy tak ich puszek, wyk on a n ych z kun sztem cyze-

lerskim, posiada w swej kolekcji Goldstein.Bsum im-Buchsen mają zazwycza j kształt baszty, opar tejna podstawie; smukłości dodaje jej ostro zakończona wieżyczkaw kształcie s t ożka łub ostr osłupa. N a jozdobn iej wyr obion a bywaczęść śr odkowa puszki, z niej to d obywa ją się owe zap achy.Puszka jest zazwyczaj misterną robotą żydowskich złotnikówi cyzelerów. Często wykonywa się ją z filigranowych drucików,układających się w bogaty wzór geometryczny, świadczącyo wschodnim przepychu wyobraźni.

Rzadziej cyzelowa n ą bywa wieżyczka górn a z chorą giewką ;ar tysta poprzes t a je tu na na dan iu jej lek k ości i smu kłej, w ytwornej linji. Chorągiewki umieszcza się też nieraz na czterechr ogach baszt y, podcza s gdy dolne jej kr a ńce zdobią dzw on eczki.Puszki wspierają się na podstawie szerokiej (podobnie jak n. p.puhary) przechodzącej w szyjkę z grubym guzem. Innego typupodstawę stanowią cienkie nóżki, wygięte pałąkowato na zewnątrz, albo ku wnętrzu, ujęte u dołu w kwadrat blaszany lub

w pierścień. Nóżki te zbiegają się zazwyczaj w połowie drogi,gdzie je zamyka ozdobn y zworn ik, s tą d jedna k r ozchodzą sięznowu w cztery strony.

i



i

41

Bsumim-Buchsen sporządza s ię zazwyczaj ze srebra; dorzadkości należy wieżyczka mosiężna, znajdująca się w naszymzbiorze : jest to dzieło ar tysty lu dowe go. Ba szta , ch or ą giewka

i podsta wa , pozba wion e są pra wie zupełnie ozdób i n ap isów.Innego typu są srebrne puszki w kształcie gruszek lub jaja;dają one piękne świadectwo żydowskiej sztuce cyzelerskiej .Powtarzają się w nich motywy roślinne, renesansowe. Zwracamy uwagę na misternąpuszkę filigranową, w którejzarówno s rebrne żebrowanie, jak oteż w zór z filigr a

nu, układa ją się w m ot ywyniezwykle bogate . Do rzadszych już należą puszkiz drzewa.

P e s a c h był u d a w nych Hebrajczyków świętem wiosn y, na stępn ie zaśpam iątką wyjścia z ziemiegipskiej; rozpoczyna się14-tego dnia miesiąca Nisan,a trwa do 21. tego miesiąca. Przez okres tych ośmiudni nie wolno Żydomspożywać kiszonej strawy,wzbroniony więc przede-wszystkiem chleb zastępujeniekiszony placek zwanymacą. W wigilję 14. Nisan i dnia na st ępnego od bywa się uroczysta biesiada (Seder ) , podczas k tóre jwypija się cztery puhary wina i spożywa symboliczne potrawy,pozostające w związku z wyjściem Izraeli tów z „ M i c r a i m " .

Do świąt Pesa ch odn osi się s poro pr zedm iot ów du żej nierazwa rt ości ar tys tycznej. P rzykuwa ją uwagę ozdobn e serwety i t o

rebki, w których przechowuje się przepisane rytuałem paschalnym trzy mace. Woreczki te bywają haf towane i s tanowią darnarzeczonej, Z połowy minionego stulecia pochodzą woreczkina m ace, ozdobion e haftem na ka nwie. Ręka k obieca wyszyła

Życzenie purimowe z 1865 r. w formiekaligrafowanego l is tu.



42

na nich dookoła czarnemi i czerwonemi nićmi błogosławieństwom a cy: „Błogosła wion yś B oże nasz, Kr ólu świat a, kt ór yś u święciłnas pr zyka zaniam i i kazał nam sp ożywa ć m a ce”. Ostatn ie słowa

m ieszczą się w wianu szku z róż i l iści , wyszyt ym r óżn ok olorową włóczką.Dwie torebki, s zczególn ie piękn e, wyk ona n e są z białego

at łasu: jedna obrębiona białem puszystem futerkiem, druga del i katną koronką. Haft jedwabny zdobi środek okrągłego pola.D ook oła obiega n apis wys zyty żółtym jedwa biem. P on iżej h a ftowanej korony oznaczone są daty: 5665 (1904) i (5)659—1898.

Woreczk i na mace pascha lne .

P odobn ą do p opr zedn io opisan ej torebki jes t „M a ce-Ta sch e“z barwnym haftem o motywie rośl innym, który urozmaica jeszczenaiwnie wyszyty kanarek z żółtej włóczki. Haft kunsztowniejszyna białem t le zdobi na pis okolny, bar wy czer won ej , odd zielony od part j i środkowej srebrną taśmą. Haft ten wykazuje dużą

skalę barw i odcieni.Z czasów nowszych pochodzi serweta z czarnego aksamitu,na której namalowano farbami „kryjącemi" błogosławieństwoprzed spożyciem macy, oraz bogaty ornament rośl inny. W środkuczyta my k ońcową form ułę h a g a d y , głos s tęsknionej duszyIzra ela: „Na r ok pr zyszły — w J er u zalem !" Ws zystk ie te torebkiobszyte są dokoła frendzlami, przeważnie z ni tek złotych. Wnętr ze „M a ce-Ta s ch e” podzielono na t r zy przedziałki , ozna czoneha f t ow anem i nap i sam i : K ohen , Lew i , I z rae l (nazw y t r zechkast ludu żydowskiego).

Symboliczne potrawy sederowe (paschalnej uczty wieczornej)poda je się w osobn ych na czyniach. P osiada m y w zbior ze du że



43

porcelanowe puszki na mace, których wieko s tanowi podstawęd la sześciu t a l e rzyków, opa t r zonych nap isami: M a r o r , B e j c a iC h a r os e t , (gorzkie zioła, jajo, papk a z jabłek i orzech ów i t . p.),

Do tego samego celu służy misamosiężna na czterech nóżkach, zakończona w środku rączką; wi dzimy tu sześć wgłębień na owesymboliczne potrawy. Dokoła obiega hebrajski napis: „Misa na święto P esach, na pam iąt kę wyjściaz Egiptu — Rok 5639 (1879) — Cie

szanów".W zbiorze paschalnym znaj dujemy też m. in. talerzyki zeszkła i porcela n y, ozdobion e gwiazdą s jońską, m alowan ą lub t r aw ioną, a napis „Na święto Pesach”świa dczy o przezna czeniu tego naczynia. Na osobną uwagę zasługujedzban paschalny z napisem wypukłym Pesach, wypalony z gliny.Dzban ten ma na odwr otn ej str onie n a kr ywy znak fa br yczny.

Górna powłoka naśladuje korę drzewną, którą zdobiąwypukłe wyrobione liście dębowe, żołędzie, róże i motyle,

wszystkie malowane żywemi barwami. Podobnie ozdobion e jest u ch o dzbana i w ieczko, za k ończon e wypu kłym pą czkiemkwiatowym. Wielkiem bogactwem odznacza się kolekcja puharów, kielichów i szklanek paschalnych. Wszystkie prawie mająów ch a ra kt eryst yczny napis L’hag ha-Pesach — (Na święto Pesach), malowanena szkle, w sr ebrze zaś ryte.

K o s o t (puha ry) bywa ją również zeMiska pascha lna na szkła czeskiego, kolorowego. Najcenniejszet radycyjne potrawy. gą oczyw iście szkla n ice „r u bin owe”, z m a lo-

wan emi ptakam i w otoku k wiat ów i gałązek;

na pis złocon y zna jdu je się za zwycza j na osobn ej okr ągłej t ar czy.Szczególną wartość posiada „rubinowy" kielich, na którym wytrawion o grona i liście winn ej lat orośli, a kt órego n óżki są ozdobn ierżnięte. Inn e szklan ki z czerw on ego szkła mają kształt beczułek i t . p.

Sederowa misa robotysnycerskiej .



44

Do pospolit szych na leżą szklan eczki z cienk iego, ba r wn egoszkła (niebieskie, zielonkawe) o brzegach złoconych, wszystkieopatrzone paschalnym napisem. Z ozdób powtarzają s ię najczę

ściej ta rcza Da wida oraz m alowa ne kwiatki . Pu ha ry większeobywają się bez ucha, szklaneczki natomiast opatrzone są rączkądo przytrzymania.

Dziełem sztuki jest wytłaczany w srebrze przez lwowskiegomist r za cyze le r a , D o r n h e l m a , pu h a r, n a k tóry m p ółwy p u k łyrysu nek przedsta wia scenę wyjścia Żyd ów z Egiptu. Na czele

Wycinank i żydows k ie na Szabuo th .

k r oczy Mojżesz z różdżką i Ar on z emblemat am i kapłaństwa .Za nimi inni Żydzi, obładowani bogatym łupem.

Napis hebrajski , ryty w srebrze, opiewa: „Panu Mardocha- jow i Golds t ein ow i, syn ow i Iza ka , p ot om k ow i ga on a „Tu r ej Za ba w ” — na pam iątkę od Ba ru cha Dorn helm a 3 Kislew 5676"(grudzień 1916 r.)

Z 49-ciodn iowego okr esu żałoby (Om e r ) wyjęty jest jedyniedzień 33-ci, zwany L a g -B e o m e r , podczas k tó rego wyprawia sięgody weseln e i zaba wy. Młodzież szk olna ud aje się wówcza sza miasto i ba wią c się w żołnierzy, zbr oi się w drewn ian e sza blei łuki. (P r a wd opodobnie pamiątka powst an ia B a r -Koch by w r .

132—135 po Chr.).Kilka takich strzelb domowego wyrobu (Lagbojmerbiichs) po

siada zbiór Goldsteina.



45

Ś w ię t em p a r e x ce lle n ce r oln i cz em są S z a b u o t h (Zie lon eŚwię ta ), ch ociaż późn iej r a cjona l izu jąca egzegeza na da ła im ch a rak te r h i s toryczn y , czyn iąc z n i ch r oczn icę ob ja wien ia T ory Ży dom na Syna ju . J e s t t o św ięto ja sn e i s łon eczn e , w k t óre Żydz izdobią domy boże i własne mieszkan ia ga ł ęz i ami d rzew i t a t a rak iem. D o u lub ionych ozdób n a l eżą roze tk i, t . zw. ra jze lech lubs z e w u o s l e c h , w y cin a n e z a zw y cza j z p a p ie r u p r z ez m łod zie ż

ch e de r ow ą . D e s e ń t ych w yc in a n e k byw a n ie r a z boga t y , na jczęści e j jedn ak powta r za ją s ię m otyw y zw ie rzęce , p t ak i , lwy ,b a w oły , or ł y d w u g łow e i t. d. J a k w m i z r a c h a c h , t a k t eżi t u spo tyka m y m otywy roś linn e , fa n t a s tyczne i pok r o ju ge o m e t r y cz n e go. C z ęs t o t o w a r z y s z y r y s u n k o w i n a p is : „ H a g h a -S z a b u o t h " (Ś w ię t o S za b u ot h ), R oz et k i w y cin a się z r ó ż n o ko lorowych pap ie rów, n i e rzadko ze z łoc i s t ego .

W y c in a n k i ż y d o w s k i e n a S za b u o t h .



N a u k ow y m op is e m w y ci n a n e k t e goa r cyc iek a w ego dz ia łu lud owej sztuk i ży dowskie j za ję ły s ię dwie znakomi te ba

da czk i : Regin a Li l ien ta lowa i Dr . GizaF r a n k łow a , a u t o r k a r o zp r a w y „W y c i n a n k a ż y d o w s k a w P o l s c e " z a m i e szczonej w „Ludzie“ .

O d t w o r z o n e w n a s z e j k s i ą ż c e o k a zy s ztuk i wycina n i a w pap ie r ze ś wiad czą o boga c tw ie fan taz ji, zna jdu ją ce j u j śc ie w l inearnych motywach zdo

bn iczych .R e p r o d u k cja je d n o b a r w n a w y cin a n

k i, k t ór ą poda jem y , w d r obne j za l ed w ie częśc i odda je oryg ina lne p iękn o tego a rcydzie ła sztuk ilu dow e j . P oza s ub t e lnym ko lor y t em odzn a cza się t a wycina nk an iezwyk le p om ys łowem i ha r m on i jnem powiąza n iem na jr ozma it s zych m otyw ów. B o czegóż t am n iem a! T r a dycy jn y żydows k ipor ta l , s iedmioramienny świecznik , tabl ice z dzies ięciorgiem

pr zykaza ń , d w u głow y orze ł , lwy i je len ie , wiewiórk i , ryby ,a z p t a ctw a or ły , k ogu ty, dz ięcioły , ps t r e pa pugi , z roś l in s łon eczn ik i i w ie le i nn ych m o t yw ów ; a ws zys tk o t o op l ec ione na j-m is te rn ie jszem i orn am enta m i i nap i sam i hebra jsk iem i. „S z e -w i s i " jes t , jak g łos i podpis , dz ie łem rąk E l jasza Szym on aJ u d y L a n g er a i p o chodzi z roku 1866.

R o s z - H a s z a n a ,

N o w y R o k ż y d o w ski , nos i też nazwęświę ta Trą bki . W obadni tego święta dmiec h a z a n (ka n tor)w r óg , wzywającw i e r n y c h d o o c z y szczenia s ię z grze

c h ó w , d o p o k u t yi po jednania z Bo g i em. T r ąbką t ą r ó wn ież k ończy s ię

n a b oż eń s t w o w J om - W y c in a n k i ż y d o w s k i e n a S za b u o t h .

46

N o w o r o c z n e ż y cz e n i a w ję -z y k u h e b r . i n i e m i e c k i m .



47

W ś r od k u m e t a l o p l a s t y k a ż y d o w s k a , p o o b u b ok a ch d w ie t r ąb k i o b r z ę d o w e (s z ofa r y ), s r e b r n e s c h o w k i n a f il a k t e r je , d w a m i n i a t u r o w e r o

d a ł y , u g ó r y w s k a ź n i k i d o o d c z y t y w a n i a T o r y .

Kipur (Świę to Pojedna n ia ) . Pos iad a m y w zb iorze rogi ba r a n ie, s łu ż ą ce d o t e g o c e lu ; są t o t a k z w a n e S z o f a r i m(sing.: Szofa r) . Lu d w ier zy, że głos Szofa r u odp ęd za złemoce.

W u r o cz ys t e ś wię t a d o r ocz n e u d z ie la ją k o h a n i m , k a pła n iz poko len ia Aron a , b łogos ł aw ieńs t wa wiern ym. P rzy ry tua lnemum ywan iu rąk s ą im w ówcza s pom ocn i Lew ici , po l ew a ją cy imrę ce w odą z dzban a lub z kwar ty o dwu uchach . N a czyn ia t ak i ep o s i a d a m y r ó w n i e ż .

Za jmująca j e s t ko l ekc j a życzeń świą t ecznych w j ęzyku po l skim, niemieckim, żydowskim i hebrajskim.

F o r m a ż y c z e ń n o w o r o c z n y c h m i e w a c z ę s t o w y g l ą d w e k s l a ,op iewa jącego zamias t na kw otę p ien iężną — „n a 365 w es ołychi s zczęś l iwych dn i " , wys t awioną na „ rachunek n i eb ios" . W ekse lt a ki a k ce p t u j e „ła s k a w a O p a t r z n o ś ć” . P ow i n s z o w a n i a n o w o r o cz n ema ją też form ę akcji „n a 1000 se r de czn ych ży cze ń ” ; posia da cz

dane j ak cji b i e rze ud z ia ł w wsze lk ich p r a wa ch i obowią zka chwyp ływa jących z pos ia da n ia ow ych 1000 życzeń n a jwyższychwładz n i eb i esk i ch , Do akcy j do łączone bywają kupony , op iewa

ją ce n a p os zcze góln e życze n ia : r a d ości, w ese la , d ob r e go za r ob k u ,egzys tencj i , ł ask i i mi łos ierdzia bożego, bogactwa i honorów,a wszys tk o to za p i sane i p r zyp ieczę t owa n e szczęśc iem nacały rok .

Życzenia te j ka tegor j i mają też formę dyplomu: „Oto na

p r oś b ę P a ń s k ą o b ł og os ł a w i e ń s t w o, k a n c e la r ja G a b in e t u K r ó lan a d K r óla m i w y d a je p r ó cz n a k a z ów p r z e s t r z eg a n i a m od lit w , p o s t ów i p ra k t yk r e ligi jnych , pr zepisy ś wia dczenia u bogim w ciągu



48

ca ł ego roku , za co s ze fowie powodzen ia i b łogos ł awieńs twaudz ielą Pan u za l iczk i " na 's zczęści e i u dekoru ją bezp ła tn i e o r

d e r e m [m i en ia [i p o w a ż a n i a ". A k t p o d p is a n y

p r z e z g e n e r a l n e g o s e k r e t a r z a A r c h a n ioła S t r ó ża .P ow i n s z ow a n ia n ow o r oc zn e r oz s yła j ą t a k

że s towarzyszen ia human i t a rne , j ak n . p . war s z a w s k i e T o w a r z y s t w o p o m o c y u b o g i m m a t kom, „po leca ją ce s ię ł a ska wym ofi a r oda w com ",S towarzyszenie opiek i nad dziećmi i b iednymi ,Towa r zys tw a „Tom che j -An y jim " (wsp ie ra ją cychu bogich) , T ow. „Ost a tn iej posłu gi", „Be t leche m "

(Domu chleba) , „Lin ias Hacedek“ (bezpła tnegon oclegu ), S t ow. m i łos ierdzia , Bezpła t n ej j ad ło dajn i d la b iednych dziec i , „Machs ike-ŁomdeT or a ” (opieki" n a d u bogim i u czniam i), „Ta lm u d-Tora de - szaa r habarze l " ( za b ramą że l azną) .P o leca j ą on i swo ich b i edn ych i s ie ro ty o fi a r n ości dobr odz ie jów , p r zesy ła j ąc życzen ia n ow o-w o r o c z n e w p o s t a c i w i e r s z y , a k r o s t y c h ó wi t. p.

Ż ycz e n i a n o w o r o c z n e m a ją t e ż for m ę b a r o m e t r ó w „ n a d e s z c z d u k a t ó w “ , o c h r o n y o d w i chury, zamieszek i t . p . , formę spisu potraw(menu) z obr a zem za s t a wionego s to łu z rybą ,owoca m i , m iodem , winem i t . p . Wy sy ła s ięt eż pocz tówk i z m od l it ewk ą i ob ra zk iem ku rylub koguta (ofiary) lub z dzieckiem w łóżeczk u . O s o b l i w s z ą f o r m ą ż y c z e n i a n o w o r o c z n e

go byw a n a ś l adowa n ie fl a szeczk i z leka r s t wemi r ecept ą do „n ieb ia ń sk ie j" a p tek i „n a 365 k r o

pe l s zczęści a r oczn ie" ; podp i san y „p r o feso r dok t o r a r cha n iołRa fa ł ” ; równ ież w lun e ta ch m am y poszczegó ln e b łogos ł awieńs tw a .

P r z y t a c za m y k a r t ę n o w o r o cz n ą je d n e g o z licz n y ch t o w a r z y s t whu ma n i t a rn ych , w yobra ża ją cą wn ę t r ze ap t ek i n i ebiesk ie j i p r owi zo rów, w yda ją cych l eka r s t wa na s zczęśc ie , p om yś lność i t . d .umieszczone w s ło j ach . U do łu wie r sz żydowsk i :

O , l e k a r z u n i e b i e s k i ,C o l e c z y s z w s z e l k i e r a n y ,

D a j n a m ś w i e ż e s i ł y ,

Z e ś l i j m o c i z d r o w i e .

N o w o r o c z n e ż y -c z e n i a w f o r m i e f l a s z e c z k i z l e -k a r s t w e m i r e -

c e p t ą .



49

Z oka z ji N oweg o Roku posy ła s ię t eż d ruk i z zagadk am i

w pos t a c i w i e r s z ow a ne j .D o n i ek t ór ych pow i n s z ow a ń do ł ą c z one są ka l end a r z e r ocz n e

i obra zk i z b ib lji, r óżn e ka r tk i a l egoryczn e w yobr a ża ją ce s i edemświec, pod k ow y szczęścia , pa r k i ja skó łek , r oda ły , r óże , n i ezap o

minajki i t. p.N o w s z y t o już t yp pow i ns z ow a ń , p r z e ds t a w i a ją cy r ów n i eż

formę zwykłych b i l e tów wizy towych z odpowiedn iemi nap i sami

bez ozdób .P ow i n s z ow a n i a n o w o r o cz n e s t a r s z eg o t y p u za w i er a j ą o z d o b

n ie p i sane wie r sze , częs t o z ak ros tycha m i, w języku żydowsk im,

S z k l a n k i , p u h a r y i k i e l i c h y n a s o b o t y i ś w i ę t a .

0 m ot yw a ch a r t y s t ycz nych . Z a r ów n o or n a m e n t a cja , ja k ot e ż p is m o1 z łoce n i a ś w i a d cz ą o pe w n e m pocz u ci u p i ękn a i for m e s t e t yc z

nych , ob ja wia ją cych s ię i w inn ych oko l iczn ościach , zan im za czę tos t o s o w a ć g o t o w e s z a b l o n y . J a k o p r z y k ł a d p o d a j e m y p o w i n s z o wan ie n owor oczn e w ak ros tych u (ze L wow a z 1879 r .) od n a rze czon e j Herm an a Golds t e in a , or a z p owins zowa n ie Roza l ji Uramze Surowiec .

Z w r a c a uw a g ę m n og oś ć ka r t now or oc z nyc h w f o r m i e w i do k ówe k z dziejów bibl i jn ych, z h is tor j i, z życia żyd ows k iego,w idoczki z Z iemi Świę te j , obra zki pr zeds t a wia jące sym bole świą t

żydowsk ich i obr zędów , mniej łub więce j a r tys t yczn ie wykon an e .Zebra n o tu olb rzym ią i lość wid okówek , pozos ta j ących w ł ą cz noś c i z ż ydos t w e m . F o r m ę po w i ns z ow a n i a now or oc z ne go m amiędzy innemi musz la z wypukłym nap i sem: „Leszana towa

4



50

L a m p k i c h a n u k o w e .

t i ka t ewun” . (Oby wam by ł p i s any rok dobry ) . P rzedmio t t en

s łuży do ozdoby łub jako przycisk .W J o m - K i p u r (D zie ń S ą du ), w ś w ię t o p oje d n a n ia B og a

z ludźmi i l udz i m iędzy sobą , wd z iew a Żyd sza t y n a ju roczys t sze .Na zwycza jną odz ież na rzuca k i t e l j edwabny lub p łóc i enny ,ozdob ion y oka za łym ko łn i erzem i pasem. Op i su jem y k i lka t ak ichokazów naszej ko lekcj i . Kołn ierze na k i t l e , znacznie szersze oda ta r t a ł esowych , odzn a cza ją s ię boga t ym haft em. Na t le a ksa mi tu , j edwabiu i t . p . naszywa s ię t . zw. robotę szychową h isz

pań ską . Fa l e z łu sek , r oze ty i p l ecion k i — oto n a jczęs t s zy m otywtych ha ftów, n ici z łote , s r ebr zys te , b łys zczą ce i m a towe u roz-

L a m p k a c h a n u k o w a n a ś r o d k u , d o k o ł a n ie j s r e b r n e n a c z y n i e n a só l i t . d . o r a z m e z u z y .

maica j ą i ch powierzchn ię . Obok szychów spo tykamy ap l ikowanezłocis t e ha fty . Na jedn ym z k ołn ierzy widzim y fa le ze z łotychf l i t rów, między k tó remi naszy te s ą b l aszk i z łoc i s t e ob lamowanebajork iem.



51

T r z y o zd o b n e l a m p k i c h a n u k o w e .

Na inn ych spo tyka m y p la s t yczny ha ft o m otywa ch roś lin nych ,z wa zon ikam i , kwia ta m i i l iśćm i o rysu n ku de lika t nym , p r zyw odzącym na pa m ięć r obotę cyzeler sk ą . Do częs t szych m otyw ównależą również gwiazdy, roze ty i t . d .

P as y do k i t lów, t o bor t y s rebrzys t e , ha fty ręczn ie a p l iko wane , dz i e rgane lub l i t e , a zamyka j e s rebrna k l amra . S t a ry

m ot yw o r na m e n t yk i ż ydow s k i e j , l w y J udy , pow t a r z a s i ę t u c z ę s t o, le w k i t eż pod t r z ym u ją u k or on ow a n ą t a r c zę z na p i s em he bra j skim: „Gdyż w dniu tym oczyśc i was Bóg z wsze lkich grze c hów , a c z yś c i bę dz i e c i e p r z e d P a ne m ” .

R y t u a l n e n a c z y n i a ż y d o w s k i e .

P r zy je d n a k ow y ch m o t y w a c h —-w y k on a n ie ich cz ę s t o o d m ienn e : orn am ent b yw a ry ty w s rebrze , wypu kły , wklęs ły i t. d.Na jedne j k l amr ze wye limin owa ł a r t yst a t a rczę, t r a dycy jn y zaśnap i s um ieścił w otoku , lwy podt r zymu ją mis t ern ie r zeźb ionywazonik z kwia tami . Nie są to z resz tą formy obowiązujące , bo

4*



52

s po tykamy t eż k l amr y i nnego typu , n i e wykazu jące z r e s z t ą cech

wybi tn ie żydowskich .Z e ś więt em S u k o t (t. zn . ku czek ) związan e s ą r ozm ai t e

p r zedm ioty w golds t e inows k im zb ior ze — jak n . p. p iękna s zka t u łka i s zk l anka . Szka t u łka , wyk on a n a mi s t er n i e z d r zewa ce d r o w e g o, s łu ży d o p r z e ch ow y w a n ia e t r o g u , r y t u a ln e g o o w o cu ,u ż yw a n e g o w ob r z ę d z ie ś w i ą t e cz n y m . N a w ie k u p u d e łk a w y r zeźb ił a r t y s t a otwa r t ą k s ięgę , w k t ór e j czy t am y b łogos ła w ień s t w a n a d o b r z ę d o w ą p a l m ą ( l u l a b ) . N a p i s o b i e g a j ą c y d o k o ł a j e s tcy ta tem z p ięcioks ięgu , odn oszą cym s ię do święta Su kot . Oboknapisów widnie je r zeźb iony lu lab i e t rog . Na śc iankach e t rogo-

we j s zka tu łk i wyr y ł s nyce r z g r obowiec dynas t j i Dawidów, p r zy by tek świę ty , g rób p r oroka Sam uela , g ród sy joń sk i , o ra z g r o-

N a ś r o d k u n ć ż o b r z e z a c z a (m o h e la ) B o d e k a ; w o k o ł o fi la k t e r je (t e fili n ), fo r m y d o o d c i sk a n i a k o s z e r n e g o m y d ł a i i n n e d r o b n e p r z e d m i o t y g o -

s p o d a r s k i e .

b o w c e A b s a l o n a i Z a c h a r j a s z a p r o r o k a . S z k l a n i c a , m a l o w a n aw białe i cze r w on e k wia ty i l iśc ie ze z łocis tem i żyłkam i, n os iz łoc on y n a p is : K o s s z e l S u k o t — (k ie lich n a ś w ię t o K u cz ek ).

Świę t em T or y nazwano os t a tn i dz i eń Suko t , a ś wię to t or ados ne obchodzą wes o ło s t a r zy i młodz i . W p r oces j i w ie r nychdoko ła bożn i cy udz ia ł t eż b ior ą ch łopcy , n ios ą cy ba r w n e ch o rą g iewki . Na k ijku tych ch orą g iewek wet kn ię te są jab łka , a w n ichos adzone zapa lone ś wieczk i .

C hor ąg i ewk i t e są n iby s zt a nda r a mi poko leń I z r ae la , b owidn ie j ą na n i ch heb r a j s k i e nap i s y : Sz t anda r obozu J ehudy ,Aszera i t . p .

Z bogate j ko lekc j i wyszczególn iamy tu chorąg iewki z ko l or o w y c h p a p i er k ów , w y k o n a n e t e ch n ik ą p o m y s łow ą , k om b in u -



53

ją cą w ycin a n k i z n a lep ia n k a m i i a p lik a cja m i. N iek t ór e z n ichmają na p i sy i ozd oby na t l e poz loc is t em i wygląda ją ba r dzoefek t own ie. Na uw agę zas ługują t eż k ijk i do tych ch orąg iewek ,

w roz ma i t yc h odmi a na c h .Ś w ię t o C h a n u k i (p oś w i ęce n i a Ś wią t y n i) p r z y p a d a ją c e n a25 ' ty dzień m iesiąca Kislew (połow a grudn ia), t r wa osiem dni.

O bch odz i s ię je na pa mi ą t kę z w yc i ę s t w a M a -k a b e u s z ów n a d S y r y j czykami w II w. przedChrys t u se m.

P a m i ą t k ę p o ś w i ę c e

n ia obc hodz ą Ż ydz i p r z e zzapa lan ie świeczek cow i e c z ó r , z a c z yna j ą c j e d ną św i e c z ką i doda j ą cw k a ż d y n a s t ę p n y w i e czór po jedn ej , tak, żeos ta tn iego w ieczora św ie ci się osiem p łom yk ów. Dozapa lan ia i ch s łuży osob

na św i e c z ka , z w a na po -s ł u g a c z k ą ( s z a m a s ) .

Świeczki zapa la s i ęw p r z e z n a cz on y ch n a t e nce l świeczn ika ch , zw a n ych M e n o r a . B oga t yzb iór t a k ich ś wieczn ików,

wy k ona n ych z m osiądzu , . . .i i t i , b z e w is i. (w y c i n a n k a w i e lo b a r w n a z r . 1800

blachy , s rebra , d rzewa ,E l j a s z a L a n g e r a ) .

a n a w e t p o r c e la n y , p o s ia da na sze m uz eum . D o n a jcz ę ści ej spo t yka n ych t ypów na l e ż y me nora mos i ę ż na . N a nóż ka c h op i e r a s i ę pods t a w az rowkami na o l iwę , względnie z l i ch ta rzykami na świeczk i ,ś c i a nk i boc z ne oz dob i one są kunsz t ow nym w z ore m, śc i a nka t y l nan a j oz dobn i e jsz a . M ot yw y t ych oka z ów p rz ypomi na ją a r t y s t ycz nek ra t y o w z ora c h w yc i na ne k , n i e j e dnokro t n i e pow t a rz a j ą s i ę l w yJudy , wazony z kwia tami , gwiazdy , p taszk i i t . p . Wśród p ięk

n i e jsz ych oka z ów odz n a c za s ię s z c ze gól n i e m e nora z e ścia n kąty lną w form ie {m in ia tu rowego fr on tonu świą tyn i o t r zech k on dy -



54

16

Ttt

26

ID

2 4 , 17

V

<xr

r p

/3

y

23

nD

*

"I

& Vś*.

w

l i t S i £K a r t y d o g r y t . z w . „ K w i t l e c h ".

gna cja c h . Na do le w idz im y por t a l , wspa r ty na s łupa c h , poboka c h okna ; p i ę t r o wyż sz e pos ia da os i e m ok ie n z a końc z onyc ha r ka da mi , j e sz c z e wyż e j w ida ć a r ty s tyc z ny oka p z dwoma ku r ka m i na da chu . F r on t oz dob iony wyci śn ięt e m i kó łe cz ka m i . Ar t y s t a s t a r a ł s i ę na ś l a dowa ć a r c h i t e k tu r ę gma c hu .

N ie rzadk ą form ą m en ory m os iężne j je s t imi tac ja świecznikas iedmioramiennego ze świą tyn i je rozol imskie j .Z p om i ęd z y s r e b r n y ch ś w i e cz n i k ó w ch a n u k o w y ch n a s z c z e

gólną uwa gę za s ługu je p iękn ie t r ybowa n a m e nor a z ty lną ści a nką ,o z d o b i o n ą b a r o k o w y m o r n a m e n t e m r o ś l i n n y m , o r a z r ó ż y c z k a m i ,wska z u ją c e mi na to , ż e św ie c z n ik pows ta ł w ok r e s i e b i e de r -m eyerowskim . P ły tk ę , na k t óre j u m ieszczon e są l ich ta rzyki , za myka s r e b r ny ł a ńc usz e k , z a wie sz ony na t r z e c h s łupka c h .

Do osob l iwośc i z a l i c z a my me nor ę po r c e la nową , b i a ł ą , z n i e

b iesk im br zeżkiem ; p ta szk i, kwia ty i l iście m a lowa n e są cze r w on o i zi e lono . Os ie m dz ba n u sz ków na ol iwę oz dob i ł a r t y s t aw sp osób pod obn y . Ś wie cz n ik t e n , or a z inn e p r z e z n a s r e p r o d u k o w a n e , p o ch o d z ą z fa b r y k i p o r c e la n y w L u b y cz y K r ó l e w sk ie j. Oka z em ż ydowsk ie j s ztuk i lu dowe j je s t j a sk r a w o pom a l o w a n y ś w i e c z n i k z d r z e w a .

Ze świę te m C ha nuk i , z w ią z a ne są t r a dyc y jne g r y i z a ba wy .Do u lub ionyc h p r z e z dz ie c i ż ydowsk ie na le ż y „ d r e jde l " ( bą k ,

fr yga ); byw a on d r e w nia n y lub od la n y z o łowiu w ks z ta ł ci esześc ianu zakończonego u góry i na do le sz tyfc ik iem, s tano wiącym oś s ta lą . Na cz te rech śc iankach kos tk i zna jdują s ię he br a jskie l ite r y N. G. H. Sz. (Nes ga dol ha ja szam — wielki cu dta m s ię wyda r z ył ). F r yga pu sz cz on a pa da po w i r owa n iu n a jed n ą ze ścia n ek . J eże li lit er a p r ze p ow ie d zia n a zn a jd zie sięw ó w c za s n a w i er z ch u , n a s t ę p u je w y gr a n a . F r y g i t e o d le w a n eb y w a j ą z a z w y cz a j p r z e z m e l a m e d ó w , t. j. n a u cz ycie li ch e -de r ów ( sz kó ł e l e me n ta r nyc h) .

A d a r , w k t ór y m p r z yp a d a ś w ię t o P u r i m , u ch o d zi za m ies ią c pom yś ln ości i w e se la ; je s t t o c oś j a k by z a p us t y ż ydows k ie .



55

■ r *. ■'

i

J6

m f k [<y&.

ń

Tr

J$r|

21

"D

¥ i

6

1

•5

n

¥ .K a r t y d o g r y t . z w . „ K w i t l e c h ".

Do ś wię t a Pu r im zna jdu j emy w tym zb io r ze mnós two t ab l i cp a p i e r ow y ch , n a z w a n y ch od p i e r w s z e go w y r a z u w t e k ś cie M i -s z e n i c h n a s . N a p is t a k iej t a b licy op i ew a w p r z ek ła d z ie ja k n a s t ę pu je : „Kiedy nas t a j e Ad a r — m n oży s ię r a doś ć", p on iże j za ś :„Ad a r pod p lan e t ą r yb ". Na n i ek t ór ych t a b li ca ch czyt a m y je s zcze :„Dla Ż ydów by ła t o po r a ś wie tnoś c i , s zczęś c i a i wes e l a — obytem samem była i d la nas . Pokój I z rae lowi . Amen” .

P r ymi tywne r y s unk i t owar zys zą t eks towi : s ą t am f l a s zk iz wódką , t r a dycy jn e „h a m an y” (p i eczywo pu r imowe), ow e r ybyzod jak a lne , w r óżą ce Ż ydom s zczęś ci e , a p r zedews zys tk i em pos t a c i e E s t e r y i Ahas wer a .

W wigilję Pu r im odczytu je s ię ks ięgę E s te r y ze zwoju , zw a n ego M eg i l ą . Do k u r jozów na l eży t ekst megili w na s zym zb ior ze ,z łożony z m a łych lit e r ek , t w or zą cych r y s un ek por t a lu , ws pa r t egona dwu kolumnach , o raz nap is , znany nam z innych tab l ic , owychM i s z e n i c h n a s . N iem n iej cie k a w a jes t m e gila p is a n a r ę czn i ed r obn iu tk im maczk iem w co r az mn ie j s zych ws pó ł ś r odkowych ko łach , p r zyczem s o f e r (p isarz) zna laz ł j eszcze d ość m ie jsca nawpisan ie teks tu „P ieśn i na d pieśniam i". O sobl iw ością jes t m egi lana ś ladu jąca n iby ka r t ę pam ią t kową t r iumfu E s t e r y i M a r doch a j a .

Na Pu r im pos y ł a l ą s ob i e Ż ydz i powins zowan ia ozdobn iew yk on a n e , or a z da r y t. zw . S z o l e j a c h - m a m o t (p op u la r n ie

S z l a c h m u n e s ) . O d cz yt y w a n i u m egili w s yn a g od ze a sys tu jąd z ie ci, a ile k r oć p ow t ó r z y się w r e cy t a cji im ię H a m a n a , w p r a w ia ją w r u ch g r ze ch o t k i (p o żyd . g r a g e r y ) d r e w n ia n e lu b b la s z a n e . O k a z y t y c h z a b a w e k z w r a c a j ą u w a g ę z w i e d z a j ą c y c h n a sze zbiory.

Z oka zji te go święta za syłają Żydzi życzen ia , pr ozą i w ier szem, po leca ją s ię ł ask a wym względom ofia r oda w ców lub pr osząo z łożen ie o f ia ry d la n ieszczęś l iwych i chorych . Apelu ją t eż dom iłos ie r dz ia o s ób dobr oczyn n ych r ozm ai t e i n s ty tu cje huma n it a r ne , ja k n. p. Za r zą d T ow . op iek i n a d s ier ot a m i i je go w y ch ow a ń cy ,s t a r cy i s i e r o ty Głównego domu s ch r on i en i a s t a r ozakonnych



56

w W a r s z a w ie , w y ch o w a ń cy p o d op ie k ą d r u g ie go T o w a r z y s t w aop ie k i n a d s ier ot a m i i d zie ćm i b ie d n y ch ( „ C h i n u c h j e l a d i m ”).Za r ząd T-wa „Ta lm u d-Tora ", Żydows k ie Tow . m iłos ie rdz i a i p i e l ęgnowania chorych , Bezp ła tna kuchnia d l a b i ednych dz i ec i i t . d .

i t . d. Ze zb ior ów wybie ra m y oka z św ią t ecznych życzeń pu -r im owych z 1865 roku o ch a ra k t e rys t ycznem p iśmie z obr a z kiem d ziew częcia z dzba n k iem na głowie (s t r . 41).

Do dziś u rząd za ją Żydz i zaba wy, ba l e i r edu ty pu r im owe ,na k t óre wysy ła j ą zapr oszen ia . Ku u cie sze gośc i wys t a wia sięw Pur im prym i tywn e fa r sy , opa r t e n ie raz n a m otyw ach b ib li jnyc h . D o u l ub i onyc h t e m a t ów na l e ż y z w i ą z a ne z e ś w i ę t e m w i d ow is k o o Ah a s w e r ze ( A h a s z w e j r o s z - S p i e l ) lu b n iem n iej p o

pu l a r na h i st or ja b ib lijna J óze fa (J o s e f - S p i e l ) . P os ia d a m yw zb ior ze d ruk i w języku żydowsk im, s t a n owią ce n ie jak o sce -nar jusz tych „komedyj de l l ' a r te" .

T a l e r z z e s c e n ą z „K s i ę g i E s t e r y ’



M iz r a c h (t a b l ic a n a w s c h o d n i ą śc ia n ę b o ż n i c y ), p r z e d s t a w i a ją c y s c e n y b i b l i j n e .

5. PRZE DMIOT Y KULT U

Syn agoga (bożn ica ) je s t p r zyby tk iem , w k t órym sztu ka mia łaodwieczną s iedz ibę .

P rzep i sy r e l ig i jne , żywot w c iasnych murach ghe t ta , wa runk i życ iowe sp rawi ły , że s z tuka żydowska ogran icza s ię wy ł ą c z n i e p r a w ie d o k u l t u o b r z ę d o w e g o . S t ą d p i e r w s z e m ie j s c ew ś r ó d z a b y tk ó w z a w s z e j e s z c z e ż y w e j p r z e s z ło ś c i z a jm u ją b o ż n ice , cm en ta rze , szk oły , roda ły , zas łon y z li tych p a sów s łuckich ,świeczn ik i z or łam i polsk iem i , lam brek iny , k oron y, ta rcze , św iecz n ik i , k inkie ty , puhary , wieżyczki , miednice , Tory , megi le , modl i tewn ik i, ka lend a rze i t . p . W cza s ie w ojn y zginęło ich m n ós tw o,a n ie umie ją i ch częs tok roć uszanować i c i , k tó rych op iece zo s t a ły p o r u c z o n e .

Za n a jwa żn ie js zą z ks iąg S ta rego Tes tam en tu uw aża ją Żydz ip ięc ioks iąg Mojżesza . Odczy tywan ie P i sma Świę tego (Tory ) wo be c gminy wie rn ych n a leży do zas a dn iczych czyn n ości ku ltu .



58

Tor a p r z e z na c z ona do uż y tku ob r z ę dowe go , w inna być r ę c z n iep isan a na pe rgam inie pr zez b ieg łego s o f e r a . N awi ja s ię ją nadwa wałk i , g ładko u toczone , kończące s ię po obu s t ronachdrążkami mis te rne j n ie raz roboty snycersk ie j . W ten sposóbwyk ona n e r oda ły są p r z e dm iote m w ysok ie j c z ci : p r z e wią z u jes ię je ws tą ż ką j e dwa bn ą , odz ie wa w ha ftowa n y p ła sz cz yk ,oz d a b i a się u g ó r y k or o n ą i gr a n a t a m i ( r i m o n i m ) z e s r eb r a ,

T a r c z e t r y b o w a n e w s r e b r z e n a T o r ę .

za w i e s za s ię n a n ich b l a ch y s r e br n e z w a n e t a s i m . D o p r z e ch owa n ia ich s łu ży sza fa , u m ieszczon a p od ws ch odn ią śc ian ą( a r o n - k o d e s z ) . S za fę za s ła n ia się k ot a r ą ( p a r o c h e t ) , u gór y

za ś la m b r ek i n em ( k a p o r e t ) .M i n i a t u r ow y o k a z r o d a ł ów d a je p e w n e w y o b r a ż e n i e o z w o ja ch p e r ga m in ow ych T or y om a wia n ej k olek cji.

Z ozdób na roda ły wyr óżn ia ją s ię p ła szczyki . Do s t r ojn iej-s z ych na leż y ok r yc ie z cz e r w one go a ksa mi tu z ha ft e m t ypow oż ydowsk im . P oś r odku wyh a ftowa n e z łote m i n ićmi dwie t a b l i cez przyka zan iam i, cyfr y od 1 do 10 wed ług pisown i h ebra jsk iej t . j.od lit e r a l e f do ju d , t r z yma n e p r z e z lwy , u gór y z ko r onąp iękn ie skom ponowa n ą , po obu j ej s t r ona ch lit e r y k a f i t o f ,

in i cja ł y h e b r a js k ich s ł ów : K e t e r T o r a — K o r o n a T o r y . C a ł oś ćsprawia wrażenie a r tys tyczne . O wie le skromnie jszy je s t p ła -



59

P o b o k a c h w o r e c z k i n a t e fi lin ( fi la k t e r je ), n a ś r o d k u s u k i e n k in a r o d a ł y .

sz c z y k z p ó ł j e d wa b iu , o z d o b io n y t a r c z ą Da wid a , a wy sz y tyze z ło te j p lec ionki szychowej .

N a s z cz e gól n ą u w a g ę za s łu g u ją t a s i m t. j. a r t y s t y cz n ie w y k o n a n e t a r c z e : p o wta rz a s i ę n a n i c h n a jc z ę śc i e j mo ty w z d o b n ictw a ż y d o ws k ie g o: l e wk i, p o d t r z y m u ją ce d wie t a b li ce z p r z y

k a za n ia m i . P o ob u s t r o n a c h ś r o d k o w e g o or n a m e n t u b a r o k o w ao zd o b a r oś lin n a , u d o łu za ś k o n c h a r e n e s a n s ow a . P r a c a t r y b o w a n a r ę c z n i e .

Dru g a b l a c h a , w y k r o jo n a w k sz t a łci e n a g r ob k u ż y d ows k ie g o,od z n a cz a się p r os ty m , l e cz wd z ię cz n y m ry su n k ie m: s ą to k wia t yi l i śc ie sp lec ione w g i r landę i dwoje rąk b łogos ławiących . Ś ro d e k t a r c z y z a jmu je s r e b rn a t a b l i c z k a z g r a wu rą , n a k tó re j wy o b ra z i ł a r ty s t a sk rz y d la t e g ry fy , p o d t r z y mu ją c e k a r tu sz z n a p i

sem h eb r . : „O fia r owa ł R. Daw id C.".O wie le b og a t s z y ry su n e k p o s ia d a b l a ch a n a s t ę p n a , wy k u ta

i w y cy z e low a n a z d u ż ym a r t y zm e m . K o m p o z ycja p r z e d s t a w iasza fk ę n a ro d a ły, o z d o b io n ą orn a m e n te m , zn a m ie n n y m dla ż y dowsk ie j sztuk i . Na wyku te j w s r ebr ze ta rczy um ieści ł a r tys tap la s t y cz n ą r ob o t ę cy ze le r s k ą , w k t ó r e j r o zp o zn a je m y m ot y w yroś lin n e , fa n ta s ty cz n e p t a k i i in n e z wie rz ą tk a . W cz ę śc i ś r o d k o wej widz im y s iln ie wypu k ły por t a l z m in ia t u rowych ko lu m ienek ,n a k t óry c h wsp ie r a s ię wy r o b ion a d e lik a tn ie ga l e ryjk a . U g óry t a b l ice z p rzykazan iami , pod t rzymywane p rzez p tak i i l ewki , a wyże jmist e rn a k o ro n a , t r z y ma n a p r z e z gry fy . S u b te ln i e w y cy z e low a n edrzwiczk i o twie ra ją s ię i ukazu ją wnę t rze sza fk i z opar tymo śc ianę roda łem.



60

T yp ow y to oka z sztuk i cyze le r s k ie j Żyd ów. P r zy śp iewnemodczy t yw a n i u u s t ęp ów T or y dopom a ga ją s ob i e p obożn i Ż ydz iw s k a ź n ik ie m , zw a n y m p o h e br a js k u J a d (r ą czk a ). N a z w a r ą cz k i

s to i w ścis łym związk u z ksz ta łtem te go wska źnika , bowiemw y o b r a ż a o n d ł o ń z w y s u n i ę t y m p a l c e m w s k a z u j ą c y m .

D o czę ś cie j w nas zym zb i or ze s po t yka n ych n a leży s r eb r n ywsk a źn ik z r ęk ojeśc ią o t r zech ga łkach , u m ieszczon ych w ods t ę pa ch k i lku cen t ym e t r ow ych ; inn y j a d , r ów n i eż ze sr eb r a z r ę k o jeśc ią kszta ł tu t r ą bk i, ob iega ws t ęga z na p i sem : „Of ia r owa łE l ... syn b ł. p . J ehu dy , d l a S t owa rzyszen ia czy ta ją cych psa lmy".

Ar t ys t a zos ta wi ł n a s t ęp u ją ce s ignum : „S por zą dz i ł M ojżesz , synb ł. p . Azr i e la M elam eda ".Niemn ie j ci eka we są wsk aźn ik i d rewn ian e . J eden z n ich w y

ob r a ża ją cy r ękę u ję t ą w k a r b ow a n y m ank i et , ś w i a dczy o s t a r anne j roboc ie tokar sk ie j i snycer sk ie j . Z umiarem wykonana

je s t in n a r ą czk a , k t ór ej r ę k oje ś ć, gła d k o u t oczon a , k oń czy sięmos iężnem kółk iem do zawieszan ia ,

R oda ł y „ub r ane" i p r zyozdob i one p r zechow uj e s i ę w s za f i e

( a r o n k o d e s z ) , k tór ąprzes ł an ia s i ę ko ta rą(p a r o c h e t). Za s łon yz n a szej k olek cji s łużyły, jak s ię zdaje, dop r y w a t n e g o u ży t k u . S ąt o w i ęc oka zy n iedu że ,s k r om n e , a le p iękne .J e d n ą z k ot a r , s p or z ą d z on ą z a d a m a s zk u p ia skowego ko loru , zdobit a r c z a D a w i d a s z y c h o wej r obo ty . Ca łość u ję t an ie ja ko w r am ę z a da maszku , t e j s amej ba r

wy , l ecz o innym de seniu . Granicę międzyobu r odza j ami ma t e -r j i s t anowią f r endz lei sznur żół to-niebieski :

c z t e r y końce obs zy t e



T b l i d b i h d i ś i d l cz t e r y końce obs zy t e

61

W ta ńs z ym m a te r j a l e wykona na j e s t i nna z a s łona , k tó re j j e dynąoz dobę s t a nowią dwa s r e b rne pa s y pod łuż ne , p r z e c i ę t e c z t e rema popr zeczn em i rzędam i fren dz li z cze r w ono-b ia łych n i tek .

M i z r a c h , t a b l i c a n a w s c h o d n i ą ś c i a n ę b o ż n i c y .

G ór n ą cz ę ś ć a r k i z a k r y w a la m b r e k in ( k a p o r e t ) . W z b ior z ezna jdu je s ię k i lka ta k ich oka zów, z k t ó rych ze względu na swójtypowy c ha ra k t e r z a s ługu je na uwa gę s z c z e gó ln i e j e de n : wą s k ip ła t ja s n ego adam aszku , w yc ię t y w p ięć zę bów u d ołu , obr ę b ion y d ługą n ieb ieską fren dz łą , ozd obion y pasem ze z łotegohaftu , z f l i t rów, z łotych blaszek i t . d . naszytych na czarne t łoaksamitu . J edw a bn y sznu r oddz ie la ha ft od aksami tne j ws tęg i

różowej , s tanowiące j górny brzeg lambrek inu .C e lom ry tua lnym s łuż ą równ ie ż ob rus y , k tó re m i na k rywas ię s tół , s łużą cy do odczy tyw a n ia Tor y . N a kr ycie to , sporzą dz one z róż owe go j e dwa b iu , odz na c z a s i ę s ub t e lnym ha f t e mre ne s a ns owym z e z ło tyc h n i t e k .

P u lp it , p r z e d k t ór y m m od li s ię s z e l i a c h c i b u r (p os eł z gr o m a dz e n ia w ie rnyc h ) , c z y l i pop ros tu ka n to r , p r z yk rywa s i ę rów n i e ż ob rus ika m i (m a pa ) z k os z town ych m a t e r ja łów . W z b io rz ek ilka ob ru s ików z a da m a s z ku i b roka t u , wy t ł a c za n e go w duż e

fa n t a s tycz ne kwia ty . Na je dne j z m a p odc z y ta ć m oż na na z wis ko

/



62

o fi a r od a w c ów , r o d z i có w G old s t e i n a , ora z a r t y s t y -h a fcia r z a A b r a

h a m a F a b e r a .W bożn icach po lsk ich i l it ewsk ich wiesza s ią r ozma i te t a b l ice

z og łoszen iami . Na j edne j z n ich czy tamy charak te rys tyczneu p o m n i e n i e w i e rn y c h : „ Za rz ą d c y św i ą t y n i a p e l u j ą d o w sp ó ł

w y z n a w c ó w , b y z a c h o w y w a l ispokó j pod czas m odl itw y” . „N ie p r z y z w oi t e z a ch ow a n i e s ię w b o żn ica ch — głos i inn a ta b l ica —p o d a j e Ż y d ó w w p oś m ie w is k owszys tk ich n a r odów, a co gors za

o d w l e k a p r z y b y c i e M e s j a s z a ” .M o d l i t w a S z e m a , j e d n a

z n a js t a r s z y ch , b o z a w a r t a ju żw p ięcioks ięgu m ojżeszowym ,p o s i a d a d l a Ży d ó w z n a c z e n i ew y j ą t k o w o w a ż n e , S t oso w n i ed o je j n a ka zów, u m ieszczająŻydz i t e „b oże s łowa ” na

o-d r z w i a c h i b ra m a ch sw o ich d o m ów . P e rg a m in ow y z w it e k , n ak t ó ry m so fe r r ę c z n i e n a p i sa łca łą m od lit w ę S z e m a , w k ła d asię do puszki , czy raczej pu zd e rk a . N a z yw a s ię t o m e

z u z a . M e z u z e b y w a ją cz ę s t o w y k o n a n e o zd o b n i e : d o t ej k a -t egor j i na leżą różne okazy w zb io rach Golds te ina .

N a je d n e j z p u sz e k d re w n i a n y ch w k sz t a łcie w a l ca w id z im ys n y c e r s k ą r o b o t ą r z e ź b i o n y b u d y n e k , w y o b r a ż a j ą c y ś w i ą t y n i ę

je r ozolim sk ą ; n a pis h ebr a js k i ob ja śn ia or n a m en t „J e r ozolim a ,mie j sce Świę tego P rzyby tku” . Z d rzewa j es t również mezuzap łaska , za k oń czon a u góry i na do le łuk iem, odc ię t ym od p r o -s toką tu . Ca łość z d rzewa , ba jcowanego na b ronzowo, u jmujew ą sk i m p a se m c z a rn a , w y p u k ł a r a m k a .

P rzep ięknym okazem sz tuk i cyze le rsk ie j j e s t mezuza ze s re

b r a , r o b o t y D or n h e lm a . P ł a s k a s k r z yn e c zk a w y ob r a ż a r e n e s a n so w y p o r t a l , w sp a r t y n a k rę c o n y c h k o l u m n a c h , o z d o b i o n y c hw in o gra d e m . P ol e ś r o d k o w e z a ję t e j es t p rz e z w a z on z k w ia t a m i ;p o n a d p or t a le m w i d a ć w y p u k ł e le w k i p od t r z ym u ją c e w p r z e d n i c h ł a p a c h k o ro n ę . B rz e g p u z d e rk a u j ę t y w b a ro k o w e o z d o b y .

M i z r a c h w y c i n a n k a .



63

Os ob liwość s t a n owi m e zuz a z k ości

s łon iowej . Jes t to pude łko w ksz ta łc ieg r a n ia s to s łupa o ma łe j pods t a wie kw a d r a

towe j . Wolne śc i a nk i me z uz y są oz dob ionep ł a s k or z e źb ą , o r y su n k u t y p o w o ż y d o w sk im. Na śc iance przednie j widnie je wazon

z kwiatam i, a ra czej l iśćm i i skr zydla t ylew (gryf), u góry zaś d w oje rą k błogosła w ią c ych , p r z e s ty l iz owa n ych na or na me n t .N a b o cz n y c h ś cia n k a c h p o d o b n e w a z on y .W górne j częśc i mezuzy zna jduje s ięo twór , p r z e z k tó r y w ida ć wyp i sa ne s łowo

S z a d d a j ; p o b oż n i , p r z e k r a c za j ą c p r og idomos twa , p r z yk ła da ją pa lce do t e go

miejsca i całują je .Niemnie j c iekawa jes t mezuza z drze

wa , r oboty E l jasza Lan gnera z roku 1844,wyobr a ż a ją c a z p r z odu fr on t on domu ia za r a ze m p o b ok a ch o zd o b i on a or n a mentami roś l innemi i zwie rzęcemi , Napisy

pó łwypu k łe — podobn ie z r e sztą j a k c a łość — m ówią o przezn a czen iu te j m is te r ne j szka tu łk i i poda ją da t ę , ora z n a zwiskoa r ty s ty. B oga t o ha ftowa n e są r ówn ie ż w or e czk i na f i lak te r je , zwane po żydowskuT e f i l i n - S a c k , r ob ót k i p o bożn y ch żonż ydowsk ich , lub t r osk l iwych ma te k . W yra b ia s ię je z r óżnych m a te r ja łów, pr ze ważnie z aksami tu lub jedwabiu , a zdobi

je cz ęs t o haft . 'Do p iękn ie jszych oka zów za l iczam y

woreczek z aksami tu ba rwy l i l jowej , nak t ór ym r ę ka dom owe j a r ty s tk i wysz y łazłotem i niźmi gwia zdę syjoń sk ą , ora z ini c ja ły h ebra jsk ie M. G. , ws zyst k o to u ję tew gus t own y or n a m e n t z r óż yc z e k i li s tków. N a inn ym wor e c zku ,z n ie b ie sk ie go a ksa mitu , wyh a ftowa n o b łogos ła w ie ńs tw o p r z y wk ła

daniu fi la k t e ry j : „Błogos ła wion yś , Boże na sz , Kr ó lu świa ta , k t óryu ś w i ęciłe ś n a s p r z yk a z a n ia m i i n a k a z a łe ś n a m w k ł a d a ć t e f i l i n " .Obok t a r c z y Da wida w idz imy j e sz c z e ko r onę z pe r e łka mi .

M e z u z a r z e źb i on a w k o ś c i s ł o n i o w e j .



64

O zdobą „T e fi li n - Sa ck ów" bywa ją z ło t e fr en dz le , ob iega ją cet r zy jego br zegi. W p odobn ych , l ecz n i eco w ięks zych t o r ebk a ch ,p r z e ch ow u je się t a k ż e t a ł e s y .

B oga t y zb iór filak t e r y j s t a r s zych i n ows zych pos ia da m yw na s zym zb ior ze . Są t o w ięc t efiłin na r ękę i g łow ę ( s z e l j a di s z e l r o s z ) , r oz m a it y ch w y m ia r ów , w y k o n a n e z t w a r d e j s k ór y .W ś r odku filak t e r y j zna jdu ją się cz t e r y p r zedz ia łk i ze zwitka m ipe r gaminu z p is anem i r ęczn i e odp owiedn iem i m od litwa m i. W k ła dan ie t e f i ł in p rzy modl i twie j es t nakazem Tory t . j . p ięc ioks ięguM o j ż e s z a . S k r z y n e c z k a w k ł a d a n a n a c z o ł o , n a w i e r z c h u m aw yt łoczoną lit e r ę s z i n . Ż ydz i s e fa r d y js cy t. j. w łos cy lub t u

r eccy i Sp a n iole u żywa ją fil ak te r y j zn a czn ie m n ie jszych n iżn asze , ba r dzo m is te rnych , to t eż t o rebk i na t e fiłin są u n ichm nie jsze. D o och r on y te fiłin s łużą schowk i sk órza n e lub n ie ra zze s r eb r a .

Z p o s ia d a n y ch p r z e z n a s o k a z ów za s łu g u ją n a u w a g ę s r e b r n e s k r zyn eczk i , s ł u żące do p r zech owa n ia filak t e r y j, t ego s a m ego co on e k s zt a ł t u , ozdob ione na b r zegach g r awu r ą o m o ty wa ch r o ś lin nych , z heb r a js k iemi n ap is ami . W y r y t e je s t t u na

z w is k o w ł a ś cicie la , b a c h u r a (m łod z ie ń ca ) J a k ób a W e i n b e r g a .P om imo dw u dz ie s to wiek owej t u łaczk i , n i e p r zes t a li Ż ydz i

t ę s kn ić do J e r ozol im y . D la t ego zwr a ca ją s ię pod czas m od l itw yk u w s c h o d o w i , w s t r on ę J e r o zolim y . W y r a ż a t o w y k o n a n aozdobn ie t a b lica , u m ies zczon a na ś ci an ie ws chodn ie j, n a zwan am i z r a c h (w sch ód ).

Sz tuka l udowa żydows ka i ka l i g r a f j a heb r a j s ka zna jdu j ąw m iz r a ch a ch b o ga t e p o l e z d ob n i ct w a . W n ow s z y ch cz a s a c h ,

g d y p r a cę r ą k w y p a r ł p r z e m y s ł fa b r y c zn y , w y k o n y w a s ię m iz -ra ch y wed ług u s ta lon ych sza b lonów . Ze s ta r szych litografij za s ługuje k i lka na uwagę .

P o łowy XI X wieku s ięga m iz r ach , r y s owa n y na ka m ien iuz na p i sem : „O d w s chodu s łoń ca aż d o zach odu s ł awion e ImięP ań s k i e". Z g r u powa n e t u s ą s ceny z b ib lji : J e r em ias z na g r u zach ś wią t yn i je r ozol im s k ie j, s ąd Sa lom on a , d obyc i e w od y zes ka ły, ofi a r owa n ie I zaka i b łogos ł aw ieńs tw o J a kóba . T o s am o,

l ecz w wykon a n iu o wie l e ba r dz i e j a r t y s tycznem i w r ozm ia r a chwięks zych , w idz im y n a i nnym mizr achu . Ar k a p r zymie r za i dw iet ab l i ce z p r zykazan i ami s ą n i eod ł ącznym motywem miz r achów-

W r a z z u d os k o n a le n i e m t e ch n ik i p ow i e la n ia , p o w s t a ją t a b l ice f ab r yk a cji n i em ieck i e j; s ą t o ba r w n e d r uk i , pe łne ob r a zk ów



65

bib li jn ych i h i s to rycznych , na n iek tó rych widz im y na wet geogra

f iczną mapę Ziemi Świętej .Częs t o p o w t a rza s ię n a m iz rach ach p o d o b i zn a Śc ian y P ł a

czu z modlącymi się Żydami.O d k o n w en c j o n a l n y ch mi z rach ó w n i emi eck i ch o d b i eg a j ą zn a

czn i e p o l sk i e , n acech o w an e p i e rw i as t k i em ch asy d zk i m, mi s t y cz n y m. P rze j aw i a s i ę t o p rzed ew szy s t k i em w mo d l i t w ach w ed ł u go b rząd k u se fa rd y j sk i eg o , w k ab a l i s t y czn y ch fo rmu ł k ach i i n k an -

S r e b r n e p u z d e r k o z p ł a s k o r z e ź b ą , p r z e d s t a w i a ją c ą s p o t k a n i e R e b e k i z E le a z a r e m p r z y s tu d n i. W ie c z k o z m o n e t ą Zy gm u n t a I.

t ac j ach . D o n a j częs t szy ch mo t y w ó w zd o b n i czy ch n a l eżą o r ł y ,l w y — u l u b i on y p r zez szt u k ę ży d o w sk ą sy m b ol, k o ro n y , s i ed m io-

ram ien n y ś w i eczn i k , t a b l ice z p rzyk azan iam i. Z b a r w p r zew a żnie czerwona obok niebieskiej i żół te j . Całość obfi tu je w złocenia .N a o so b n e om ów i en i e za s łu g u je k o l ek c ja am u l e t ów . G o l d

s t ein zeb ra ł ich n i ew ie le , a l e z p r a w d z i w em zn aw s t w em . T y p o w ą form ę k a b a li s t y czn eg o t a l izma n u ma s r eb rn y m ed a l z g e -o met ry czn emi f i g u rami . T rzy k o ł a w p i san e w p i ęc i o b o k o p a t r zo n e są k ab a l i s t y czn emi n ap i sami . N i ez ro zu mi a ł ą fo rmu ł ę czy t am y t eż w o t ok u . N a o d w r o ci e w i d zi my k w a d r a t o w ą t a b li cęp o d z i e l o n ą n a 1 2 p ó l , a n a n i ch t e t r ag ram J H W H ( Jeh o w a)

w ro zmai t y ch k o mb i n ac j ach i p r zes t aw i en i ach . D o k o ł a k w ad ra t uo b i eg a n ap i s . W cz t e rech o d c i ę t y ch k w ad ra t em ł u k ach czy t amyimiona a rchan io łów: Rafa ła , Gabr je la , Ur je la i Micha ła .

F o r m ę o z d o b n e g o w i s i o r k a m a a m u l e t p o s r e b r z a n y , n a k t ó ry m ry su j e s ię w y p u k ł a lit e r a h e j , o zn a cza ją ca imi ę Bo że , p o n i że j za ś k ab a l i s t y czn e o k reś l en i e Bó s t w a : „Szad d a j " . W o t o k uimi on a a rch a n i oł ów . N a o d w r o ci e sy m b o li czn y ry su n ek Ści an yP ł aczu z n ap i sem: „ Je ru sza l em" , o raz n i ez ro zu mi a ł e , b o za t a r t e ,

fo rmu ł y . S i ł ę mag i czn ą p o s i ad a j ą ró w n i eż mo n e t y mi ed z i an e l u bs reb rn e , p o św i ęco n e p r zez cad y k ó w ; zn a j d u j em y i ch k ilk a w n a szym zb io rze .

5



66

Od z łych m ocy s t r zec ma równ ież o łowia n y m eda l jon z l it e r ąH e j p o ś r o d k u i n a p is em k a b a l is t y cz n y m w oto k u . N a s t r on i eodwro tne j t eks t k ró tk ie j mod l i twy , a r acze j inkan tac j i .

Odmienną n ieco fo rmę ma ta l i zman , w rodza ju ryngra fu : je s t t o m a ła , s r ebr n a t a r cz a , p ięk n ie t r yb ow a n a . W id zim y n a n ie jpó łwypu k łe ko lu m ny k rę cone , z lis tkami na ka p i te lach , w ś rodkuo zd o b n ą lit e r ę H , or a z a r t y s ty cz n i e w y r o b ion y d z b a n u s z e kz okwi t łemi ga łęziami po boka ch . U góry orn am en t : pa r a p ta kówo s k u b u ją c y c h k w ia ty w w a z o n ie .

Z p a p i e r o w y c h t a b li c och r o n n y ch z a s łu g u j e k ilk a n a w y s z c z e góln ienie . Do n a jczęs tszych n a leżą dw ie ta b l ice z imieniem Bożemi ka ba ł is t ycznem i figura mi (ręka ludzk a z n apisem, k oło e tc . ); mająon e s t r zec od pożar u i za r azy , a jak op iewa nap is , s ą uk ładur a b in a E l e a z a r a z W o r m a cji i E l ja s z a B a a l -S z e m -T o b a z Za m oś cia .

P o d o b n e a m u le ty fa b r y k u j ą w s p ó łcz e ś n i m a łop o ls c y c a d y cy ,ora z Żydz i węg ie r s cy . I t ak np . r ab in M ojżesz Te ite lbau m skomp o n o w a ł r y m ow a n y a m u let , m a ją c y s t r z e c od zm a r tw ień , ch or ó bi zabó js tw a . O bok własn e j ink an ta cji u ży ł on odp owiedn ich cy ta t ó w z P is m a Ś w ię t e g o. F o r m ę t , zw . k w i tk a m a ją d r u k o w a n e t a l izma ny ca d yk ów sa da górsk ich . Na jedne j z t ak ich u lotek w idn ieje

p ie częć , na k t óre j czy ta m y: „Cha im Mei r J ech je l Sp ira , Sa da góra ” .P o u r odzen iu dz iecka po łożn ica zna jdu je s ię w s tan ie n ie

us tan ne j t r wogi o dz iecko , na k t óre czyha ją z łe du chy . S zcze góln ie n iebezp ieczn ym d la p o łożn icy i je j n iem owlęc ia byw a de mon żeński , Li l i t . Ma te j n ieczys te j s i le przeciwdzia łać apo-t r o p e jo n w p o s t a c i r e p r o d u k o w a n e g o t u n a p i su , k t ór y w p r z e k ład z ie na j ęzyk po lsk i p oda jem y, za zna cza ją c, że w zb iora chGolds te ina zna jdu je s ię k i lka odmian podanego tu typu :

O C H R O N A P O Ł O Ż N I C Y

P O D D O B R Ą G W I A ZD Ą

„Przez b ł . p . Baa l -Szem-Toba (Męża dobre j s ł awy) .

W Imię p otężn ego i g r oźne go Boga Izra e la! Bł. p . E l jaszszed ł dr ogą i sp otk a ł Lili tę z całym jej ors zak iem . I r zeczedo niej, do złej Lility:n i ecz ys t a i p r z e w r otn a , T E K S T

Twój o r szak t akże n ie - P s a l m u 1 2 1 .

da ją c r ze cze : Pa n ie mój,

D o k ą d ż e z d ą ż a s z t y ,du ch u n ieczys t y i ca łyc z y s t y ? O n a o d p o w i a -E ł jaszu p ro roku , idę do

domu położnicy , by dać je j sen śmier te lny i zabrać je j u rodzo n ego syna, w yp ić m u k rew , w yssa ć mu szpik z kości , a cia ło



67

wyrzucić . I odpowiedz ia ł je j b ł . p . E l jasz prorok: Powst rzymujęCię tem zaklęc iem i bądź jako niemy głaz .

Lił i ta rzekła: Panie mój , w imię boskie , puść mnie, a ucieknę.

Przys ięgam Ci na Boga I z r ae la , że odwrócę śc ieżk i me od po łożnicy i dz iecka je j urodzonego. Bo skoro ktoś u j rzy lub us ły szy m oje imiona , ja ucieka m , a te ra z wy jaw ię Ci m oje imion a;i lekr oć je k toś w sp omn i — ja i ca ły m ój orsza k s t r ac i m oc szk odzenia i we jśc ia do m ieszkan ia p ołożn icy. P rzys ięgam więc , żeCi wyjaw ię m oje imiona , a T y je ka ż zap isać i wyw ies ić w domupołożn icy a lbo dz iecka , j a za ś na tychmias t umknę .

A oto m oje im ion a: S t r ina , L ili ta , Aw it o , Am izo, Am irpa ,Kak asz , Odem , I jko, P odo, A j lo, P er oto , E fk o, Keta , Keli, Bi tno,T a l t o, P a r t a s z o. A gdy k t oko lw i e k w yp ow i e lub w yp i s ze m ojeimiona , j a uc iekam od n iemowlęc ia . Zawieś więc w mieszkan iu ,po łożn icy lub dz iecka t en amule t , a dz iecko i ma tka n igdy n ieuc ie rp ią odemnie , Amen, Amen, Amen, Se la , Se la , Se la .

Boże , r ozedrzy j Sza tanaS yna w , S a ns yna w , S e m a nga l o f .

A br a ha m i S a r a I za k i R e b e k a J a k ób i L e a

A D A M i E W A

d o w n ę t r z a

Li l i t wraz z o r szak iem swym na zewną t r z .Cza rownicy n ie zos tawić p rzy życ iu ,Cza rownicy p rzy życ iu n ie zos tawić ,Nie zos tawić p rzy życ iu cza rownicy” e t c .

( w s z e ś c i u p r z e s t a w i e n i a c h w y r a z ó w ) .

W yr óż n i a j ą s i ę z pom i ę dz y i nnyc h a po t r ope j e , oz dob i oner ę c zn e m m a l ow i d łe m ; n a i w ny r y s u ne k i n i ew ys z uk a n y , p r o s t yko l o r y t w s ka z u j ą na l udow e i c h poc hodz e n i e . M o t yw y t yc hob r a z ków z na m ie nne s ą d la ż ydow s k i e go z dobn i ct w a . N a je d nym widz imy wdz ięczny koszyk z kwia tami i o r ł a dwugłowego;ś r odkow e po l e na r y s unku o r l a z a j m u j e t e k s t z na n e go na m j użps a l m u .

I n n y ob r a z ek p r z e d s t a w i a p or t a l op a r t y n a o zd o b n y ch k o lumnach , nad por t a l em zaś dwa lwy , wsp ina jące s i ę p r zedn iemiłapam i ku górze . U d o łu równ ież lew , idy ll iczn ie wsp a r t y o k o-

5*



68

A p o t r o p e j e ( a m u l e t y ) p r z e c i w z ł y m d u c h o m . ( W y k o n a ł S a m u e l

D o r n f e l d z D o l i n y 1 8 9 3 r . j .

szyk z rozkwi t ł emi różam i. Inne ap o t r ope je ozdob ione są r ów n ież m otywa m i ze świa t a roś li nnego i zwie r zęcego. Żydowsk iem isą lwy i g ryfy , chętn ie powtarzane jako ozdoby.

Na uwagę zas ługu je ob razek mag iczny , na k tó rym widz imywś r ód ga ł ązek j a skółk i , t r zyma jące w dz ióbku sza r fę z na p isem:M a z e l t o w.

M oc m ag iczną pos ia da ją równ ież n i ek tó re dz ie ła ka ba l i

s tyczne z f igurami . Mamy w zbiorze jedną z tego rodzaju ks ią że k : „ R a z y j e l H a m a l a c h " (An i oł R a zyje l). K sią żk ę t ę k ła d ąpo łożn icy lub chorem u dz iecku pod podu szkę ja ko amulet .

P o d c z a s w o j n y f a b r y k o w a l i c u d o t w ó r c y n a W ę g r z e c h a m u l ety d la w o jsk owych Żydów . Oto t eks t r ek l am y , ogłoszon e j p r zez je d n e go z n ich w ję zyk a ch n iem ieck im i żyd ow s k im :

„ W a ż n e d l a r o d z i c ó w ż o ł n i e r z y !

S z a n o w n i w s p ó łw y z n a w c y ! M ę d r cy T a lm u d u p ow i a d a jąw pewnem mie j scu , że sko ro s i ę wyry je na kawałku s reb raha s ło wa leczn ych M a k a be jczyk ów (Któż je s t r ówien T ob ie m ię dzy bogam i, o Wieku is ty!) i u żyje s ię go jak o am uletu, tosz t abka t a ch r on i od ws ze lk i ego n i ebezp ieczeń s tw a , g r ożą cegood oręża . M a k a be jczycy mieli równ ież t en na p is na swychch or ą gwia ch (Mak ka bi) i by l i zab ezp ieczen i pr zez t o od n iepr zy

ja cielsk iej b r on i. N iech a j w ięc k a żd a m a t ka i k a żd y ojcie c, cz yrodzeńs two t ak i t a l i zman makabe j sk i poś l e żydowsk iemu żo ł

n i e rzowi w po le . Aże by u ł a t wić t o r ówn ież ubogim rodz icom,wyn os i cen a za k a żdą sz tukę t y lko 1 k oron ę (por t o 35 hal.).Od spr zeda wcy ot rzymu ją r aba t . (—) M ojżesz J ózef E n ge l” .



69

Z ca łe go m n ós t w a d r ob ia z gów żydow s k i ch , z e b r a n ych p r z e zGolds t e in a , za s ługuje je s zcze k i lka na wzmian kę . J e s t więcos obn a ko le kc ja s z a b l on ów b l a s z a n ych , s ł uż ą c ych do w yk on y

w a n ia p r z e dm i ot ów ku lt u , je s t p r a s a w yc is k a j ą c a na b l oku m yd łap o je d n e j s t r on i e n a p is K o s z e r , p o d r u g iej za ś n a zw i sk o w y twórcy , ba rona Hagena (z Be łza ) wraz z j ego he rbem rodowym,są d rewniane mode le koron kró l ewskich , k tó remi pos ługuje s i ękam ien ia rz p r zy ciosan iu żydow sk ich n a grobk ów, ora z li t eryhebra j sk i e rżn ię t e w drzewie ; fo rma , s łużąca do od lewania cha nukow yc h bą ków , uz upe ł n i a t e n o r yg i na l ny z b i ó r .

Ze s z k oły p r ze m y s łu a r t y s t y cz n e g o w J e r oz olim ie „ B e c a

l e 1” poch odz ą p r z e dm i ot y z d r z e w a ce d r ow e g o , ja k ok ł a dk im odl it ew n ików, t a rcza na zega r , cyga r n iczk i , s zka t u łk i na w on n o ś ci (B s u m i m - B i i c h s e n ) op a t r z on e n ier a z n a p is em „J e r u za l em" lub „Świę te mias to” .

Z pom i ę dz y op r a w ks i ą g ż ydow s k i c h w yr óż n i a s i ę m i s t e r naokładka kobiecego modl i t ewnika , z kośc i s łon iowe j .

N a uw a gę z a s ł ugu j e puz de r ko , w y t ł a c z a ne w s r e b r z e , nak t ó r e m a r t y s t a p r z e ds t a w i ł w ypu k ł e (a u r e pous s e ) s ce n ę s pot ka n i a

E l e a z a r a z R e be ką p r z y s t udn i . W i e c z ko s z ka t u ł k i s t a now i pó ł -g r os z ko r on n y Zygm un t a S t a r e go (m one t a t a i w yr ób a n t ycz nyz da ją s ię w s k a z yw a ć na e w . r e n e s a n s ow e poch odz e n i e ca cka ) .

N a t a l er z u fa j a n s ow ym z e z b i or ów na s ze j po r c e la n y w i dzim ybibl ijn y ep izod : scen ę pr zybyc ia t r zech a n iołów do Abra ha m a .

Cygar n iczka z pe r łow e j m asy , rob o ty n i ezwyk le mis t erne j, je s t d zie łem a r t ys t y-Zyd a . W s k a zu ją n a t o m ot yw y zd ob n iczet ypow o ż ydow s k i e : l e w e k i o r na m e n t a c j a r o ś l i nna .

W o r e c z e k n a t e fi l łn .



B o ż n i c a w Ż ó łk w i . (O b r a z l u d o w e g o

a r t y s t y ż y d o w s k i e g o ) .

6. BOŻ NICE I CMENT A RZE

N ie m a łą a t r a k c j ą z b io r u s ą p o d o b iz n y b u d o w n ic tw a ż y d o w

skiego w P olsce , m ało zna n ych bożn ic z dr zewa , s ięgających n ie r az XVII w ieku . N iezwyk le cieka we to oka zy a r ch i tek tu ry Ży dów w Po lsce .

S por o s ta rych bożn ic kr y je s ię po zap a dłych m ias t eczka chM a łopo lsk i i M a zowsza . Do ozdobn ie js zych na leży syna gogaw Nas ie lsku , z ganeczkami i ga lery jkami , wspar temi na zgrabnier z e ź b io n y c h l u b k r ę c o n y c h s ł u p a c h . C h a r a k t e r p o d o b n y p o s i a d as t a r o ż y tn a b o ż n i c a w W y s o k ie m Ma z o w ie c k i e m .

Oryg ina lny kwasory t z 1838 r . p rzeds tawia d rewnianą boż n icę w Sassowie (pow. z łoczowski) . Bożnica w Janowie , zbudowa n a w XVII s tu leciu , ł ączy w sposób szczegó ln y a r ch i tek tu ręd rewnianą z murowaną . Tą s amą osob l iwośc ią odznacza s ię sy na goga w Gw oźdźcu . Wn ęt r ze je j ozdob i ł a r t ysta boga t ą po l i chromią , a „b ima" , za jmująca ś rodek , uderza su tą rzeźbą .

Odm ienn ego zupe łn ie typu są bożn ice m u rowan e po mia s tach Po lsk i, s ą to na po ły wa r own ie . Tak i ob ronn y cha ra k t e r

ma ją syna gogi w Ta r n opolu , Br odach , Żółkw i i t . d . Br ody, to jedn a z n a jw ięk szych gm in żyd ow s k ich w. XVIII w d a w n ej P ol sce , n ie dziw w ięc, że bożnica w yp osa żona jes t dos ta tecznie ,bogac ie j oczywis ta wewnąt rz .



71

W bożnicy brodzkie j zna jduje s ię m. in . tabl ica pamią tkowaku uczczeniu Iz rae la Berns te ina . Napis hebra jski na draper j i ,pod koroną , op iewa : „Kor ona d obre j s ł aw y” . W ok oło b łogos ła w ią cych r ąk czy ta m y: „Ta k oto b łogos ła wc ie I z r ae lowi , m ówiąc :

S zczęsn y jes teś Izra e lu , żeś doczeka ł tej chwi l i. J a k o znak wi d oczn y w m u rowa l i tę t a bl icę s ta r s i gminy ku miłej pa m ięci . Okożycz l iwie spogląda jące nie cha j b łogos ławi Iz rae lowiBerns te inowi ( synowi zmar łego bł . p . Mardochaja , wnuk owi r ab ina k ra jowego, —po t om kow i a u t or a T e w u ot h

S z o r « ) z a dokona n i e s z c z y t nego dz ie ł a . Po poża rze na szego domu bożego w so botę 27 Ijar 5595, 24. czerwca1835, pokrył on gmach naszda ch em z m iedz i". Opisu te jt a b l i c y d o k o n a n o n a p o d s t awie o ryg ina lnego pro

jek t u za t w ie r d zon ego p r zezaus t r . w ładze , a zna jdu ją cego się w naszym zbiorze.

Niemnie j c iekawa jes tsynagoga żółkiewska , c iężki

k w a dr a t ow y m a syw, w sp a r t y Z“ lt yr f c a % ad„b°Śn„ Ł ^ U l RÓŻyna t ęg ich szka rpach . A t tykaopa t r z ona w ot w or y s t r z e ln i cz e, na da je bu dow l i cha r a k t e r oz dob -n ie j szy . Jedną z podobizn bożn icy t e j w naszych zb iorach spo r z ą dz ił p r ym i t y w n i e s o f e r (p r z e p is y w a cz T o r y ) M e na che mLeichter (Lwów 1898).

P r a w dz iw ą pe r ł ą b u dow n i ct w a ż ydow s k i e go w P o ls c e je stl w ow s ka s yn a goga „ Z ł o t e j R óż y" , z budow a na s um pt e m dz i e r ża w cy ce ł i myt rusk ich I zaka N a ch m a n owicza ; dz ie ło to a r t y s ty włosk iego z k ońca XVI w., n os i już n iekt óre cech y a rchi t ek tu ry r enesansowe j . Za łożen ie j ednak j e s t nawskróś go tyck ie :smu kłe os t ro łu ki sklepienia zbiega ją s ię w środk u , zamk nię te ozd ob

nym zworn ik iem, gotyck ie są równ ież okn a , u m ieszczon e w ysoko, w głębokich niszach. Bożnica wciśn ię ta dz iś w głąb p od w ór za , n iczem na zewn ą t r z n ie ods łan ia h a r m oni jn ego p iękna wnę t r za .



/

72

P os ia d a m y p ię k n ą a k w a r e lę A . K a m ie n i ob r od z k ie go, w y o b r a ża jącą podwórze tego domu przy u l . Blacharsk ie j 23 , z synagogąi p r zybudówka m i , z k tó rych jedną (lewą) da wn o już zbu rzono .

Wnęt rze bożn icy Z ło te j Róży p rzeds tawi l i uda tn ie B ie re r , w na s t ro jowej m ezzot in cie i inżyn ie r -a r ch i tek t Zygm un t Sperber . Nao r y g in a ln y m r y s u n k u t u s z ow y m k u s to s za Mu zeum im. J an aSobieskiego , Ru dolfaMękick iego , p rzy p i s anym zb io rowiGolds te ina , w idz i my ubogą synagogęna Znies ien iu obokL w ow a , od d a n ą w t e c h n i c e p ió r k o w e ji k r e d k o w e j .

Z y d o s t w o p o l s k i e z r e f o r m o w a n ew d u c h u M e n d e l -

sohna , s t awiać po czę ło synagog i pos t ę p o w e ju ż o k o ło p o łow y XIX. w. D o na j s t a r s z y c h w P o l s ce n a leży Tem plumw e L w o w ie , k tó r e g oz n a j d u j e m y p o d o b i

zn ę z roku 1850.Onie j s za j e s t synago g a w e W ło c ł a w k u ,

wzn ies iona w s ty lu maury tańsk im, pod ług p lanów Franc i szkaT o u r n e l l e . P o s t ę p o w ą s y n a g o g ę w y s t a w i l i t e ż Ż y d z i w W a r s z a w ie . Oka za ła t a bu dowla na T łóm ack iem (1878) zbu dowa n a w s tyluneorenesansowym, j e s t dz ie łem L . Marcon iego . Templum pos tę

p owe pos ia da ją równ ież Żydz i w Ta rn owie . Bu łha kowsk ie zd jęc iew na szych zb iora ch p rzeds t a wia s zczy tn icę syna gog i w i leńsk ie j.Skromne , p rawie że ubog ie cmen ta rze żydowsk ie na z iemiach

p o l s k i c h k r y j ą p o d n i e p o c z e s n e m i p o z o r a m i b o g a ty m a te r j a ł b a -

d/ĆUJ—--

-----^ - ? f.. th.* ... ---- (£ u .. J.y.' /.-i-tj)^ /7 — - /-T-S- —f '— -V ■£ --r^ r ?-u' — Y"U « V. i. y ~ ’~ f " - ■'7/7 / - -

I P i H I ...... ^2J/5L.- J Ł , L K / L J U . . / : . . . i u u s c / , a— U '

j-t i.././:J A- /-/&.. jtu—u—

J- ł f y -r r .— / 7— '‘7 7 '; t v

y /</■■ / SI'' y. f /f /a -- /

T a b l i c a p a m i ą t k o w a w b o ż n i c y b r o d z k i e j z 1835.



73

dawczy . Nagrobki żydowskie zachowa ły dz ie j e n ie j ednego rodui n ie jedn e j gm iny; z n ich to odczyt u jem y da wn o zaginion e n a zwi ska , wypa dk i i zda rzen ia . Kam ień n agr obn y , w swois ty sp osóbociosa n y , ozdobion y sym boli czną r zeźbą i m is t e rnym n ap i sem,bywa dz ie łem sz tuki i to n iepoś lednie j war tośc i .

W zbiorze zna jdu je s ię spor o zdjęć fot ogra ficzn ych cm en t a r zy żydowskich . Na p ie rwszem mie j scu wymien iamy widoki

B o ż n i c a n a Z n i e si e n i u . (R y s . R u d . M ę k i c k i ).

Bułhaka . Du żem widoczn ie zam i łowan iem da rzy a r t ys t a -fotogra f cmenta r z Żydów wi leńsk ich , skoro da ł nam aż k i lkanaśc ie j ego

f r agmentów.Pr as ta r a gmina w gedym inowym grodz ie s łynę ła z bogactw a ,

to też p od m ogiłkam i je j cm ent ar za le ży n ie jeden z u czon ychlub możnych w I z r ae lu .

Do cieka wszych zd jęć za l iczyć n a leży pod obiznę g robu Baa l-Szema . Za łożycie l ch as ydyzmu zmar ł w M iędzyborzu (gubern iapodolska) , dokąd pie lgrzymują dz iś jeszcze pobożni . Na naszemzdjęciu widz im y Żyda , m odlącego s ię w łaśn ie na d m ogiłą cad yka .

4



74

Q m e n t a r z ż y d . w H r u b i e s z o w i e . C m e n t a r z ż y d . w W i ln i e .

N ie li tośc iwa wojn a zagna ła n iek tó rych j eń ców żydowsk ichna daleki Sybi r aż w g łąb Azj i . Wielu z n ich pomarło tamz g łodu lub tęsknoty za z iemią o jczystą , a miejscowi współwyzn a wcy wys ta wi li im ku wieczne j pa m ięci n a grobn e kam ien ie .Lekar z z łoczowsk i Dr . J ózef Gold , w yw iez ion y p rzez Ros jan

ja k o za k ła dn ik , s fot ogr a fow a ł w ięk szą iloś ć t a k ich n a gr obk ówi bożnic z cmentarza w Omsku, na k tórym legl i pospołu Żydziz naj rozmai tszych kra in .

Niesamowi tym urok iem poc iąga ły a r tys tów żydowsk ich i i n n ych m a lown icze zau łk i ghe t t a . Są to żyw e pomn ik i ś r edn iowiecza , podobn ie j ak ludz ie j e zamieszku jący . Pos iadamy sporotak ich widoków. Ze s t a rszych ryc in wymien iamy „Ul icę na Ka z imie rzu Kr ak owsk im", wyk on a n ą p rzez Lau fbergera . Na t l e gę s tych zabu dowa ń p r zeds ta wi ł a r tys ta k i lka pos ta ci żydowsk ichw charak te rys tycznym s t ro ju po l sk ich Żydów.

Młody wybi tny graf ik Z. Bierer pokusi ł s ię również o oddanie

swois te j f iz jognomji Kazimierza . Jego akwafor ta , operująca efek t ami ma la rsk iemi , p r owa dz i nas na s t a re p odw órze żydowsk ie ,o toczone zmursza łemi budynkami . Wymien iamy jeszcze ryc inyF e rd y n a n d a La c h n e ra , Em i l a O r l i k a i U n g e ra , k t ó re ró w n i e żo t en t emat po t rąca ją .

Zn a n e g o d o b rz e l w o w i a n i n a , a r t y s t ę W i l h e l m a W a c h t l a , r e p rezen tu je w go lds te inowsk im zb io rze malowany szk ic , k tó regot r eść wyjaśn ia na p is : „Żydz i p r zed bożn icą w Kr a kowie". J es t

to j edna z wcześn ie j szych p rac wyb i tnego mala rza , j ak dowodz idata 1899.

Od o Dobr owolsk i , k t óry z r ówn em m is t rzos twem i jedn a kowąplas tyką od t wa rza k r ę te u l iczk i ghe t t a , j ak ro jne bu lwar y Pa ryża ,p o d c h w y ci ł ro m a n t y cz n y i m a low n icz y z a k ą t e k d z i e ln i cy ż y d o w



75

skie j we L w owie : bożn icę „Złote j R óży" , widzian ą od s t ronyu l icy Boim ów. Godn y penda n t do t ego obra zka s t a nowi u l icaS e r b ska , pe łna s k l e p i ków ż ydo w s k i ch . O bydw a ob r a z k i w yk o na ne s ą t e c hn i ką pa s t e l ow ą .

W ysokie j wa r t ości a r t ys tyczne j a kw afor t y p rof. S tan is ławaJ a k u bow s k i ego p r z e d s t a w i a j ą fr a gm e n t y ż ydow s k i ch cm e n t a r z y

p r ow i nc j ona l nyc h .I w tej dz iedz in ie , p odobn ie jak w inn ych dz ia łach his tor ji

ku ltu ry żydowsk ie j, odes ła ć n a leży Czyte ln ika do znak om i tychw yn i ków ba da ń i s t u d jów P r o f. D r. M a j er a B a ła ba na . W y m i en i ć t u w yp a da p r z e de w s z ys t k ie m „Z a by t k i H i s t o r y cz ne Ż y d ów w P olsce" (W a rs za wa 1929) i „Dzie ln icę Żydow sk ą w e

L w ow ie” , s t a n owiącą jeden z tom ów ser ji „Bib l jotek i Lw ows k ie j“.

S t a r y fa ja n s z w y o b r a ż e n i e m s c e n y p r z y b y c i a a n i o łó w d o

A b r a h a m a .



m ’’n n »r a i '*s ’"W

H a f t or a (u s t ę p z P r o r o k ó w ) n a S ą d n y D z i e ń , k t ór e j li t er y u ł o ż o n e s ą w p o -

s t a c i g o ł ą b k a .

7. SZTUKA L UDOWA I CERA MIK A

S zt u k a ż y d ow s k a — ja k k a ż d a s zt u k a — cz e r p i e s w e s ok iży w o t n e z ży c i a l u d u .

Z a t w ó rcę -a r t y s t ę ży d o w sk i eg o w i n i en b y ć u w ażan y t en ,k t o s w ój t a le n t i s zt u k ę s w ą o d d a j e l u d o w i , z p o ś r ó d k t ó r e g ow y szed ł , l u d o w i ży d o w sk i emu .

Wszy s t k i e w i e lk o śc i i t a len t y m a l a r sk i e a r t y s t ó w -Ż y d ó w w y w o d zą s ię z lu d u ży d o w s k i eg o; d z ięk i t emu ź ró d łu , p o d w p ł y wem tego zas iewu, mogl i s i ę on i da le j rozwi jać i s t anąć na wy

ży n ach a r t y zmu .Dla tego godzi s i ę p rzy toczyć s łowa znakomi tego es te tyka

i k ry t y k a szt u k i, p r o fe so ra u n i w er sy t e t u D r , Wł a d y s ł a w a K o zickiego w „Słowie Polskiem" z dnia 18 marca 1914 r . :

„Wi e l k a i p r aw d z i w a sz t u k a zaw sze i w szęd z i e w szy s t k i emikorzen iam i tkwi ła w ziemi , w ra s ie i n a rodz ie . Sz tuk a bowiem

je s t ś r od k iem u czu ciow e go p or oz u m ien ia s ię lu d zi m ięd zy s ob ą ,a że w ży c i u u czu c i o w em cz ł o w i ek a p i e rw i as t k i r a so w e i n a ro

d o w e p i e rw szo rzęd n ą o d g ry w a ł y ro l ę , w i ęc i sz t u ce mu szą n a d aw ać zasad n i czy ch a rak t e r . W b a l o n ach „czy s t e j sz t u k i " mo g ąpon a d z iemią u n osić s ię t y lko imp oten ci du ch owi , k t ó rzy m głam i



77

s m a kos zos twa i obo ję t n oś c i d la życi a os łan ia j ą w łas ną p r óżn i ęw e w n ę t r z n ą " ,

W ludz ie żydows k im tkwi z r ozum ien i e d la p iękna , p oczu ci e

es t e tyczne , g ł ęboko zako r zen ione p r zez t r adyc j ę . Pod g r ubą po włoką t r os k i k łop o tów tw ar dego żywota k r y je s ię um iłowan iep iękn a . W pa m ięci w yry t e są obra zy z b ib lji , cy ta t y m ęd rców,w du s zy od tw a r za ją s ię zagadn ien ia o w s zech byc ie i n i e ś mier te lności .

N ieub łagana r ęka życ i a ods uwa p r ecz t e umi łowan ia , a l emimo ws zys tk i ch p r zec iwieńs tw n i e da j ą s i ę one z zakamar kówd u s z y w y p ł os z y ć. Ż y d ch a ł a t ow i e c b y w a w p e w n e m zn a cz en i u

es t et ą , zna s ię na s z tuce, sam je s t tw ór cą ! N a wet a r en da r z naws i , r zemieś ln ik p rzy warsz tac ie , kupiec za l adą .W lu dz ie żydows k im tkwi n iezn i s zcza lny za r odek s ztuk i ;

z tych n izin , z tych ś r odowisk w yw odzą s ię a r tyści, ma ją cy dz iśrozgłos w świecie .

Kt oko lwiek m ia ł s pos obn oś ć zwiedza ć zau łk i żydows k ie ,m óg ł na tkn ąć się na d ow ody poczu c ia p iękna u jego m ies zka ń ców . R ęczn i e p r zez n a r zeczoną wyk ona n e p r ze r óżne ha fty, jak

t orebk a na fi lak te r je d la n a r zeczonego , ha fty na t a łes ie , j a rmułka ,n a k r y cie n a k oła cz e s ob ot n ie , p r z e ch o w e k n a m a c e p a s ch a ln e ,oz d o b n e m iz r a ch y — n a le ża ł y d o o b o w i ą z k o w y c h p r a c m łod y chpan ien , k t ór e w t en s p os ób ch ci a ły wyr a z ić p r zywią zan i e do

kul tu i zwycza ju .Kob iec i e żydows k ie j p r zypad ło w udz i a l e t r o s k l iwe p r ze

s t rzeganie t radycj i . Była ona też przez długie wieki t radycj i te jkap ł anką . S to ją c na g r un cie p r zes z łoś ci , ws k a zywa ła poko len iom

dr ogę do pr zysz łośc i. Za m i łowa n ie do s t ro ju i b łysk otek p r zy n ios ła ze W sch odu , n ie dz iw w ięc, że w dn ie św ią t eczne lu b i ł a p rzys t ra jać s ię w d iademy (naczó łk i ) , wyszywane pere ł kami , na je j p iers iach lśni ł mis terny haf t z łoty lub s rebrny,w u szach d ług ie k o lczyki z d iam entam i, a pa lce zdobi ły p ie r ś cien ie, k tó rych w yr ób i form a zna ne są do dz iś p od mian emżydows k ich . C hus tka na g łowie o s pecja ln ym w zor ze t a ł e s o-w y m l u b je d w a b n a , od p o w i e d n i a d o za m oż n oś ci, n a r z u con y

na suknię kaftan ik , uzu pełn ia ły świą t eczn y s t rój m at rony ży dowskiej .Ka żdego u r oczys t ego ś wię t a wyczek iw a ła m łodz ież z r a

doś ci ą , bo ka żde n owo s p r a wion e ub r a n i e po r az p i e r ws zy u b i er ano w świę to . Młodzież s ta ra ła s ię w miarę możnośc i p rzyczy



78

n ia ć do uświetn ia n ia św ią t . P r z yoz da b ia ł a w ię c w świę to S z a -buo t s z yby ok ie nn e w p iękn e , swo is t e go wz or u wycina nk i pa p ie r owe , k le iła i spo r z ą dz a ła cho r ą g ie wki k o lo r ow e na u r o c z ys tość S imc ha t Tor a , z w ła sne go wyr obu s t r z e lb w iwa towa ła

w Lag b 'Omer , a ka r ty i d re jde le uprzy jemnia ły je j wolne chwi le .R ówn o le g le z p r z yswa ja n iem sob ie m od l itw , k a n onów wia r y ,

s tu d jowa niem b ib lji i t a lmu du, sz ło zam i łowa nie do p iękn ego, k a l igra ficzne go pisma , boga t ego w esy i f lores y. Były to w a r t ościz e wnę t r z ne , a l e t r wa łe .

W s t a r y c h m a n u s k r y p t a c h u d e r z a n a s n a d z w y c z a j n a c z y s t ość i d ba łość o p ism o i wygląd . W l is tach , powin szowa n iachoko l ic zn ościowy ch , um owa ch , ud e r z a ją na s s t a r a n ia p i sz ą c e go

o upiększenie l i te r lub zdań , u jęc ie okresów ca łośc i w ozdobner a mki , a w podp i s wk ła da no c a łą umie ję tność kunsz townyc hz a kr ę tów.

Ws z a k is tn i eje na k a z , by ka ż dy Żyd wła sn o r ę cz n ie spo r z ą dz ił cona jm n iej jeden odp is Tor y , na ka z dz iś n iewykon a lny .Mim o, iż Żyda zwią zan o z han dlem , myś l jego sk łan ia ła s ię n ie r a z ku a r ty s tycz ne m u r z e mios łu . Zna m y ca ły sz e r e g j e dn os te kz ludu , w yróżn ia ją cych s ię zdolnościam i , k t óre jedn ak n ie s ta nowią ź r ód ła i c h w ła śc iwe go z a r obkowa n ia . Mię dz y n imi s ą t e ż

a r tyśc i s łowa . Uk łada ją on i , s t o ją c pr zy ladz ie sk lepowej , n ie z go r sz e a k r os tyc hy , g r a tu la c je i w ie r sz e humor ys tyc z ne .

S ta r a m y s ię tu z a p ozn a ć z je dnym z poś r ód w ie lu . N ie s a mowi ty t e n a r ty s t a mie sz ka w t r z e c ie j dz ie ln ic y Lwowa . Za j muje jeden pokój i kuchenkę . Rodz ina sk łada s ię z o jca i ma tk iora z z ośm iorga dziec i, w w ieku od jedn ego r oku do 15 la t .Z wy ją tk ie m je dnor oc z ne go n ie mowlę c ia wsz ysc y p r a c u ją . Mło dz i uc z ę sz c z a ją do c he de r u , s t a r s i p r a c u ją w ha nd lu . P o c he de -

r z e i sk le p ie , ka ż da wo ln a godz in a pośw ię cona je s t p r a cy z a r ob kowej .

W ku chn i je s t m iejsce z a r e z e r w owa n e na ... d r uk a r n ię . W y konywa s i ę tu podpa t r z ona u o jc a s z tuka z e c e r ska . S z u f l a dyz czcion ka m i u m ieszcza s ię n a łóżku , d la zyska n ia m iejsca . O boks toi r ę c z na p r a sa d r uka r ska . W yc h odz ą z n i ej c o r oku ch o r ą g ie wk i na S imc ha t Tor a , p r z ycz e m uk ła d i r y sun e k byw a z r okuna r ok z mie n ia ny . R ysune k po t r osz e z a c z e r pn ię ty z da wnyc hw z or ów , l e cz n ie co z m ode r n izowa n y . S t r uga n ie pa tyc z ków, na

k le jan ie papie rków, da je za jęc ie ca łe j rodz in ie , na d ług ie ty godn ie . W izde bce te j zn a jdu je s ię t eż m aga zyn gotow ego t o



79

w a r u , za p a s s u r o w ca , or a z p o k a ź n y k r a m b e z u ż y t e cz n y c h r e sz tek , mogących s i ę k iedyś może na coś przydać .

Z t ej kuchn i, będ ą ce j zar azem war sz ta tem , wch odzim y do

właściwej izby mieszkalnej .P rzy okn ie s t oi s t olik , p r zy k t órym gospoda rz w yk onyw ar oboty in t r oliga t orsk ie , ja ko swe drugie za jęc ie g łówn e. J ak nadrukars twie , zna on s i ę t eż na a rkanach sz tuk i in t ro l iga torsk ie j .Wyt ł acza n i e w zor ów , n a p i sów i ozdób , z zachow an iem r odz i m ych m otywów, to d z ie ło ojca p r a cowi te j r odz iny . Na wet ra b in i zaszczyca ją go zamówieniami . Mimo to z t rudem ty lko za rabia ty le , by s iebie i rodzinę uchronić od głodu.

A l e m i s t r z nasz rów ni e dobrze ry su j e i w yp i su j e w zory dohaftów dla hafciarek, umie ar tystycznie z c ias ta układać f igurkii n ap isy na okol iczn ośc iowem pieczywie , ce lu je t eż w w yk onan i u na poczekan i u w yc i nanek pap i e row ych (Re j ze l ech ) .

Mimo ty lu sz tuk i rzemios ł n ie wyczerpuje s i ę energ ja na szego mist rza , b o nie w yży łby tylk o z te go. W ięc zajmu je s ięt eż i han dlem. W tym sam ym p okoju s toi szafa , a w n iej t a łesy ,cyces , ks iążeczki do nabożeńs twa i t . d . k tóre pamię ta ją czasy ,

gdy ich właścicie l miał jeszcze sklep wyłącznie z przedmiotamilitu rg icznemi , a by ło to p r zed wojn ą świa t ową . Ws pom ina o t emz u j m uj ącym spoko j em i pogodnym uśm i echem na t w arzy .

M a js t e r na sz — k t ó rego dos ięg ła t w ar da , n i eub łagan a r ękażycia — ch ęt n ie u ciek a się d o fi lozofj i, um ie r oztr zą sa ć jejzagadnienia , n ie tylko ustnie , a le ogłasza je też drukiem. Samzatem p i sze i sam dru ku je . O czywiśc ie poma gają mu w temszczególn ie m łodsze dz ieci , k t óre zna ją s ię na czcion k a ch h ebra j

sk ich i to n a wet na ba r dzo zaw i łych , jak Ra sz iego, zna ją s ięw yborn i e , w yszuk u ją je z w ie lką w pr aw ą . Sześci ole t n i syn ekzupełn ie samodzie ln ie sk łada już u lo tk i rab inackie i zaświad czenia i to rozmai tych typów.

M ożn a by s ię d ługo r ozw odz i ć na d w i e los t r on n ą p r odu kc jątego a r tys ty z ludu , a l e poprzes t a n iemy na t em, a by wyka zać ,

ja k r ozległe , n iew yzys k a n e p ole d la b a d a cz y ot w ier a a r t yzmżydowski .

N i e m ożna t eż p om iną ć p r zy t ak i ej sp osobn ości Sza bsego(Saba ta ja) Sa cka . Pa n Sza bse l iczy s obie obecn ie 82 wiosn y,a s t anow i t yp i kap i t a l ny okaz w szechs t ronnośc i t a l en t ów l udużydow sk i ego. U r odzon y w Sa lon i ka ch , na ziem i nasze j p r zebyw aod cza sów sw ej m łodości , pr a cu je tu główn ie ja k o m alar z i ma



80

p ięć cór ek i t r zech syn ów, równ ież m ala rzy . Sztu ka dek ora cy jn o-m a la rs ka p r ze t rw a ła w t e j rodz in ie od wie lu gen era cy j.Mis t rz , mimo p r zek r oczone go ósm ego k r zyżyka , je s t ba r dzo ru

ch l iwy, obyw a s ię be z szk ie ł, tw ar z m a rum ian ą bez zm ar szczek ,oko loną s iwą , s t rzyżoną b rodą ; mówi dużo , dobrze i ze swadą .W chwi li, gdy odw iedz il iśm y go, za ję ty by ł p r a cą sn ycers ką .Rzeźb i ł p iękną , dużą ra mę z a l egorycznem i scena m i d la syn a gogi. Sza bse u pięks zył już ca ły szereg syn a gog: w S ka łac ie , K o-pyczyńca ch , Miku l ińcach , Gr zyma łowie , Ra dz iechowie , Z łoczow ie ,Żurawnie , Podwołoczyskach , Bo lechowie , Janowie i t . d . a na we t n iek tó re ozdob y k ościoła w G ołogór a ch z jego poch odzą

ręk i. P rzedew szys tk iem op ieku je s ię „sw oją " syna gogą , zwan ąbożn icą Rapp a , p r zy u l. Berka J ose lowicza we Lw owie , gdz iewyk ona ł wie le p r a c,. N ie obca mu i rzeźba w kam ien iu , a g rateż i na sk rzypcach . Wszys tk iemi t emi sz tukami zawładną ł wy łącznie „sam ze s ieb ie" jako samouk. Oczywiście największą jego ch lu bą je s t zn a jom oś ć h ebr a js k iego i b iblji , or a z k s ią g t a l-mudycznych , skąd cze rp ie częs to motywy i cy ta ty . Większep r a ce w y k on y w a ł w e sp ó ł z syn a m i i b ra t e m , k t óre g o n a w e t w t ym

celu śc iągnął był z Turc j i .Z ręczn ie malowanych miz rachów nasze j ko lekc j i , wyróżn ias i ę o k a z p o p ra w n i e f a rb a m i w o d n e m i w y k o n a n y p rz e z t e g o d o moros łego a r tys tę żydowsk iego .

Z szeregu m a lowide ł s u fi towych w rozma i tych syna gogachMa łopo lsk i Ws chodn ie j, wymien imy pom n ie jszon y ty pow y p la fonSacka , zna jdu jący s ię w na szem pos iadan iu . J es t to m a lowid łoo le jn e na d rzew ie ; na cz te r ech jego roga ch widzimy a legor yczn ezwierzęt a b ib li jn e : lwa , je len ia , or ła i tygrysa wr a z z od p ow ied -n iemi nap i sami hebra j sk iemi . Odczy ta ć t eż m ożna na tym su f i c i e nazwy mies ięcy żydowsk ich , o raz werse t b ib l i jny t reśc id y d a k t y c z n e j .

M o żn a b y n a l icz y ć w i e lu t a m t e m u p o d o b n y c h a r t y s t ów , a l egodz i s ię j e szcze wsp om n ieć o p r a ca ch dek ora cy jn ych J ózefaTuszera z u l . Zamars tynowsk ie j we Lwowie .

Od k i lku dz ies ięciu la t dos ta r cza on d la syna gog p r zez s i ebiewyk on a n e p inakse , t a b l ice m odl it ewn e , pa m ią tk owe i t . p ., n a ce c h o w a n e ru t y n ą , z roz u m i e n ie m i z a c h ow a n ie m d a w n y ch t r a -dycyj kal igraficznych.

P i ęk n ą p ra cą a r t y s t y cz n ą od z n a cz a się m i zra ch w y k on a n yw techn ice m iedz iory t n icze j p rzez n iezna n ego b li że j m a łopo la



81

n ina W . Ta u ber t a : or j en t a lne mias to (J e rozolim a) , na d k tóremw glor j i s łonecznej dominuje zburzona świątynia .

J eś li w wycina n ka ch podz iwiam y c ie r p l iwość i m i s t erną p ra cę ,wyraz i ć mus imy pe łny i n i ek ł amany zachwyt a r ty śc i e , k tó ry

t echn iką wyc in a n kową wyk on a ł mizra ch . S łabe t y lko odb ici e t e jmi s t e rne j p racy da j e nasza rep rodukc ja , r zecz t r zeba bowiemz o b a c zy ć w or y gin a le . P r z e d e w s z y s t k i em u d e r z a m n og oś ć w z o rów, nas t ępn ie mozó ł wyc inan ia t ak c i enk ich wiązań i ł ody-

T e k s t y h e b r a j sk i e (m o d li t w y , p i e śn i ) p i s a n e d r o b n i u t k i m m a c z k i e m

n a s k o r u p k a c h j a j i g r o c h u . R o b o t a p i s a r z a ( s o f e r a ) D r e i s i n a .

żek, t rzym a jących s ię do dziś w całości . M a ło by ło tej sztukia r ty śc ie : ce l em uw yda t n i en i a wzoru da ł podk ła d cza r n y , a nan im pona k le ja ł r óżn oko lo row e pap ierk i . U boku wycina n k i wid n i e j e widoczn ie podp i s a r ty s ty , Mordche Laszczower , a da l e jza t a r t a na zwa m ie jscowośc i.

Gdy mówimy o sz tuce ludowej i j e j wykonawcach , mus imytu wsp om ieć o J a k ób ie Dre is in i e, m ieszka jącym w Aleksa n dr jiko ło Równego, Człowiek ten dziś b l i sk i sześćdzies ią tk i , by ł kan to rem bożn icznym , l ecz z pow odu neur as t en ji (na t l e n i eodżyw ie-n ia) mu s ia ł zan iech a ć tego za w odu i zos t a ł sofer em (pr zepisy-waczem).

Zam i łowa n ie swe do sztuk i ob jaw ia , ja ko b iegły w p iśmieka l ig ra f i cznem, w t en sposób , że p i smo hebra j sk i e doprowa dza do m ik roskop ijn ych rozm ia rów. Za pom ocą t a k i ego p ismawypi su j e u s t ępy p i eśn i nabożnych , mod l i twy , b łogos ł awieńs twa

i t . p . na ja jach ku rzych , gołęb ich , na z iar na ch groch u . K oron ę tejsztu ki s ta n owi wypisa n ie ok oło 150 li t e r na z iar nk u ryżu ! J a jai z iarnka umieszcza we f laszkach , w rurkach szk lanych , lub za

6



82

s zk ł em w odp owiedn iem obr a m owa n iu . Da jemy tu w r ep r odu kc ji

k i lka typów jego prac .Bra t j ego ma także n ie by le jaką ży łkę a r tys tyczną i j es t

r ówn ież nędza r zem. M ies zka we L wowie . B y ł ma la r zem, l eczz p owodu wycze r pa n i a sił i g łodowan ia z zupe łnego b r aku za r obk ów, zapa dł na zdr owiu tak , że r ęce m u s ię t r zęsą i n ie m oże

ju ż t r zym a ć pen dzla .Dre i s in -bra t poświęc i ł swój t a len t dz iwnej na p ie rwszy rzu t

oka p r a cy — bud u je m ode l-m a k ie t ę un iwer s y t e tu heb r a js k i egow J erozol im ie . Kopju ją c un iwersy te t je rozol im ski Dre i sin czyni goba r dz i ej oka za łym, doda je mu p r ócz obs ze r n i e js zych boczn ych b u dowl i, m onu m ent a lne sch ody i inne dodat k i .

Bu du je on swój u n iwersy te t od k ilku la t i p r zewidu je u koń czenie go w krótkim czas ie , n . b . o i le uda mu s ię zebrać funduszena zakupno . . . t ek tu r , s t anowiących wy łączny ma te r j a ł budowlany .C a ły t en gmach zbudowany j e s t z odpowiedn io s k l e jonych , wy-r zynanych i f a r bami ozdab ianych t ek tu r .

P o m ias ta ch , m ias teczka ch , a szczególn ie po ws iach po lsk ichżyją t a cy dom oroś li p r a wd ziwi a r t yści lud owi w zna cznej l iczb ie ,a ws zys cy ma ją j edno na oku : umie j ę tnoś c i ą s wą p r zys łużyćs ię uświe tn ien iu b ożn icy czy ry tua łu . T a cy a r tyści, w rodza juC h iela B r au n f elda w Kr yn icy , k t ór y s wego czas u wyr zeźb ił p r a w d z iw e ca c k a , m a ją co p r a w d a n a ś l a d o w c ów , n a w e t cz ę ś c io w ou t a len t owa n ych (H och ha us e r owie ), l ecz b r a k im zach ę ty . W t ejd zie d zin ie ot w ie r a s ię w d z ię cz n e p ole d la ż y d . t o w a r z y s t wk r a j o z n a w c z y c h , k t ór e w in n y d ot r ze ć d o u k r yt ych ta len t óww zapad łych n i e r az mie j s cowoś c i ach .

W ydobyc i e da l s zych p r ac E l i L ange r a , wyc i ągn ięc i e na ś wia t ł o dz ienn e kuns z tu Da wida R os enga r t en a , czy Kiwy Ha s sa , d o k ładnie j sze skupien ie umie ję tnośc i S . Mandera , umożl iwien ie spo ko jne j p r acy J akóbowi Szp i l ce i C ha imowi Ka tzowi w B r odach ,w re szc ie zap ozn a n ie s ię z u tworam i p oe tk i lud owej Chai B irn -fe ld w Ł a bowej, — k t ór ych p r óby p iór em , pen dz lem i s cyzo r yk i em mamy w zb io r ze , — o to poży t eczne zadan i e d l a chę tnych .

Ci i im p odobn i a r t yści z bożej łaski , lud zie pr ości , pr zy-gniecen i t roskami i k łopotami o by t s zary i żmudny, pos iada ją

s por ą dozę a r t yzmu , a za r azem w s ka zu ją k i er u nek , w jak im p o winna pó j ś ć żydows ka s z tuka l udowa .



-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-



83

D z b a n k i i d z b a n u s z k i fa j a n s o w e d a w n e j fa b r y k i w L u b y c z y k r ó le w s k i e j .

W wiadomościach o po l sk ich fa j ansach n ie zna jdu jemy żad n ych wzmian ek o fa b r yce fa j an sów w Lu byczy k r ólewsk ie j,k tó re j w h i s to r j i ku l tu ry ludu żydowsk iego poczesne na leży s i ę

m ie jsce . P owst a ł a t a f ab r yka w oś r odku wie lk iego sku p ien ia Ży d ów, b l isk o s to l icy ca dyk a bełzk iego i w jego dom injum . M oż liwe n awet , że o je j powst an iu za de cydowa ł dw ór be łzk i i ot a czający go wierni .

Fab r y k ę t ę n azw ać mo żn a p a r ex ce l l en ce ży d o w s k ą . O dsw ych za czą tk ów na leża ła do właś c ic ie l i Żydów, dz ie rża wcam ibyl i Żydzi , ba , na wet r obotn icy je j re kr u towa l i s ię wyłą czniez poś ród Żydów.

F a br yka powst a ła ok oło roku 1840. Za łożycielem jej był Zie liń sk i, poczem pr zesz ła w rę ce Mak symi ljan a Pa rn asa , ów czes n ego właś c ic ie l a L u byczy k r ólewsk ie j. P i e rwszym je j dz i e rżaw cąby ł Szame Baumwohl , nas t ępn ie t egoż z i ęć Aszer Luf t , późn ie jdo roku 1911 Salomon Got t l ieb .

Robo tn ikami by l i wy łączn ie Żydzi . P raca p rzy fa j ansachn i szczy zd rowie i z robo tn ików tych pozos ta ł p rzy życ iu ty lko

je d en . N a zw isk a ich za p isa n e są p r zez G old s t e in a . W r ok u 1911fabryka, zn iszczona przez pożar , przes tała i s tn ieć i do dziś n ie

je s t od bu d ow a n a .W yr oby (fa jans k r uchy i ł am liwy) za chowa ły s ię w po je-dyń czych ok a za ch( a wie lka wojn a , k tó re j j ednym z gor ą cychfr on t ów by ł ok r ęg Ra wy rusk ie j, gdz ie l eży Lu bycza k r ólewska ,dokonały zupełnej zagłady je j produkcj i .

Zas ługą t ej wy t wórn i b y ło to, że w yr oby sw oje dos t r a j a ł ap r zewa żn ie do p o t rzeb życia ludu żydowsk iego, s łuży ła myś liup iększan ia s to łu świą tecznego i codz iennego u Żydów.

J e j w y r o b y mis s ed e r o w y ch s ą p o d y k t o w a n e u m iłow an i em

piękna i es te tyki , połączonej z użytkowością . To samo dotyczy6*



84

N a k r y w y d o m is s e d e r o w y c h m a n u fa k t u r y lu b y c k i e j.

m a ł yc h t a l e r z yków , k t ó r y c h r óż ne na p i s y ś w i a dc z ą o i c h od r ę b -nem i specja ln em pr zezna czen iu , da le j do k u bk ów, d u żych t a l e r zy i m is . Kolory i desen ie śc i ś l e ludowe , p r zeważnie kwia typo ln e , zwyk łe pasy , a n iek iedy e sy i flor e sy d ook oln e , ży w opr z ypom i na ją c e ku n s z t ow ne z a k oń cz e n i a i z a k r ę t y p odp i s ów ,

ja k ie cz yn ili Żyd zi w u b iegłem s t u leciu .Na n iek tó rych w yroba ch , jak n . p . na ozdobn ych t a le r zach

z widokiem pa łaców, widn ieje w ypa lon y p odpi s (A . Luft ) jedn ego

z d z i e r ż a w c ów , a z a r a z e m m a j s t r ów f a b r yc z nyc h .F a b r yka w yr a b i a ł a t e ż p r z e dm i ot y i d la n i eż ydow s k i e goludu okol icznego, o czem świadczą f igurki p taków, n . p . kaczeki gęs i, ora z in n ych zwier zą t : p sów, lwów , ba r a n k ów i t . p . da le jka łamarze i i nne p rzedmio ty uży tkowe . W nasze j ko lekc j i zna j du jemy k i lkadz ie s i ą t okazów te j f abryk i , w czem lwią częśćza jmu ją fa j anse d la ce lów ry tua łu i u żytk u żydowsk iego.

P r z e de w s z ys t k i e m r z uc a ją s ię w oc z y un ika t y : m i sy s e de -r owe , k tó rych część górn a zawie ra sześć m iseczek . Na ka żde jz n ich odd z ie ln ie wyp i san o , co zaw ie rać powinn a w czas ie se -deru . Podajemy tu opis jedne j z takich mis :

M i sy s e d e r o w e m a n u f a k t u r y lu b y c k i e j.



85

Doln ą je j część s t a n owi pods t a wa w ysok ości ok oło 12 cm,o śc ian ie zwykłe j grubości , na k tóre j spoczywa część górna ,n a k r y w a , s p o r z ą d z on a ja k o od d z i e ln a ca łoś ć d o z d ejm ow a n ia .

W n ę t r z e m i s y p r z e z n a c z o n e j e s t d o p r z e c h o w a n ia m a c .Dale j widzim y misy n iemniej boga t o ozdob ion e w k szta łciedużego p łask iego ta le rza . Zamias t oddz ie lnych miseczek zna j -

T a l e r z e i t a l e r z y k i ( L u b y c z a k r ó l e w s k a ) .

du ją s ię na n ich wgłęb ien ia , za wie r a ją ce w p rzep i san e j k o le j n ości n a pisy hebr a jsk ie . J edn a z mis , mn ie j ozdobna , lecz tego sa mego typu , n ie ma żadnych nap i sów.

Dużych rozmiarów tace ok rąg łe mog ły s łużyć różnorak iemuce lowi . Charak te rys tyczne w iększe t a le rze p ły tk ie i g łębok ie n iewn oszą n ic n owego . Na tom ias t m nie js ze, w idoczn ie n ie d lacodz iennego uży tku , l ecz d la up iększen ia może s za fek , czyścian , — na k t ó rych odda n e s ą w idok i jak ichś p a łaców, sp orzą

dzon e s ą z w iększą s ta ra nn ością . O zd oby d la t e j k a t egor j i w y b r a n e są r ó w n ież s t a r a n n i e. C h a r a k t e r u ż y d o w s k ie go ł a tw o s ięd o p a t r z e ć w z a k r ę t a s a ch , n i e k i e d y ż y w ce m z p is m a n a t a l e r zy k uu m ieszczon ych . N a jmn ie js ze s ą t em cieka wsze , że n a różne



86

okol icznoś c i różn e m ają na pisy , jak n . p . Ma ze l T ow (na szczę ście) , Hag ha-Pesach (na święto Paschy) i t . d.

Dzban ki i dzban uszki s łu ży ły pr aw ie wyłącznie na spec ja ln e

pe sa c howe wino r odz ynkowe , a odz na c z a ją s i ę mnogośc ią mn ie jlub w ię c e j wysz uka nyc h wz or ów i t ypów.

N i e r za d k o w y p a la n o n a t y ch w y r ob a ch n a z wis k a ich w ł a śc icie l i, jak n . p . na piękn ym dzba n ku i ozdob n ej misie, k tórena leż a ły , ja k op ie wa na p is — do n ie ja k iego J a kóba B a r ga .

O n a d e r cie k a w y ch la m p k a ch ch a n u k ow y ch , w y k o n a n y c hw Lubyczy , mówimy na innem mie jscu .

Chlubne dz ie je manufaktury lubyckie j , a także czynne j czę śc iow o są s ie dn ie j wy t wór n i w P oty l icz u , da dz ą m oż e ja k iemu śpr z e ds ię b io r cy -e s t e cie podn ie tę do pod ję c ia na n owo p r odu kc jina c z yń , s łuż ą c yc h do up ię ksz e n ia s to łu b ie s i a dne go . W te n spo s ó b b y ł a b y w s k r z es z on a p ię k n a t r a d y cja , k t ór a p r z y cz y n i ła b ys ię do od r odz e n ia da wn ych sz la c he tn ych z w yc z a jów ludu ż y dowskiego na z iemiach polsk ich .

L a m p k i c h a n u k o w e z fa j a n s u (L u b y c z a k r ó l .).



J ó z e f b ib l ijn y r o z p o z n a j e B e n ja m i n a w ś r ó d b r a c i. ( S z t y c h k o l o r o w y ) .

8. A RT Y Ś CI

Sz tu ce żydowsk ie j m ożn a by pośw ięci ć w ie lo tom owe i t o n ie -wy cze rp u ją ce ca łośc i dz i eło. Sam o zaś k o lek cjon e r s t w o dz ie ł p l a s tyczne j sztuk i żyd owsk ie j podp a da p od t rzy większe g rupy ,na k t óre zko le i sk ł ada s ię wie le g rup pom n iejszych . Ow e t r zyzasadnicze g rupy obe jmują : a ) dz i e ł a ż ydow s k i c h a r t y s t ów p l a s t yków, k tór ych tem at y i t r eść za czer pn ię te są z h i s tor j i lubżyc ia Żydów, b) dz i e ł a a r t y s t ów - Ż ydów o t e m a t a c h n i e ż ydow -skich, oraz c) dz ie ła a r tys tów -n ieżydów o t ema t ach ściś l e ży dowskich .

Tuta j za jmują nas p race wyłączn ie t ema towo żydowskie .J a k ko lw i ek pop r z es t a je m y na p r a ca c h Ż ydów i a r t y s t ów n i e -

żydowskich na z i emiach po l sk i ch , n i e wolno nam zamykać oczuna t w ór c z oś ć ż ydow s k i ch a r t y s t ów , m ie s zka ją c ych p oza P ols ką ,lub ty lko luźnie , a lbo w cale z n ią n iezwią zan ych , jeże li w tw ór

c z oś c i s w e j da j ą w yr a z s w e m u na s t a w i e n i u w obe c l udu ż ydow skiego na ziemiach polskich.

Z b i or y na s ze z a w ie r a ją oka z y p r a c i s ka r by w ia d om oś cio a r tys t ach Żydach na z i emiach po l sk i ch . Wśród n i ch p i e rwsze



8 8

m iejsce n a leży s ię E. M. Li l ien owi, a r t yście m a lar zowi i gra fi k owi św ia t owej s ław y (u rodź , w D r oh obyczu 23. maja 1874zma rłem u 17. lipca 1925 w Bru n świku ). Z pr a c jego w ym ienić

tu na leży i lus t rac je do „Miłośc i" Kasprowicza i do „PieśniGh e t t a ” , do „J u dy" , a p r zedewszys tk i em do b ib lji . Ta k że w cza sop i smach „Świa t Krakowski " , „Życ ie" Przybyszewskiego i „Ty g od n i k I l u s t r ow a n y " m a m y r e p r od u k c je u t w or ó w a r t y st y . W b o ga t e j korespondenc j i L i l i ena z Maksymi l j anem Golds t e inem u ja wn ia s ię se r deczn y , p r zy ja ci e lsk i s t osu n ek do n i ego ; k ores pon denc ja ta , obe jmująca około 50 l i s tów Li l iena , zawiera głębokiepogląd y a r t ys ty na sztu kę i na k wes t j ę żydowsk ą , o ra z n iezm ier

n i e cenne uwagi o p ro j ekc ie muzeum żydowskiego . L i s ty t e od zwie rc i ed la j ą życ ie ku l tu ra lne i s tosunki a r tys tyczno- l i t e rack ieL w ow a z ok r e s u p r z e dw oje n n e go, po t r ą ca ją c t u i ów dz i e o z a gadn ien ia ogóln i e jsze j na tu ry . Ba da cze p r ze j aw ów sztuk i i h i-s to r ji m ogą tu zn a leźć wie le s zczegółów , odn oszą cych s ię dou m ys ł ow oś ci ow yc h cz a s ów . P r a gn i em y p r z y t ocz yć n ie k t ó r ena j c ha r a k t e r y s t yc z n i e j s z e u s t ę py .

„W ybie r a m ce low o d la Pa n a — pi sze L i lien 2. cze rw ca

1913 r . — ak wa for ty o m otywa ch n i eżydowsk ich . M oje k om p ozyc je pa l e s tyńsk ie zna n e będ ą z czasem dos t a t eczn ie, po lsk i en ie kon i e cz n i e . W i a dom o P a nu p r z e cie , ż e d la Ż yda n i em a w o l ne go ką c i ka na w ys t a w a c h , a n i w z b i o r a c h . D l a t e go p r a gnę ,a by p r z yna jm n i e j u P a n a z na la z ł y s ch r on ie n i e t e m oje p r a ce ,św iad czące o ł ączn ośc i z t ym kra jem, w k tórym s ię u rodz iłemi p r z e ży łe m s w ą m ł od oś ć ”.

Z prac L i l i ena , o k tó rych wspomina w korespondenc j i z 11 .li p ca 1913, p o d n i e ś ć n a le ży j eg o e x l i b r i s d la l w o w s k ie g o p r z e m ys ł ow c a H e nr yka B a r da , j e dyny z e z na ków b i b l j o t e c z nyc hLi l i ena z nap i sem pol sk im. Ar tys t a sam zakwa l i f ikowa ł t en ex-libr i s ja k o na ju da tn iejszą swą pr a cę . Ta ok ol iczn ość sk łoni łaGolds te ina do nabycia orygina lne j p łyty , dz ięki czemu ninie j szaks ią ż ka z ys ku je oz dob ę w p os t a ci ce nn e j a k w a for t y p r z e d w cz e śn i e zmar ł ego a r tys ty .

„Ce lem zapozn an ia pu b l i czn ości — powia da L ilien w li ści ez dn ia 11. lipca 1913 — da łem sp orz ą d zić 100 d ia p ozyt yw ówm oich rys u n k ów z P i sma św. i a kwa for t , a by je t u za pr odu -kować w czasie mojego odczytu p. t . „Bibl ja i kraj bibl j i” . Nieby łbym t em u p r z e ci w n y , a by p r z yna jm n i ej w p r z e ź r ocz a c h p o ka zać p r a ce m oje szer sze j pu b l i czn ości we Lw owie , a m oże to



89

s ię p r z yda i P a ńsk iemu m u z e um ż ydowsk ie mu . Obr a z ymoje ma ją z a t e ma t P a le s tynężyd ow sk ą i c h r z e ś c i j a ń s k ą . M o że t o z a in t e r e s u je s z e r s z ą pub l i c z ność " .

Oma wia ją c odc z y t j e d ne go z wyb i tnyc h ma la r z yo sz tu ce żydows k ie j, o k t órymdon iós ł mu by ł Go lds t e in , r oz cz a r owa n y pog lą da m i t e go a r -tys ty-pre legen ta — Lilien p isze

5. sierpnia 1913 r.: „Utarło sięp r z e kon a n ie — ż e Żydz i p o s ia da ją w ie lu a r ty s tów , to

jed n a k że n ie d ow od z i a b s o

lu tn ie i s tn ien ia sz tuk i hebra j - H e l e n y M i s e s a u t o p o r t r e t o le j n y ,

sk ie j w tych czasach , w k tó r yc h Żydz i s t a n owi li je de n na r ód . N iesm a c zną je s t m e toda , —kt ór ą n ies t e ty Żydz i p r z yz wyc z a i l i s ię s t o sowa ć na wsz ys tk ich

po la c h , — s te m plowa n ia z na k om i tych ludz i inne j na r odowośc ina Żydów. W c ze śn ie zm a r ły B e a r ds le y p r z e wr óci łby s ię w g r o b ie na cm e n ta r z u ch r z eści ja ń sk im w Londyn ie , gd yby us łysza ł ,że go za l icza ją do Żydów.

„N a wyk ła dz ie o s z tu ce ż ydowsk ie j ocz e k iwa łe m d ow odz e n ia , że pr zyka zan ie »Nie miej inn ych bogów p r ócz mn ie, n ier ób sobie żadn e j r zeźby , an i ża dn ego obra zu« i t . d . zupe łn ieinne m a zna czenie , an iże li to , k t óre mu s ię p odsu wa . P rzeciwn ie ,w ż a d n e m in n e m s t a r oż yt n e m d z ie le lit e r a t u r y p o w s z e ch n e j

n iema ty lu wzmianek o sz tuce i o rzeźbach , jak w b ib l j i . P ro r ocy wspomina ją o dzieł a ch sztuk i , na dw or a ch k r ó lów by łyposą g i : p i e r w sz e go a r ty s t ę we z w a ł s a m B óg . Ar k a p r z ym ier z a je s t jed yn ym pom n ik iem w h is t or ji a r ch it ek t u r y i t. d. Z k a żd ejs t r on y P isma św. m ożna dow ieść uświe tn ien ia sztuk i p la s t yczne j".

„M oż e P a n sob ie p r z ypomn i na iwną r a dość I zr a e la , o r y ce r sk iej« ob r on ie P or t u Ar tu r a p r z e z S t ós s l a , m a wia n o wt e d y :S t ósse l to Żyd (węgie r sk i ). Gd y s ię jedn a k owoż późn ie j oka

za ło, że S t ósse l by ł tchórzem , k t órem u sąd w ojen n y wsze lk ichodm ówił za szczytów , pr zyc ich ło o n im w Iz rae lu . Śm ieję s ięz t a k ie j me tody oc e n ia n ia ż ydos twa " .



90

„Ży d e m je st t en , k tó ry otw a rc ie p r z y zn a je s ię d o n a r od u ż y d o wsk ie g o, a n ie t e n , k t óre g o ż y d o s tw o o d k r y wa n e b y ć mu s ip rz e z r e p o r t e ro w, a lb o c h o ć b y i u c z o n y c h .

Nawiązując do swej b ib l j i szkolnej , powiada Li l ien w l iśc iez 13. grudnia 1913:

„Ar tys ta je s t twórcą , a n ie cz łowiek iem na us ługach narodulub par t j i. Dz ie ła jego ma ją od tw a r za ć p r a wd ę , k t órą szczycićs ię może każdy naród , każda pa r t ja . Moje życ ie na leży do na rodu żydowsk iego , a le sz tuka moja na leży do świa ta ! Życ ieot r zym ałem od o jca Żyda , a le sz tukę m oją da ł mi S t wór caw s z y s t k i c h lu d zi. O ile by m n ie k ie dyś p ot om n o ś ć ż y d ow s k a

zn iżyć chc ia ła do ro l i swego narzędz ia , coby nas tąo ić mogło pom oje j śmierci , to zad a dzą t emu k łam p ra ce m oje , w k tó rych J e zu s C h r ys t u s w y s t ę p u j e ja k o s yn m o j e g o n a r od u , ż yją cy w ś r ódŻyd ów , k t óry d la n ich s ię poś w ięci ł".

„S z tu k ę J e za ja sz a n a d u ż y wa s ię d la m a łos t k o wy ch c e ló wp a r ty jn y c h . W p ra wd z ie J e z a ja sz b y ł d o b ry m Ży d e m, a l e b y łpr-zedewszystk iem ar tys tą" .

„J a k o a r tys ta — k oń czy Lilien — ch cę u zyska ć m i łość m ego

mias t a o jczyst ego. J eś l i mi s ię t o uda , będ ę s ię czu ł s zczęś l iwy ”.„P ra g n ę — d o d a je w n a s t ę p n y m l iś ci e — b y ć z n o wu w k on

takcie z moją o jczyzną (Polską) , a wdzięczność ma znajdziewyraz w motywach i ideach moich na jb l iż szych p rac" .

Wcie len iem w czyn tych s łów by ła pod ję ta n ieco wcześn ie jp rz e z Go ld s t e in a my ś l u r z ą d z e n ia wy s ta wy p ra c L i l i e n a weLwo wie . P o p rz e z wy c ię ż e n iu l i c z n y c h t ru d n o śc i , u su wa n y c h lu błagodzonych p rzez in ic ja to ra ce lem z jednan ia sympat j i s fe r po l

sk iego sp ołeczeńs t wa , zos t a ła 22. lu t ego 1914 r . otw a r ta wys t a w aa kw a for t i rysu n ków Liliena . Zape łn i ła on a wszys t k ie sa le T o wa rz y s tw a P rz y ja ciół S z tu k P ię k n y ch , a os ią g n ę ła n i e zwy k łe p o wodzen ie i rozg łos .

Z wy s t a wion y ch a k wa for t a r ty s ty p o d o b a ły s ię n a jb a r d zie jp u b l icz n o śc i „L w ó w w n o cy " , „J a r m a r k w D r o h o b y c z u " i gru p ak o mp o z y c y j p o d h a la ń sk ic h .

T o w . P r z y j a c i ó ł S z t u k P i ę k n y c h w e L w o w i e w y d a ł o w w y

tw orn e j szac ie i lus t rowan y ka ta log z b iogra fją a r t ys ty i ws tępemc e n io n e g o l i t e r a t a , p r z e d wc z e śn ie z ma r ł e g o Ar tu ra S c h ró d e ra .

J e r z y S z wa jce r , k i e rown ik wy s t a wy w Bru k se li, k or e sp o n d e n t „Ku r j er a W a r sz a w sk ie g o” , r y so wn ik p ism za g ra n icz n y ch ,w liście do Golds t ein a z dn ia 16. czer w ca 1914 r . p isze o Li-



91

Henie : „Nie p rzypuszcza łem , ab y a r t y st a t en b y łPo lak i em . P ra ce L ilien aw yda ją mi s ię w sw oim

ro d za ju d o s k o n a łe , a l et r u d n o b y ł ob y u t r z ym y wa ć , że s ą t o d zi eł a w y b i tn i e p o l s k i e : d u s za n a ro d o wa p o l s k a w n i ch s i ę

n ie od z w i e r c ie d l a . W s z a k że zn a ć t am wie lk i e u m ił owa n ie t em a tu , w ie l e p o

czu c i a n as t ro ju , d o s k o n a ł y , p e w n y i z d e c y d o w a n y r y s u n e k : p i ę k n ąk o m p o z y c j ę , w y b i t n e p o czu c i e ch a rak t e ru i t y p u ,a p r z e d e w s z ys t k ie m z m y słd ek o racy jn o ś c i " .

S iła t w órcza Li lienal eży n i ewą tp l iw ie w g ra

f i ce . Ak wafo r ty , k tó re p o s i ad am y w n as zy m zb io rze , r ep rezen tu j ą g o d n ie j eg o s z tu k ę .W s z y s t k i e p la n s z e n os z ą w ł a s n or ę c z n e p o d p i s y a r t y s t y, a s e r d eczn e d ed y k a cje ś w iad czą o zażyłym , p r zyja zn y m s tos u n k ugraf ika do zb ie racza .

Zeb ran e t u ak wafo r ty p o d z i e l i ć s i ę d ad zą p o d wzg lęd emt r e ś ci n a d wie g ru p y . J ed n a z n i ch ob e jm u je s cen y r o d za jo wei widok i po lsk ie , d ru ga pa les tyńsk ie .

Po lsk ie g raf ik i podzie l ić możnaby na wie j sk ie i mie j sk ie .P l a c M a r ja c k i w e L w o w i e , ś w ie t n a k o m p o z ycja r y s u n k ow a ,z k olu m n ą m ick iew iczows k ą j ak o oś ro d k iem , u d e rza n as m a la r -sk iemi e fek tami . Życie i ruch rodz innego Drohobycza oddała r t y st a w m is t r zows k iem u j ęciu wid o k u t a rg owis k a w t em m ieś cie . O w o cem p o b y tu jeg o n a Po d h a lu s ą ob ra zk i z ży ci a p o l sk ich góra l i. N a jedn e j z p lan sz widz im y za grodę pas t e rsk ą z za p ęd zon ą t r zod ą i ju h a s ów, d o g lą d a j ący ch u d oju . M o d lący s ięg óra l i g óra lk a n a od d z ie ln y ch p łyt a ch , p rzed s t a wia j ą r a s owe

ty p y lu d u t a t r zań s k i eg o. P rzep ięk n y ob ra z d u żego rozm ia rup r z e d s t a w ia n a m p a n or a m ę J e r o zol im y . I n n y p ię k n y k w a s o



ry t wyobr a ża Śc ian ę P łaczu , szczą t ek świą tyn i j e rozol im sk ie j, p r zed k t órą widz im y s t a r e Żydów k i po lsk ie , r ozm odlon e

i p łaczące .P o n u r e m u ob r a z ow i n i e do l i ż ydow s k i e j p r z e c i w s t a w i a a r t y

s t a wes o łą u r oczys t ość lu dow ą : Z ie lon e Świą t k i w P a le s tyn ie .Z boga te j se r j i t ypów pa le s tyńsk ich wymien iamy tu s t a r egoŻyda z J emenu na p łycie (rysun ek z p róbn ą odb itk ą ), or a z egzo tyczny typ rozmarzonego młodz ieńca , ś l ęczącego nad t a lmudem,

k tórego poda jemy w r eprodukc j i .W ś r ó d pa m i ą t e k z dob i ą c ych z b ior y , z w r a ca j ą uw a gę a u t o

g ra fy , lis ty i a kw afor t y n iedaw n o zma r łego Le opolda P i li ch ow-sk iego , znakomi tego ma la r za życ ia i ku l tu ry żydowskie j . W od

czycie , wy głoszon ym w e Lw owie w kwie tn iu 1912 r . o sz tu ceżydowsk ie j (cenn y m an usk ryp t a r tys ty obe jmu ją cy 64 s t ron ic

je s t ozd ob ą n a s zego zb ior u a u t ogr a fów ) s t a r a się P ilich ow s k idowieść , że „na ród żydowski , k tó ry s tworzy ł a r cydz ie ła sz tuk i :b iblję , ks ięgę P r orok ów i P ieśń n a d Pieśniami , da ł też i po dz iśdz ień da je t rwa łe dz ie ł a w sz tukach p la s tycznych" .

„J u ż b ib lja m ówi o Beca le lu , tw órcy p r owizor yczn e j świą tyni w Ar a bj i, k tóry jak oby mia ł rzeźb ić w dr zewie i z łocić,

a w k t ó r ym m i e szka ł duc h B oż y. W K s i ę dz e P r o r ok ów m a m yniez l i czone op i sy świą tyń , pa łaców kró lewskich , g robów proro k ów i k r ó lów , p os ą gów i oł t a r z y bu dow a n ych z ba ł w och w a l s twa , n i e b r ak t eż i op i sów zbro i i t r on ów kr ólewskich . J óze f Ż ydow i n F l a w j us z d a j e dok ł a dn y op is w i e ż y D a w i da . A p os t o łM a t e u s z w s pom i na o g r obow c a c h p r o r oków i a r t y s t yc z nyc hp om ni k a c h Ż ydów . M u z e a e u r ope js k i e i a m e r yka ńs k i e z dob iąwykopa l i ska sz tuk i jude j sk ie j , s a rkofag i k ró lów i p roroków,

fr a gmenty pa łaców i świą tyń , szczegóły o rna m ent acy jn e u r ządzeńwewnę t r znych i t . p .

„W e p oce d i a s po r y s t a w i a no na cm e n t a r z a ch m a c ejw ot h ,ociosa n e kam ienie z wypisa n em imieniem i zas ługam i zma r łego,n iek t óre z n ich w ys oce a r t ys tyczn e w k oncepc ji a r ch i t ek ton i czne j i ornamentacyjne j .

„Syn a gogi i n agr obki żydows k ie na z iemiach po lsk ich n a leżądo wybi thych dz ie ł a r tys tycznych" .

P i li ch owsk i u bo lewa , że ogół żydows k i d o tychczas żadne j

wagi n ie p r zyk ład a do t ego co s t worzy l i i tw orzą | wj p la s tycea r tyśc i żydowscy . Żydz i po l scy uprawia l i t eż sz tukę jub i l e r ską ,snyce r s two , ce r amikę i cyze le r s two .



93

P i lich ow s k i koń cz y s w ó j odc z y t w e z w a n i em do ogół u ż y dowskiego , a zwłaszcza do młodz ieży , aby uświadamia ła w tymkieru nk u lu d : n i ech s ię lud żydows k i dow ie o is tn i en iu swe j

sztuk i , n i ech s ię n a u czy cen ić własn ą t w ór czość , n iech zdan iebibl ijn e : „N ie czyń sobie p os ą gów “, śc iś le da wn iej p ojm ow a n e , n i e z a ś le p ia da le j Ż yd ów w obe c t w ór c z oś c i p l a s t ycz ne j.Za p a t r yw a n ie s w e na s zt uk ę ż ydow s k ą u j a w n i a a r t y s t a m . in .w l i ście , p i san ym z Fr an kfur t u dnia 1. s tycznia 1913 r . d o G olds t eina , om a w ia j ą c l w ow s k ą w ys t a w ę ob r a z ów z a s z cz y t n i e z na n ego m alar za Le opold a Got t l ieba (um arł w r . 1934). Za l icza ją cb r a t a p r z e d w c ze ś n ie z m a r ł eg o M a u r y c eg o G ot t l ie b a d o n a jw y b i tn i e j szych romantyków w ma la r s twie , sp rzec iwia s i ę P i l i chows k i u j e m ne j k r y t yc e w ys t a w y c o do m o t yw ów ż ydow s k i c h .

„J e s t e m z r e s zt ą p r z e kon a n y , — p i s ze P i li ch ow s k i — ż e u po doba n i e L e opo l da G ot t li eba do t ych t e m a t ów je st t y l ko ch w i l ow ei że znowu swoją wraż l iwość a r tys tyczną sk i e ru j e gdz ie indz ie j “ .

Uczuc ie t ę sknoty P i l i chowskiego do kra ju rodz innego wyra*ż a j ą końc ow e s ł ow a l i s t u :

„ K i e d y z n o w u d o L w o w a z a j r z ę ?„R a dbym ba r dz o m óc t a m s pę d z ić w s poko ju — be z m a

l ow a n i a po r t r e t ów — ja k iś m ie s ią c d la m a l ow a n ia t ych cu dow nyc h na s t r o j ów w nę t r z s yna gog i ba j e c z nyc h t ypów , a l e n i ew i e m , k i e dy m i s i ę uda do W a s dos t a ć , Z p r a w dz i w ą p r z y

je m n oś cią w s pom in a m cz a s s p ę d zon y w e L w ow ie i r ozm ow yz d r og i m P a ne m “ .

Z gra fi cznych dzi e ł p r zed w cześn ie zma r ł ego L eopolda P ilich ow s k i e go w ym i e n i m y t u Ż yd ów t u ła c zy , odp ocz yw a j ą c ych nas ch od a ch d om u i m a r t w ą n a t u r ę n a t le ś w i ęt a k u cz ek , a k w a

for t ę o boga tych e fek tach ko lorys tycznych .A r t u r a M a r k ow i cz a , n a l eż ą c e go do k r a kow s k ie go z e s po łu

„S z t u k i ", r e p r e ze n t u ją w z b i or a ch n a s z ych dw a r y s un k i : je de nszk ic p rzeds t awia kobie t ę w kape luszu , d rug i g ra jka , oko ło k tó rego skupiają s ię ul icznicy i s łużące.

O b ok M a r k ow i cz a i P i li ch ow s k i ego s t oi r ów n i e na m blis k ilwowian in , c ie szą cy się t u szczególną popu la r n ości ą , W i lh e lmW a c h t e l .

C i m i s t rzowie zas ługu ją na szczegółow e m on ogra fje . Zb iórosob y pr ywa tn e j, ch oćby na jzasobn ie jsze j, n ie m ógłby s ię p o kus i ć o pos i adan ie i ch rozprószonych po świec i e dz i e ł , k tó rychce n y odpow i a d a ją ich w ys ok ie j w a r t o ś ci a r t y s t ycz ne j. W na s zym



92

ry t w y ob r a ż a Ś cia n ę P ła c zu , s z cz ą t e k św ią t y n i je r oz ol im sk ie j, p r zed k t órą widz im y s t a re Żydów k i po lsk ie , r ozm odlon e

i p łaczące .

P o n u re m u o b ra z o w i n i e d o l i ż y d o w sk i e j p rz e c i w s t a w i a a r t y s t a w e so łą u r o cz y s t o ść l u d o w ą : Z i e lo n e Ś w ią t k i w P a l e s t y n ie .Z b o g a t e j s e r j i t y p ó w p a l e s t y ń sk i c h w y m i e n i a m y t u s t a r e g oŻy d a z J e m e n u n a p ł y ci e (ry su n e k z p r ó b n ą o db it k ą ), ora z e g z o t y c z n y t y p ro z m a rz o n e g o m ł o d z i e ń c a , ś l ę c z ą c e g o n a d t a l m u d e m ,

k t ó re g o p o d a j e m y w re p ro d u k c j i .W ś r ó d p a m i ą t ek z d o b ią cy ch z b ior y , z w r a ca j ą u w a g ę a u t o

g ra fy, lis ty i a kw a for t y n ieda wn o zma r łego Le opo lda P i li ch ow-sk iego, zna komi tego m ala r za życia i ku ltu ry żydowsk ie j. W od czycie , w ygłoszony m w e L w owie w kwietn iu 1912 r . o sz t u ceżydowsk ie j (cenn y m an usk ryp t a r t ys ty obe jm u ją cy 64 s t ron ic

je s t ozd ob ą n a s zego zb ior u a u t og r a fów ) s t a r a się P ilich ow s k idowieść , że „naród żydowsk i , k tó ry s tworzy ł a rcydz ie ła sz tuk i :b ib l ję , ks ięgę P r or ok ów i P ieśń n ad Pieśniam i , da ł też i p o dziśd z i e ń d a j e t rw a ł e d z i e ł a w sz t u k a c h p l a s t y c z n y c h ” .

„J u ż b ibl ja m ówi o Beca le lu , tw órcy p r owizor yczne j św ią tyn i w Ara b ji , k t óry ja k oby mia ł r zeźb ić w d r zewie i z łoc ić ,a w k t ór y m m i es zk a ł d u ch B o ży . W K s i ę d ze P r o r o k ów m a m yn i e z l i c z o n e o p i sy św i ą t y ń , p a ł a c ó w k ró l e w sk i c h , g ro b ó w p ro ro k ó w i k ró lów , p o są g ó w i ołt a r z y b u d o w a n y ch z b a ł w o ch w a l s twa , n ie b r a k t eż i op i sów zbro i i t r onów kr ólewsk ich . J ózef Ży d o w i n F la w ju s z d a je d o k ł a d n y op i s w i e ży D a w i d a . A p o s t o łM a t e u s z w s p o m i n a o g r o b o w c a c h p r o r o k ó w i a r t y s t y c z n y c hp om n i k a ch Ży d ó w . Mu z e a e u ro p e jsk i e i a m e ry k a ń sk i e z d o b iąwykopa l i ska sz tuk i jude j sk ie j , sa rkofag i k ró lów i p ro roków,fr a g m e n t y p a ł a c ów i św ią t y ń , s z c ze g ó ły orn a m e n t a c yjn e u r z ą d z e ńwewnęt rznych i t . p .

„W e p o ce d i a s p or y s t a w i a n o n a cm e n t a r z a ch m a c ejw ot h ,oc iosane kamien ie z wyp i sanem imien iem i zas ługami zmar łego ,n i e k t ó re z n i ch w y s o ce a r t y s t y cz n e w k o n c e p c ji a r ch i t e k t on i czne j i o rnamentacy jne j .

„Syn a gog i i n a grobk i żyd owsk ie na z iem ia ch po lsk ich n a leżądo wybi t f iych dz ie ł a r tys tycznych” .

P i li ch owsk i u bo lewa , że ogół żydows k i do tych czas żadn e jwag i n ie p r zyk łada do t ego co s t worzy l i i tw orzą fw] p la s t ycear tyśc i żydowscy . Żydz i po l scy uprawia l i t eż sz tukę jub i l e rską ,snycers two , ce ramikę i cyze le rs two .



93

P i li ch owski koń czy swój odczy t wezwa n iem do ogó łu ży dowskiego , a zwłaszcza do młodz ieży , aby uświadamia ła w tymkie run ku lu d : n iech s ię lud żydowsk i d owie o is tn ien iu swejsztuk i , n i ech s ię n a u czy cen ić własn ą t w órczość , n i ech zdan ie

bibl ijn e : „N ie czyń sobie p osą gów “, śc iś le da wn iej pojm owan e , n i e za ś l ep ia da le j Ży d ów w obe c t w órczośc i p l a s t yczne j .Za p a t r yw a n i e s w e na s zt ukę ż ydow s k ą u ja w n ia a r t y s t a m . in .w l iście , pisa n ym z F ra nk fu r t u dn ia 1. s t yczn ia 1913 r . do G old s t eina , om a w i a j ą c l w ow s k ą w ys t a w ę ob r a z ów za s z cz yt n i e z na n ego m alar za L eop olda G ot t l ieba (um ar ł w r . 1934). Za l icza ją cb r a t a p r z e d w c ze ś n i e z m a r ł ego M a u r yc e go G o t t l ie ba do n a j w y b i tn ie j szych romantyków w ma la r s twie , sp rzec iwia s i ę P i l i chow

s k i u j e m n e j k r y t yc e w ys t a w y c o do m o t yw ów ż ydow s k i c h .„J e s t e m z r e s zt ą p r z e kon a n y , — p i s ze P i li ch ow s k i — ż e u po

d o ba n i e L e opo l da G ot t l ie ba do t ych t e m a t ów je st t y l ko ch w i l ow ei że znowu swoją wraż l iwość a r tys tyczną sk ie ru je gdz ie indz ie j“ .

Uczuc ie t ę skno ty P i l i chowskiego do k ra ju rodz innego wyra ż a j ą końc ow e s ł ow a l i s t u :

„ K i e dy z now u do L w ow a z a j r z ę ?„R a db ym ba r dz o m óc t a m s pę dz ić w s pokoju — be z m a

lowa n ia por t r e tów — jak i ś mies iąc d la m a lowa n ia tych cu d o w nyc h na s t r o j ów w nę t r z s yna gog i ba j e c z nyc h t ypów , a l e n i ew i e m , k i e dy m i s i ę uda do W a s dos t a ć . Z p r a w dz i w ą p r z y je m n oś cią ws pom in a m cz a s s p ę d zon y w e L w ow ie i r ozm ow yz drog im Panem" .

Z gra fi cznych dz ie ł p r zed wcześn ie zma r łego L eopolda P i li ch ow s k i ego w ym i en i m y t u Ż ydów t u ła c zy , odp ocz yw a ją c ych n as c hoda ch dom u i m a r t w ą n a t u r ę na t le ś w i ęt a ku cz ek , a k w a fo r t ę o boga tych e f ek tach ko lorys tycznych .

A r t u r a M a r k ow i cz a , n a l eż ą c ego do k r a k ow s k ie go z e s po łu„S z t u k i ", r e p r e z e n t u ją w z b io r a c h na s z ych dw a r y s un k i : je de nszk ic p r zeds tawia kob ie tę w kape luszu , d rug i g r a jka , oko ło k tó rego skupiają s ię ul icznicy i s łużące.

O bok M a r k owicza i P i li ch owskiego s to i r ówn ie nam b lisk ilwowian in , c ie szą cy s ię tu szczególną popu la r n ością , W i lh e lmW a c h t e l .

Ci m is t r zowie za s ługują n a s zczegółow e m onogra fje . Zbiór

osob y prywa tn e j, ch oćby n a jzasobnie jsze j, n ie m ógłby s ię p o kus ić o pos iadanie ich rozprószonych po świec ie dz ie ł , k tórychcen y odpowia da ją ich wysokie j wa r t ości a r tys t yczne j. W na szym



94

zb ior ze — m oże ce low o i s łu sznie — nie k u szon o s ię o p o s iadanie t . zw. Schaust i icke ,

g d yż ch a ra k t e r z b ioru je s t z u pełn ie inny.

Ogra n iczam y się tu do wia d o m o śc i o p ra c a c h W a c h t l az d oby os ta tn iej. P o ok re s ie —rz e c m oż n a — p r z e łom ow y mm a rzeń i bun tu , na s tą pi ł u n iegookr es pa les tyńsk i , w k t órym

o d d a j e n a m t e m a t y o d r o d z o n ego żyd os tw a na z iemi o jczyste j . Opisa ł to umieję tn iei k rw lwowsk ie j „Chwi l i " . Wach-te l je s t zna komi tym por t r eci s t ą .Ka żdy okr es jego t w órczośc i ,czy to monachi jsk i , czy pary

ski, z dom inan tą d ek ora cy jne j s t rony mala rsk ie j na pod

łożu or j en t a lnem , t ak p r zed jak i popa les tyńs k i , by łyb y godn e

upamiętn ienia .W cz e śn i e z m a rn ow a ł d u ż y t a l en t Le o n W e i n : z m u sz on y d o

p ra c y z a ro b k o w e j , t ru d n i ł s i ę p rz e w a ż n i e k o p j o w a n i e m o b ra z ó wl u b d o s t a rc z a ł i l u s t r a c y j p i sm o m h u m o ry s t y c z n y m . P o s i a d a m ysporo rysunków jego z późn ie j sze j doby .

Ma rc in Kitz , c ieszą cy s ię zas lużonem uznan iem, n a leży doar tys tów, k tó rzy n ie odwraca ją s i ę od swoich wpółz iomków, zna j du ją c w ludz ie żydowsk im , t emat godn y i ch a r t yzmu . W zb ior zen a szy m z n a j d u je m y w d z ię cz n y d o w ó d se n t ym e n t u m a l a rz a d latego ludu , w pos ta ci o le jn ego s tud jum, z wyobra żen iem s ta regoszewca u l i cznego w Krzemieńcu . Mimo s iwe j b rody twarz cze r s t w a , z d ro w a — r ę ce p ra cu j ą z e n e rg ją n a d n a p ra w ą b u t a , a r o s ła pos ta ć s iln ie p rzygn ia ta n i sk i zyde l szewsk i. T w órca t ego

obrazu j es t dz ieck iem Lwowa, uczn iem Rejchana i Ba towsk iego .Ar t yzm jego i m i łość do sztuk i n ie uc ie rp ia ły na fron t ach b o jow ych . G d y h u k a r m a t um ilkł, Ak a d em ja Szt u k P ięk n ychi szko ła m eh offe r owsk a w K r a k owie za l icza ły go do swych u ta l en towanych uczn iów. Ośrodk i sz tuk i w Europ ie gośc i ły a r tys tę

W ilh e l m W a c h t e l ; Ży d z i p r z e d b o żn i cą w K r a k o w i e ( 1 8 9 9 ) .



95

Ki tza co roku p rzez s ze reg m ies i ęcy , da ją c mu co ra z t o n owep o d n i e t y , a w y s t a w y p r a c je g o w e L w o w i e , K r a k o w ie , P o zn a n i u ,W a r s z a w i e i k i lk a k r o t n e w e W i e d n i u p r z y cz y n i ły s ię d o je g orozgłosu .

K i t z ow i n a jb a r d z ie j z d a je s ię o d p o w i a d a ć m a l a r s t w o r o dza jowe , pe j za ż , po r t r e t i ma r twa na tu ra . N ie ł ączy go n i cz dekorac j ą , z o rnamen tyką , an i z u l t r a -moder -n i zmem. Jes t pa r exce l -l en ce impr es jon i s t ą . M o żna s ię spodziewać, żes e n t y m e n t d la lu d u ży

d o w s k i e g o , r a z r o z b u dzony , da t emu a r ty śc i e

je s z cze w ie le p od n ie t d la je go t w ór czoś ci.

W P r z e m y ś lu p r a cu j es k r o m n y a r t y s t a A d o l f B ie n e n s t ock , k t ó r e g o p r a c e p a m i ę t a m y z w y s t a w y

z b i or o w e j w e L w o w i eT - w a P r z y j a c i ó ł S z t u kP iękn ych w 1923 r . P łótn a jego t r ak t u ją tem at y z życia i l e gend żydowsk ich . J ego dz ie łem jes t po li ch rom ja n owe j syna g o g i w P r z e m y ś l u , a w i t r a ż e o o r y g i n a l n y c h m o t y w a c h ż y d o w s k i c h s ą d o t ą d j e d y n ą w P o l s c e p r a c ą w t y m z a k r e s i e . O b e c n i ep r a cu je p ro f. B ienen s tock na d cyk lem obra zów, il u s t r u j ącychż y c i e i o b y c z a j e ż y d o w s k i e w s t a r o d a w n y c h w i e k a c h . Z y c z y ć b yna leża ło , aby t e ob razy i l u s t ru j ące h i s to r j ę Żydów zna laz ły roz powszechn ien ie .

I n ż y n i e r - a r c h i t e k t Z y g m u n t S p e r b e r p r a c u j e b e z i n t e r e s o w n i ew dz i edz in i e żyd . s z tuk i cmen ta rne j i bóżn icze j . J ako budowni czy wykona ł s ze reg pub l i cznych budowl i , s t anowiących ozdobęż y d ow s k i ch os ie d l i w M a ł op o l s ce w s c h o d n i e j. W z b ior a ch n a s z y ch p r z e ch ow u je m y s ze r e g je g o a r t y s t y cz n y ch p l a k a t ó w . S z c z e g óln ą u w a g ę p o ś w i ę c ił S p e r b e r b o ż n i cy Złot e j R ó ż y w e L w o wie , d o k t óre j pos i ada cyk l zd j ęć a rch i t ek ton icznych , s zczegó łów

świeczn ików, r e f l ek to rów i p rzedmio tów ku l tu . Uzyska ł t eż s ze r eg n a g ród ja ko a rch it ek t w nę t rz i por t a l i. M oże s ię t eż p oszczyc ićz d o b y c i e m s z e r e g u n a g r ó d k o n k u r s o w y c h .



96

H en ry k L an g erm an n , ro d em z Bory s ł aw i a , p o u k o ń czen i uaka demj i w Wejm ar ze , spędz i ł po wojn ie t r zy la t a we Wiedn iu ,a od r . 1924 os iad ł na s t a le w Paryżu , skąd p rzy jeżdża częs to

w u k o ch an e s t ro n y ro d z i n n e . W sz t u ce sw e j za s t ęp u j e k i e ru n ekkompozycy j f igura lnych w po łączen iu z p rob lemami s ta rych mi s t r zó w , l ecz w u j ęc i u zu p e ł n i e n o w o czesn em. T emat o w o ży

dowskich p rac n ie zna jdu jemy w jegot w ó rczośc i, a l e w i d zim y z r ep r o d u k o w a n e g o t u r y su n k u , z a d e d y k o w a n e g o G o ld ste inowi , że nur tu je w nim uczucie d laŻ y d ó w .

H en ry k L an g e rman n i D a w i d Se ife r t ,

p o ch o d zący ró w n i eż z Bo ry s ł aw i a , a mi e szk a j ący s t a l e w Pa ry żu , n a l eżą d o k ręg uza i n t e r e sow a ń l w ow s k i eg o m ecen a sa szt u k iK a ro la K a t za , p o d k t óreg o o p iek u ń czem iskrzydłami wyrośl i i kształc i l i s ię . Ga-le r ja K a t za w e L w ow i e , ob e jm u j ąca o k o ł o500 p łócien i ty leż ak wa rel i pa stel i , p o s iad a p ra w i e ca ł y d o r o b ek ma la r sk i w y

mi en i o n y ch a r t y s t ó w , a p rzed ew szy s t k i emw y so k i e j w ar t o śc i o b razy zn ak o mi t eg o mo dern i s ty Je rzego Merk la , lwowian ina , k tó ryzdob ył już sob ie imię w sz tu ce eu r ope j skiej . Monografję o nim ogłosi ł Dr. ErnestBu sch b eck .

P r a w d z i w ą o z d o b ę n a s z y c h z b i o r ó w ,a t ak że ks iążk i na sze j, s t an owi p r zep iękn ak a r t a A r t u ra Szyk a . P rze jaw i a ją się w niej

bodaj wszystk ie znamiona mis te rne j sz tuk itego t ak s ławn ego już dz iś a r tys ty. W y ks z ta łcony w s zko le fra ncusk ich min ia tu -r zy s t ów , d o z łu d zen i a p r zy p om i n a ją cy n i e

r a z m i s t r zów X V w iek u , n a w iązu j e j ed n a k Szy k d o t r a d y cy jn y ch m o t y w ó w ży d os t w a . W eu r op e jsk i ch sa lon ach szt u k i p o dz iwiano cyk l wspan ia łych j ego min ja tu r , ob ję ty ty tu łem „Sta tu tKal i sk i ". W szeregu m is t rzowsk ich i lus t ra cy j p rzesu n ą ł Szyk

przed naszemi oczyma sceny z h i s to r j i Żydów po lsk ich od cza sów n a jda wn ie jszych aż do powsta n ia n iepod leg łe j Po lsk i . Ar tu rSzyk okaza ł s i ę t eż znakomi tym i lus t ra to rem pascha lne j Ha-

B i e n e n s t o c k : W i t r a ż d o b o ż n i c y .



97

gady , owej ks ięgi, k tó ra in sp i rowała a r t ys tów żydowsk ich ws zys t k i ch cza s ów. P oza mo tywam i t r a dycy jn em i zb li ża s ię Szyk dożydows k ie j s ztuk i l udowe j n i ezwyk łą ba r w n oś ci ą i zadz iwia j ą -

cem bogac twem ornamentyki zwierzęce j i roś l inne j .Da jem y t eż r ep r odu k cję ob r a zu p r o f. E mila Ku nk ego, m o

de r n i s ty , k tó r y po odbyc iu s t ud jów un iwer s y t eck i ch we L wowieksz ta łci ł s ię w a r t ys tycznym za w odzie w e Wiedn iu i Klos te r -neubur gu , a wys t awia u nas s we ob r azy od r oku 1924 . W p r a ca ch jego widzim y p r ed ys p ozyc ję do k oncepcy j o cha r a k t e r zem is tycznym. P r zes zed ł s zy r óżne fa zy r ozw ojow e w e w s p ó łcze s nym k ie r unku , t w or zy obecn i e w duchu n eok las yczn ym . M o

t ywy jego pra c zaczerp n ię te są z t a jem nych ks iąg ka ba ły ży dowskie j , P rzemawia ją do n iego na jbardz ie j l egendy chasydzkiei pe ł en za cza r owa n ego u r oku ś wia t żydows k iego ś r ed n iowieczaz n a dp r zy r odzon em i właś c iwoś ci am i cud o tw ór ców , („C yk le dobibl ji '', „Le gen dy żyd ows k ie” i „Żyd ow sk ie ś r ed n iow iecze").J e g o p r a c e ś w i e c k i e m a j ą c h a r a k t e r r a c z e j m a l o w a n y c h p o e m a tów, czerpanych z skarbn icy własne j f an taz j i . Wymieniamy c ie ka ws ze jego p r a ce : „G r a w s zach y", „Da n s e m a ca b r e", „G o lem ",

„Idyl la" , „Faus t” , „Bal lada o więzieniu" .Na wielu wys t a wa ch m ie liś my s p os obn oś ć pozna ć a r t y s t ę

Kahanego , k tó r y , po po r zucen iu pendz l a ma la r s k i ego , twor zyrze czy p iękn e w dz iedz in ie m at a lop las tyk i . M oże h i sto r ja za l i czygo do wsk rzes icie li s t a rożydows kie j orn a m ent yki, k t órą kopju jedo z łudzen i a . „A le mimo t ego ś wiad om ego n a ś l adown ictw a —pisze o nim p rof. u niw. Dr . M ojżes z Sch orr , — t w órcza orygin a l n oś ć a r t y s ty u wyda t n i a s ię w s u b t e lnem w ykon an iu p os zcze

gó lnych mo tywów, k tó r ym t endenc j a a r cha i zowan ia doda j e s zcze gólnego u r oku ". W zb ior a ch n a s zych ma my k ilka ci eka ws zychokazów sz tuk i Kahanego , z p ie rwszego okresu jego twórczośc i .

Z żydows k ich r zeźb i a r zy wymien iamy tu młodego , zdo lnegoa r t y st ę M . B ucha , k t ór y m iędzy innemi p r a cam i wykona ł ba r d zouda tne pop ie r s i e Go lds t e ina ,

M łody a dep t s ztuk i M en de l R e if, u podoba ł s ob i e m otyw yza czerp n ię te z życia p r oleta r ja tu żydow sk iego . S t oją c u p r ogu

sztuk i , s am ouk , k ocha ś r odowisk o , z k tóre go w yszedł , ja ko synmelameda z łoczows k iego .

S zt u k ę B r u n on a S ch u lz a p o r ó w n y w a n o n i er a z z u p i or n ą gr a f iką Goyi lub z makabryczną pornograf ją Ropsa . Analog je są tuzbędn e . Schu lz pos i ada ca łkowici e włas n y ś wia t opogląd a r t y s ty -

7



98

czn y i orygina lną logikę t w ór czości. W k ró les tw ie jego sztukipan u je kob ie ta . W ła dzy je j n ie

ogra n iczon ej , ty ra ńsk i e j, p odda jes ię żądzą opę tany mężczyzna .P o s ia d a m y s ze r e g p la n s z, w y k o na nych swois tą t echn iką Schu lza(c l iche-ver re) , k tóre powtarzająs ię w rozmai tych tonacjach i od m iana ch . O to pa rę t a k ich m o ty w ó w : z a m ło d ą r o z m a r z o n ądz iewczyną w lecze s ię rój w ie l biciel i , dybiących na jej cnotę —ona kroczy przed n imi wie lka ,smukła , t ryumfująca . Kobie ta-władczyn i depce ka rk zg ię tegoprzed n ią mężczyzny . Pe łza jący

u s tóp k ob iecych m ężczyzna b łaga o kęs p ieszczoty . Dem on icznewła dz t wo p łci żeńsk ie j wk ra cza czasem w s fe rę zboczeń : nak ilku rysun ka ch widz im y sadys tk i, znęca ją ce s ię na d sp ra gn io

nym razów wielb ic ie lem.S ta ry motyw mala r sk i : Zuzanna w kąp ie l i , nab ie ra pod ry l

cem Schu lza swois tego znaczen ia . Lub ieżn i s t a rcy nachy la ją s i ęn a d n a g ą k ob ie t ą , s p o cz y w a ją cą n a m ię k k ich p od u s z k a c h , C za r n yn iewoln ik ca łu je s t opy k r ó lowej-pa n i . Z iście mis t r zowsk ą sztuk ąoddaje tu ar tys ta żądzę , malu jącą s ię w mimice i ges tach s tar ców . Za zn a czyć n a leży , że k olek cja pos ia da , obok grafik tegożar tys ty — jego sześć k om pozycy jnych rysu n ków.

P ra ca S. B. J u dowin a , w sp ó łczesn ego a r tys ty rosyjsk iego,pozbawiona j e s t w zupe łnośc i owych cech , k tó re charak te ryzu jąsztuk ę Schu lza . J u dowin upr aw ia s ztuk ę d r zewory t n iczą , s ama

je go t ech n ik a ś w ia d czy ju ż o t ężyźn ie . Ąr t ys t a t o n a w sk r óś n ow oczesn y , n a wiązu jący jedna k do t r a dycy j ś r edn iowiecznych .Liczne oka zy jego sztuki , zebr a n e w kolekcji , da ją dokła dn yobraz twórczości tego rosyjsk iego graf ika: życie w małem mia s teczku rosyjsk iem, u bog ie wn ę t r za m ieszka ń r obot n iczych , wa r

s z ta tów żydowsk ich r zem ieś ln ików — o to u lub ion e jego tematy .Ar tys ta , zam i łowa n y w życiu żydowsk iem, k reś li ch ar a k t e ry s tyczne t ypy wie jsk ich lub m ałom iejsk ich t a lmu dys tów, k ra m ar zyi kobiet z ludu.



99

W ś r ód m o t yw ów a r ch i t e k t on i cz nych , do k t ór ych J u do -win ch ę tn i e wr a ca , powta rza s ię częs to d rewnian a bożn ica ,budowla ha rmonizu jąca dobrze z ca l em wschodniem, n i e raz b i -

zan tyńsk iem o toczen iem. Sz tuka Judowina , choc iaż rea l i s tyczna ,przepojona j e s t do g ł ęb i romantycznem umi łowaniem p iękna ,

ładu i kompozycj i .W ie le i nw en cji wyk azu ją rysunk i i gra fika lwowian ina F r yca

K l e i nm a na . A r t y s t a t e n m a s k ł onnoś ć do ka r yka t u r y , n i e r a z na

wet do groteski , d la tego teżp ocią ga ją go n. p. dzieje DonKiszota , k tóremu już nie jedną

poświęc i ł p racę . Pos i adamytekę pomys łowych , a l e mocnoniecenzura lnych gra f ik Kle in man a , osn u tych na t l e zb o czone j e rotyk i . Ar t ys t a t enw y k o n a ł t e ż w ę gle m d w a d u że rysu nk i , m a jące za tema t h i-s tor ję Golema i j ego twórcy.Upiorność ś redn iowieczną ,g r oz ę i g r o t e s kow oś ć ż ydow s k i e go hom unku l us a w ydoby łz duż ym a r t yz m e m . S t w or z y łteż uda tne exl ibr i sy .

Zupe łn i e oddz ie lne po leza jmuje w twórczośc i ma la r skiej młodziutki Karol Lin-de r , k t ó r e go n a z w a ć m oż na

fenomenem . U r odzon y w roku Fryc, K l e in m a n : R a b i n p r a s k i L e b

1 9 2 0 t en l e d w o 1 4 la t l iczący w s k r z e s z a j ą c y G o l e m a ,

dz i ś młodz ien iec wykona ł do tychczas p rzesz ło 1 8 0 0 ak war e l fa r bam i guz iczkowem i , ora z rysu n ków p iórk iem i o łówkiem. Wykonanie i ch i u j ęc i e wywołu jeszcze r y zach wyt u zn a w ców. Za t ema t ob ie ra h is tor ję , k t órązna doskona le, a szczegóły s t r ojów, a r ch i t ek tu ry i zbro i epokiś redn iowieczne j i nowożytne j odda je z pamięc i zadz iwia j ąco .

K a ż dy z a da n y t e m a t w yk on u je w p r os t z m ie js ca z ca ł ą d r o -bia zgowośc ią , a w a lczą ce a r mje i szczególn ie kon ie z m is t r zos twem. Tem at y b ib lijne i p r ze ja wy życia żydows k iego w P ol sce da ły mu wie l e podnie t do twórczośc i . W naszych zb iorach

7*



100

ma my k i lka ty p owych pr ac t ego świe tn ie s ię za pow iad a ją cegona f i rmamenc ie a r tys tycznym „cudownego dz i ecka" .

Na n i ezwykle cenną ko lekc ję sk ł ada ją s i ę sz tychy t re śc i b i

b lijne j. W iek XVII I p r odu k owa ł ich m n ós t wo. W n aszych zb iora ch p i e rw sze m iejsce p r zyzn a jem y br a ciom Klaube r , J óze fowii J a now i , k t ó r z y do S t a r e go i N ow e go T e s t a m e n t u w ykona l i s t oryc in ba r dzo cen n ych . Na każde j z n i ch widz im y k i lka scen ,oddz i e l onyc h od s i e b i e g i r l a nda m i konc h r okokow yc h . O r j e n -t a c ja w pos z cz e gól nyc h ob r a z ka ch u ł a t w i ona p r z e z nu m e r a cjęi objaśnienia w języku łac ińskim.

Cykl b ib li jn ych sz tych ów w yk ona ł t eż K rzys z tof We ige l,

Niemiec (XVII I w . ) . Są one nacechowane manie rą ba rokową ,na da n ą je j p r z e z r y s ow n ika (J a n L uyke n ). K a ż dą z z eb r a n ychtu k i lku dz ie s ięciu sztuk sygn owa ł a r tys t a , a opa t rzy ł dwiem aparami e legi jnego dys tychu i cz te rowierszem niemieckim.

Niemałą war tość pos i ada zeszy t fo rma tu in fo l io z nap i sem„ P or t r a i t s de s P a t r i a r c he s , J uge s e t C onduc t e u r s du pe up l eH e br e u de pu i s A da m ju s qu ’a H e r ode s A gr i pp a ". O bok t e k s tu f rancuskiego, k tóry opowiada dz ie je b ibl i jne i pobibl i jne ,

z na j du j e m y t u 112 w y i m a g i now a nyc h po r t r e t ów k r ó l ów i boha t e rów żyd . , ry tych w miedz i . Ar tys t a us i łowa ł nadać każde jfi zjognom ji wyr a z odr ębn y i k ł ad ł zna czny n ac isk na kos t ju m y,ch oci a ż w i dzim y t y lko pop ie r s i a po r t r e t ow a n ych os ób .

Z lu ź nych s z t yc hów w ym ie n i a m y t u św ie t ną s ce nę ba t a lis t ycz ną z e S t a r e go T e st a m e n t u . R ycin a p r z e ds t a w i a b it w ę J o -zu ego z p ięciu kr ólami , p odcza s k tóre j „s t a n ę ło s łoń ce” . Ar t ys t aG. Van de r Gouven . N a pi sy ob ja śn ia ją ce w sześciu językach ,

z hebra j skim na cze le .Godna uwagi j e s t t eż ryc ina ho lende rska z XVII I w . , p rzy

w odzą ca na pam ięć s ie lan kę z ks ięgi Ru t . Na t le l etn i ego p e j zażu widzimy szt a faż ludzk i , na sam ym zaś p r zedz ie w gru p iecen t r a lne j s toi Boas , sk romn a żn iwia r ka z k łosam i w fa r tu chui w c ień zasunię ta Noemi . Z cyklu sz tychów bibl i jnych wymie n i a m y t u je s z cz e dw i e r yc in y J a k óba i J a na S a nd r a k , pod z i e l on e na 12 pó l , z k tó rych ka żda zawie ra jak ąś scenę z S t a rego

T e s t a m e n t u l ub a pok r y f ów .N a os obną uw a gę z a s ł ugu j e s z t yc h p i ę kn i e ko l o r ow a nyz ok r e s u dy r e k t o r j a t u . R y t ow n i k D u t he p r z e ds t a w i ł t u ż yw och wi lę , w k t óre j J óze f da je s ię pozn a ć b r a ciom . K om p ozycjat ea t r a lna św iad czy o smaku epoki . N a jwa żnie jszą g rupę s t a



101

n owią ocz yw iście J óz e f i B en ja mine k , po łą c ze n i w br a tn imuścisku.

S c e ny z e S ta r e go Te s ta me n tu ob r a ł t e ż sob ie z a t e ma t n i e

z na n y na m n ie s t e ty b l i że j a r ty s t a . W z b ior z e j e st k i lka na ście je go lit ogr a fij d u żychrozmiarów (z czasówp i e r w s z y ch p o cz y n a ńw te j technice) , k tóreż y w o p r z y p o m i n a j ąna j l e psz yc h a r ty s tówkla syc z nyc h .

W e d ł u g o b r a z ów

S c h i n d l e r a w y k o n a łsz e r e g mie dz io r y tówW e in r a u c h . Za r ów n om ala rz , jak i ry t ownikn ie wzn ieśli się tun a d p o zi om p r z e ci ę tny . Na uwa gę z a s ługują ryc iny n ie

mie c k ic h a r ty s tów(Weisnera , S te inmii l -lera i in.) , którzy dalip r a c o w i t e i u d a t n et r a nspoz yc je k i lku

dz ies ięciu scen b ib l ijn ych Rafae la . P om ijam y tu sz tychy an on i mów, jako mnie j war tośc iowe .

Do po łowy XI X wie ku na le ż ą s t a lo r y ty F r e nc ha , pod ługp łóc ie n r e mbr a nd towsk ic h . Już w p ie r wsz e j ć wie r c i ub ie g łe go

s tu le c ia dokonywa s i ę z na c z na p r z e mia na w t e c hn ic e , s z tyc hu s tępu je m ie jsca ta ńsze j, l ecz n iewąt p l iwie gors ze j r e pr odu k cj i:l itogra fji , a na s tępn ie cynk ogra fji . W zbiorze zgrom a dzon y jes ts z e r e g ob r a z ów b ibl ijn ych , w ykon a n ych wym ien ione m i tu sp o soba m i . Oz d obę je go s t a n owią r y sunk i i kw a so r y t y a r ty s tówws pó łcz e sn yc h : Ma ksa C oh na i Ma t t e a C r i s t ia n ie go. Te n os t a tn i u ją ł w sp osób na wsk r óś m ode r n i s tycz ny k ilka sce n z P i sma Ś wię te go . Zwr a c a my uwa gę na H ioba , j a ko na wyb i tn ie j s z e

dz ie ło tego a r tys ty .Z po l sk ic h g r a f ików wyb i ł a s i ę Wa nda Kor z e n iowska . S ub t e lna a r t y s tka in t e r p r e tu je tu s a m odz ie ln ie p os ta ć r oz pus tn e j



102

córk i k ró le w sk i ej S a l om e z e ści ęt ą g ł ow ą J a n a Ch rz c ici el a .W sym boli cz ne m u j ęciu w i d ocz n y j es t w p ł yw e ro t yk i O ska ra

W i l d e a .Zbiór ryc in uzu pe łn ia ją ba rw n e t a b l ice śc ienn e d o uży tku

sz ko l ne go , o r a z ka r t y poc z t ow e , w yobra ż a j ą c e pos t a c i e i s c e nybiblijne.

P i ę kna a kw a fo r t a P ro f . S t a n i s ł a w a Ja kubow sk i e go , k t ó r ą t udoda je m y , w yobr a ż a n i e k t ó re ob je k t y gol ds t e i now sk i e go z b ioruc e ra mi k i i w yrobów sz k l a nyc h .

M ł o d y Ż y d j e m e ń s k i n a d

t a l m u d e m . ( A k w a f o r t a E .M. Liliena).



Exl ib r i sy Żydów ang i e l sk i ch .

9. EXLIBRISY I PLAKATY

Zanim przys tąp imy do omówien ia boga tego zb io ru ex l ib r i sow,n ie od rzeczy będz ie zazna jomić s i ę z n iek tó remi uwagami Maksymi l i ana Golds te ina o tym przedmioc ie , zawar temi w obszer n ie jsze j r ozpr a wie , ogłoszon ej w „G a zecie L w ows k ie j” z dnia9. marca 1913 r. p. t. „Exlibris”.

O t o i c h o s n o w a :„Słowem łac ińskiem exl ibr i s (z ks iążek) s twierdza posiadający

sw ą w ł a sn o ść ; b y w a t o z a z w y cz a j n a k l e jon a n a k s i ą ż ce k a r t k a ,

d rukowana lub sz tychowana , z nazwisk iem właśc ic ie l a i numeremporzą dk owym . P oza t em u m ieszczan o sw oje h e rby (w XVI i XVIIwieku, na jczęście j wycisk a n e na opr a wie ks iążek , t. zw. su per -exl ib-r i sy), a lu dzie na p iękn o czu l i, poru czal i a r t ys tom i sz tycha r zomozdob ien ie swoich znaków b ib l jo tecznych . Spo tykamy ex l ib r i sy ,k t ó re z e w z g l ę d u n a a r t y s t y c z n ą fo rm ę , j a k i sp o só b r e p ro d u k cji (d r zewory t , m iedz iory t lub a kwa for t a ) budzą żyw e za jęcie .

„Gdy w d rug ie j po łowie XIX wieku wzmogło s i ę w Europ ie

k o lek cjon er s t wo , n ie zap om n ian o o ex l ib r i sa ch ; pows ta ły zb ior ypoważne , idące w dz ies ią tk i ty s i ęcy sz tuk .

„Dla u ła t wien ia zb ie r a ctw a i wymia n y m yś li w tym k ie run kui s tn ie ją związk i , t owarzys twa p rze różne mi łośn ików i zb ie raczyex l ib r i sow, poza tem obf i t a l i t e ra tu ra , a pe r jodyczne czasop i sma



104

0 ex l ib r i sach odznacza ją s i ę wytwornośc ią wydań i fo rmą , o razprzep ięknem i r ep r oduk cja m i ; n ie m ówiąc już o t r eści boga t e j,op ra cowa n e j p r zez b iegłych h er a ldyków, h i s to ryk ów sztuk i lub

k ry t y k ó w .„ Ex l i b r i s p o l sk i o d c z a só w Zy g m u n t a A u g u s t a w p ro w a d z o n y ,

p rzeważn ie w pos tac i super -ex l ib r i sów, co raz ba rdz ie j zysk iwałp ra w o o b y w a t e l s t w a . D z i ś w z b i o ra c h p ry w a t n y c h o só b w Ma -ł o p o l sc e z o b a c z y ć m o ż n a c e l o w o u p o rz ą d k o w a n e p o l sk i e e x l i b -r i sy osób wybi tnych , p race n iepoś ledn ich sz tycharzy min ionychwieków, o raz u twory a r tys tów nasze j doby , us i łu jących i w t e jd z i e d z i n i e s t o so w a ć c h a ra k t e r sw o j sk i , n a ro d o w y ,

„Techn ika now oczesn e j gra fik i, w tych p r a ca ch zas tą p iona ,w z b u d z a ż y w e z a i n t e r e s o w a n i e ” .N a zwa n o k iedyś Żyd ów n a rodem ks iążk i. N ic s łuszn ie jszego.

Odsu n ięci od życia p u b l icznego , odc ięc i mur em ghe t t a od b ieżą cych spr a w świata , czer pa l i on i z k s iąg w iedzę i pociesze n ie .To t eż zb io ry ks iążek żydowsk ich s i ęga ją dawnych bardzo cza sów. W domu ka żdego p r a wie Żyda po lsk iego s t a ł a sza fka bi -b l jo teczna , umi łowan ie właśc ic ie l a , dz iedz ic two p rzekazywane1 w zboga ca n e z pok o len ia na poko len ie . S tosun ek u czuc iow y doks iążk i, w yczu c ie je j in dywidu a lności i k ie run ku , w yra ża s ię za zwyczaj ex l ibr i sem.

Obrazek tak i mówi nam wiele o właśc ic ie lu i jego zbiorze .P o za t e m p o s ia d a e xlib r is w a r t ośc i a r t y s t y cz n e , ś ciś le p o w i e d z i a w szy, wk r a cza w dziedzinę graf ik i . Zgrom a dzi li śm y skr zętn ie k om p letn y p ra wie zb ió r ex l ib r i sow żydowsk ich , a p r zedewszys tk iemznak i b ib l jo teczne Żydów po l sk ich .

P ie rws ze m iejsce z dos to jeń s t wa wieku n a leży się ex lib r i sowiżydowsk iego l ekarza z w . XVII . Jes t n im charak te rys tycznynap i s na dużym fo l j anc ie ł ac ińsk im dz ie ła fa rmaceu tycznegoz 1651 r . : „Su m ex Bibl iot h eca D. D. Ma ijri W in ckler , M ed iciH ebra eoru m Lub l inens ium (J es tem z Bib ljotek i Ma je ra W inck le ra ,lekarza Żydów lubelsk ich) . Lubl in 1668”.

Za t y p o w y e xlib r is Ży d ó w p ol sk ich u w a ż a ć m oż n a w i e r s z o wa n ą w języku hebra jsk im form ułkę , wyp i san ą p r zez wła śc icie laegzem p la r za „ S e f e r M a a g e l T o w ", Abr a h a m a Alt s t a d ta : „K u p iłem (tę ks iążkę) za wła sn e p ienią dze , na ch wa łę m ego B ogai S twórcy".

W a rsz a w a , K r a k ów , L w ó w — ot o ce n t r a , w k t óry ch k w it n i ez b i e ra c t w o i z a ra z sm t o w a rz y sz ą c y m u e x l i b r i s .



105

Ex l i b r i s y ży d o ws k i e .

Cywi l i zac j ę Żydów warszawsk ich i i ch zami łowan ia ś l edz i ć

m oż e m y n a s z er e g u n a le p e k b i b ljot e c z n y c h . Z m n ó s t w a ze b r a n y c h o k a z ó w w y m i e n i a m y t y l k o p a r ę s z t u k . Z n a n y p i s a r z - j u d a -i s t a , h i s to ryk i zb i e racz Math ias Berson pos i ada dwie odmianyexl ibr i sów, jeden ozdobnie j szy i kunsztowniej szy , d rugi skromny,o ch a r a k t e r z e n ie m a l t y l k o d r u k a r s k im . P o d o b n ą n a le p k ę b i b ljo -t e cz n ą p o s ia d a t e ż z ię ć B e r s o n a , A l e k s a n d e r K r a u s h a r , z n a n ypoeta i h i s toryk . Właścic ie l na jpokaźnie j szego ks ięgozbioru t reśc ip rzys łowiowej , Ignacy Berns t e in , pos ługu je s i ę również d rukarską

n a l e p k ą , w y s t ę p u j ą c ą w t r z e c h o d m i a n a c h k o l o r o w y c h . T a m i łość do ks iążek cechuje też Żyda dzis ie j szego . Były kus tosz b i -b l jot ek i be r n s t e in owsk ie j, au tor „Ks ięg i p r zys łów p o lsk i ch ", r a dcamin i s t e r j a lny Samuel Ada lberg , na l ep i a ł na swo ich ks i ążkachob r a z e k , n a k t ór y m w id z im y ot w a r t ą k s ią ż k ę , p ię k n i e s k om p o n o w a n ą z t r z e m a w r ó b e l k a m i i n a p i s e m .

Za s ł u ż on y m e ce n a s w a r s z a w s k i L e o p o ld M e y e t , w y d a w c ali s tów S łowa ck iego, l it e ra t i zam i łowa n y zb ie ra cz pam ią t ek pot r zech w ieszcza ch i po Szopen ie , pos ia da ł cen n y k s i ęgozb iór .N a o b r a z k o w y m e x l i b r i s i e M e y e t a w i d z i m y M i c k i e w i c z a s i e d z ą cego p r zy b iu rk u . P r zed zadum an ym poe tą jaw ią s ię w pó łci en iumglis t e m a r y ; s ą t o pos t a c ie n i eśm ier t e lnych j ego a r cydz ie ł. Nas t o le widzim y r ozłożon e pa pier y i r zeźby . S tó ł, ka r ło i fo te l ,w k t ó r y m s ie d zi p o e t a — s t y low e . U d o łu d r u k o w a n y n a p i s :„B ib l jo t eka i zb io ry Leopo lda Meye ta" .

N ie ty lko zb ie ra czem , a l e i znak om i tym zn a wcą sztuk i g ra f i czne j j e s t Paweł E t t i nger , k tó ry o zb i e rac twie w Po l sce i n fo r

mował zag ran icę . Dom j ego w Moskwie s t anowi ł da l eko naw sch ód wysu n ię t ą p l a ców k ę p o lsk i ego zb ie ra ctw a . J ego exl ib r i s,u t w ó r m a l a r z a - Ży d a L e on i d a s a P a s t e r n a k a , p r z ed s t a w i a p o d o



106

biznę zb ie racza , s i edzącego wśród ks i ążek i dz i e ł s z tuk i w kon tem plac ji n ad jedn ą z p lan sz swej bogat e j k olek c ji gr a ficzne j .U do łu ozdobny nap i s : „Exl ib r i s P . E t t i nge r“ .

N a w z m i a nkę z a s ł ugu j e e x l i b r i s z na ne go a n t ykw a r z a H i e r o

n i m a W i l de r a .P r z e ch odz im y z ko le i do e x li br i s ow Ż yd ów w M a ł opo l s ce .

Ma je r Rachm ie l Mises , p r ezes żydows k ie j gminy wyzn a n iow e jwe Lwowie , pos ia da ł już ok o ło p o łow y m in ion ego wieku swójzna k b ib l jo t eczn y . N ie b r a k ło i we Lw owie zb ie ra czy Żyd ów.Na czo ło i ch wysuwa s i ę Dr . Adol f S t e rnschuss , l eg jon i s t a po l eg ły z począ tk i em wojny . Ex l ib r i s , nagrodzony na rozp i sanymprzezeń konkurs i e , j e s t dz i e ł em Prof . P roca j łowicza z Krakowa .

O br a z e k t r ó jk o lo r ow y opa r t y je s t na m ot yw a ch po ls k i e j s zt uk iludowej (p taki i ornament roś l inny) .

Na wyróżn ien ie zas ługują a r tys tyczne ex l ib r i sy Maksymi -lja na G olds t e in a : t r z y z n i ch w yk ona n e p r z e z R u do lfa M ę -k ick iego , na l eżą zdan iem znawców do na juda tn i e j szych dz i e łt ego a r tys ty . P i e rw szy z n i ch , znak b ib ljot ek i n u m izma tycz ne j , czerpie motywy z monet jagie l lońskich i ł ączy je z symbolami żydowsk iem i , j ak t a rcza Da wida , s iedm iora m ienn y świeczn ik

i ci e rn iowa obwód k a . P o lsk i na p is s t y l izowa n y je s t na lit e ra chhebra jskich. Drugi znak, dz ie ło tego samego ar tys ty , opar ty jes tna kompozyc j i o wie l e p ros t sze j , l ecz n i emnie j a r tys tyczne j :z now u t a r cz a D a w i da i ś w i ecz n i k s ie dm i or a m ie nn y , a l e z a t owięce j o rnamentyk i roś l inne j .

Golds t e in , jak o k o lek cjon e r ozn a cza pam ią tk i p r zez s ieb iena by t e o s obnym z na k i e m , na l e p i a nym , l ub z a w i e s z a nym na p r z e d m iocie. I w tym wyp a dk u z p om ocą pr zyszed ł mu Męk ick i , s tw a

rza ją c równ ie p iękn y , jak ex lib r i s , n i ewie lk i zn a czek z n ap isem:„ Z b i o r y Ma ks ym i l j a na G o l ds t e i na w e L w ow i e “ , w pos t a c i j a kbyrameczki pod łużne j , k tó re j po le s łuży do wpi sywania sygna turyoka z u .

Z pow odu s zla che t n e j p r o s t o t y m ot yw u i na de r uda t n ie s t y liz ow a n ych w s c hodn i ch liś ci p a lm ow yc h z e m b le m a t a m i he b r a j-skiemi, jes t t o n iezap rzeczen ie , boda j czy nie n a jlepsza r zeczM ęk ick iego, d o k tór ego w ogóle mia ł szczęśc ie Golds t e in , obecn ie

dz ięki n iemu właśc ic ie l na jpięknie j szych okazów tego rodza juwe Lwowie , p rzypomina jących znakomi te rysunki L i l i ena .

P i ę kną s c e nkę , ow i a ną duc he m r om a n t yc z nym , p r z e ds t a w i aa kw afor t a W a n dy K orzen iows k ie j, z na p i sem „E x lib r i s .M a x



107

Zn ak i b i b l j o t eczn e Ży d ó w.

Golds te in ". G łęboki fan t a s t a Bru no Sch ulz wyk ona ł t eż d la G old s t e ina dwie p lansze ex l ib r i sowe .

„W ogóle za zn a czyć n a leży, że — jak to w yw odz i Bohda nJ an us z w zeszyc ie I. zna kom itego czas opism a „E xl ibr i s" (wyd.Fr . Bies iadecki r . 1917) , Golds te in przyłożył rękę do praktyczn ego odrodzen ia ex libr i su lwowsk iego , w t óru ją c w yw odomt e o r e t ycz ny m F r . J a w or s k i ego, a p i e r w s z ym p r óbom R . M ę k i c-k iego . Powszechnem uznan iem znaku swego po t r a f i ł zachęc ić

n ie ty lko do p racy da l sze j w tym k ie runku , a l e i n i e j ednego na mówić do porzucen ia szpe tne j p i eczęc i , a sp rawien ia sob ie ozdob n ego zna ku . P od tym względem zas ługa jego, je ś li n ie be zp o ś r edn io , to w każdym raz ie poś redn io , zaważyła i s to tn ie naw z boga ce n i u w la t a ch os t a t n ich i nw e n t a r z a e x li br i s ow l w ow s k i ch ” .

„Zn a k b i b l jo t e cz ny G o lds t e i na — pow i a da da l ej B oh da n J a nu sz — okr eś la ją sym bole ; u zmys ławia ją one k o lek cjon e r sk o-ama tor sk ie upodoban ia , t udz ież zakres dz ia ł an ia j ego w t e jdz ie dzin i e . D w a p r z e de w s z ys t k i em u gór y h e r by z m one t p i a s towskich i jagie l lońskich poucza ją , iż numizmatyka polska jes tspecja ln ie p r zezeń u lub ionym dz ia łem. S ta rohebra jska t a r cza Da wida , wr a z z obrzęd owym świeczn ik iem s iedmiora m ienn ym, ora zż ydow s k i m s ym bo le m w i e d z y w pos t a ci puha r a , poz a ogóln e mzna czen iem , za zna cza in t e r e s w ła śc ici e la znaku t ak że d la za b y t k ów ż ydow s k i ch , z w ł a s z cz a z w ią z a n ych z P ol s ką ".

Da leko poza g ran ice o jczys tego Drohobycza rozesz ła s i ęs ława E . M. Lil iena ja ko grafika . E xl ibr i sy jego, dz ie ła a r t ys tyczne

w pe łnem tego s łowa zna czen iu , odzn a cza ją s ię świeżością p o mys łu , świetn ą k om pozyc ją i n i ena gann ym rysun kiem. Dla s i eb ies a m e go w ykona ł z na k b i b l j o t e c z ny , k t ó r y p r z e ds t a w i a na gą ko



108

bie tę z rozpu szczon em i włosa m i ; ks ięga , k tórą t r zyma w ręku ,zak ryw a je j zupe łn ie twa rz . O bok zwyk łego — na pis hebra jsk iz p iękną sen tenc ją : „Dla czys tych — wszys tko czys te” . Niezwykle

orygina lny jest pom ys ł a kw a for ty l i li enowskie j z na p isem „M ojedz iecko — moja ks iążka .W owa lnym meda l jon i e widz imy po r t r e t dz i ecka a r t y s ty ,

pon iże j za ś otwa r t ą k s i ążkę . P ły t a wyk on a n a d la H enr yka B ar da ,lwowian ina , wyobr a ża wn ę t r ze p r a s t a r e j bożn i cy , je s t t o jednaz jego na jp ięknie j szych kompozycyj .

O ex libr i s ie tym, k tóry rep rodu ku jem y z p ły ty oryg ina lne jna oddzie lne j t ab l icy , wyraża s ię a r tys ta w l i ś c ie do Golds te inaz 26 m ar ca 1913: „P rzyzn a Pan , że p łyta t a j ak o pra ca jes t ma -łem a rcydzie łem ", a 2. czer w ca 1913 d oda je : „Ak w a for t a , k t órąp r zezna czy łem na t en exlib r i s, n a l eży pod wzg lędem t ech n icz nym, do na j lepszych prac , j ak ie (k iedykolwiek) wykonałem" .

Z ex l ib r i sów Żyd ów polsk ich zas ługują j eszcze na wzmian kę :zn a k A lfr e d a Alt e n b e r g a , z a s łu ż on e g o w y d a w c y , p r o je k t ow a n yprzez S tan i s ława Dębick iego . Docent Po l i t echnik i Dr . Bronis ławBiege le i sen pos iada ex l ib r i s , wykonany przez S ichulsk iego . Na-w s k r ó ś p ols k i ch a r a k t e r m a zn a k Ad a m a P r a g e r a ; a r t y st a H e n r yk Uz ięb ło opa r ł go na p i e r wias tkach czys to l udowych .

Ż ydows k ie fir my w yda wn icze w P o ls ce pos łu gu ją się t eżzna kam i ob r a zkowem i. W ym ien ia m y tu t y lko wa r s zaw s k i zak ł adw y d a w n i c z y „ P r o g r e s s " .

T y le o ex lib r i sach p o l s k i ch ; k ilka za l edw ie na jcha r a k t e r y -s tyczn ie j szych wybra l i śmy tu z bogatego zb ioru .

P os iad am y t a kże znak i b ib ljot eczne Ż yd ów z poza Po ls k i .K olek c ja t a l iczy k ilkase t s ztuk . J edn e z n ich ma ją cha ra k t er

n aw s kr óś ży d ow s k i ; inn e ok r eś la j ą k ie r un ekbib ljotek i lub zam i łowa n ia zb ie ra cza . Z dum ąpodn ieść m ożem y, że n a jud a t n iejsze znak i b i b l jo teczne Żyd ów n iem ieck ich wys z ły z r ęk iE. M. Li l iena. Ar tys ta ten nie powtarza s ię ,ka żdem u pot r a f i dob r a ć odpowiedn i r ys un eki s t osown y na p is . W szys tk ie t e zna k i cech u jeniezwykły wdzięk, czys tość l in j i i mis t rzowskakompozycja . Karnac ja ludzka , kwia ty , bogataor n am en tyka linea r n a — o to e lemen ty , z k tó rych komponuje swe ex l ib r i sy . L i l i en wznos is ię też n iekiedy do ba r d zo śmiałej sym boliki .

N a l e p k a d o z b i o rów (wyk . R u do l f

Mękicki ) .



109

Na leżą tu znak i Ma rc in a Bu bera , Arnh e im a , F i sche r a , Gork i jai wielu innych.

Charak te r żydowski s t a r a s i ę nadać swoim ex l ib r i som a r tys t a

Herman S t ruck ; pos ługu jąc s i ę t echn iką akwafor tową , da je n ie ra z p iękn e dz ie ła gra ficzne . S t ru ck ba wi w Ziem i Świę te j, to teżpe jzaż pa les tyńsk i i a r ch i t ek tu ra or j en t a lna , to za sa dn icze m otywy jego płyt . Do wybi tnych graf ików niemieckich na leży Alf redGr a e tzer , k tórego sz tuka pe łn a jes t cich e j m elan ch olji . Zn a k om it a r y s ow n i cz k a H a n na E . S t e r n w yk on a ł a ca ł y s ze r e g p i ę k nych , wca le o ryg ina lnych ex l ib r i sów. Powojnie wie lką w zię tość z jedn a ły sobiegraf iki J ózefa Bu dk i (pr zeszło 60 exl i-

b r i sów na t ema ty żydowskie ), Ma rkaBehm era i H elfen beina . E xlibr i sy i tychgra f ików zdobią zb ió r Golds te ina .

Do na j sub te ln ie j szych znaków b i b l iot eczn ych za l iczam y gra fikę F r an c.de B a y r os a , W i e de ńc z yk a .

M iędzy zb ie r a czam i n ie b r a k za wzię tych mi łośników exl ibr i sów. I tak

n . p . Be rna rd Berg l pos iada os iem roz m a i tych ty pów zna ku b ib l io teczn ego ,Mgr . Marko Birnholz około se tki z odmianami . Zwróc ić na leży uwagę na ex-l ibr i sy k obiece ; jes t ich w na szej k ol ekc j i sporo . Między i ch wykonawcamispo tykamy też częs to a r tys tk i , j ak wymien iona Hanna S te rn ,Róża E i sne r , Emma Dessau-Goi te in i w ie le innych .

Szczególną wyt w orn ością odc in a ją s ię od r e sz ty zna k i b ib l iot eczne ang ielsk ie . Zb ie r a cze żyd ows cy w Angl ji na leżą n ier zad kodó a rys t okr a cji r od ow e j : Sa ssoon , Samu e l, M ont e fior e , S imoni t . d . to też exl ibr i sy ich mają charakter hera ldyczny; obok ła ciń sk ich lub a ng ielsk ich widz im y na n ich p r aw ie zaw sze na p isyhebra j sk ie . P iękny j e s t ex l ib r i s r ab ina londyńsk iego Her tza ; sę dz iwy kap łan t r zyma wznies iony roda ł z sen tenc ją w j ęzyku b ib l i j nym. W ys oce a r tys t yczną wa r t ość pos iad a exl ib r i s I. I. So lomon a .

Żydz i rosy j scy n ie pozos ta l i w ty le . Na czo ło a r tys tów-gra -fik ów w sowieck iej Ros j i w yb ił s ię S. B. J u d owin (Leningra d).D r z e w or y t y je go, w k t ó r ych k o lo r cz a r n y p r z e w a ż a , u de r z a jąoryg ina lnem u jęciem. Arch i t ek t u ra b izan tyń ska s t a nowi u lub ion y

Ex l i b r i s . fW y k o n a ł R u d o l f Mękicki) .



110

motyw jego p rac . Techn ika , j ako też motywy , nada ją j ego s z tucecharak te r a rcha iczny . Podn ieść na leży , że nap i sy , k tó re a r tys tak ładz ie na swoich znakach , s ą wy łączn ie żydowsk ie i s t anowią

jed e n z e lem en t ów or n a m en t a cy jn ych .Do rozwoju ex l ib r i sow wie le s i ę p rzyczyn i ła lwowska d ru

k a r n i a A r t u r a G old m a n a . W e d ł u g p r oje k t ów J óz e fa G old m a n aw y k on a ł a t a fir m a s ze r e g e s t e t y cz n y c h z n a k ó w b ib ljot e c z n y c h ,n a ce c h o w a n y ch n o w o cz e s n e m u ję cie m , op a r t y ch m. in . w y łą c zn i en a e l e m e n ta c h d r u k a r s k i c h .

Z b ie r a c tw o , j a k o d z i a ł k u l t u r y , m a m ię d z y n a r o d o w e z n a czen ie . W pe łnem z rozum ien iu t ego pos tu la t u n ie zac ieśn ia m y

n a s z ych z b ior ó w w g r a n ica c h ż y d os tw a , a l e s p o r o m iejs ca w k o lekc ji pośw ięcon o sz tu ce w ogóle . Zgrom a dzono m. in . od r ębn ąse r ję ex lib r i sow, k t órych zasa dn iczym m otyw em jes t k ob ie ta —w ieczn e i n iewyczerpa n e ź r ód ło p iękn a i m i łości. Gr a ficy z lu bośc ią wyzysku ją w a lor y ka rn ac ji k ob iece j d la k om pozycj isw ych dzie ł, d la sym bol ik i , a czasem n ies te ty ta kże i d la p or -nogra f j i . P rzez po łączen ie pos tac i kob iece j z k s iążką wyraża s ięn ie jak o e r o tyczny s tosun ek a r tys ty do l ek tu ry . O tem na m ię t -nem um i łowan iu ks iążk i św iad czy dob itn ie nap i s jedn ego z t a kich exlibr isow: Vita s ine l ibr is m ors es t (Życie be z ks iążek

je s t śm ier cią ).

N iek tó rzy a r tyści da ją n ie raz ca łe s ceny mi łosn e ; celu jąw t e m p r z e d e w s z y s tk i e m k o b ie ty , j a k n . p . W a n d a K o r z e n io w

ska , k tó ra z p rawdz iwą f inez ją k reś l is c e n k i r o k o k o w e i r o m a n ty c z n e . K o b ie t az ks iążką , m iędzy ks iążkam i, p r zed p o s ąg iem lub p rzy ins t ru m encie m u zycz n y m — to r ó w n ie ż u lu b ion y m oty w z n a k ó w b ib l j o t e c z n y c h .

Ca ły s zer eg exlibr isow tej ser j i mac h a r a k t e r h u m o r y s t y c z n y .

Ar t yśc i i zb ie ra cze odn oszą s ię z p r e -dylekcją do tego rodzaju graf iki . I taka r ty s t a c z e s k i O b r a t i l w y k o n a ł k i l k a dz ies ią t rozm ai t ych ex l ib r i sow, w k t ó

rych k ró lu je n iepodz ie ln ie kob ie ta . Po s ia d a r ó w n ie ż s p o r o t a k i ch o b r a z k ó wGolds te in . Bruno Schulz , k tóry n . b . na s zemu zb ie raczowi wykona ł ex l ib r i s , po



111

św ięcą ca ł ą swą t w órczość g ra ficzną k ob iec ie . Zach odz i m ożepewien związek między p l anszami t ego g ra f ika , a p racami Bay-rosa , a le różnica między n imi jes t znaczna. O i le Bayros (k tó

r ego znak i pos i ada m y w swym zb iorze ) ma p r zy rodzoną sk łon ność do pornograf j i , Schulz nadaje swoim rysunkom znamię de moniczne; po t raf i pogłęb ić wie ku isty tem at n iewieści , a scenami łosna nab ie ra pod j ego rękącharak te ru mi s t e r jum.

D l a b a d a c z a k u l t u r y Ż y d ó wpolsk ich n ie będ ą oboję t n e af isze, jako jeden z działów sztuki

s t osowa n ej . W te j m yś li zebra łGo lds t e in spo ro p l aka tów, p r o

je k t ow a n ych p r zez żyd ow s k icha r t y s t ó w .

Z okaz j i wys t awy zb io rowejsw oich p łócien w Tow . Sztu kP iękn ych we Lw owie w r . 1912w y k on a ł W ilh e l m W a ch t e l s u b

t e lny rysunek na kamien iu z wy-bra żeniem profi lu Sulami ty , w ra mie ws chodn iego por ta lu . Afi szw y s t a w y J e r z e g o M e r k l a w eLwowie 1913 roku , sporządzonyprzez s amego a r ty s t ę , nos i cechy charak te rys tyczne j ego sz tuk i :widz im y t o w s ty li zac ji pos t a ci k ob iece j i w o rna m en t yce ok a l a j ących j ą d rzew. Merke l p ro j ek tował również p l aka t r au tupa les tyńsk iego w sa l ach Kasyna Mie j sk i ego , p rzeds t awia j ącynagą t a n eczn icę , zgra bn ie otu loną p r ze jrzys t ą d ra per ją . Szko łap r z em y s łu a r t y s t ycz n e g o w J e r oz olim ie „ B e c a l e l “ u r z ą d ziławys t a wę s wych w yr obów w Kr a kowie w 1912 roku . Af isz d lap a l e s t y ń s k i ch r o d a k ó w w y k on a ł A r t u r M a r k ow i cz . N a d u ż ym je go r ysu n k u w id zim y Żyd a w s t r oju w sch od n im w ś r ód ek s pon a tów „Be ca le lu ” . Dwa uda tn e p l aka ty wyk ona ł inż. a rch .Zygm un t Sper ber . P ierw szy z n ich z 1914 r . p r zeds t a wia k o b ie t ę w n o w o cz e s n y m s t r oju p r z e d got o w a l n i ą n a t le s e c e s y j

n ego budua ru . Sp er ber owi p owier zy ło K o ło Mi łośn ików Sztuk iŻydows k ie j spo rzą dzen ie a fis za wys t a wy sztuk i ogó ln o-żyd ow-skie j w r oku 1919. Główn y m otyw jego rysun ku s ta nowi s ty



112

liz a cja s ie dm i or a m ie n n e j m e n o r y , s k o m b in o w a n e j u d a t n iez ozdobn ym na pisem. Zb iór p os ia da m. in , k ilka or ygin a lnychrys u n ków, s łużą cych ja ko a fisze . Z tych w yr óżn ia s ię w ys oce

a r t y s t yc z ne m u j ę c i e m r ys une k z na kom i t e go Z ygm un t a Me nke s a ,z wyobrażeniem ubogie j matki , tu lące j do łona dz iec inę . Nauw a gę zas ługują t eż p r a ce m łodego a r tys ty Kan dla , k t óry po leg łpodc z a s w o j ny ś w i a t ow e j .

K aro l L i n d e r : Jan k i e l i j eg o w i z j e p o d cz a s „k o n c e r t u n a d k o n ce r t a m i .



P l ak i e t y , p r zed s t a wi a j ące wy b i t n y ch m u zy k ó w i p o e t ó wż y d o w s k i c h .

10. PLASTYKA METALOWA

W zb iorze m one t i meda l i, związa n ych z h is tor ją Żydów,z n a jd u je m y m on e t y z cz a s ó w J u d e i i p ow s t a ń M a k a b e u s z ów ,oka zy m one t s a t r a pów pa les tyńsk ich i ceza r ów rzymsk ich , m . in .

ce s a r z a W e s p a z ja n a , z w y ob r a ż e n i e m p ł a c zą ce j w n i e w ol i J u d e i.Z po lsk i ch zaw iera zb iór m on e ty M ieszka z na p isam i heb ra j-sk iemi. Z meda l i wyb i ja s ię na czoło s r ebrn y m eda l na pam iąt kęnadan ia równouprawnien ia Żydom w Małopo l sce w r . 1860 . Naa wer s i e w idzimy w ś rodku ołt a r z , na n im w m eda l jon ie pop ie r s i ecesa rza F ra nc iszka J ózefa I, pon iże j or ł a dw u g łowego. N ad oł t a r zem dwie t a b li ce z na p isem hebra jsk im: „J edn ak ie p r a wo d lawszys tk ich" (cy ta t z P ięc ioks ięgu) . Po prawej s t ron ie o ł tarza a le

go ryczn a pos t a ć pa ch o lęc ia z wieńcem i pa lmą , po lewej u k oro n ow a n a k o b ie t a t r z ym a w r ę c e ś w i e ż o n a d a n y d y p lom . W o t ok un a p i s :

„ Iz rae l i c i ca ł ego Twego pańs twa s t awia j ą C i w se rcu o ł t a rz ja k o w ie czys t y pom n ik swej w d z ię cz n oś ci“. U d ołu m eda lu n a pisobja śn ia jący ok olicznoś ć , w jak ie j zos ta ł wybi ty . N a odw r ociew o toku i w 25 rzędach napisy . Medal t en of iarowany był gmi n i e żydowsk ie j w Bo lechowie . W ykona ł go F r . Seyden .

Na uw a gę za s ługuje też m edal w ybi ty w e Lw owie w r . 1891

n a c z e ś ć M i s e s a . N a a w e r s i e , w ś r o d k u m o c n o w y p u k ł a p o d o b izna sol en i zan ta , w o toku n a p i s : „M. R. de Mises , P r zew odn i czący Gminy wyznan iowej we Lwowie“ . Na rewers i e he rb Mi -

8



114

Ż y d o w s k i e m e d a l e p a m i ą t k o w e .

ses ów, a w otoku n a pis: „1801 — 1891 J ego pa m ięci” . Śr edn ica41 mm. Wykonał F. Pawlik .

U t a l en t ow a n y u czeń k ra k o w sk ie j szk o ły sz t u k p ięk n y ch , L eonWei n , a r t y s t a -m a l a rz , o d zn a czo n y zos t a ł za sw ą p r acę med a l em,b i t y m w s reb rze . N a aw er s i e w i d z i my p ro f i l ce sa rza F ran c i szk aJ óz e fa I z w r ó co n y w p r a w o, n a r e w e r s ie n a p is w e w i e ń cu :„S z k o ła K r a k ow s k a S zt u k P i ę k n y ch , za s ł u żon e m u L e on ow i W e i -n owi 1889". U góry gwia zda prom ienista , n a dole her b miastaKrakowa. (Średn ica — 47 mm).

O so b n e mi e j sce w n aszy ch zb i o rach za j mu j ą me t a l o w e , o razrżn ię te w sz lache tnych kamien iach , t łok i p ieczęc i gminnych i p ry wa tn ych z XVIII i XIX wieku. Wym ienim y tu k i lka cieka ws zych ,

ja k n. p. p iecz ą t k ę S. M a r gu liesa , w yob r a ża ją cą cz er p a n ie w od yze s t u d n i, t ł ok r ab i n a E l eaza ra H oro w i t za , z w y o b ra żen i em t a b licm o jżeszo w y ch w au reo li i Mo jżesza Men d l a B lu ma , z n iezw y k l es t y lowym m otywem zdobn iczym . Inne p ieczęc ie owaln e i okr ąg łeprzeds tawia ją lwy i j e l en ie w rozmai tych pozycjach , z towarzy-szącem i im ar tys t ycznem i nap i sami hebra jsk iemi lub n iemieck iem i.T łok i m ają częs to obok n azwiska w t r an skr ypcji hebra jsk ie j —ła

cińsk ie in icja ły. N iekt óre p ieczęcie s łu żyły do celów ryt ua lnych .I t ak , jed n e n oszą n a p is „ t r e j f e ” — (t . j. n i ed o zw o l on e d o s p o życia ), inne „s z e 1 P e s a c h" — zdat ne i ja da lne w świę to P as ch y .

O d z n a k i t o w a r z y s t w i k l u b ó w ż y d o w s k i c h .

i



G e m m y i k a m e e .

P rzeg ląd gmin m a łopolsk ich da ją nam p ieczęcie n ie ra z s ta re , ja k n. p. t łok gm in y t r em bow els k ie j z XVIII w iek u lu b p ie czą t ka gminna r zes zows ka . Kah a ł dyn ows k i ob r a ł s ob ie za go d ło l ewka , dz i e r żącego w p r zedn ich ł apach wagę . Z e znaczn i e j s zych n azwi s k w y t łoczon ych wym ien im y S. R apa por t a , r a b inap r a s k ie go, b o jow n i k a i d e a ł ów p os t ę p o w y c h , or a z A b r a h a m a K oh n a ,ra b ina lwow sk iego , zm a r łego m ęczeńs ką śm iercią w roku 1848.

M at e r ja ł , w k t ór ym r żn i ę t e s ą p i eczęci e , j es t r óżn o r odn y ;

p r zewa ża me ta l , a l e s ą t eż oka zy w kam ien iach s z lache tn ych , ja k n. p. k a r n eol lu b k r w a w n ik . O p r a w a i r ą cz k i w yk on a n e sąn ieraz mis te rn ie z cyze lowanego s rebra , z kośc i s łon iowej , o razz dr zewa i m os iądzu . (Odzna ki zw ią zk ów i t . d . om ówion o nastr. 8—9, tłoki i pieczęcie na str. 25 i 34).

** *

W za m ia r z e op u b li k ow a n ia m on o gr a fji o B a r u c h u D o r n -h e l m i e , c y z e l e r z e l w o w s k i m , p r z e p r o w a d z i ł M a k s y m i l j a n G o l d

s te in ba da n ia i k ores pon de n cję z a r t ys tą i jego rodz iną , ora zz wyb i tnymi znawcami i pos i adaczami j ego p r ac .

O d z n a k i z w i ą z k ó w k o r p o r a c y j ż y d ow s k i ch .



8*

116

Ba ru ch Dornh elm u rodzi ł s ię dnia 14. ma ja 1858 w e L w owie, zmarł 6. l ipca 1928 r . we Wiedniu. Z jego prac cyzelerskich wymi en i my p r zed mi ot y w s r eb rze t r y b o w a n e : „H oł d p ru sk i ", op r a w y

do ewan gelji d la ks. Ar cyb isk u pa Dr . Szep t yck iego i M et r opo lji ,misę i dzban d la pośw ięceń kap łań sk ich , p ła sk orzeźby d la r o dzin m agna ck ich XX. Sa n guszków, XX. Sa p iehów, W. G ora y-skich i w. in . , oraz przedmioty ar tystyczne o tematach polskich

T ł o k i p i e c z ę c i Ż y d ó w p o lsk i c h .

i żydowsk ich (Koron a cja k r ó lów po lsk ich , W yjśc ie Żydówz Egiptu) , opr a wy do zw ojów p erga m inów rel igi jnych, k lam ry d opasów modl i tewnych i t . p .

K a z i m i e r z P r z y b y s ł a w s k i , zn a w ca i w ła ś cicie l w ielk ichzb io rów s ta roży tn ośc i i dz ie ł sztuk i , o fi a r oda w ca zb io ru med a-

l jonów, zn a jdu ją cego s ię w Mu zeum N a r odowe m J an a III. weLw owie — jedyn ego na z iemiach po lsk ich — w ten o to sp osóbna kreś l ił swe wspomn ien ia o Bar uchu Dorn helmie , na p r ośbęGolds te ina w l i śc ie do n iego sk ie rowanym z Uniża , da towanym5. kwietnia 1911 r.:

„Mo g ę t y l k o z n a j w y ższem u zn an i em p o w i t ać my ś l Pań sk ąo p raco w an i a mo n o g ra f j i Ba ru ch a D o rn h e l ma i z n a j w i ęk szą n i e c ierpl iwością oczekiwać wyjścia je j z pras drukarskich .

„C o ja o n im w iem ? Ba ru ch a Dornh elma pozna łem w r . 1885,chodzą c ze ś. p . ojcem moim do sk lepu s ta rego Dornh elma pr zyul. Sobiesk iego (wła ściwie Boim ów -— pr zyp. a u tor ów). W m a łej

tifti

i



117

C y g a r n i c z k a z m a s y

p e r ł o w e j .

n iepozor n ej „dziu r ze” m ieści ł s ię po pr a wej s t r onieb ra m y w ch o d o w e j p i e rw sz y i je d y n y w ó w c z a s m a g a z yn s t a ro ży t n ośc i w e Lw o w ie .

„Dom by ł włas n ością s t a rego Dorn he lma , w swoimczasie znanego grawera , k tóry »z urzędu» p ieczęcierżną ł , a p o cich u n a ws pó ł ze s t a r ym Ig lem m at rycena un ika t y w po lsk ich duk a t ach wyra b ia ł . W tym dom u

na 3. piętrze mieści ło się atel ier . Przy wej ściu w pierwszej większej izbie słyszało sięo d ra z u ru m o r , o t w i e ra n i e i z a m y k a n i esza f — to »porzą dk owa n ie« na wypa dek ,

g d y b y k t oś n i e p ow o ła n y w t a r g n ą ł d o s a n k -tua r jum.„ W o n c z a s b o w i e m t e p rz e ś l i c z n e n o

rymbersk ie i augsbursk ie misy t rybowane ,te pu h ar y i ros t ru ch a n y, k tóre były ->madein Lem ber g«, na świat ca ły r ozch odzi ły s ię je s zcze ja k o a u t en t yk i.

„ Mł o d sz y b ra t Ba ru c h a , J a k ó b , z w i e

dz i ł Europę , zna ł Londyn , Paryż , Wiedeń ,Monach jum e tc . i wszys tk ie muzea świa ta ,św i a t o w e j m a rk i a n t y k w a r j u sz y i z b i e ra czy : na jchę tn ie j b rano t e cacka renesansun iemieck iego , ba roku f rancusk iego , t e em-p iry cz y s t e g o s t ylu w W a r sz a w i e ; n a cz y n ia t r y b ow a n e , op r a w y k a r a b e l ż y w o B a t o ry c h , Zy g m u n t ó w c z y A u g u s t ó w p rz e d

oczy n a pr owa dza ły . Nie ty lko z tych epokp r a cow n i a p r z y S o b ie sk i e g o u l icy w y d a w a ł a p r z e d m ioty »di pr imo Ca r te l lo«, a le r obiła i r zeczy k las yczn e:p a m ię t a m fa k t , że J a n Za w i sza k u p i ł w W a rs z a w i e z ab a r d z o z n a c z n ą s u m ę g r e c k ą w a z ę s r e b r n ą t r y b o w a n ąw form ie »H ydz ii« k t órą ws zyscy r zeczozn a w cy zaan tyk u waża li, k tó ra jedn a k n iczem inn em n ie by ła ,

ja k u t w or em n a szego Ba r u ch a .

„»Domowi«, do k tó rych (z p r zy jem n ośc ią zazn a czam) należałem, już od wchodu oznajmial i g łośnoswoje we j śc ie ; wtedy d rzwi »sank tuar ium« samoczynn ies ię n ie zam yka ły , wch odz i ło s ię do p r a cown i . Kr ó tk owidz w na jwyższym s topn iu , j ak im by ł Baruch , s i edz ia ł na zyd lu , p rzed

T a l i z m a n y

i wisiorkiż y d o w s k i e .



118

grubą masą smoły , na k tó re jb la c h a s r e br n a b y ła p r z y m ocowana i dz i es i ą tk i na j roz mai t szych , różnej wie lkości

m łote czk ów i d łu t ek go o t a cza ły . Na s to łach u k ończon ei r o z p o cz ę t e p r a ce , s a n k t u -a r jum ca ł e , za rzucone sz ty cham i. Ze sz tych ów ws p ó łcze s n y ch k o m p o n o w a ł t e n m is tr zz bożej ł ask i sw e pra ce . Za wszeo r y g i n a l n e p i e r w o w z o r y w y szukując , by ł zwykle w s ty lu .Czasem (a na tu ra lne to , bon ie mia ł począ tków nawet h i -s torj i sztuk i) dw a for m ą i r y sunkiem zbl iżone, choć epo

kami różne, s ty lami odmienne sz tychy , s łużyły za p ierwowzórd o n o w e g o d z i e ł a . T a k p r z e z B a r u c h a s k o m p o n o w a n e , a w s r e b r z e w y k u t e p r z e d m iot y , b y ł y g ot o w e n a h a n d e l i d o e k s p or t u .

„S ta ry Dorn he lm za cza sów, gdy go zna ł em, już s am n ie r oz

woz i ł r zeczy po świec i e . W e Lwowie mało co i ch wtedy zos t a wa ło ; zami łowan ie do zb i e rac twa , do sz tuk i n i e by ło rozpo wszechn ione .

„J ak wspom nia ł em, g łówn ie za jmował s ię ekspor t em J a kób ,ba r dzo sp ry tny , zupe łn i e już eu rope jsk i cz łowiek ; p om aga ł mut r och ę S im c h e , a l e t e n n i e d o r ó w n y w a ł b r a t u a n i s p r y t e m a n iwia dom ościam i ; więc da l sze p odr óże , cen n ie js ze p r zedm ioty by łyr z e c z ą J a k ó b a w d o r n h e l m o w s k i e j s p ó ł c e .

„ Z t y c h c z a s ó w p o c h o d z i n o t a t k a w w a r s z a w s k i c h d z i e n n i kach , k tó rą t u t a j odszuka l i śmy i wręczy l i śmy F r . J aworsk iemu ,a ten umieści ł ją w »Na ziemi naszej«:

„Z czasem t a jem n iczość us t a ła — ogó ł o r obota ch Dorn he lmaby ł już poin for m owa n y ; s t a ry zmar ł, J a kób w y jecha ł z k ra ju ,S imche o tworzy ł sk l ep ze s t a roży tnośc i ami , v i a Brody sp rowa dza ł z Niemiec nowo z rob ione s t a roży tne zb ro j e i meb le k tó rew ca łym k ra ju by ły ogó ln i e j ako au t en tyk i uznawane .

„B a r u c h ot w o r z y ł p r a cow n i ę p ow s z e c h n i e d os t ę p n ą , t a mw ocza ch zam a wia j ących ku ł s r eb rn e b l achy na mi sy, ro s t ru -cha ny , kubk i czy op ra w y do k s i ążek ; zupe łn i e n i e baw ił



119

się w »podrabianie», ale zap rz y k ła d e m k r a k o w sk i e go H a -kowsk iego o tworzy ł zak ładzłot n iczo - cyzelersk i . Ma rk ę

■ D or n h e l m “ za p r ow a d z on odawniej już około roku 1890n a w sz y s t k i c h w y ro b a c h t e jrodziny . Cierń z hełmem złą czony (Dorn-Helm) w minia tu r owej pu n cy, b ili na ka żdymz p r z e d m i ot ó w — k t óry z a t e l ier (na Sobieskiego ul icy jesz

cze) w świat szedł , tem u be z p iecza l i s i ę p rzed ewen tua l nym zarzu tem fa ł sze rs twa , boćt r u d n o b y z n a w c a u w a ż a ł z aau ten t yk XVI w. p rzedm iotop a t r z on y p u n c ą D orn h e lm a .A p u n c a t a m i n i a t u ro w a ,zwykle ukry ta , n i e zawsze

i n ie k a ż d em u w o k o w p a da ła ; n ie k a żdego z am at or ów, czy ku s t oszów m uzea lnych , o p r owen ienc ji p r zedm iotuośw ieca ła — a pr zecież tak g łośn o, tak ja sn o m ówiła : »m ad e inLem ber g«. Ze zn a jom ych m ało k t o p r zyzn a je s ię , że ma pr a ceBar ucha , wiem, że d la E ks . m et rop . Szep tyck iego du żą r zeczna zamówienie robi ł , n ie jako s tarożytność , a le jako dzie ło sz tukilwowsk ie j z końca XIX wieku” .

Tę ch a ra k t e r y s t y k ę Ba ru ch a D orn h e l m a z m od y fi k ow a ł z n a cznie znakomity badacz , au tor wie lu dzie ł z dz ie jów his tor j ii k u lt u r y p ols k ie j, fu n d a t o r z b ior ó w p u b licz n y ch , W ł a d y s ł a wŁ o z i ń s k i , w e w ł a s n or ę cz n y m s zk icu b iog r a ficzn y m Ż y d a -cy z e -le ra , sp isan ym na życzen ie Ma ksym i ljan a Golds t e in a , w dn iu26. ma ja 1911 r . k t óry cytu jem y z odn ośn ej teki zbier a cza :

„ Ba ru c h D o rn h e l m b y ł p ra w d z i w y m fe n o m e n e m w sw o i mro d z a j u : b e z ż a d n e g o w y k sz t a ł ce n i a , b e z n a u cz y ci el a ry su n k u ,

w o toczen iu na jmn ie j sp osobn em do r ozwin ięcia ja k ich ko lwiekink lina cy j a r tys t ycznych , sam ouk t en , p r a wd z iwy an a l fabe ta podw z g l ę d e m n a j k o n i e c z n i e j s z y c h ru d y m e n t ó w a r t y s t y c z n e j w i e d z y ,samą s iłą bezw iedn ego , n iczem n ieor j en towa n ego t a len tu s t ał



120

s ię mis t rzem w za w odzie , k t ór y jeszcze w XVI wieku s ta ł weW łoszech i N iem czech n iema l na w ys ok ości wie lk ie j sz tuki i byłn i e jak o ws tępn ą szkołą t a k ich m i st r zów, jak Ver r occh io , P i sa -

nello, Polaiuolo i t . d.

„Baruch Dornhelm w swoje j nędznej c iemnej , b rudnej i zdebceprzy u l . Weks łarsk ie j (obecnie Boimów) wskrzes i ł j eden z naj ba rdz i e j a r ty s tycznych dz i a łów z ło tn i c twa , t en właśn ie , k tó ryw ca ł e j E u rop ie zupe łn i e by ł zan iedban y , p ra wie zapom nian y .

„P r a wie to n ie do u wierzenia , że w łaśn ie ghet to lwows k iewyda ło cz łowieka , k tó ry pod ją ł na j l epsze t r adyc je s z tuk i Ce l l i -n i ch i J am ni t ze rów. Bar uch Dornh e lm w t echn ice p ł a sk orzeźby ,w blas ze sr ebr n ej , t . j. w te chn ice t . zw. t r ybowa n ia, czyli , jak

t o F r a n cu z i n a z yw a j ą , a u r e p o u s s e , n ie m ia ł s w e g o cz a s u , t. j.p rzed dwudz ies tu k i lku l a ty , równego sob ie wspó łzawodn ika ,nie tylk o w P olsce (bo H a k owsk i s tał od n iego o w iele niżej),a le k to wie , czy n ie także i zagranicą .

„Przypominam sobie , że około roku 1880, w k tórym to cza s i e pozna łem Barucha , p rawdz iwą nowośc ią , a p rawie s ensac j ą ,by ły w yr oby au rep ousse Rosner a (je śli mn ie pam ięć n i e za wodz i

z jakiejś pr a cow n i fra nk fu rckiej). Kied y s iępo ja wi ły na wys t a wa ch , wit a l i N iemcy jak on iespodz iewa n y ren esan s s ztuk i z łotn i cze jto , co na u l icy Wek s łar sk ie j w e Lw owieuprawia ł Baruch doskona le , śmia ło r zecm o ż n a p o m i s t r z o w s k u .

„Zna łem go dobrze i częs tym bywałemgościem w jego a te l ier , in teresowała mnieb a r d z o t e c h n i k a z a p o m n i a n a , k t ó r ą z n a ł e mtylko z opisów.

„P . Przybys ławski myl i s ię , j eś l i p rzy p u s z cz a , że B a r u c h p r od u k o w a ł s w o jedz ie ła p i e rw otn i e wy łą czn ie w ce la ch fa ł -szersk ich , a by u chodzi ły za zabyt k i sztukizłotniczej XVI i XVI w.

„T o p ewn a , że on sam nie miał t ak ichza m iar ów; m oże n ie miał ich ta kże jegoo jc iec , k t óry pozby w a ł po ca ł e j E u rop ie

wyroby syna; j eżel i zaś je miał , to chybaB a r u c h D o r n h e l m : ja k o bys t r y p s ych olog i zn a w ca lu dzi, k t ór yM e z u z a s r e b r n a . dobr ze wiedz ia ł, że pew n a t a jem n iczość



121

pr owen ienc ji l oka ln e j i c za sowe j doda wa ła u r oku tym s rebrn ympł a s ko r z e ź bom , k t ó r e n i e z na l a z ł yby pe w n i e t y l u a m a t o r ów ,gdyby zna ną by ł o r z e cz ą , że w yc hodz ą on e z pod d łu t a b ie d

n ego Żyda i u jrza ły świa t na b rud n e j u l icy lwowsk iego ghe t t a .„W yr oby Bar ucha sz ły g łówn ie do Ber l ina i P e t e r sbur ga ,do Angl j i wyprawia ł s ię z n iemi raz ty lko s ta ry Dornhelm, a ledo Ber lina w yw oz ił p r aw ie co roku n a t . zw. Weih n ach t sm ar k tca ł y s ka r b i ec p ł a s k o r z e źb s ynow s k ich . K s ią ż ę p r us k i F r yde r yk ,p óźn ie jszy cesa rz , m ia ł u s iebie k i lka dz ie ł Dornh elm a, n a był ichw i e le t a k ż e ca r A le k s a n d e r . P ła s k or z e ź b y s w oje k o m p o n o w a łBar uch pr a wie za ws ze sa mois tn i e, pos łu g iwa ł się wp r a wd z ie s t a -remi sz tychami , a le jedynie , a przynajmnie j g łównie , d la kos t ju-m ów i a r ch i tektu ry , b o inn ego źr ódła inform a cji n ie zna ł i n ie mia ł.

„J ego figura lne p ł a sk orzeźby t r zym an e by ły w du chu i s ty lun iemieck iego ren esan su ; n ie by ła t o jego osob i s t a p r edy lekc ja ,wymagały tego względy komerc ja lne , bo w la tach 1875—80 ca łeN i em cy z a k och a n e b y ły w t ym st ylu i co n i e b y ł o a l t d e u t s c h ,n i e mia ło zbytu . Kaz imierz P rzybys ł aw sk i , u t rzymu jąc , że Ba ru ch n i e raz z d w óch sz t ych ów rozm a i t ego czasu i rozma i tychs t ylów sk ła da ł sw oje k om p ozycje , m yli s ię , j eże li myśli , żetym sp osobem zes t a wia ł Ba r uch jak ie ś n i e jedn ol it e m ixta -com -pos i t a ; p rzec iwnie , ude rza ły mnie w j ego pracach poczuc ie j ed n ości s tylu , zu pe łna log ika i o rga n iczn ość a k cesory j i o rn a m e n t ó w .

„U ję ty t a len tem t ego b i edn ego, ci ężko pr a cu ją cego a r t ys ty,p ro t egowa łem go , o i l e mogłem, zwraca jąc na n i ego uwagę za m ożn ych a m a torów — n ies t e ty n a jczęści e j bez sku tku .

„N a m ów i łe m go do w ys t a w y je go p r a c w s a lon a c h T ow .

Sz tuk P ięknych , k tó rego by łem prezesem, a l e i t o n i e p rzyspo r z y ł o m u z a m ów i e ń .

„Z a m o je m p o śr e d n ict w e m i p o d m oim n a d z or e m w y k o n a ł2 w i ę ks z e p r a ce : M a donn ę d la A da m a ks. S a p ie hy , M a donn ędla E u s t a ch ego ks. San guszk i i za s t a wę (da r h on orowy ) d l a p .A ugus t a G or a ys k i e go .

„Sam pos i adam ś l i czną p róbę j ego t a l en tu i t echn ik i : t a l e rzw ykona ny z m i s t r z ow s ką s ub t e l noś c i ą . P oś r odku g r upa , z ł oż ona

z młodzieńca i dz iewicy, of ia rujących bogom gołąbki , w oto cz e n iu pos t a ci k l a s yc zn e go św ia t a , n a k r e s a ch m n ós t w o a m o-r e t k ów czyl i t . zw. put t i, igra ją cych z koz ła m i lu b za ję tych w in ob r a n i e m " .



122

T ak ą sy lw e t k ę g h e t t o w eg o a r t y s t y n ak r eś lił m is t r zow sk i empiórem Władysław Łozińsk i , j eden z na j świe tn ie j szych w Po lsce

zb ieraczy i znawców sz tuk i .N i e b ra k n am i n n y ch je szcze w i a d o m ośc i o ży ci u i t w ó r

czośc i Ba r u ch a D orn h e l ma , d an y ch , k t óre s ł u ży ć m og ą za ma -t e r j a ł p r zy sz ł emu mo n o g ra f i śc i e cy ze l e r s t w a w Po l sce .

A r t y s t ó w p o d o b n y c h D o r n h e l m o w i w y d a ł o g h e t t o p o l s k i ew ie lu , p r a ca ich jed n ak , p r zew a żn i e a n o n i mo w a , n i e d o czek a ł as ię do tąd na leży te j oceny . Ki lka nazwisk żydowskich z ło tn ikówi cyze le r ów w wieku XVII I i XIX, czynn ych na z iem iach p o l sk i ch , w y d o b y t o z zap o mn i en i a n a w y s t aw i e ży d o w sk i eg o p rze my s łu a r t y s t y czn eg o, u rzą d zon e j s t a r a n iem Mi e jsk i eg o Mu zeu m

Przemy s ł u A r t y s t y czn eg o w e L w o w i e w 1 9 3 3 r .

J . Be ł t o w sk i : M o j ż e szBeiser , lekarz i f i

l a n t r o p .

Y



Tytu łow e ka r ty b r o sz u r i dz i e ł w sp r a w ie ż ydow sk ie j .

11. RĘK O PI SY I D RUKI

O g óln y d o b r o b y t e k o n o m icz n y Ż y d ó w w P o ls c e s k o ń c zy łs ię bezp owr o tn ie w wieku XVI I . P oda tk i żydowsk ie , n iezm iern iew y s ok i e , e gz e kw ow a n e p r z e z zw i e r z ch n oś ć ka ha l ną , w o jn ys z w e dz k ie , w r e s z ci e p o gr om C h m ie ln i ck i e go — s p ow odow a ł yr u inę g os poda r c z ą Ż ydów . K a h a ł y u boże ją s y s t e m a t ycz n i e z r okuna rok , zapożycza jąc s i ę u wie lk ich panów, u sz l ach ty , a p r ze -d e w s z ys t k i e m u k l e r u . W z b i o r z e dokum e n t ów s po r o s k r yp t ów

dłużnych , wys tawionych przez kaha ły d la w ie rzyc ie l i , p r ze wa żn ie du ch own ych . S ięga ją one n ie r az do XVI I wieku , jak n . p .zap i s Ur szu l i Koniecpo l sk ie j , kasz te l anowe j k r akowskie j , na r zeczszpita la br odzk iego, gdz ie pr eben dę , t . j. czyns z r oczn y 200 zł. p ol sk ich sp łac ić ma kwar ta ln ie synagoga b rodzka z sumy 2000 z ło tych , p ożyczon ych pr zez Żydów . Ak t t en da towa n y je s t z r . 1612.

P odo bn i e za poż ycz a ją s ię i inne ka h a ł y. T a k n a p r z yk ła d gm inazamojska dłużną jes t „przewie lebnej kapi tu le Zamojskie j" 1000

złotych (1786) ; kaha ł g l in iański wystawia skrypt d łużny Urszul iP otock iej na 3000 złp. (1761). Żydz i wit k ow scy są dłużn ika m ipa roch a wi tk owsk ie j ce rk wi , ks . J an a Lew ick iego. Syn agogat a r n ow s ka w inn a j es t k s . J a n ow i K a p is t r a n ow i P oł a n i e ck i e m u



124

2000 złp . i t . d. S kr ypt y te , sygn owa n e p o hebr a jsk u pr zez „st a r szy ch i m ł od s zy ch ” w y m i en i on y ch sy n a g og , d o rzu ca ją n i e jed enry s d o h i s t o r j i o b y cza j ó w Ż y d ó w w Po l sce .

N a d an ie i o d n o w i en i e p ra w mi as t u Ż ół k w i , p o p o ża rze ,

pr zez J an a III w r oku 1693 (Cop. v idem 1802) u dziela n a st ę p u ją cy ch p r zy w i l e jó w Ży d o m : „P rzy w y b o r ze w ó jt a i b u rm is t r za p rzez ł aw n i k ó w , p o d ł u g d aw n eg o zw y cza j u ma j ą b y ć o b ecn iŻ y d z i o b cy t y l k o p o d b y t n o ść n aszą k ró lew s k ą i w ja rm ark it ow ar am i h a n d l ow a ć b ęd ą , i p ew n ą t ak sę u i szczać m a ją cech om ,» d o p o d szy w an i a j ed n ak su k i en , w y p raw y sk ó r , Ż y d z i n i e ma j ąn a leżeć«. >Nie m ają t eż m ieć sku pienia ka m ienic w pr zedn ichd o m a ch «. D o w y mi a ru p o d a t k ó w w y zn a czy s ię u r ząd z ł ożo n y

z 12 m ężów >po d w u d ep u t o w a n y ch « z cech ó w i d w u Ż y d ó ww y s ł an y ch p rzez sy n ag o g i ” .C i ek aw ą j es t n . p . p r zys i ęg a , z ł ożo n a p r zez Ż y d a S ru l a H ero n a

w magis t rac ie sanock im 1804 r . : „Ja Sru l p rzys ięgam przez ży wego Boga , k tó ry s tworzy ł n iebo i z i emię , i ż p rawdziwie i rze t e ln ie , bez żadn ej zd ra dy , oszuk a n ia lub zmylen ia , tu dz ież bezżad n eg o w zg lęd u n a p od a r u n k i , d a t k i, z a zd r ość , n i en a w i ść, p r zy

ja źń czy n iep r zyja źń lu b in n e w s ze lk ie za m ia r y, m ogą ce p r a w d ęi sprawiedl iwość przyt łumić, s twierdzić mogę, że . . . " e tc .

„J eże l i fa ł szywie p rzys ięgam , n iecha j na wiek i będ ę po tę p ionyi p rzek l ę t y i n i ech a j w szy s t k i e p rzek l eń s t w a w T o rach zap i san ena mn ie i na m oje dz iec i spad ną i n iecha j Ten , k tó r ego imię n ie je s t w ym a w ia ln e i k t ór y s t w or zył n ieb o i ziem ię , w ża d n ymm oim in t e re s ie p o m o cy an i w żad n em n i e szczęści u n ie d a je mira tu nku . J eże l i ja zaś to p r a wd ziwie i rze t e ln ie zezna łem, n ie cha j mi m i łościw będ z ie n iewym a wia ln y Ad on a j (Pa n), j edyn iep raw d z i w y Bó g , k t ó reg o i mi ę n i ech b ęd z i e b ł o g o s ł aw i o n e“ .

O t r a k t o w an iu Ż y d ó w jak o r zek o m o mn i ej w a r t o śc i ow y chob y w a t e l i, św i ad czy r ek u r s gmi n y ży d o w sk i e j (w D o b ro t w o rzez 1867 r . ) , k tó re j zabron iono wypasu byd ła i poboru d rwa z l asówd w o rsk i ch w t e j że g mi n i e , ch o ć p raw o t o p rzy zn aw an o mi eszk ań co m ch rześc i j ań sk i m. Rek u r s t en p rzec i w o rzeczen i u n ami es t n i c t w a o d rzu c i ł o mi n i s t e r s t w o „z p o w o d u sp ó źn i en i a w n i es i o n eg op o d a n i a " .

W zw iązk u z p r ocesem L eszn ow s k i eg o, k t ó ry w y ł o n i ł s ięw W a rs za wie 1859 r ., pozos t a je lis t Le lewela do Mer zbach a . Zb ió rnasz pos iada au tograf t ego p i sma, n iezmiern ie c iekawego zew z g lę d u n a os o b is t oś ć L e l e w e l a i a d r e s a t a , L u d w i k a M e r z b a c h a ,



125

znanego i zas łużonego wydawcy . Le lewel za jmuje w l i śc ie s ta n owisk o n iezwykle l ibe ra lne i Żydom pr zych y ln e .

Go ld s t e in owsk i z b iór l is tó w p o u fn y ch , o d e z w p u b l icz n y ch ,

p ism o m a wia ją c ych w y b o r y p o s łó w d o pa r la m e n tu a u s t r ja c k ie go1873 r . p och odzą cych z p r ywa tn ego a r ch iwu m pos ła Dr . Em ilaBy k a , z a wie ra n i e k tó re c i e k a we wia d o mo śc i .

Ta k n. p . p rogra m k ołom yjsk iego komi te tu w yb orczeg o , d o m a g a ją c s ię z a s t ę p s t wa Ży d ó w g a l icy jsk ich w Ra d z ie P a ń s twa ,sk a rż y s i ę , ż e lu d n o ść k ra jo wa n a we t wy ż sz y c h wa r s tw , ro z p a t ru je sp ra wy sp o łe cz n e p r z e z p ry zm a t wy zn a n ia . S to ją c n a g ru n c ie kons ty tuc j i aus t r jack ie j , uważa zasadn icze je j p rawa „za ta ran

p r z e ci w o t w a r t y m i za m a s k o w a n y m a t a k o m a n t y p a ń s t w o w ychs t ro n n ic tw i z a t a r c z ę p rz e c iw z a k u so m wła d z a u to n o mic z n y c hi u ci sk owi ol ig a r ch ów se jm owy ch , a n a w e t wy s t ę p u je p r z e ciwnadmierne j decen t ra l izac j i , p rowadzące j do rych łego rozpadumonarch j i aus t r jack ie j .

Doma ga jąc s ię zn ies ien ia w szk ołach ogra n iczeń języka n iem ieck iego, mien i ru gowa n ie żywio łu n iem ieck iego w kra ju n ieszczę ściem d la Żydów , k t órym pr zez to zac ieśn i s ię po le p r a cy i za robku .

Ko mi te t wy b o rc z y g min y ż y d o wsk ie j w S o ło twin ie (wy b o r ców Żyd ów 150 pr zeciw ch rześcija ń sk im 239), w piśmie d o ge n e r a ln e g o k o mi te tu wy b o rc z e g o we Lwo wie , wy z n a je o twa rc i e , ż eżyd os t w o tych oko l ic s to i n ies te ty na zby t n i sk im poz iom ie oświe cen ia , by m ogło ocen ić don ios łość w yn ików zb l iża ją cych s ię w y bor ów. „N ie p r zeczu wa ją nas i , co ich czeka , gdy pa dn ą w tejwa lc e wy b o rc z e j , a w r a z i e z wy c ię s twa , c o mo g ą z d o b y ć ” . Te nin d y fe re n ty z m lu d n o ści ż y d ows k ie j p o wo d u je a b s ty n e n cję w y

b o rc ó w ż y d o wsk ic h , c o ro z z u c h wa la p rz e c iwn ą p a r t j ę , z o rg a n i z o w a n ą p o d p r z e w o d e m a g i t a t o r ó w ,

W t e m p o łoż e n i u p r a gn i e k om it e t w y b o r c z y D r o h ob y cz a n a w i ą zać s tosun k i z „ra dą ru ską ", a jeże li n ie uda s ię je j pozyska ć d la ka n d y d a t a ż y d ows k ie g o , t o p r z yn a jm n ie j „o d o so b n ić ” ją o d P o la k ó w.

D l a t e g o k o m i t e t w y b o r c z y w B o r s z c z o w i e , w o b e c p r z e w a g iżywio łu ru sk iego w pow iec ie (Żydów by ło t y lko 15 p r ocen t ) z re z y gn ow a ł z p os t a w ie n i a s w e g o k a n d y d a t a , w s k u t e k cz e g o w y

b ra n y z os t a ł p os ł e m d o p a r la m e n tu w ie d e ń s k ie g o p r z e wa ż n ąwiększośc ią włośc ian in rusk i .

Z n a sz y ch d ok u m e n t ów, o d n o sz ą cy ch s ię d o z a b o ru a u s t r j a ck iego , zwraca ją uwagę rozporządzen ia (edyk ty ) Józefa I I odno szące s ię do Żydów.



126

Pierwsze mie j sce za jmuje ak t z 1787 r . nada jący Żydomw szy s t k i ch k ra j ó w k o ro n n y ch mo n arch j i au s t r j ack i e j n azw i sk an i emi eck i e. O d t eg o czas u d a t u j ą s ię n a zw isk a ży d ow s k i e w Ma -

łopo lsce . P rzed t em Żydzi m a łop o lscy n a zywa l i s ię po imien iu ,z dodan iem imien ia o jca lub p r zydom ku . Ta k n . p . zna jdu ją ces ię w zb io rze n a szym p e łn om ocn ictw o z r . 1786, wys t a w ion ew u rzęd z i e d r oh ob y ck i m , l iczą ce 2 2 p o d p i sy w języ k a ch h eb ra jsk im i po l sk im, ma jeszcze imiona o jcowsk ie np . Aba ben Zel -m a n — A b a Z e l m a n o w i c z , S z l o m a b e n W o l f — S z l o m a W o l f o -

wicz i t . p.Ro zp o rzą d zen i e ce sa rza J óze fa II w y ch o d z i ło z za ł ożen i a , że

„ro d z i n y ży d o w sk i e żad n eg o s t a łeg o n a zw isk a (r o d o w eg o ) n iem a ją ", n a ka zuje więc, ab y od 1 st yczn ia 1788 r . pr zybr a ły sobies ta łe na zwiska : o jciec dom u d la sw oje j r odz in y , op ieku n d la s i e ró t , k o b i e t y zamężn e n azw i sk o ma ł żo n k a , n i ezamężn e n azw i sk oo j ca , k ażd y zaś Ż y d i Ż y d ó w k a b ez w y j ą t k u ma j ą so b i e n ad aćimię n iem ieck ie . T łum a czą c to rozpor zą dze n ie , u r zędn icy n ie mieccy (zwani żar tob l iwie „prec l i czk i”) dodają dowoln ie , „żebyk a żd a szczeg ól n a oso b a b e z w y j ęc ia jak i e n i em ieck i e n a zw isk o(n ie imię) sob ie p r zyw łas zczy ła” . Ws zyst k ie zaś n a zwiska ży

d o w sk i e , d o t y ch cza s u ży w an e , n p . o d m ie jsca p o b y t u (Szu limTópl ic — z Ciepl ic) mają zupełnie ustać .

O d 1. s t yczn ia 1788 ma ją b yć zapisa n i „ci, k t órzy się u r odzą,lub umrą , n ie inacze j j ak po imien iu n iemieck iem i po p rzy ję temn a z w is k u ". N a p r z e k r a cz a j ą c ych t ę u s t a w ę n a ł oż on o k a r ę p i e n i ężn ą , u b o g i ch ru g o w an o z p ań s t w a . A k t t en w y d an y w Wi ed n i uw imien iu J ózefa II „cesa r za rzym sk iego, k r óla Germ an ji, K sięciaBu rg u n d j i i L o t a ry n g j i , p o w sze czasy p o mn o ży c i e l a p ań s t w a

(Augusta )" w języku n iemieck im i po l sk im (po l szczyzną ł amaną)n i e od r a zu w s zed ł w życi e . Pa t en t t ol e r a n cy jn y t eg o cesa rzaz 5 ma ja 1789 ma u ch y l ić r óżn i ce , k t óre p r a w o d a w s t w o d o t ą duczyn i ło między chrześc i j ańsk imi a żydowskimi poddanymi i udz ie l i ć Ż y d o m mi eszk a j ący m w G a l i c j i w sze l k i ch p raw w o l n o śc i ” .

Z a l eca s ię p o m y ś li „zb a w i en n y ch zam i a ró w rzą d u “ zak ł a dan ie szkó ł n iemieck ich , pod ług wzorów szkó ł normalnych (4 -k la -so w e szk oł y p o w szech n e ) i czy n i s ię n au k ę p o w szech n i e o b o w i ązu ją cą : „żad en Ż y d ś lu b u b ra ć n i e mo że , k t óry n ie w y k a że się

św iad ec twem odbyt em w t ak ie j szk o le” . (Vide P rof. Bałaban) .N a s t ęp u je o rg a n i za cja gmin ży d o w sk i ch (p r ze ło żeń s t w o , z ł o

żon e z t r zech p r ze ł ożon y ch t . zw . V or s t eh e r ó w , t y l k o L w ó w i Br o d y



127

ma ją p o 7 p r ze łożon ych ). W e wszys tk ich sp r a wa ch i ra chu nk achma być u żywa n y ty lk o j ęzyk n iemieck i . P r ze łożen i ka żde j gminy„ j e d e n z a w sz y s t k i c h , w sz y sc y z a j e d n e g o m a j ą o d p o w i a d a ć ” ,

W m ie jsce wie lu ra b inów us t an awia s ię jedn ego w okr ęgu(cyrku le), „r zeczyw is t ego” ra b ina , k t óry ma p r zy p om ocy na u czy cie li re l ig ji i szk oln ików pr owa dzić m etr yki ur odzin , ś lu bówi śmierc i Żydów danego okręgu.

Lu d n ość ż y d ow sk ą p o d z i e l on o n a t r z y k l a sy m a j ą t k ow e (G e -werbsk lasse ). Znos i s ię wsze lk ie ogra n iczen ia ilośc i Żyd ów w da-

R ę k o p i s y h e b r a j s k i e .

nej miejscowości do 1790 r . Po tym czas ie wolno będzie „prze byw a ć p o w s iach ty lko Żydom t r ud n iącym s ię ro ln ictw em lubrzem ios łem" . Ot wie ra s ię d la n ich wsze lk ie dos t ępn e rzem ios łai za w ody na równ i z innymi p odda n ym i , za t rzymu je s ię ty lkoo g ra n i c z e n i a a r e n d s z y n k o w y c h , k t ó re p ł o d z ą r a c z e j p ró ż n i a c t w o ,„n i że li p ra cę n a p o ż y t e k ” . U su w a s ię r ów n i e ż Ży d ó w o d in

n ych a r end , t a rgowych , d r ogow ych i t . p . „S por y gmin m iędzyswoimi cz łonkami za ła twia sama zwie rzchność mie j scowa , u rzę d ó w (K re i s a m t e r ) t a k o w e m i sp ra w a m i o b a rc z a ć n i e t r z e b a " . Ra b in om za b ra n i a s ię p o d k a r ą 50 cz e r w o n y c h z łot y c h r z u ca n iawielk ie j lub małe j k lą twy, sadzania do kuny, wogóle jak ichkol



128

wiek czyn n ości n a l eżących do ju r ysdyk c ji s ą dowej . Znos i s ięod roku 1791 wsze lk i e n ak aza ne „zna k i różn ien ia s ię w noszen iui ub io rze" , zos t awia s i ę j e t y lko d l a r ab inów.

Z i n n y c h „ u k a z ó w " a u s t r j a c k i c h w y m i e n i ć n a l e ż y r o z p o r z ą dzenie Franciszka I . (1810) , normujące opła tę świeczkowego: odka żde j św iecy zap a lan e j w szabas , u r oczys t e świę t a , podcza sw ese l i ku p a m ięci zma r łego, winn i Żydzi op ła cać p odat k i , egze k w o w a n e p r z e z s p e c j a l n y c h d z i e r ż a w c ó w p a c h c i a r z y . R o z p o r z ą d z e n i e ce s a r s k i e r o z p a d a s ię n a 30 p a r a g r a f ów , w y c z e r p u

ją cych n a jd ok ła d n ie j „m a t e r ję " ś w ie czk ow e go. Z p r a w a g łos ow a n ia i ob i er a ln oś ci w s y n a g od z e lu b k a h a le k or z y s t a ć m og ą

jed yn ie ci, k t ór zy w yk a żą się u is zcz en iem ś w ie czk ow e go. N a n ie p os ł u s z n y ch i op o r n y ch u s t a w a n a k ł a d a w y s o k i e k a r y p ie n i ę żn e .

P ism o z 7. s ierpn ia 1827 r . za jm u je s ię r ozwod a m i m a łżeńst wżydowsk ich , jak n . p . „gdy jedn a s t rona do wia r y ch rześc i ja ń sk i e j p rzesz ł a” . W szys tk i e t e rozporządzen ia władz aus t r j ack ichd r u k o w a n e w d w ó c h k o l u m n a c h , p o n i e m i e c k u i p o p o l s k u , p o chod zą ce z o fi cyn y p i ll e rowsk ie j we Lw owie , zna jdu ją s ię w na szym zbiorze .

M a m y p r z e d s o b ą k i lk a z a b y t k ow y c h k o n t r a k t ó w s p r z e d a ż y

s t a łych m ie jsc w bożn icy . N ieza l eżn ie od podp i sów pos zczeg ó l n y ch g a b a i m t . j. c z ło n k ó w w y d z ia ł u or g a n iz a cji s y n a g og a ln e j ,k on t r a k t p ot w ie r d z a t e ż i r a b in a t w ł a s n or ę c z n ą a d n ot a cją i p o d p i s e m , T a k i o s t e m p l o w a n y d o k u m e n t , p o c z ę ś c i d r u k o w a n y , z a wie ra t eż wie l e s en t ency j i b łogos ł awieńs tw d l a kupu jącego .

Z rękop i śmiennych ks i ąg żydowsk ich zas ługu je na uwagęn i e m i e c k i m a n u s k r y p t p r z e k ł a d u k o m e n t a r z a R a s z i e g o . T ł u m a cz e m je s t J u d a H a l e w i D e s s a u e r , a k r e ś le n i a i p o p r a w k i w s k a

z u j ą n a o r y g i n a l n ą r ę k ę a u t o r a ; m a n u s k r y p t o p a t r z o n y d a t ą5643 (1882).

O b y c z a j ow e z n a cz e n i e m a r ę k op i s n i e zn a n e g o a u t or a z r ok u1803 (5560), J es t to h ebr a jsk i pora dn ik dla piszą cych , za w ier a

ją cy w zor y lis t ów p r yw a t n ych , p r yw a t n ych u m ów , in t e r cyz i t. p.o r a z e l e m e n t y r a c h u n k o w o ś c i .

Dz ie łk i em n iezn a n ego au to ra je s t w hebra jsk im języku sp is an y „Lek syk on w yr a zów i syn on im ów b ib l ijn ych ” . Na ka rc iet y t u ł o w e j r ę k o p i s u o z n a c z y ł a u t o r m i e j s c e p o w s t a n i a : H u m a ńi datę 5600 (1839).

L w o w ia n i n J a k ób I za k J i it t e s o p r a co w a ł s a m od z ie ln i e d z i eł k oo lek tu rze P isma Św. w sobo ty , świę t a i dn i powszed n ie . W k o



129

m e n t a r z u a u t o r ob j a ś n i a t e ż z na c z e n i e i c e l odc z y t yw a nyc h od c inków.

Z boga t ego zb ioru hebr . r ęk opi sów wym ien imy je szcze ty lko

Stud ja t a lmudyczne Abrahama S te inbe rga , sp i sane ka l ig ra f i czn iew d w óch sp orych zeszy ta ch . S t e in be rg , ku p iec w Soka lu , by łs ios t r zeńcem s łyn n ego ra b ina b r odzk iego . Ręk opi s poch odz i z la t1850— 1860,

Z dr u k ów u lotn ych i b roszur , zebra n ych pr zez Golds t e in a ,zas ługu je k ilka na sze r sze om ówien ie . P rzed ewszys t k i em „H ymnpr zy obchod z ie u roczys t ości dn ia 3 ma ja 1792 roku , na Pam ią tk ęN ow e y R z ą dow e y U s t a w y na S e j m i e 1791 , o f i a r ow a ny K r ó l ow i

o d D e p u t o w a n y c h Z g r o m a d z e n i a Ż y d o w s k i e g o W a r s z a w s k i e g o " .Hymn, nap i sany w cz t e rech j ęzykach (hebra j sk im, po l sk im, n i e mieckim i f rancuskim) rozmieśc i ł drukarz w oddzie lnych cz te rechkolumnach broszury in 4° .

P oe m a t he b r a j sk i u ł oż on y je s t w s z e ś c iow i e r s z ow e z w r o t k irym owa n e . P r zek ład y po lsk i , n i emieck i i fr a ncusk i n i erym o-wane , a l e u j ę t e w ka rby regu la rne j ry tmik i . Paneg i ryk s ł awipr zesadn ie d obr oć i m ąd rość k r ól a S t an is ława , iż sk r us zył ja r zmoh ań biące cz łowieka . „Bóg n a tchn ą ł świa t ł ego m on a rchę m ą dr ości ąpot r zebn ą do ra dy i Bóg rzek ł : n iech s ię s tan ie świa t ło, a świa t łos ię s ta ło; rzekł znowu: s tań s ię świa t ło — Stanis ław s ię z jawi ł ,c o na r ód o ś w i e c e n i e m od z guby w yba w i ł " ,

W da l szym c i ągu n i e szczędz i oda pochwa ł min i s t rom kró lewskim , w yszczególn ia j ąc cn o t l iwego M a łachows k iego i w ym own ego Sap iehę . Zb l iża j ą s ię d o t r onu m ona rchy i Żydz i z p r ośbą ,by „ rzuc i ł l i t ośc iwem okiem na p l emię Jakóba , t ak d ługo uc i ś n i one " . K ońc z y s i ę hym n w e z w a n i e m :

„ N i e c h c z ą s t k ę p o s i a d a m y w t e r n o b s z e r n e m p a ń s t w i e ,

W s z a k ż e P a n ś w i a t a n a s z y m j e s t p o w s z e c h n i e O j c e m ,

N i ech j ak i n n i mi e szk ań cy , l o s w n i m j ak i ś mamy ,

A O j c z y ź n i e i T o b i e w i e r n o ś ć p r z y s i ę g a m y ! "

D o popr z e dn i e go hym nu z b liż a s ię cha r a k t e r e m „P s a l m C ór e kSyońskich" ( Imieniem Synagogi Kaźmierskie j przy Krakowie) „z ło żony u podnóżka Tronu" w dn iu 3 . ma ja 1810 roku z okaz j i „wie

k o p o m n e g o p r z y ja z d u d o K r a k o w a F r y d e r y k a A u g u s t a ” . P s a lmskłada s ię z 22 zwr otek , z k tó rych ka żda za ty tu łowa n a je s t jedn ąz lit e r h ebra jsk i ego a l fabe tu . S ł awiąc Kr a ków, w k tórego mu -ra ch s t an ie „O jc iec O jczyzn y , z świe tn ą M a łżonk ą i In fan tką

9



130

miłą" , przypominają , że „Kazimierz Wie lki , przy s łowiańskimRzym ie , chc ia ł m ieć kw i tn ą ce plem ię Iz ra e la” . Tus zą Żydzi, żek ról „p od swą opiek ę weźm ie syna gogi i woln em i z r obi w sze l

k i c h w yz na ń S y ny ” . Z a pe w n i a j ą da l e j m i e s z ka ńc y k r a kow s k i e goghe t t a , że „Po l ska j e s t d l a n ich żyzną Pa le s tyną , F ryde ryk Augus t je s t ojcem n a t r on ie “. W zy w a ją w ię c r od a k ów , b y „p om im o r óżn eZak on ów obr zęd y” , z łą czy li się we w spólnym b łogos ła wień s t wie

d la k ró la .Z r u c he m e m a n cy pa c yjn ym Ż ydów m a ł opo ls k i ch ł ą c z y s ię

k i lka u lo tek c i ekawe j t r e śc i . Sprawozdan ie lwowskie j gminy ży dowskie j , z redagowane w języku niemieckim, z roku 1843, da jen a m w y o b r a ż e n i e o d ą ż e n i a c h ó w c z e s n y c h p o s t ę p o w c ó w . P r z e -

ł o ż e ń s t w o z b o r u l w o w s k i e g o s p o c z y w a ł o w ó w c z a s w r ę k a c hświa t l e jszych Żydów , m . in . dok t orów pr a w i m ed ycyn y: Blu-m enfelda , Ba ra cha , Men kesa , Rap pa por t a i in . Oni to tw orząkomi te t bu d owy t emplum pos t ęp owego , k t óry do r . 1843 wyd a ł

ju ż 17.000 flor . m. k on w . m im o, iż bu d u lec ot r zym a n o bezp ła t n ieo d A da m a S a r j u s za h r . Za m oys k ie go. P os t ę pow a gm ina pow o ł u j ena ka z nodz i e j ę A br a ha m a K ohna , by ł e go r a b i na w T yr o l u , o r a zw yp os a ż a s z ko ły i in s t y t uc je s p o łe c z n o -dob r ocz yn n e . D o p od

n ie s ien ia poz iomu m ora lnego i ku l tu r a lnego Żyd ów lwowsk ichp r z y c z yn i ł s i ę n i e m a ł o now o pow o ł a ny r a b i n . J e dna kow oż obózkon s e r w a t yw n y , z r a b ine m O r n s t e ine m na cz e le , za jm u je po s t a w ęw r ę cz w r o g ą w o b e c w s z elk i ch r e for m p o s t ę p o w e g o d u s z p a s t e r za . P ięciole tn i t en konflik t k oń czy s ię t r ag icznym fina łem. Ab r a ham Kohn g in ie ot ru ty . Dnia 8 . pa źdz ie rn ika pa m iętn ego rokuwiosny lud ów, 1848 — ws t ępu je na kaza ln icę n owe j syna gogi p o s t ępowe j p r zy ja cie l zma r łego, E ma nu e l Blum enfe ld i żegna go

w s łowa ch pe łn ych ża lu i uwielbien ia . M owę t ę p r zech owu jązb iory go lds te inowskie .

S i e w s z l a c he t ne go ka p ł a na n i e pos z e d ł j e dna k na m a r ne :Żydzi poczul i s ię obywate lami kra ju , dz ie ląc dolę i n iedolę bo

jow n ik ów o w oln oś ć z r . 1848. B ogd a n Żęd zia n ow s k i za p r a s zaŻyd ów do wsp óln e j wa lk i z ty r an em. U lotk a t a (w pos iad an iuna szem) z n a główk iem : „D o Iz r a e l it ów", m ieści kr ótk i p oe m a cik oko li cz n oś ci ow y . A u t o r z a pe w n ia Ż ydów , ż e r óż n i ca w ia r ys t a n ow cz o n ie b ę dz i e z a po r ą w b r a t e r s t w i e z P ola k a m i : „T e n

sa m B óg i na m i w ł a da , k t ó r y P a le s t yną w ł a d a ł ". P r z ypom in a Ż y dom dobrodz ie js t wa , d ozna n e ong i w P o lsce n iepodleg łe j i w zyw aich do sp łacen ia d ługu wdz ięcznośc i wobec Ojczyzny:



131

„A w ięc w zgodz i e , jak nam m i ły k ra j i B óg!

„J e d n o ś ć h a s łe m w p ols k i m r o d z ie !

, , P r z e d n i ą p i e r z c h n i e w s p ó l n y w r ó g “ .

D o rz a d k ośc i n a l eż y b ro szu rk a z t e g o s a m e go rok u , z a t y t u łow a n a d z iw a cz n i e : „Zy c ie i śm i erć J a śn i e W i e l m oż n e g o P a n aŚwien te Pamięc iu f Rzego te Za iońćkowsk iego" e tc . Jes t to pasz kwi l na Zego tę Za jączkowsk iego , p rezyden ta po l i c j i , p rześ la d ow cę sp i sk owców w roku 1846. F ikcy jn ym jego au to rem jes tn ie i s tn ie j ący Mos ie l Le ibe l Schminka Herz ze Lwowa, zna jomyn ieboszczyka , bo go „w oz i ł ra z na Wiszn ic, a d rug i ra z p r ze b r a n e g o za k s i ęd z a J e z it o w s k i e g o". A u t o r s t w e m M o ś k a t łu m a c z y s i ę z a b a w n i e ł a m a n a p o l sz c z y z n a , k t ó re j p ró b k ę s t a n o w i

ju ż sa m t ytu ł. M im o t o b r os zu r a n iem a ch a r a k t er u a n t ysem ick iego. K. E st r eich er w swej „Bib l jogra fji” pr zypisu je „Ży ciei śm i e rć " a r t y śc i e A l e k sa n d ro w i Ła d n o w sk i e m u .

Niemn ie j ci eka wą jes t b r oszu r a Ma je ra Min tza , p r ze łożon az n iem ieckiego orygina łu p . t . „S łow o na cza s ie o s t osu n ka chi n iep r zyzwoitośc ia ch Żyd ów lwow sk ich ” . (Lw ów 1849), Au t o r

je j, ja k o ek sp er t i zn a w ca k wes t ji żyd ow s k ie j ot r zym a ł w e zw a n i e o d u rz ę d u o b w o d o w e g o (K re i s a m t ) , c e l e m w y g o t o w a n i a m e -m or ja łu , m a ją cego za r a dz ić n ędzy żydowsk ie j w Gal icji. W szy s t k ie wa dy żydos t w a ga l icy jsk iego zos ta n ą zdan iem Min tza usu n i ęt e , g d y Ży d z i ot r z ym a j ą p ra w a ob y w a t e l sk i e n a ró w n i z ch rz e ścijan am i. W rezu l t ac ie pa ń s tw o pozysk a 300—400 tys ięcy wie r n y ch , z d o ln y ch p o d d a n y ch , k t órz y p rz e n ik n ię ci w d z ię cz n ośc ią ,mien ie i k rew swoją d la n iego poświęcą .

Lo ja l n o ść i u cz u c ia w i e rn op o d d a ń cz e w o b e c ce sa rz a i d w o ruaus t r j ack iego wyraża l i Żydz i ga l i cy j scy chę tn ie w fo rmie wiąza nej . P isywal i więc i okol icznościowe kanta ty i hymny (Dr. JanBei se r po n iem iecku i p o żydowsk u , Dr . J ózef Blum enfe ld pohebra j sku i n i emiecku) .

S ł a w i t e ż c e sa rz a i d w ó r h a b sb u r sk i p o p o l sk u i n i e m i e c k uIzak J on as z Gr iines , „pa ten towa n y , e t a t owy n a u czycie l re lig jim o j ż e sz o w e j " , k t ó re g o u t w o ry w y sz ł y n a o z d o b n y c h k a r t o n a c h .

Na wzmian kę b ib liog ra fi czną zas ługu ją wła sn oręczn e p isman a s t ępu ją cych p i sa r zy po lsk ich , zna jdu jące s ię w na szych zb io

ra ch : Ks . b isku pa Dr . W ład ys ła wa Ba nd u rsk iego (se r deczn ep o d z i ę k o w a n i e d l a G o l d s t e i n a w p o c z ą t k a c h w o j n y z a p o k a ź n ązbiórk ę n a r zecz n a jb iedn ie jszych Legjon is tów), P r of. Dr . Ma jer aBa ł a b a n a , W ł a d y s ł a w a Be ł z y , D r . A d a m a Ch m i e l ą , W i l h e l m a



132

Fe ldma na , Dr . Gizy Fr a n klowe j , P rof. Dr . Ma r j ana Gu m owsk iego,Bohdana Janusza , Franc iszka Jaworskiego (z la t 1913—1914) ,Ceza r ego J e l lent y , r ed . S tan. A. Kem pn era , P r of. Dr . Em i la Kipy,

r a b i n a A b r a h a m a K o h n a , A l e k s a n d r a K r a u s h a r a , W ł a d y s ł a w aŁoziń sk iego, Le opolda Meyet a , Dr . Ign a cego Schipera , ra binaProf . Dr . Mojżesza Schor ra , F ranc i szka Smolk i , P rof . HermanaSte rnbacha , P rof . Dr . Mieczys ł awa Tre t e ra , Edwarda Wi t t i ga ,

A u t o g r a f y z a r c h i w u m m u z e a l n e g o .

P r of. Dr. W itw ick iego, Ga br jeli Zap olsk iej i wielu inn ych , a da lej —■p i sa rzy zagran icznych: Dr . M. Baue ra , r ab ina wiedeńsk iego , Dr .Na tha na B irnbau ma , Dr . Ma rc in a Bubera , Dr . Cyrusa Adle ra ,radcy dworu Dr . Adol fa Fr i ede r i cha , Dr . F r i edensburga , r ab inaDr . Ma xa Gru n wa lda , Dr . Adol fa Kohu ta , P r of. Dr . W. Kubit schk a ,D r . A br a ha m a S ch w a dr ona , D r . K a r o la S chw a r z a , P r o f. D r . R e n -ne ra , P r of. Be rn a r da Wa ch s te ina , S t e fan a Zwe iga i wie lu inn ych .

Z au togra fów m a la rzy i g r a f ików wym ien imy: H. Rau chin -gera , P rof. S t an is ława Dębick iego, J u l jan a Fa ła t a , Ma rc in a Got t -lieba , Em my Dessa u -Goit e in , E lzy Gu m perz , Al fr eda Kan dla ,(pa dł na fron cie w r oku 1914), J . M. Ker esza , G. Krau sa,



133

Wa n dy Korzen iowsk ie j, O łeny Ku lczyck ie j , H e len y L ilien , An t .M a rk owsk iego, Ru dolfa Mę k ick iego, S . B. J u dowin a , Pr of. Bor ysaScha tza , H erm an a Schw ar za , I z ra e la S. So lom on a , Inż. Zygm un taS p e r b e r a , J a k ó b a S t a r k a , H a n n y E . S t e r n , H e r m a n a S t r u c k a , J a n a

Szus ta , Karo la Vossa i w ie lu innych .W r eszc ie wym ien ić n a leży lis ty zn a w ców sztuk i i u czon ych :

P ro f. Un iw . Dr . J an a Bo łoz - An t on iew icza , A l fr ed a A lten berga ,W ła d y s ł a w a B a r ty n o w s k ie g o , p r e z . F r a n c i s z k a B ie s i a d e c k i e g o ,F r a n cis zk a B o n d y 'e g o, E d w a r d a C h w a lew ik a , p r e z . W ik t or a C h a - je sa , h is t or yk a P r of. Dr . Ad a m a C zyże w icza , Ar t u r a Za r em b y-Cie leck iego, Dr . Bo les ław a Demela , P aw ła D iam an da , Dr . J anaDylewsk iego, Pa wła E t t ingera , Ru do lfa von Höfken a , W ła d y

s ława J e łowick iego , J ózefa J o lowicza , S t , Kis ie ln ick iego, Dr . P iot r a K o n tn e g o, F e l ik s a K op e r y d yr . Mu z eu m N a r o d o w e g o w K r a kowie , S tan . Kos iera dzk iego, Pr of. Dr . W ła dys ła w a K ozickiego ,Roma na Leszczyń sk iego, P r of. Dr . Łu ka s iewicza , Micha ła M ośc ick iego p os ła Rz. P . w Tokio , Dr . Ma scha z Wiedn ia , Z. M ineyki ,D r . B r o n i s ł a w a P a w ło w s k ie g o d y r . C e n t r . A r c h iw u m W o j s k o wego , Andrze ja h r . Po tock iego , p rez . Kaz imie rza P rzybys ław-sk iego, Dr . Tad eu sza P rzypk owsk iego, Dr . Lu dwika Ra tha , Ka z i

m ierza Reychm an a , Dr . Mich a ła R ing la , r eda k t ora Dr . S tan i sławaStarzyńskiego , Dr . K. Sochaniewicza , h is toryka, Dr . Adolfa S tern-schussa, Prof , Dr. Hilarego Święcickiego, Prof . Uniw. Dr. MarjanaSzy jkowsk iego, dy r . Mu zeum Dr , V , Tur ner a w Brukse li, H ie ro n im a W i ld e r a , Dr . S z ym on a W o ll er n e r a , F e r d y n a n d a W y s o ck i e g o ,Dr . Z. Zak r zewsk iego, pu łkownik a de Ren ty szefa misji fra nc .w Polsce , kapi tana Dr . Paolo Monel l i i wie lu , wie lu innych.

Au togra fy t e , odn oszą ce s ię p r zewa żn ie do zb io rów M. G old

s te ina , lu b d o jego osoby, p oru szają spr a wy ku l tur y i sztuk i ży dowskie j .W ś r ó d a u to gr a fów z b ior u w y m ien i ć w y p a d a w ie r s z zm a r łe go

p o e t y E d w a r d a B og d a n ow i cz a (B oż yd a r a ), w y d r u k o w a n y p r z ezMa ksym i ljan a Golds t e ina w lwowsk ie j „J ed n ośc i" z dn . 31. V.1912. W u t worze tym, za t y tu łowa n ym „I b łysk św iat łośc i” , au torp r zeds ta wia op łaka ną do lę Żyda -tu łacza i n a wołu je d o zgody ,b r a t e r s tw a i w s p ó ln e j p r a cy . W ie r s z od z n a cz a s ię b a r d z o s t a r a n n ą f o r m ą .

K a r t y t y tu łow e k s ią g ż y d o w s k ich z e b r a n e w n a s zy m z b ior z eda ją nam pew n e w yobra żen ie o hebra jsk iej s z tuce typogra ficzne j .Na js ta r szy w zb ior ze fron t i sp ice , to p ie rws za ka r ta b ib lji w p r ze



134

kła dzie n iem ieckim z r . 1566. Got yck ie l ite r y ba r w y czer w one ji cz a r n e j u ję t e s ą w lis tw ę r e n e s a n s ow ą . O b r z e ż n y d r z e w o r y tp r zeds ta wia k ilka s cen ze S ta rego Tes tam en tu , n . p . ak t s t w o rzen ia św ia ta , a rkę Noego , Mojżesza na gó rze Horeb i t . p .

P r z ep ię k n ą k a r t ę t y t u ł ow ą , w y o b r a ż a j ą c ą b a r o k o w y p or t a l,pos iad a dzie łko z r . 1703, dr u k owa n e w s łynn ej t ypogra fj i h ebr a js kie j w D y h e r n fu r c ie . T y t u ł k s i ą ż ecz k i b r zm i „ M a j i m C h a j i mS z e j n i " . A u t or e m t ej p r a cy r a b in icz n e j je s t cz łon e k s ł yn n e j r o dz iny uczonych p rask ich , Cha im Horowi tz . Zaznaczyć war to , żena koń cu ks iążk i wym ien ien i sk ła da cze p och odzą z gmin po lsk ich ,co wskazu je na wysok i poz iom żydowsk ie j typogra f j i na z iemiachpolsk ich w wiekach XVII і XVIII .

Na P ięc ioks ięgu mojżeszowym z roku 1846 , d rukowanymw Wiedn iu u Schmid ta , w idz imy miedz io ry t z ob razkami . Lwowsk iks ięgarz Madfes , dba ły o s za tę zewnę t rzną ks iążk i , zdob i ka r tyt y t u łow e s w o ich w y d a w n i ct w or n a m e n t e m r oś lin n y m . N a j sk r o m n ie js ze na wet d ruk i h ebra jsk ie n ie obyw a ją s ię bez t r a dycy jn ychz d o b n ik ó w c z y w in ie t . N a w e t lit e r a tu r a ja r m a r cz n a m a s w oją ,u b oż u c h n ą z r e sz t ą , or n a m e n ty k ę . N a jcz ę ś ci e j s p oty k a m y tu n akarc ie ty tu łowej z l i s twą motywy geomet ryczne lub roś l inne ,

n a ś la d u ją c e or y g in a ln e d r z e w o r y ty z cz a s ó w od r od z e n i a l u b b a r ok u . I n n y r od z a j s t a n o w ią r y cin y , w y o b r a ż a ją c e p or t a l r e n e s a n s o w y lu b b a r o k o w y ; i t a k a t e g or j a s ię ga t r a d y cji w ie k ó w X V Iі XVII . Do kolum n, s zczy tów i a r ka d doda ją a r tyści częs t o kw ia t owe wa zon ik i, a n ie ra z i m eda l jony z b ib li jnem i scena m i .M a c h z o r (m o dlit e w n ik ś w ią t e cz n y) r od e lh e i m ow s k i m a k a r t ęty tu ło w ą n i e z w y k le c i e k a w ą : u g ó r y w k a r tu s z u o w a ln y m ty tu ł ,u d o łu p o d o b iz n a p o d p i s u w y d a w c y , W o l f a H e id e n h e im a i j e g o

p ieczęc ie z ł ac ińsk iemi in ic ja łami . Na ks iążkach nowszych t r eśc iświeck ie j w idz imy ryc iny mnie j c iekawe , r zadko k iedy ob jawia ją ce ch a r a k t e r żyd ow s k i. N a in n ą je s zcze s t r on ę t ych ka r t w y p a d a z w r ó ci ć u w a g ę : s a m u k ł a d t y p o g r a fi cz n y lit e r t y t u łow y c hp o s i a d a c z ę s to w a lo r y a r t y s ty c z n e . P o z a t e m z n a m ie n n e j e s t d l ad r u k ó w h e b r a js k ich u ż y w a n ie cz c io n e k r oz m a it e j w ie lk o ś ci i r o z m a i t e g o k r o ju ; s z c z e g ó ln i e m i s t e r n i e w y p a d a k u r s y w a , z w a n aR a s z i - k t a w . T yt u ł y d zie ł r a b in iczn y ch i k a b a lis t yczn y ch b y

w a ją b a r d z o d łu g ie ; w y d a w c y w y c h w a la j ą z a l ety a u to r ów i k s ią żek , n iek iedy zaś z s am ych już pod t y tu łów od t w orzy ć sob ie m o żemy w p rzyb l iżen iu t r eść danego u tworu . Mie j scowośc i , z k tó r y ch w y s z ły o w e d r u k i, d a ją n a m p r z e g lą d r o z p ow s z e ch n i e n i a



135

wyd a wn ictw żydows k ich na zi em iach P ol sk i, Rus i i L i twy , odWi lna do Żytomie rza , od Ja ros ławia aż po Bia łys tok . Z pascha l n y ch h a g a d , z e b r a n y ch p r z ez G old s t e in a , w y m i en i ć n a le żyo zdob i on y s zt ycha m i e gze m pl a r z s łynne j h a ga dy a m s t e r da m s k i e j;

na k ł a dcą jej by ł w i ede ńs k i d r uka r z A n t on S chm i d t . D a t a w yda n i arok (5)554 t. j. 1793.

Os obny dz ia ł zb io rów s t a nowią dyp lom y r ozm ai tych ins t y -t u cy j, w r ę c z on e z a s łuż onym Ż ydom m a ł opols k i m . P r z e c h ow u je m y u s ieb ie d yp lom G a licyjs k iego T ow a r zys t w a R oln icze go,m ianu jący R , Misesa cz łon k iem zwycza jnym . Doln o-a u s t r ja ck ieTow. p r zem ys łowców p rzy jm u je go do swego grona w dn iu4. s ie rpn ia 1851 r . U gór y d yplom u piękn a scenk a pr zyjęc ia

n owego towa rzysza , pow yże j un os i s ię a n ioł z dwom a wieńcam i.T e goż r ok u w l i s t opa dz i e , pow o ł a ł o M i s e s a T o w a r z ys t w o A gr o n om ów B uk ow i ńs k i ch n a cz łonk a z w yc za jn e go. N a ob r z e ż n e j r y c in ie tego dyplomu widz imy sceny z życ ia ro lniczego, orazobra zki , s ym bolizu jące geode zję , g eologję , m et eor ologję i t . d .P i er w s z e Ga l ie . T ow , h odow a n i a je dw a b n i ków i r ozm na ż a n i a d r z e wm orw owych w Br zeża n ach w r ęczy ło 22. g rudn ia 1862 r. a r ty s tyczn ie wykonany dyp lom cz łonkowski Se l igowi Hahnowi , w ła

śc icie low i d óbr z iemsk ich. Dnia 23. m ar ca 1872 w cz te r dz ies tąr oczn icę swe j dz ia ł a lności spo łeczno-h u m an i t a r n e j ot r zyma ł Ma je rde Ka l l i r , by ły p r ezyden t b . I zby Handlowe j i P r zemys łowe jw Br oda ch , ad re s dz iękczyn n y z życzen iam i od za rzą du s tow.pop i e r a n i a ż ydow s k i c h r ę kodz i e l n i ków w t e m m i e ś c i e , J a na R o-s en h e im a w p i s a n o w p o cz e t cz ło n k ó w T o w a r z y s t w a S t r z e lcówK u r k ow yc h w B r oda ch . S t y l ow o oz d ob i on y j e go dyp l om nos ida t ę 17. ma ją 1874. M iędzy innemi wa r t o też ws pom ieć o p od z i ę kow a n i u , z ł oż one m p r z e z T ow a r z ys t w o P o l i t e c hn i c z ne w eLw owie w 1902 r . pr a cow n i ry t own icze j G. S zap i ry Syn a , za„ uś w i e t n i e n i e w y s t a w y oka z a m i s w o i c h w yr obów " .

N a l e p k a . R y s . R u d o l f Mę kic k i .



• • m ^

W o j e n n e p i e r ś c i o n k i , o b r ą c z k i i b r o s z k i ż y d o w s k i e .

12. PAMIĄTKI Z CZASU W O JN Y

Zbió r w idoków ek z ok r esu wo jn y świa t owej odzn a cza s ięb o g a c t w e m i r ó ż n o r o d n o ś c i ą . N a p i e r w s z e m m i e j s c u p o d n i e ś ćn a l eż y w i d o k ów k i , d o t y c z ą c e Ż y d ó w w a r m ji. W y o b r a ż a j ą on epr zewa żn ie n a bożeń s tw a żydowsk ie . Na uwa gę zas ługu ją zd jęci afo tog ra f i czne , p rzeds t awia j ące po łową mod l i twę w Sądny Dzień .

W ojsk owi n i em ieccy u t rwa la l i z u podoba n iem widok i m ia s t eczek polsk ich , ch wyt a ją c na gorą co sceny z życia u l iczn ego.Do ci eka wych zd jęć fo tog ra fi czn ych na l eżą : ofi a ry pogr om ów pom a łych m ias teczkach , u c ieczka lud n ości z po la walk i , k o le je losuuchodźców na obczyźn ie , do l a i n i edo la l udu żydowsk iegow m ie jscowościach , za j ę tych p r zez wo jska .

O d r ę b n ą k a t e g o r j ę s t a n o w i ą p o c z t ó w k i , w y s y ł a n e z p o l awalk i p rzez żydowsk ich żo łn i e rzy .

N a t y c h „ k a r t k a c h p o l o w y c h " s ą z n a c z k i p o c z t o w e ż y d o w sk ich ins ty tucyj ; s tanowią one c iekawe okazy f i l a te l i s tyczne, sąb o w i e m u r z ę d o w o p r z e s t e m p l o w a n e .

Rozma i t e ko le j e , jak ie p r zechodz i ły mias t a po lsk i e , u t rw a la ją p a t r jot y cz n e k a r t y w i d ok o w e . P a t r j ot y zm t e n w y r a ż a sięteż w osobliws zej h u m orys t yce , np . w fikcyjn ych , pozor n ieża łobn ych zaw iadom ienia ch Moska l i i t . p . Ot o jedna z t ak ich sa t y r y c z n y c h o d e z w :

„Ca r ba t iu szka , wład ca W s zech ros j i, op ieku n k r ó lobó jców ,za ludn ia cz pu s tych obsza r ów Syber ji , kons e rw a to r ch łos ty c ie l esne j , poda je z bó lem se r ca do wia dom ości sw oim podda n ym ,

pozos t a łym jeszcze p r zy życiu , że wsku tek pew n ego b ł ędu w k on s t ru kcji ro sy jsk i ch wa lcown ie , j ak oteż wsku tek fa ł s zywych p o ci ągn ięć t a k t ycznych sw ego wuja , p rzepa d ła mu na zaw sze ,



137

z s e r c a um iłow a n a P ol s ka w r a z z w s z ys t k i m i u kocha nym i Żyda m i .Uprasza j ą o c i che współczuc ie gorzko rozcza rowani i ża łobąok r yc i " . T u na s t ę pu j ą podp i s y E n t e n t y .

Po za jęc iu Warszawy dnia 5 . s ie rpnia 1915 ukaza ła s ię na s t ę pu ją c a u lot ka w ż a ł obn e j obw ódc e , poda n a t u w t ł um a c ze n i u :„ In memor iam: Ba t iuszka , władca Sybe r j i , nacze lny op iekun

och ra n y , knu t a i pogrom u , zawiada m ia z gł ęb i s t r a p ion ego se rcaw swojem imien iu , j ako t eż pozos t a łych je szcze podda n ych , żeW a r s z a w a , s t olica K r ól es t w a P ol s k ie go, z pow odu n i eodm ie nn e gow yr oku B oż e go i ka r a b in ów n i em ie ck i ch , z a s nę ł a s ne m w i e c z

nym dnia 5. sierpnia 1915.„M oja eu rope jsk a Ros ja n ie p r zebole je n igdy t e j s t r a t y : b ę

dz iemy wkrótce zmuszeni cofnąć s ię w głąb Azj i . Tam nie za znam y bólu . Zn a jdz iem y t am up ra gnion y s p ok ój ! U pr as za się0 c i c he w s pó ł c z uc i e . W i e ńc e z a pow i e dz i a ne ! O br z ę d pog r z e bow y u r z ą dz a k s ią ż ę L e opo ld ba w a r s k i w r a z z ge ne r a lnym s zt a be m N i e m i e c i A us t r o - W ę g i e r " .

H um or ys t yka w o j e nna ob i e r a s ob i e c z ę s t o z a c e l Ż ydóww a r m ji, ch oci a ż p r a k t yka p r z e kon yw a o pe w n e j s p r a w n oś ciżołn ie rza żyd ows k iego cz:asu wie lkie j w ojn y. P erf idn ą ode zw ęm os k i e w s ką do Ż yd ów p e r s y flu j e ś w ie t n y r ys un e k , w yobr a ż a

ją cy ca r a -„b a t iu s zk ę " w t a łe s ie.P ropa gan da wojen n a pos łu guje s ię t eż m. in . poez ją ok o

l icz n oś ci ow ą ; w z b io r a c h n a s z ych s po r o t a k i ch w i e r s z ow a n ychp o c z t ó w e k .

D owcipy i a n egdoty żydowsk ie ci e szą s ię wielk i em za zw ycza j uznaniem i wzięc iem.

P r z ycz yn i a s ię do t e go n i em a ł o dos a dn oś ć ję z yka ż yd ow

skiego, czyl i t . zw. żargonu.Humor i s a ty ra są d l a psych ik i Żyda szczu tego n i enawiśc i ą ,

k l a pą be z p i ecz e ńs t w a , s ą ze m s t ą i r e kom p e ns a t ą z a t y s i ą cle ciaponiewie rk i i pon iżen ia .

S p i s a ne p r z e z G o l ds t e i na a ne gdo t y w o j e nne , k t ó r e m a m ypr z e d s obą , n ie by ł y n igdy d r u kow a n e z e w z g lę dów dobr z e z r o zumia łych, l ecz kursowały z us t do us t .

Ż yd , u r odz on y pa c yfis t a , z na jdow a ł w w yc z yna ch w o je n n ych

wie le śmiesznośc i i z właśc iwym sob ie zmys łem kry tycznym1 dow c ipe m p i ę t n ow a ł b r u t a l noś ć i ob łu dę „be s t j i lu dz k i e j” .

C a łe m n ós t w o u l ot e k w oje n n ych , z e b r a n ych s k r z ęt n i e w od dz ie ln ych a l bum a ch , ob r a z u j e na m r oz m a it e m om e n t y w o jn y



138

świa towej . Są t am odezwy do ludnośc i żydowsk ie j , zap roszen ian a p a t r j o t y c z n e o b c h o d y i n a b o ż e ń s t w a ; m a m y t e ż u l o t k i t r e ś t ian tysemick ie j. W związku z poprzedn im zb iorem wym ien ić na l e ży k ole k c ję b i le t ó w w s t ę p u n a r o zm a i t e i m p r e z y p r op a g a n d o w e , n a n a b o ż e ń s t w a w ż y d o w s k i c h ś w i ą t y n i a c h i t . d .

C z e r w o n y K r z y ż w y d a ł n a w e t s z e r e g e x l i b r i s ó w w o j e n n y c hwar tośc i a r ty s tyczne j ; j ako p rzyk ład poda jemy ex l ib r i s z l a t1914— 15 z na pisem „Br ześć l it ew sk i" i z wizeru n kiem ułan a p ol skiego na koniu, oraz z orłem polskim.

J a k w i a d o m o , k a ż d y r u c h l u d n o ś c i c y w i l n e j k r ę p o w a n y b y łp r z e z r oz m a it e z a r z ą d z e n i a w ł a d z w o js k o w y ch . O t ó ż k a ż d y k r o k„cyw i la " zazn a cza s ię w zb iora ch n a szych n a jróżn ie js ze j t r e ści

przepus tkami i l eg i tymacjami .Smutne ś l ady g łodu , s t a ł ego towarzysza wo jny , widz imy

w k a r t a c h ż y w n o ś ci ow y c h , W b og a t y m z b i or z e z n a jd u je m y a s y g -na ty na ch leb , m ąk ę, m leko, t łu szcze , z iemn iak i , cu kier , k a węora z inn e a r tyku ły p i e rwsze j po t r zeby , jak n . p , ś w iece czymydło ,

J u d a i c u m s w e g o r o d z a j u s t a n o w i ą b l o c z k i n a p o b ó r m a c .U ch odźca m i z b . Ga l icji za ję ły s ię w e W iedn iu in s ty tu cje do

b r ocz y n n e r z ą d o w e o r a z p r y w a t n e , p r z y ch o d z ą c z p o m o cą u b o gim uc iek in i e rom . M n ós tw o więc w k o lek c ji n asze j k wi tów zapobrane zapomogi , ka r t ewidency jnych , po leceń i t . d .

O g r om n y c h w y m i a r ów p la k a t y , z e b r a n e w t e k a c h g ol d s t e i-n o w s k i c h , u k a z u j ą n a m i n n y a s p e k t w o j e n n y c h s t o s u n k ó w .

W ł a d z e w o js k o w e og ła s z a ją p l a k a t a m i r e k w i z y cje m e t a li, w y r o b ó w w ł ó k i e n n i c z y c h i t . p . r z ą d z a c h ę c a l u d n o ś ć c y w i l n ą d owyt rwan ia , udz i e l a j ąc zapomóg i u lg n i ezamożnym.

D łu g ą s e r ję p l a k a t ó w t w o r z ą a fis ze oś m i u n i es z cz ę s n y ch p o ż y cz e k w o je n n y ch w A u s t r ji. D la r o z p o w s z e ch n i e n i a p o ż y cz e kp os łu g u je s ię r z ą d p r o p a g a n d ą a r t y s t y cz n ą . W s p ó łz a w o d n i cz ą z esobą bank i, ora z inn e in s t y tu cje p rywa tn e , r oz lep i a ją c po mu -r a c h p la k a t y o d u ż y ch w a r t oś ci a ch k o lo r y s t y cz n y ch i r y s u n k o wych .

W i d z im y t a m p r z e w a ż n i e p o s t a cie w a l cz ą cy c h ż oł n i e r z y i a l e -go r j e wo jenne .

W s zys tk i e t e a f is ze zach ęc ić m ia ły lu dn ość cywi lną do p od

p i sywa n ia pożyczk i wo jen n e j. W ym ien ić t u n a l eży a f is ze wys t a ww o j e n n y c h , p r z e d s t a w i e ń t e a t r a l n y c h , k o n c e r t ó w n a c e l e w o

je n n e, n a in w a lid ów , n a w d ow y i s ie r ot y p o p ole g łych i t. p.



139

O k o l i c z n o ś c i o w e n a l e p k i , z n a c z k i i m a r k i ż y d o w s k i e .

O d r o d z on e P a ń s t w o P ol sk i e p os ł u g u j e s ię ró w n i e ż p ro p a gandą a r tys tyczną . Wymien imy tu p rześ l i czny a f i sz z a l egorycz-n e m w y o b ra ż e n i e m o jc zy z n y , w z y w a ją ce j d o p o d p i syw a n i a p o życzk i pa ń s t wowej . Inn y a fisz (p r opa gan da pożyczk i ) w yobr a żak a t e d r ę w a w e l s k ą .

Ze ś r od k ów p r op a g a n d y w oje n n e j w y m i e n i ć t e ż n a l eż yz n a cz k i p o cz t o w e . P rz e d s t a w i a ją on e n i ew y c ze r p a n e b o g a c t w o m o

t y w ó w , k o lo ró w i n a p i sów . W y k o n a n i e n i ek t óry ch n i en a g a n n e , z a -

pom ocą ka m ien ia l itog ra fi cznego i p r zy pom ocy sz ta n cy lub d ru ku :m a j ą o n e k sz t a ł t o k rą g ł y , o w a l n y , p ro s t o k ą t n y i k w a d ra t o w y .O b ra z k i p rz e d s t a w i a j ą z a z w y c z a j p o d o b i z n y m o n a rc h ó w ,

sc en y z ż y ci a w oje n n e g o, n i e szcz ę sn y c h i n w a l i d ów w o je n n y ch ,w d o w y i s i e rot y p o p ol e g ły ch , D o n a jcz ę s t s z y ch m o t y w ó w n a l eż ą e m b le m a t y p a ń s t w ow e , ja k or ł y lu b k r z yż e . Bu t ę p ru sk ąch a ra k t e r y zu j ą n a p i sy n a zn a cz k a ch : „G o t t s t r a fe E n g l a n d " (Boż eukarz Angl ję) , „Schmach i iber I ta l ien" (Hańba Włochom) i t , p .

Ze z n a cz k ó w p ol sk ich , w y m i e n i a m y n a l e p k ę l e g jo n o w ą N.K. N . z or ł em pol sk im , o ra z r zew n y obr a zek , p rzed s t a wia jącyan io ła , poc iesza jącego wdowę i s i e ro tkę po po leg łym.

W a r t o t e ż p rz y t o c z y ć z n a c z e k , u p a m i ę t n i a j ą c y s ro m o t n ąu ci ecz k ę Ro s ja n z p o d Lw ow a . Ży d z i w a rm ja ch w a l cz ą cy ch n a lep ia l i znaczki t reśc i żydowskie j .

Rz ą d y z a b o rc z e o m a m i a ł y i o sz u k i w a ł y sw o i c h o b y w a t e l iż y d ow sk i ch n a r ów n i z in n y m i ob y w a t e la m i, p rz e d s t a w ia ją c w b i u

l e tyna ch t en den cy jn ie p r zek r ęcon e fak t y z po la wa lk , z życiai s t o su n k ó w w e w n ę t r z n y c h k ra j u . P rz y p o ż y c z k a c h a u s t r j a c k i c hn a jwięcej wła śn ie u cierp ie li Żydzi , bo szl i na lep tych grze cznychs łówek , ze wzg lędu n a l ibe ra lne zachowa n ie się w obe c n ichw ł a d z a u s t r j a c k i c h .



140

Nie dziw, że Żydzi , od w d zięcza ją c s ię za l iberal izm , su bsk rybowa l i pożyczk i pon a d m ia rę i m ożn ość. Boć p r zecież ogó ln ie w iad om o, że u r zędn icy o t r zym a ć mogli n aw e t u r lopy j edy n i e pod w a r un k i e m podp i s a n i a poż yc z k i w o j e nne j .

Z b ió r p l a k a t ów ż a ł obn ych z dob i ą k l e ps yd r y po l e g łych napo l u w a l k i Ż ydów - P o l a ków i Ż y dów - o f i a r w a l k , w r e s z c i e z m a r łych t r ag iczną śmie rc ią podczas wa lk u l i cznych we Lwowie .

Wym ien imy tu ty lko ga r ść n a zw isk : Dr . S. Aker , l eka rz u go d zon y pociskiem u kra ińskim we Lw owie 19. kwie tn ia 1919, A. Ga r -fe in , oficer W ojsk P olsk ich , zm ar ły 6. s t ycznia 1919 wsk u tek ranpon ies ion ych w w a lce o Lw ów, S. P e lz, ch orą ży W ojsk P ol sk ich ,po le g ły ś m i er cią boha t e r s ką w ob r o n i e L w ow a (e ks hu m a cja z w ł ok

odbyła s ię 19. grudnia 1918) , M. Weinberg, mechanik, sekcyjnyWojsk Po l sk ich , k tó ry zg iną ł śmie rc ią boha te r ską w obron ieLwowa dnia 10. s tycznia 1919.

Tr a giczną śm ierc ią ja k o ofia r y p a dl i : Z. Klan g, poru czn ik ,25. l istopada 1918, H. Lewin, prawnik, 25. l istopada 1918, matkai córka Messinger , zmarłe t ragiczną śmiercią 14. l is topada 1918,C. Mohr , dentysta , zginął od kul i ukraińskiej 19. kwietnia 1919,L . Mi inzer , kupiec , of ia ra grana tu przy os t rze l iwaniu mias ta ,

zma r ł 5. kwie tn ia 1919, Dr . S . B. Schlemm er , k an dyda t a d w okacki , zmar ły 12. kwie tnia 1919 wskutek ran odnies ionych przyos t r ze l iwaniu mias ta , I . Wolken t r e ibe r , ke lne r , zmar ły t r ag icznąśmiercią we Lwowie 25. marca 1919.

Ci i inni , k tórych tu n ie sposób wymienić , pochowani są nac m e n t a r z u ż yd ow s k i m w e L w ow i e .

Cześć ich pamięci!Katas t rofa lne wypadki z 22. l i s topada 1918 i dni nas tępnych,

zn i szczy ły wie le egzys tency j żydowskich , tys i ące rodz in pozba wi ły chleba , se tk i zos ta ły bez dachu i odz ienia .D zia ł a n i a w o je n n e do t kn ę ły p r z e de w s z ys t k i e m n a j b ie dn ie j

s zą l udn oś ć ż ydow s k ą w e L w ow i e . W t em s t r a s zne m po łoż e n i u ,Żydowsk i Komi te t d la n ie s ien ia p om ocy ofi a rom r oz ru chówi r a bu n ków w li s topad z ie 1918 rozwi ja ak cję och r ony n ieszczęś l iwych przed na j skra jn ie j szym n iedos ta tk iem, ape lu je dowszys tk ich o rgan izacy j i s t r onn ic tw żydowskich o n ie s i en ie po m ocy w da t ka ch i p i en i ą dz a ch , by boda j w cz ę ś c i odbu dow a ć

z n i s z c z o ne ogn i s k a dom ow e i z bu r z one w a r s z t a t y p r a c y . U t w o r zy ł s ię „W yd z ia ł pom ocy w us ta len iu szk ód i uzyskan iu ichw yna g r odz e n i a " c e l e m z a r e j e s t r ow a n i a s z kód . N a w e z w a n i e



141

„Żydowsk iego Komi te tu Ra tunkowego” , k tó ry dos ta rcza ł władzomwojsk owym 1000 r obotn ików dzienn ie, be zr obot n i zgłaszal i s iędo p racy , o t rzymując wyższe wynagrodzen ie .

G d y w sk u t e k t y ch k a t a s t ro fa l n y ch w y p a d k ó w l u d n ość ż y dowsk a popa d ła w na jsk r a jn ie jszą n ędzę , ma ję tn ie js i, ko rzys ta ją cz t ego po łożen ia , za czę l i podb i ja ć cen y a r t yku łów p ierw sze j p o -

Ż y d z i m a ł op o ls c y , m o d l ą c y s ię n a u c h o d ź c t w i e w c za s i e w o j n y ś w i a t o w e j.

t r z e b y i ro zw i n ę ł a sw e cz a r n e sk rz y d ła l ich w a ż y w n ośc io w a .W ó w c z a s ż y d ow sk i k om i t e t d la z w a l cz a n i a l ich w y ż y w n o ści ow e jp u b lik u j e ob o w i ą z u ją ce m a k sym a ln e ce n y a r t y k u łów cod z i e n n e g oz a p o t r z e b o w a n i a , g ro ż ą c k a ra m i w e d ł u g u s t a w z a p o b i e ra n i ei p łacen ie cen nadmiernych , a ok reś la j ąc t aką l i chwę j ako na j większą zb rodn ię . W tym ce lu zn iewolon y by ł r ab ina t w wie l k ie j syn a godze lwowsk ie j r zu cić 2. kwietn ia 1919 k lą t wę (ch e j -r em ) na wszys tk ich pob ie ra ją cych t a k ie l ichwia r sk ie cen y , jaki na t rudn iących s i ę hand lem paskarsk im.

M oże n ie od r zeczy b ędz ie w łączyć tu zd jęcia fotogra ficzne ,ob ra z u j ą ce n a m ż y c ie w y c h o d ź c ó w ż y d ow sk i ch z M a ł op o l ski w Czech a ch . Widz im y więc wa rsz ta ty szko ln e , w k t órychpr a cu je i ksz t a łci s ię m łodzież m ęska i żeńska . Obser wu jem yof ia ry nędzy wojenne j w bezp ła tnych j ad łoda jn iach , na u l i cy ,p rz y p ra c y i w d o m a c h b o ż y c h . W i n s t y t u c j a c h t y c h p o d z i w ia m y w z o ro w y ła d i p o rz ą d e k , w sz ę d z i e u d e r z a n a s g o ści n n ośćCz e ch ów , w s p i e ra ją cy ch r z e sze n i e szcz ę ś l iw y ch w sp ó łw y z n a w c ówwydatn ie i bez in te resownie .



142

Opi san e zb ior y golds t e inowsk ie pos ia da ją je szcze w ie le r óż -żnorak ich za by t ków i pamią t ek , ma ją cych jen o luźn y związekz kul tur ą lub sz tuką żydowsk ą . Om inęl iśmy je, jak i inn e w ielcecie k a w e ok a z y, z p o w o d u n i e m oż n o ś ci ich n a le ż yt e g o r e j e s t r ow a

n ia , t łoczą s ię bowiem z braku miejsca w skrzyniach i pakach . Zre sz tą op is t en , n ie będąc kata logiem, n ie rośc i sobie bynajmniejp r e t e n s y j d o z u p e łn e g o w y c ze r p a n i a p r z e b o g a t e g o m a t e r ja łu .

W in t e res ie ku l tu ry i w sp ó łżyc ia n a r odów , Po lsk ę zam ies zku ją cych — zb iory , k t óre t u op isa l iśm y , w inny zn a l eźć jak na jrychle j godne ich war tośc i pomieszczenie .

** 'Ą:

P r z e d s t a w i on e t u p r z e z n a s z b i or y M a k s y m i lja n a G old s t e i n a ,zas ługu jące w pe łn i na mian o mu zeum , da j ą n i es fa ł s zowa n y ob ra zżyc ia l udu żydowsk iego .

Szczegó łowy op i s muzeum go lds t e inowsk iego ma być w za mie rzen iu au to rów n ie t y lko p racą naukową, a l e spe łn i ć win i enr ó w n i e ż w a ż n e z a d a n i e s p o ł e c z n o - k u l t u r a l n e .

Niecha j zb ió r t en i nasza ks i ążka będą wzorem umi łowan iapam ią t ek żydowsk ich , n i ech za ch ęcą do gor l iwego ich g rom a dzenia , n iech będą impulsem dla gmin żydowskich i ca łego spo

ł eczeń s t wa do roz toczen ia s t a r an n ie js ze j op i ek i na d zaby tka m iprzeszłości !

Ma k sym i l ia n Gold stein

Dr . Ka r ol Dr esd n er



Korony t . zw . dob re j s ł awy .

D r . J A K Ó B S C H A L L

ZBIERACZ I JEG O ZBIO RY

Z a b i e g i o u t w o r z e n i e m u z e ó w ż y d o w s k i c h w P o l s c e

Ma ksym il jan Golds t e in poch odzi ze zna ne j s t a re j r odz in yżydows k ie j , j e s t bowiem po tomkiem Dawida Ha lewi ' ego , znako mi tego rab ina lwowskiego z wieku XVII , au tora dz ie ła r ab i -n i cznego „T u r e j Z a h a w", komen ta r za do k l a s ycznego wy t wor u

rab in izmu „Szulchan Aruch” . S łynny ów rab in po dz i ś dz ieńci e s zy s ię n i ezwyk łą popu la r n oś ci ą w ś r ód ludu i od t y tu łu s wegodz i e ł a s am nazywany j e s t pos po l i c i e „Der T o j r e Z uhow" .

P otomk iem t ego s ław n ego m ęża by ł popu la r n y i cen ion y k u p iec lwows k i a o jc iec n a szego zb iera cza , b ł. p . Herm an Golds te in ,zmar ły w r . 1932 , znany ze swego przywiązan ia do t r adyc j i ży dowskie j i dz ia ła lności ch a ry ta tywn ej. U fu n dowa ł on s typen djad la m łodz i eń ców s tu d ju j ących T or ę , dba ł o r ozwój dob r oczyn n ych

s towar zys zeń , a p r zedew s zys tk i em za jm owa ł się s wą u lub ioną boż -n iczką „Ch one yn Dal im Chaju t im Kta n im ”, zna jdu ją cą s ię p r zy u l.B oimów, k tór e j t o bożn i cy by ł dożywotn im h onor owym p r eze sem. Z szczodrobl iwośc i j ego korzys ta ły ponadto rozmai te bożnicelwows k ie i poza lwows k ie , j ak n . p . w S kolem , Kr yn icy i Tru ska wcu.



144

Ta kże i w lwowsk im Zak ła dz i e s i e rót żydowsk ich p r zy u l. J a nowsk ie j , j ak i w l i cznych innych p l acówkach human i t a rnychzachowała s ię n iezatar ta pamięć jego n ies t rudzonej dz ia ła lności .

W ie lka sympa t ja spo łeczeń s t wa d la b ł . p . Herm an a G o ld s te ina za zn a czyła s ię z oka zji j ego z łotych god ów we seln ychprzybyciem l icznych delegacyj , z de legatami S tow. Buchal terówi Su b jek t ów na cze l e , k tó rego człon k iem by ł on od p r zesz ło

pół wieku .To t eż n i e dz iw , że do zmar łych p rzodków odnos i s i ę Ma-

ksymi l jan Golds te in z p ie tyzmem, k tórego wyrazem są l i cznepamią tk i rodz inne , zachowane w j ego zb io rach .

W z r a s t a ją c w a t m os fe r z e s t a r a n n i e p ie l ęg n o w a n y ch t r a d y cy j

żydows k ich , n ie ogr a n iczył on w późn ie jszem życiu sw oich za in t e resowań do p racy zawodowej , k tó re j s i ę odda ł po ukończen iuszkó ł . P racował w domach bankowych znanego f i l an t ropa b ł . p .J a kóba S t roha , S oka la i L iliena , a n a s tępn ie w lwows k ie j filjiAus t r j ack iego Zak ładu K r ed y towe go („Cred i t a ns t a l t "), k tó ra z cza s em p r z e ob r a z iła s ię w od d z ia ł B a n k u D y s k on t o w e g o W a r s z a w sk iego. W bank u tym pozos t a je Ma ksym il jan Go lds t e in po dz iśdz ień na s t a nowisku p rokur en ta , zna jdu jąc mimo za j ęć za w od o

w ych i m ęczące j p r a cy w podz iem iach t r eso ru ba n kowe go, je szcze , choć skąpo , dość czasu na swe sz lachetne pas je .J uż od n a jwcześn ie jsze j m łodości, bo od 15-go roku życia

zbiera ł monety i medale polsk ie . W dziedzin ie te j zaczął og ła s zać s ze reg p r zyczynk ów i a r tyku łów w „Dzienn iku P ol sk im ” ,„Kur jerze Lwowskim" (pod redakcją B . Wysłoucha) i innychczasop i smach .

W roku 1908 m łody, a le już ogóln ie zn a n y nu m izma tyk , m ian ow a n y z os t a ł z n a w c ą s ą d ow y m w z a k r e s ie n u m i zm a t y k i, k t ó r e t o

s t anowisko za jmuje do tychczas . O nominac j i wzmiankowały wówczas p ra wie wszys tk i e dz ienn ik i lwowsk ie i czasop i sma fa ch owe.

Maksymi l j an Go lds t e in p rze jmuje s i ę myś lą zo rgan izowan iagab ine tów numizmatycznych p rzy ga l i cy j sk i ch szko łach ś redn ichi p rzeds t awia p ro j ek t u rządzen ia t ak i ch gab ine tów ówczesne jRa dz ie Szko lne j Kr a jowej we Lw owie . O fi a r owa ł na wet du b l e ty swych zb io rów mającym pows tać gab ine tom, aby za in t e r esowa ć i za chęc ić do num izma tyk i m łodz ież . P ro jek t G o ld

s t eina n i e p rzeb rzm ia ł bez echa , czego dow odem ar t yku ł w „Ku r je r ze L w ow s k im ", k t ór ego w yją t k i p od a je m y: „Zn a n y n u m izm a tyk lwowsk i p . M. Go lds t e in , p rzeds t awi ł Radz ie Szko lne j Kra



145

jow e j m em or ja ł w sp r a w ie u r zą d zen ia w s zk oła ch ś r edn ich ga b i ne t ów nu m iz m a t ycz nych . R a da S z ko lna p r z y ję ła p la n G o ld s t e ina ba r dzo życz liwie , wyd a ją c ok óln ik do pp . dyr ek tor óws z kó ł ś r e dn ich z za c hę t ą do z a k ła da n ia t a k i ch ga b i ne t ów nu mizmatycznych w porozumien iu z Golds t e inem. Je s t t o możep i e r w s z y w ypa de k , w k t ó r ymga licy js ka R a da S z ko ln a K r a

jow a u zn a ła u ży t e czn oś ć in ic j a t y w y p r y w a t n e j " .

P od w pływem te j i n i cja t yw y n iek t óre g imn az ja u rzą dz i ły i s to tnie gabine ty numi

zma tyczne .W ow ym c z a s i e z os t a j e

G o lds t e i n p r z y ję t y w p o cz e t cz łonk ów S oko ł a - M a ci e r zy i b i e rze czyn n y udz ia łw ćw iczen iach jego odd z ia łów(kt óre , jak wia dom o, późn ie jp rzeksz t a ł c i ły s i ę w drużyny

b o j o w e o c h a r a k t e r z e w o j s k o wym).

K i e dy z podn i et y T ow a r z y s t wa N u m izm a t y cz n e go w K r a kow i e pow s t a ł m e da l j ub i l e u s z ow y J u l j u s z a S ł ow a c k i e go ,z łoży ł p r zy t e j sposobn ośc i Golds t e in dan inę sw ych s t a rań i za b i egów w h o łdz ie W ieszczow i . D onoszą o t em „W iad om ośc i Nu -

m izm a ty czn o-a r che ologiczn e" (z r . 1909 s t r . 223) w yd a wa n e w K r a kow i e pod r e da kc j ą P r o f . D r a Ma r j a na G um ow s k i e go .

W r . 1909 a us t r j ack ie m in is t e r s two wyzn a ń i oświa t y na dsy łaG o l ds t e i now i p i s m o poc hw a l ne , w k t ó r e m ów c z e s ny m i n i s t e r ,h r . S t iirgkh , wyr a ża mu uznan ie za jego „chw a lebn e u s i łowa n ia

na po lu numizmatyk i " .W m i ę dz yna r odow ym kongr e s i e num i z m a t yk i i m e da l j e r s t w a ,

odbytym w r . 1910 r . w Brukse l i , bra ł udz ia ł Prof . Dr . Marjan

G um ow s k i j a ko r e p r e z e n t a n t K r a kow a , D r . Z . Z a k r z e w s k i z P o z na n i a i M. G o l ds t e i n z e L w ow a , k t ó r y p r z e d ł oż y ł r oz p r a w ęw języku n iemieck im o lwowsk ich zb iora ch m on e t i meda li.In formuje on zagran icę o t em, co z rob iono do tychczas we Lwo-

10



146

w ie d la nu m izma tyki polsk ie j i czem s ię ona p och w a l ić m ożewobec r e sz ty Europy . Zna jdu jemy więc w szk icu Golds te inaom ówion e zwięź le wszys tk ie pu b l iczne zb io ry lwowskie , pos ia da ją ce ja k ieko lwiek nu mizma ty i m eda le po lsk ie i żydowsk ie ,

p r z ycz e m s ą t e ż w ym ie n i one na zw is ka m e da l je r ów i w yk on a w c ów c i e ka w s z yc h ok a z ów .

W r ok póź n i ej w yda je G o lds t e i n s w ym na k ł a de m p r a cęzna n ego nu mizmat yka i gra fika Ru dolfa M ęk ick iego, p . t . „M eda le gru n wa ldzk ie". 0 tym udz ia le Golds t e in a p isze R . M ę-k ick i w przedmowie do swego dz ie łka : „Gorący ama tor nu mizma tyk i po lsk ie j, M. Golds t e in , uzn a jąc po t r zebę z in wen ta ry zowa n ia n ieja ko dor obku gru n wa ldzk iego w dz iedz in ie meda l i,

u życzył n inie jszem u dz ie łku m at er ja lnego p opa r c ia i dz ięki też jego ofi a r n oś ci b ez in t e r e s ow n e j m ogło on o zn a leźć się n a p ó ł ka ch ks ięga r sk ich ". 0 t em wyd a wn ictw ie p i sze s łuszn ie ' n i eza pom ni a ny h i s t o r yk l w ow s k i F r a nc i s z e k J a w or s k i , ż e by ł o t o„zesp o len ie p r a cy i o fi a rn ości d l a ws pólne go ce lu n a u k owego”i że „w tym zapa le obu młodych przyjac iół d la za jmujące j ichga łęz i w iedzy , j e s t r ys ba rdzo p iękny i ba rdzo sz lache tny , o t a cza ją cy i au to ra i n ak ładcę i ich w sp óln e dz ie ło a t m osfe rą p r zy

ja źn i i sym pa t ji",W tym samym roku przyczyni ł s i ę Golds te in wraz z innymid o w yb i ci a m e da l u d l a S a m ue la de H or ow it z a , p r e z e s a ów c ze s n e jgm i ny w yz na n i ow e j i p r e z yde n t a I z by H a n d l ow e j w e L w ow iei r ozes ła ł m eda l t en własn ym su mptem do m u zeów lwowsk ichi k r akowskich .

Rok 1910 s ta je się pr ze łom owym w p ra ca ch i życiu n a szegozb ie r a cza , gdyż w roku tym p owz ią ł on jak o jeden z p ie rws zychŻyd ów ga l icy jsk ich pom ys ł u t worzen ia m uzeum żyd owsk iego we

L w ow i e i w ogó l e z a k ł a da n i a m uz e ów ż ydow s k i c h po w i ę ks z yc hmias tach po lsk ich . J e s t w ięc Golds t e in fak tyczn ie p ierw szymin icja t or em mu zeum żydowsk iego, k tó re z r ea l izowa n e zos t a łow 24 la ta późnie j, b o w roku 1934. D o pom ysłu ówczesn egoda ły mu impul s li czne p odr óże p o k ra ju i zagran icą . P ozna ws zytam ca ły szereg s łyn n ych m u zeów, zapra gną ł Golds te in s tw o r zyć m uzea żydowsk ie , n i e ty lko we Lw owie , a l e i w in nychmias tach polskich.

P odn ie t ą d o z a ł oż e n i a M u z eum Ż ydow s k i e go by ł G o lds t e i n owi w zna czne j m ierze p ie tyzm d la jego wie lk iego p r zodk a ,r a b ina „Tu re j Zah a w" , Da wida Ha lewi ’ego. W swoim dz ienn iku



147

m u z e a l n y m , p r ow a d z o n y m sk ru p u l a t n i e o d ro k u 1908, a z a w i e r a ją cy m m n ó s t w o ce n n y ch d la b a d a cz a p r z e s z łoś ci ż y d ow s k ie js z c z e g ó łó w , p is z e G old s t e in o w p ł yw i e D a w i d a H a l e w fe g o s ł ow a :„Pamięć p rzodka będz ie mi świę tą , j ak świę tem jes t na tchn ien iep rzez n iego mi udz ie lone” .

U s iłow a n i a G o ld s t e in a w ce lu s t w o rz e n i a m u z eu m p o p a r l idwaj m ężowie , k t ór zy pozos t a wa l i z Golds te inem w s tosunkup rz y ja ź n i , a m i a n ow i ci e h is t o ryk i a r ch i w a r ju sz F ra n ci s ze k J a wor sk i i zna n y zb ie ra cz i mi łośn ik ku ltu ry po lsk ie j, a późn iejp o le g ły n a p o lu ch w a ł y le gjon i s t a , r a d c a P ro k u r a t or j i S k a r b u D r.A d o l f S t e rn sc h u s s .

P rz e ję t y m y ś lą u t w o rz e n i a t a k i eg o m u ze u m , w y s t oso w a ł G o ld s te in dnia 28, s t yczn ia 1910 r . m em or ja ł d o kah ału , w k tórym w y-ł u sz c za sw e z a m i a r y i r z u ca m y ś l u t w orz e n i a t a k i eg o m u z eu m ,„w k t óre m b y w sz e l k ie p a m i ą t k i k u lt u r a l n e i h i s t o ry cz n e Ży d ó w ,ze szczególne m u względn ieniem ziemi gal icy jsk ie j, godn e zna laz łyp o m i e sz cz e n i e ”. N a p o w y ż sz e p ism o k a h a ł l w ow s k i n a d e s ł a ł p o dda tą 28. lu t ego 1910 r . (L, 99) od p ow ied ź, w k t órej „dzięk u jez a p o d ję t ą in i cja t y w ę ora z za p rz e s ł a n y d a r m e d a l i i m on e t ż y d o w sk i c h , k t ó ry s t a n o w i ć b ę d z i e z a w i ą z e k t e g o ż m u z e u m ” .

W 1911 roku sk onk r e tyzowa ł już Golds t e in m yś l i in i c j a t y w ę s t w o rz e n i a w e Lw o w i e „ Mu z e u m h i s t o r j i i s z t u k i l u d uż y d o w s k i e g o ” .

Z m ł od z ie ń cz y m z a p a ł e m w y t y c z a ł on w ó w c z a s ce l e i z a dan ia t e j powst a ć m a jące j in s t y tucji . M a r zy ł o s tw or zen iu z mu z eu m p l a c ów k i , k t óra b y u ł a t w i a ła n i ez a m oż n y m p r a ce p r z e zs typend ja i og łaszan ie i ch dz ie ł d ruk iem.

Mu z e u m ż y d o w sk i e , o t w a r t e j a k o i n s t y t u c j a p u b l i c z n a ,s t anowić mia ło n iezbędne uzupe łn ien ie po l sk ich i uk ra ińsk ichm u z e ó w i z a z n a j a m i a ć sp o ł e c z e ń s t w o z p rz e sz ł o śc i ą w a ż n e g ow dz ie jach po l sk ich czynn ika e tn icznego , ku l tu ra lnego i spo łecznego.

U d a ło s ię G o ld s t e i n o w i n a w e t z a i n t e re so w a ć t ą sp ra w ą s fe ryin te l igenc ji żydowsk ie j, k t óre su bsk r ybowa ły dość zna czną sumę,t u d z ie ż ofi a r ow a ł y w i e le o k a z ów m u z e a l n y ch , k s i ą ż e k i d ru ków. Ofiary te miały być z łożone w chwi l i of ic ja lnego s tworzenia

m uzeum żydow sk iego we Lw owie . (Dek la r ac je t e zna jdu ją s ięd o t y c h c z a s w a rc h i w u m m u z e a l n e m ) .

Golds t e in je s zcze w roku 1911 u łoży ł na s tęp u ją cy p r ojek tp ro g ra m u i s t a t u t u Mu z e u m Ży d o w sk i e g o :

10*



C e l e i z a d a n i a m u z e u m ż y d o w s k i e g o .

Mu zeu m p os i ad a ć win n o zab y tk i k u l tu r a ln e i h i s to ry czn e Ży d ó w w P ol s ce p o d t r z em a z a b or a m i. P oz a t e m m a b y ć on o cz y n

n ik iem , ł ą czą cy m p rzes z łoś ć z p r zy s z łoś ci ą , w ce lu u g r u n to wan iai umocn ien ia te raźn ie j szośc i .

Mu zeu m win n o ró żn e od łam y s p o łeczeń s tw a s k u p ić w ce lub l i ż s zeg o zazn a jo m ien ia t ak ws p ó łczes n y ch , k tó rzy t eg o p o t rze bu jemy, jak i późn ie jszych , w ce lu podn ies ien ia n a k a żdem po lu

ku l tu ry żydowsk ie j .Za b y t k i p ow i n n y b y ć p r z e d e w s zy s t k i em n a l e ży ci e z e br a n e

i u g ru p owa n e , a w ted y d a d zą n am ob ra z , jak n as i p r a o jcow ie n aziemiach polskich żyl i , co i jak tworzyl i .

J u ż t o s a m o wy m a g a w ie lk i ch wy s i łk ó w, g d y ż wia d o m o, jakt ru d n o o t e ś wia d ec twa p r zes z łoś c i i jak ch ę tn i e p r zez zb i e r aczy b y wa ją zag a rn i an e , a b a rd z i e j j e s zcze , j ak z p o wo d u n i e zna jomośc i za t raca ją j e sami właśc ic ie le .

Mu zeu m p o win n o m ieć b ib l j o t ek ę , k tó rab y p o s i ad a ł a o p ró czd z i e ł ś c i ś l e o d n o s zący ch s i ę d o p rzed m io tó w m u zea ln y ch , t ak żedzieła z h is tor j i , l i teratury i sz tuki żydowskiej .

O s o b n o t r zeb a b ęd z i e o t o czy ć op iek ą zab y tk i n ie d a ją ce s ię

w łą czyć d o zb ioru , n . p. bu dow le , pom nik i i n a grobk i (cm en tarze) .M u z e u m m a b y ć w k o n t a k c i e z w s z e l k ą t w ó r c z ą m y ś l ą ż y

d o ws k ą . Ko n ieczn em t eż b ęd z i e zb l i żyć s ię d o l u d u i zb ad a ć je go d a w n ie js ze i ob e cn e w ier zen ia , ob r zę d y , zw ycza je i ob y cza je , że wsp om n ę: 1) zw ycza je lu dow e p r zy fam i li jnych , w e so łych bą dź sm ut nych zdar zen iach , 2) poda n ia i ba jk i, 3) m e-lodje i pieśni, 4) przysłowia, 5) zagadki i t . p.

B y ł ob y w s k a z a n e , a b y m u z e u m p o s ia d a ł o w ł a s n e cz a s o

p is m o, w k tó rem og ła s zan ob y os iąg n ię t e p r a ce i k t óre b y w o g ó ln o ś c i z a s t ę p o w a ł o i n t e r e s y m u z e u m n a z e w n ą t r z " .

P r o j e k t s t a t u t u m u z e u m ż y d o w s k i e g ow e L w o w i e .

„Mu zeu m Ży d ows k ie w e Lw o wie m a n a ce lu u m ie ję tn e zb i e r a n i e i od p o w i e d n i e p r z e ch ow y w a n i e k u l t u r a ln o -h i s t or y cz n y chz a b y t k ów Ż y d ó w w P ol s ce , o r a z w y k on y w a n i e op ie k i i och r o n y

za by t ków sztuk i i h i s tor j i żydowsk ie j w jak n a jszerszem tegos ło wa zn aczen iu .

148



149

Dla z b io ró w wię c n a le ż y g ro ma d z ić :

a) Księgi P isma Sw. i dz ie ła o n ich , odnoszące s ię do Polski ,p i s a n e l u b d r u k o w a n e p r z e z Ż y d ó w p o l s k i c h ,

b ) N ap isy n a gr obkow e i inn e pam ią tk i Żyd ów na z iemiach polsk ich ,c) Dzie ła sztu ki , por t r e t y , a u togra fy , sz t ych y, l itogra fje i r y

sunk i Żydów w Po lsce , lub o Żydach po lsk ich , p lany i wi dok i budowl i , mias t i mias teczek żydowsk ich ,

d ) M o n e ty i me d a le ż y d o wsk ie ,e ) P rz e d mio ty ma ją c e z wią z e k z sy n a g o g ą .

M u z e u m b ę d z ie p o p ie r a ło mo ra ln i e i ma te r j a ln i e p r a c e l i t e r a ck ie , h i s tory cz n e i a r ty s ty cz n e , p o z os t a ją c e w ł ą c z n o śc i z n a u k ąi s ztu k ą ż y d owsk ą , b ę d z ie t e ż w y d a w a ło p u b l ik a cje o Żyd a chw P o l sc e i u r z ą d z a ło o d p o wie d n ie o d c z y ty .

P o z a b ib l jo t e k ą z a wo d o wą , mu z e u m z a k ła d a ć b ę d z ie b ib l jo -tek i d la sze rok ich mas i o twie rać czy te ln ie pub l iczne" .

Ce lem z rea l izowa n ia tej m yś li , rozwin ą ł M. G olds t e in r oz l eg łą i w ie los t r on n ą d z ia ł a ln o ść w k ieru n k u g rom a d z e n ia p a m ią tek i za by t k ów odn oszą cych s ię do ku l tu ry , sztuk i i r e lig ji

żydowskie j . Rozpoczął od dzia łu naj lepie j mu znanego, t . j . odzb ie r a n ia o k a z ó w n u m iz ma ty cz n y ch , p r z e z wy mia n ę z e z b ie r a c z a mi mo n e t i me d a l i ż y d o wsk ic h , o r a z e x l ib r i só w, wy k o n a n y c hd la Ż y d ów , lu b p r z e z a r t y s t ów ż yd o w s k i ch . P r o w a d z ił n a s z ero k ą sk a lę k o re sp on d e n c ję w sp r a w a c h m u z ea ln y ch z b ib ljot e -kami , muzeami , ks ięgarzami i właśc ic ie lami zb io rów pub l icznychi p ry wa tn y c h , z u c z o n y mi w k ra ju i z a g ra n ic ą .

Na s tę p u ją p ra ce o k o ło z e b ra n ia m a te r ja łów i d zie ł, o d n o sz ą

c y c h s ię d o ż y d o wsk ich m e d a l i p a m ią tk owy ch i m on e t s t a ro ży tnych (u łoży ł sp is tych meda l i ) , s ta ran ia o zebran ie b ib l io t e cz n y ch z n a k ów Ży d ó w w P o lsc e (ma m y p o d o b n y o p is e xl i-b r i só w) — p o cz e m z a ją ł się sp isy wa n ie m k a ta log u a r ty s t ów-m a -la rzy , rzeźb ia rzy i g ra f ików żydowsk ich .

M. Golds te in energicznie i umieję tn ie wzią ł s ię do dzie ła , po p u la ry z u ją c n a p rz ó d my ś l swą t a k w sp o łe c z e ń s twie p o l sk ie m, j a ki żydowsk iem , a na s tępn ie p r zys tęp u ją c d o je j u rzeczywis tn ien ia .

G d y p r ó b y s t w or z e n i a w e L w ow i e t a k ie go m u ze u m s p ot k a łys i ę z n i e p rz y c h y ln e m s t a n o wisk ie m p e wn y c h ż y d o wsk ic h k ó łp ol it yczn ych , G olds t e in w yst ą pi ł w s t yczniu 1911 r . z a pelem,o głosz o n y m w „Ku r je r z e Lw owsk im ” i i n n y ch d zien n ik a ch lw o w sk ic h , z k tó re g o p rz y ta c z a my wy ją tk i :



150

Dziwić mus i ka żdego i zas t a na wiać, co m oże być pow odemn iech ę tn ego p r zy jęc ia r zeczy, is t otn ie pożą da n e j, a na wet p o t r zebnej . P r zecież zak res i ce l t ak iego m uzeum jes t jasn y , a s łu żyć ma wyłączn ie nauce , s t ać s i ę ś rodowisk iem umys łowemi unaoczn ić n i euświadomionym b ieg rozwoju ku l tu ry Żydów

w P o l s c e ” .„Nigdzie zaś , gdzie podobne i s tn ie ją muzea , n ie upat ru je

n ik t po l i t yk i w rzeczach , j ak na jmnie j chyba mogących mieć ja k ą ś w s p óln oś ć z sp r a wa m i n a t u r y p olit yczn e j, a p r zed s t a w ia ją cych je d yn ie w a r t oś ć k u lt u r a ln ą . N iem a t eż ża dn ej p r z y cz y n ydo narzucen ia myś l i t e j j ak i chś pobudek po l i t ycznych , a na j

mnie j już natury osobis te j " .

„W m u z e u m t e m z n a le ś ć m a ją p o m i e s zcz e n i e z a b y t k i w y łącznie Żydów polsk ich , ukrywające s ię dzi ś po synagogachi u osób p r ywa tn ych — częs tok r oć bez n a jm nie jszego z rozu m ie n i a i ch wa żn ośc i, m ar n ie jące , a d la s tu d jów zupe łn i e n i ep r zy s t ępne . B ib ljot eka p rzy mu zeum — na tu r a ln ie p owięks zona p r zezurządzenie należyte j i p rzez ca ły dzień przys tępnej czy te ln i ,dos tosowane j j ednak do dz i s i e j s zych wymagań , odda n i epoś l ed n ie us ługi ludziom garnącym s ię do oświaty" .

„P rzek on a n y jes t em, iż m ar twe t e r zeczy se r deczn ie j p r ze m ówią , a t en , k t o ich m yś li z rozu m ie , p ros t ą już dale j pó jśćpot raf i d rogą" .

„Obowią zk iem wielk im i — oby n i e na jwa żn ie js zym — będ z ieop i ek a , r o z t a c z a n a p r z e z z a r z ą d m u ze u m n a d w s z e lk i em i za bytkami h i s tor j i i ku l tury żydowskie j w Polsce , tudzież za jęc ies ię n iemi w wypa dk a ch n i e podp a da ją cych kom peten cji g ron ak o n s e r w a t o r ó w " .

A ż w k o ń c u z a p o w i a d a :„N ie mam zam iaru w da wa ć s ię w wyl icza n ie n a jrozma i t s zych

zewsząd napo tykanych t rudnośc i i n i e chcę wca le zb i j ać mylnycht w i e r d z e ń i p r z e k o n a ń s c e p t y k ów , lu b n a w e t n i e p r z y ja ciół z a mie rzonego czynu , l ecz zaznaczyć p ragnę j edyn ie , i ż w p rzeko n a n i u o og r om n e m z n a cz en i u p o d o b n e g o og n is k a u m y s ł ow e g on ie zan iecha m ra z p owzię t ego p r ojek t u ; że owszem s t a r ać s ięb ę d ę w e d ł u g s w e j m o ż n o ś c i z a m i a r y w c z y n w p r o w a d z a ć " .

W o d p o w i e d z i n a r a p or t G o ld s t e i n a o p o cz y n i on y ch k r o

k a c h w t e j m i e r z e , p r z e s y ł a ó w c z e s n e p r z e ł o ż e ń s t w o k a h a ł ulwows k iego, na czele k tór ego s ta li p odów cza s Dr . Scha ff i Dr .Diam a nd , pism o z dn ia 15. m a ja 1911 r. (L. 342) n a st ęp u jącej



151

Mak sy mi ljan G o l d s t e i n . Fo t . J a n i n a M i e rzeck a .

t r e ś ci: „M i ło na m w yr a z ić W P a n u pon ow n i e na s ze up r z ejm e p o dz i ękowan ie za ł a ska we zab ieg i i t ru dy ok oło s t worzen ia ży dow sk iego m uzeum i kons t a tu jem y z p r zy jem n ośc ią , że spra wata dz ięki P ań skie j in icja t ywie i gor l iwośc i pos t ępu je pom yśln ien a pr zód. U zna jem y don ios łość tak ie j in s tytu cji i ch ę tn ie u życ z ym y W P a nu na s z e go m oż l i w e go popa r c i a w J e go w t ym k i e r unku u s i ł ow a n i a c h" .

C ieka wą je s t r zeczą , że n aw e t n iek t óre wybi tn e jedn os tk iżydowsk ie odn os iły s ię z n i ech ęcią do p lan u u tworzen ia mu z e ów z a by t ków ż ydow s k ich , w p r z e ci w ie ńs t w ie do o s ob i s t o ś cich rześc ija ń sk ich , k tóre wier zyły w p ow odze n ie takie j akc ji. Au t or„P a t ryc ja tu i m ieszczań s twa lwow sk iego" Wład ys ł aw Łoz ińsk i,o ś w i a dc z y ł na w e t , ż e go t ów t e s t a m e n t e m w s z ys t k i e s w e z a by t k iż ydow s k i e z a p i s a ć m a j ą c e m u pow s t a ć m uz e um ż ydow s k i e m u .In icja t ywa ku ltu r a lna Golds t e in a za in t e re sowa ła s zereg p ism, czego

dow ode m a r t yku ł y lub n ot a t k i w doda t k u n a u kow o - lit e r a ck i m„Ku r je ra Lw owsk iego", w „Na z iemi n a sze j", we „W sch odz ie" ,w wa r szaw skim „Ta gbla c ie" , w „S w iec ie" (pióra B. J an usza),w „Z iem i“, t u dz ież w k ilku pr a ca ch n a u kowych , jak n . p . w Ch wa -



152

lewika „Zbiora ch po l sk ich” , M. Ba łaban a „Zabytk a ch h i s to rycz

nych Żydów w Polsce” , Dr . M. Tre te ra i in .U s i łowa nia jego na t r a f ia ły jedna k na opór n iek t órych mia

roda jn ych osob i s tośc i, jak t o s t w ierdza a r t yku ł w „Na z iemi na

sze j " : „Myś l poży teczna i godna popa rc ia spo tka ła s i ę z pewnymoporem w łon ie sa m ego kaha łu . By ć m oże , że p . Golds t e inowi ,a m oże i Dr . M. Ba łaba n owi, h is toryk owi Żyd ów, uda s ię zn ie wol ić kaha ł do za jęc ia mnie j opornego s tanowiska" .

Z t ego cza su d a tu je się list W ł a d y s ł a w a B e ł z y d o A l e ksa nd ra Krau sha ra w związku z us i łowan iam i Golds te in a . M. in .czyta m y: „Ma m tu m łodego pr zyja cie la , p . Ma ksym ilja na Gold s t e ina ; pra gnie on wiedz ieć , co m yśli sz o jego zam iarze za ło

żenia ta kiego m uzeum i n ie śm iąc wp ros t u da ć s ię do Ciebie,mn ie u pr os i ł za pośredn ika . Nie odm aw ia j mu te j łaski , bo tozacn y m łodz ien iec, i n t e ligen t ny i powa żn ie r zecz b io r ą cy”.

Także s f e ry o r todoksy jne żydowskie odnos i ły s i ę życz l iw iedo zab iegów Golds te ina . Ś wia dczy o t em p i smo r a b ina gminyor t odoks yjne j lwowsk ie j i lwows k iego okr ęgu, b ł. p . MojżeszaB a ba d a , k t ór y u b o le w a n a d t em , „ż e na m a r ne idą k l e jno t y d r o gocen n e i s t a rożytn ości , r ozpr ószon e p o św iecie , sta ją s ię łupem

cza su ", i poch wa la „sz la ch e tn y zam ia r Golds te ina , k tó ry p ragn iedokona ć c hw a l e bne go dz i e ł a d l a l udu s w e go“ .Także inne p rze jawy życ ia ku l tu r a lnego żydowskiego żywo

in te r e su ją Golds te ina . Ar t yku ł jego we „W sch odz ie" o k on iecz n ości r e form y scen y żydowsk ie j odb i ł s ię echem w pras i e p o l skiej, jakj wida ć z pr zych yln ego głosu zna n ego kryt yka ś. p .Adama Zagór sk iego : „Zami łowania j ego d la wsze lak ich fo rmżycia i twórczośc i ludu żydowskiego par ły go do szukania śc i s ł e g o kon t a k t u z ow ym n i e p r z e b r a nym r e z e r w ua r e m ż yw o t noś c itwórcze j , j ak im je s t sza r a masa żydowska" .

Zak łada pon a d t o „K oło Mi łośn ików Sztu k i Żydows k ie j", k tó r ego na pewien czas zos ta ł p r zewodniczącym.

Pa mię ta ją je szcze ludz ie „K ółk o S t a roży tn ików", k t óre co dz ienn ie zb ie r a ło s ię we Lw owie w kaw ia r n i „M on opol" p r zypl. Ma rjackim, a p o jej za m kn ięciu w r , 1912 w ka wiar n i „S zk ockie j . P rze w odzi ł temu sch ronisku k olek c jon er ów, b ibl jofi lów,a r c h e o logów i r z e s z y a m a t or ó w F r a n ci s ze k J a w or s k i, a u t or p r z e

p iękn ych s tu d jów o s t a rym Lw owie , g rom a dzą cy z lu bością ł eo-pol it an a . Cz łonk am i b y l i : p r zedw cześn ie zm ar ły ma la r z , poe tai k ry tyk Mar jan Olszewski , zb ie r acz i lus t r acy j , obrazów i an ty



153

k ów, ś. p. Dr. St an isław Za r ewicz i zbiera cz odzna k h on orowychi medali Stanisław Schmidt. Wpływowym uczestnikiem tego„Koła" był Emil Kipa, prof, uniwersytetu, (od którego nazwa „Koła

Kip ów"), Ru dolf Mękicki, ar tysta -gra fik i ku st osz Mu zeum J an a III.i Dr. Adolf Sternschuss, radca Prokuratorji . Gośćmi, od czasu doczasu odwiedza jącymi k ółko, byli Dr. Ha rt leb, docen t u n iwersytetu, B olesław Wys łou ch, senat or,Dr. Aleksander Czołowski dyrektor Muzeów Lwowskich, malarzPst ra k, P r of. Szczur a t, P rof. Dr.Majer Bałaban i in. Do grona tego

należał i Maksymiljan Goldstein,gromadzący już wówczas swoje ju da ica . W sp óln ie z Dr . St er n -schussem wszedł Goldstein takżew skład komitetu jubileuszowego,który zajął s ię zebraniem pamiątek po powstańcach z 1863 roku, ja k ot eż u r oczys t oś cia m i, zwią za -

nemi z 50-leciem w ybu ch u p owstania.Propaganda sztuki żydowskiej

była dla Goldsteina potrzebą serca.Jego też usi lnym staraniom udałosię za ch ęcić Towa r zyst wo P rzyja ciół Sztuk Pięknych we Lwowiedo u rzą dzen ia w r oku 1914 wiel

kiej wystawy prac ar tysty-malarzai grafika, E. M. Liliena, wyraziciela życia i kultury żydowskiej.Wspan ia le wyda n y kat a log tej wystawy z wstępem Art ur a Sch ró-dera, s tanowi t rwałą pamiątkę ar tystyczną dla przyjaciół sztuki(vide str. 90). Wystawą dzieł tego malarza usiłuje też zainteresowa ć Golds te in koła ar tys tyczne Kr ak owa, Wa rs zawy, Bru kseli i Londynu.

Wyb u ch wojn y światowej przerwa ł na dłuższy czas ciągłość

je go p r a cy. Opu szcza Lw ów i w yjeżd ża r a zem z filją aust r ja ckiej„Creditanstalt" do stolicy naddunajskiej. Ale i tam kontynuowałGoldstein swe posłannictwo życiowe i zetknąwszy się z zbieraczam i, uzu pełniał tam gor liwie swe zbior y. W e Wiedn iu ws zedłGoldst ein w związek ma łżeński z córk ą ziemianina galicyjsk iego,



154

Leona Löwenk rona , k tóra odtą d dopom aga naszemu zbiera czowi

w jego pracy.W r oku 1915 zam ian owa ło go austr . Muzeum L u dozna wcze

w uznaniu jego pracy i zasług członkiem-korespondentem i po-r u czyło mu orga n iza cję pra c w zakr esie etn ogra fji w d aw n ej G a l icj i . Podobnie też poruczyła mu nadworna bibljoteka we Wiedniu zbieranie pamiątek wojennych.

P o wskr zeszeniu Pa ńst wa P olskiego zawiada m ia go Mini s ters two Sztuki i Kultury w Warszawie, przez ówczesnegoministra, Zenona Przesmyckiego (Miriama), że „Ministerstwouznaje w zupełności potrzebę i doniosłość prac kulturalnych, jakim się p ośw ięca " i że „got ow e jest u dzielić mu w ka żdym

poszczególnym wypa dk u odpowiedn iego popa rcia" . W piśmieu r zędowe m z dnia 22. lu te go 1922 p odn osi Od dzia ł Sztu ki i Ku ltury województw płd.-wsch. „z uznaniem starania i t rudy Golds teina około gromadzen ia i wysta wienia na w idok pu blicznyprzedmiotów kultury ar tystycznej”. Usiłowania jego uzyskałytakże aprobatę Naukowego Towarzys twa im. Szewczenki i Na-cjonalnego Muzeum Ukraińskiego im. Metropolity Szeptyckiegowe Lwowie.

Kiedy w r. 1920 Goldst ein wr a z z instytu cią ban kową , w k t órej pr a cu je, opu szcza Lwów , u da je siętym razem do Kra kowa, gdzie po raz pierwszy opra cowu je katalog swych zbiorów. Katalog ten, zawierający 45 stron, został wydany w maszynowych odbitkach i miał zaznajomić zbieraczy i zain ter esowa n ych z dotychczasowym dorobkiem M. Golds teina . Ka ta log własnego, a bardzo ciekawego układu, opracowany planowoi kr ytycznie, z zachowan iem system a tycznego podzia łu r ze czowego, przedst a wia wa rt ość n au kową i s tan owić m oże źródło dlaka żdego miłośnika za bytk ów. O ka ta logu t ym pisała za równ o„Internationale Sammler-Zeitung”, jak i znany krytyk sztuki Dr.Eleazar Byk w lwowskim „Dniu”. Ten, zajmując się lwowskiemizbiorami prywatnemi, poświęcił wiele miejsca zbiorom M. Goldsteina i podkreślił fakt, że muzeum to jest drugiem tego rodzajuna ziemiach polskich po zbiorach Matjasa Bersona. Pisze onda lej: „Mak symiljan Goldstein p oświęcił wszystek czas wolnyi swoje skromne środki, a przedewszystkiem to, co w braku

środków finansowych u kolekcjonera jes t najważniejsze: specjalny kolekcjonerski spryt t . j . zmysł wyszukiwania źródeł i ukrytych skarbów, które posiąść zamierzał, w tym celu, aby ciągle



155

uzupełniać swe zbiory". Znawca sztuki Dr. Mieczysław Treter,cytując zbiory Goldsteina w swem dziele, wydanem w Kijowiew roku 1917 p. t . „Mu zea wsp ółczesn e", pr zyzn a je zbior om G old

steina, ze względu na wielką ich popularność, charakter publiczny.Zbiory Goldsteina, które powstały w ciągu długich lat nie

ust an nego szpera ctwa i zbożn ego wysi łku , są obrazem wielost r on ności jego zamiłowań artystycznychi folk lor yst yczn ych. Możn a sięw nich snadnie dopa tr zeć rea lizacji zamierzeń, ku jakim zdążanieustannie mimo wielorakich prze

ciwn ości od ćwierćwiecza. Szuflady,skr zynie i ga blotk i jego u der zająwręcz bogactwem i różnorodnościąprzedmiotów artystycznych, tamumieszczonych.

W teka ch goldsteinowskich zna jdujemy obok grafiki czasów ostat nich cenne sztychy francuskie, an

gielskie i holenderskie z w. XVIIIi XIX a także liczne zdjęcia fotograficzne, bilety, zaproszenia i powinszowania. W tym dziale wysuwa ją się na czoło subt elne dr zeworyty japońskie. W zakresie tymrozwinął Goldstein nadzwyczajnąruchliwość. Po latach starań i tru

dów, z wysiłkiem materjalnych zasobów, zebra ł t aką i lość dr zeworyt ów japońskich, że wysta waich w „Za ch ęcie", sa lonie sztuk i wsp ółczesn ej we Lwowie, zw r óciła uwagę znawców sztuki, którzy dali temu wyraz w dłuższych artykułach pism z r. 1920 i 1921. Wśród nich pisze krytyki niepospolity znawca sztuki, Prof. Dr. Wł. Kozicki (na łamach„Słowa Polskiego") , że między twórcami tych drzeworytów zastą pieni są n a jwybitn iejsi poten t a ci ma larst wa jap oń sk iego i to

za r ówno m istr zowie XVIII wieku , jak pot ężn y Shu nsh o, głębokiw k olorze Koriusai , Utama ro, wyra finowa n y p sycholog T oyo-kuni, a także protagoniści pierwszej połowy wieku XIX, płodnyHokusa i, Hiroshige i rycersk i Kun iyoshi. Arcyd zieła te uzyskiwałnasz zbieracz od kolekcjonerów z Japonji .



156

O tej samej wys t a wie pisał Dr. M. Bien en st ock w „Ch wili",podkreślając zasługi M. Goldsteina, który umożliwił szerokimrzeszom publiczności zapoznanie s ię z tak ważnym działem sztuki ja poń sk iej, jakim jest dr zewor yt .

W szlachetn ej myśli ra towan ia mogił i n a grobków, tych s tr ażnic przeszłości, od zniszczenia, pisze M. Goldstein dłuższy fel- je t on p. t .: „O p ot r zebie k on ser wa cji i in wen t a r yza cji cm en ta r zyżydowskich” („Chwila", 1922):

„Kamienne świadectwa i rel ikwje nasze dziejowe próchnieją,napisy giną, a z niemi rwie się najświetniejszy łącznik z przeszłością. Brak choćby tylko obowiązkowego zainteresowaniała cno zup ełny ich sp owodu je zan ik. Historyk om i miłośn ikom

sztuki wia domo, ile sk a rbów m ieszczą owe żydowsk ie płyty gr obowe. Wszystk ie epoki i s tyle są tam zast ąp ione. Nie wolnonam dać n a grobkom zmar nieć do r eszt y! Chęć s łużenia ku ltu rzenanowo odrodzić się musi. Zacznijmy od drogich nam zmarłychi dajmy im, co im się należy. Nie tylko w miastach, lecz w szczególności po wsiach i m iasteczkach. J edn a orga n izacja powin n asieć swą rozciągnąć po całym kraju i pracami kierować. Jest todlatego wskazane, aby raz wreszcie ująć i poszeregować wszyst kie wa żniejsze na grobki p od względem his torycznym lub ar tys tycznym. Zawarte na płytach rzeźby i napisy s tanowią dowódodrębnej żydowskiej sztuki ludowej, przedstawiając dla ar tystyźródło porównań i naś ladownictwa. Zyska na tem sztuka żydowska i ludoznawstwo. Zebrany materjał odpowiednio ułożony i opi sany, da piękny całokształt odłogiem leżącej dziedziny".

„Przez i lus t rowane wydawnictwa żydowskich nagrobkówartystycznych, do czego będzie można później dołączyć wydawnictwa, dotyczące wszelkich innych zabytków żydowskich, damy

świadectwo naszym żywotnym aspiracjom kul turalnym i s twier dzimy, wiele posiada m y odr ębn ych cech piękna i poczu cia es t etycznego".

Proponuje on w dalszym wywodzie utworzenie dwóch sek-cyj, historycznej i fotograficznej, któreby zbadały cmentarzyskażydowsk ie, sfotogra fowa ły wa żniejsze n agrobki, odczyt a ły ciekawsze napisy i epitaf ja i roztoczyły opiekę nad tym prawdziwym skarbcem sztuki żydowskiej , jakim jest cmentarz ży

dowski.Na rok 1933 pr zypa da wielka wysta wa zabyt ków żyd owskich we Lwowie, urządzona s taraniem Miejskiego Muzeum Prze

i



i

157

mysłu Artystycznego, a w szczególności dyrektora Prof. Dr. Hart-leba. Była ona jedn ą z na jwiększych i na jbogat szych w całejPolsce.

T w ór cy tej wys ta wy : Dr. Ha rt leb, ku stosz Hen ryk Cieśla i innikorzysta l i w zna cznej mierze ze zbior ów Goldsteina . P r a sa : „M iesięcznik żyd owsk i", „Ch wila", „I lust rowan y Ku rjer Codzien n y"i „Kultura Lwowa", omawiając wystawę, wyraziły słowa uznaniadla zbiorów Goldsteina,

W roku 1934 z oka zji otwa rcia Muzeum Żydowsk iego we L w owie przez ofiar n ego pr ezesa kahału Wikt ora Cha jesa, s twierdziłw swem pr zemówieniu dyr ekt or m u zeów i archiwum lwowsk iego,

Dr. Alek sa n der Czołowsk i, d osłow n ie: „P ierwszym, który pr zezdługie lata myśl s tworzenia muzeum żydowskiego nieznużeniepropagował, był p. Maksymiljan Goldstein, dzisiaj właścicielba r dzo cenn ego zbioru za byt k ów. On to, jeszcze w r oku 1910,zwracał s ię do przełożeństwa gminy żydowskiej Lwowa z pro jek tem za łożen ia m uzeum żyd ow sk iego".

Niektóre eksponaty ze zbiorów Goldste ina wystawione byłyna wystawie orjentalistycznej we Lwowie w r. 1934.

Dzieło Goldsteina sprzęgło się nierozerwalnie z umiłowaniemprzez niego życia ludu żydowskiego, we wszystkich jego prze ja wa ch . T o t eż ska la za in t er esowa ń je go jest tak r ozległa , jakr ozległem jest ow o życie ludu, zna jdu jące u jście w dziedzin ieartystycznej, społecznej, obyczajowej i religijnej. Przejął się całym świat em e m ocjon a lnym tego lud u i odd a ł mu całe sw oje jes t est wo. O głębok ie m wn ik n ięciu w sfer ę u czu ć r eligijn ych lu dużydowskiego świadczy artykuł jego w dzienniku „Chwila” (Nr.

5401), gdzie z niezwykłem wyczuciem omówił twórczość religijno-artystyczną znakomitego kantora i kompozytora żydowskiego,bł. p, Barucha Schorra.

Tak przedstawia się pobieżnie naszkicowana działalnośćMak symiljan a Goldsteina , zbiera cza, pu blicyst y i gorą cego miłośnika zabytków przeszłości żydowskiej . O wartości zaś dziełaGoldsteina niech świadczy list jednego z największych histor yk ów żyd ow s k ich w P ols ce , Dr. I g n a c e g o S c h i p e r a , w y

stosowany do naszego zbieracza, z którego wyjątek niech nambędz ie wo lno zacy tować :„Związa łeś się, Sza n own y Pa nie, z »st a r ożytn ością« i »n ow o-

żytnością« żydowską, nie dziwić się więc, że dzielisz los biednego Narodu, który ma tyle kłopotów ze sobą, iż nie stać go



158

obecnie na serdeczny s tosunek do pomników przeszłości , ba,na wet do p om n ików ter aźn iejszości . Trzeba więc p ozost a ć. .. b łądzą cą gwiazdą , »odlu dk iem«, k tóre go nar azie widzi szczup łegrono podobnych mu marzyciel i . Trzeba tylko wierzyć, że ża

den szla chet n y tr ud nie idzie na ma rn e i że kiedyś, z w d zięcznością przyjmie masa-Naród plony, jakie urosły z siejby jed

nostki...".

B i b l j o g r a f j a

d o t y c z ą c a m u z e u m ż y d o w s k i e g o M a k s y m i l j a n a

G o l d s t e i n a .

F ra n ciszek J a worski — Muzeum żydowsk ie we Lw owie. — »Naziemi naszej« (Dodatek do »Kurjera Lwowskiego«). —Luty 1910 Nr. 4.

Maksymiljan Goldstein — Muzeum żydowsk ie w e Lw owie. —»Kurjer Lwowski« z 12. stycznia 1911. Nr. 17.

Muzeu m żydows k ie we Lwowie. — »J edn ość« Lw ów, 20. st ycznia 1911 Nr. 3.

Nota tk a o Muzeu m żydowsk iem. — »Wiek N owy« Lw ów, 9. st ycznia 1911.

Muzeum żydowskie we Lwowie. — »Przegląd« (w kronice)

Lwów, 22. stycznia 1911 Nr. 18.Muzeum żydowskie we Lwowie. (Notatka). — »Wschód« Lwów,

25. lutego 1911 Nr. 8.A J idisz Muzeum yn Lemberg. (Muzeum żydowsk ie w e L w o

wie). — »Ta gbla tt « dzienn ik żyd ows k i w e Lw owie,3. marca 1911 Nr. 45 i 12. marca 1911,

B. Janusz — Muzeum żydowskie we Lwowie. — »Świat« Warszawa, 23. września 1911 Nr. 38.

A jidisz Mu zeu m yn Lem ber g — a r tyk u ł w »J iidische 111. Ztg,« —Kraków, 29. września 1911 Nr. 37.B. J an usz — Mu zea loka lne w Ga licji.— Ziemia« Wa rs zaw a ,

10. lutego 1912 Nr. 6.Mak symiljan Goldst ein — Zbior y w e L wowie. — Wia dom ości

nu m izm at yczno - a r cheologiczn e« Kra ków, pa ździern ik1913 Nr. 10.

E dwa rda Chwa lewika wia dom ości o Muzeum żydowsk iem w dzielep. t. Zbiory polskie. — Warszawa, 1916 str. 73.

Dr. Mieczysław Treter — Wzmianka o Muzeum żydowkiem w stu-djum p. t. Muzea współczesne. — Kijów, 1917.



159

B. J an us z — N ows ze exlibrisy lwows k ie. W piśmie »E xlibris« p o-święconem bibliofilstwu polskiemu. — Lwów, 1917.Rocznik I. Zeszyt I. str. 40—42.

Aszer Anszel — Asil far jidisze Kunst yn Lemberg. — »Tagblatt«Lwów, 28. października 1919 Nr. 240.

Dr. Elea zar Byk — Zbiory Ma ksym iljan a Goldstein a . — »Dzień«Lwów, 20 i 24 czerwca 1920 Nr. 222 i 225.

Norber t Eh rlich — Die Sammlung Maximilian G oldst ein .— »Internationale Sammler-Zeitung« Wiedeń, 1. kwietnia 1927Nr. 7.

Zabytki żydowskie w Małopolsce Wschodniej . Wywiad z konser wat orem p ań stwowym Boh dan em J anu szem. — »Chwila«Lwów. Nr. 2306.

Bohda n J an usz — Wa r t ość n au kowa n aszych zbior ów p ubl icznych.Lwów Dawny i Dzisiejszy. — Lwów, 1928 str. 57—59.

Dr. Majer Bałaban — Zabytki historyczne Żydów w Polsce. —Warszawa 1929.

Dr. Giza F r ä n klowa -— P olska Wys t a wa E tn ogra ficzna w Kra kowie. — »Chwila« z 9, lipca 1931.

Dr. M ieczysła w Gę ba r owicz — Mu zea i zbiory sztuki ziemilwow sk iej .— Wia dom ości Tu rys tyczne«, organ polskieji wsze chś wia t owej tu rystyki. — Wa r sza wa , maj 1932.

Helena Goldfischerówna — Z żydowskiego przemysłu ar tystycznego. — »Chwila» z 31. października 1932.

Dr. Piotr Kontny — Ratujmy Sasów. »Chwila- z 6. listopada 1932.Prof. Dr. Kazimierz Hartleb — Katalog Wystawy żydowskiego

przemysłu artystycznego. — Lwów 1933.

Dr. Zofja Krzem icka — Żydowsk i pr zemysł ar tyst yczny — Kur jerLiter a cko - N a u k owy. — Doda t ek do Nr. 86 »Ilust rowanego Kurjera Codziennego.« z 27. marca 1933.

Dr. Kazimierz Lewandowski — Kultura Lwowa. Kwiecień 1933.Dr. J a kób Scha ll Om ówienie Wy st a wy żydowsk iej. — »M iesięcz

nik Żydowski«, Kwiecień 1933.Dr. Alek sa n der Cz ołows k i — »Ch wila« z 17 ma ja 1934 Nr . 5443.

N i e k t ór e p r a c e i a r t y k u ł y M a k s y m i l j a n a G o l d s t e i n ao g ł o s z o n e d r u k i e m .

Mon et a w p och od zie cywiliza cji. — »Dzienn ik P olsk i«. — Lw ów,13. lipca 1909 Nr. 342 i »Na ziemi naszej«, Dodatekliter a cki d o »Ku r jer a Lw owsk ieg o«. Lipiec 1909 Nr. 14.



160

Wa r t ość zbiorów n um izm at ycznych. — »Kur jer Lw owsk i <z 9. listopada 1909 Nr. 523, pod redakcją Boi. Wysłoucha.

Rola m incerzy Żydów . — Kur jer Lw owsk i z 10. grudn ia 1909Nr. 577.

Einiges über öffentliche Münz- und Medaillensammlungen inLemberg — Księga pamiątkowa z Congres International de Nu mismatique et d 'Art de la Meda ille — Bru ksela 1910.

J idische Mü nzenp rä ger in P olen. — Dzienn ik Żydows k i we L w owie z 3. lutego 1910 Nr. 24 pod red. L. Eisensteina.

Mon et a — Ku r jer Lwowsk i« z 15. m a r ca 1910 Nr. 123 p od red .B. Wysłoucha.

O monecie — »Wiek Nowy« — Lwów, 26. marca 1910 Nr. 2616.Numizmatyka polska u Niemców. Kongres w Brukseli . Nowedzieło w medaljerstwie. — »Kurjer Lwowski« z 17. listopada 1910 Nr. 534 pod red. B. Wysłoucha.

Z nu mizmat yki. — W iek N owy« z 7. gru dn ia 1910 Nr . 2825.Muzeum żydowskie we Lwowie. — »Kurjer Lwowski- z 12. stycz

nia 1911 Nr. 17 pod red. B. Wysłoucha.Mu zeum żyd ows k ie w e Lw owie. -— J ed n ość« z 20. st ycznia

1911 Nr. 3 pod red. Dr. B. Merwina. (Przedruk arty-ku łu-apelu z »Kur jera Lw owsk iego« w główn ych ust ępach, z przychylnym wstępem redakcji).

O ś . p . Ferdynandzie Wysockim. Medaljony Polskie w opr.Franc . Jaworskiego. Wykopal iska monet , — Monats blätt er der Num isma tischen Gesellscha ft in Wien . Ma rzec 1911 Nr. 332 pod red. radcy dworu prof. AdolfaFriedericha.

A jidisch Mu zeu m yn Lem berg. »Ta gblat t« z 3. m a rca 1911

Nr. 45 p od red. L. Eisenst eina (Pr zedruk ap elu z »Kur je r a Lwow sk iego- z wst ępem reda kcyjn ym ).

Liczmany mennicze zwane podskarbiówkami. Dr. Bolesław Demel. Kraków 1911. — »Monatsblatt d. Numismat. Ges.«Wiedeń, maj 1911 Nr. 334.

Wystawa prac b ł . p . Maurycego Gottlieba — »Jedność« z 12. maja1911 Nr. 18 pod red. Dr. B. Merwina (przedruk we»Wschodzie«).

W spr aw ie Teat r u Ży d ow s k ieg o.— W s ch ód" z 19. ma ja 1911 Nr. 20.Z pow odu wyst a wy Le opolda G ott lieb a .— Ws chód- 1911. 1. list o

pada 1913 Nr. 38.



161

Meda l dla Sa mu ela de Horowitza . — »J iddisch e Illustriert e Zeitu ng«Kraków 14. lipca 1911, z przedrukami w »Naszym krajuilustrowanym« Lwów, w »Wiadomościach numizma-

tyczno-archeolog.«, »Na Ziemi naszej« i t. d.Medal rydzyński . Medal Sam. Horowitza. — »Monatsblat t d .

Numism. Ges.« — Wiedeń 1911 Nr. 337/338.Z nu mizmat yki. — »Ga zet a W ieczor n a « — Lw ów, 3. styczn ia

1912 Nr. 459.Exlibris. — »Ga zet a L wows k a - z 8. m a r ca 1913 Nr. 55.Nacjonalne Muzeum Ukraińskie. Z okazji otwarcia. — »Das jü

disch e illu st rier te Bla tt « we L w ow ie z 19. gru dn ia 1913

Nr. 3.E. M. Lilien, — »Tugblatt«. Dziennik żydowski — Lwów 9, marca

1914 Nr, 58, Zpow odu wy st a wy pr a c Liliena , ora z4, marca Nr. 54.

W spr awie zdjęć z życia r obot n iczego żydows k iego. — »J edn ość«,Wschód« i t. d.

Katalog zbioru ludoznawczego M. Goldsteina.0 potr zebie k on ser wa cji i inwent a ryzacji cm ent ar zy żydowsk ich ,

»Chwila« z 5. maja 1922 Nr. 1158.

W lata ch późniejszych ogłasza ł Mak symiljan Goldstein w czasopisma ch liczn e ar tyku ły ek onom iczn e i inne, nie w ch odzą cew zakres naszego przedmiotu.

0 a turach. (Pr opa gan dowo zpowodu zabiegów Dr . P iot r a Kont -n ego, au t ora m. in. »Sr ebr n ego kwia t u oa zy« i »Ra ffle-sia Sassoviensis<) — »Tugblat« z 13. marca 1933.

Z da wn ego Lwowa . — Baru ch Sch orr , ka nt or Wielkiej miejskiej synagogi. W trzydziestolecie zgonu. — »Chwila«z 7. kwietnia 1934 Nr. 5401.

Lwów, w styczniu 1935.

Dr . J ak ób S ch a ll

n



M i zr a ch . W y c in a n k a w y k . D a w i d Ro se n g a r t e n (ok . 1 900 r .).



Kar ty z Ks ięg i pam ią tkowe j : F . Moldau , Ar t . K lahr , Zygm . Spe r be r ,M. Mezdr ycz , Sz . Ze ln ik i O t to Hahn .

STANISŁAW MACHNIEWICZ

WŚRÓD KART KSIĘGI PAMIĄTKOWEJ

Istnieje n a ród, żyją cy w r ozsypce wś r ód wszystk ich ziemi państw świata, jeden z niel icznych narodów starożytności , posiada jący kulturę odr ębn ą i jedną z na jsta rszych, a mimo to ba r dzo m ało znan y na rodom innym, wśr ód k tórych od wiek ów żyjei tr wa, za chowu jąc s wą odr ębn ość k ultu ra lną i religijną . Tymnarodem jes t naród żydowski .

J ego star a i odr ębn a kultura, zam kn ięta w sobie, odp orn a nawpływy zewnętrzne, t rwa poprzez wieki w s tanie nieomal pier

wotn ym, n iewiele różniącym się od stanu, w kt órym była w w iekach średnich, w dobie odrodzenia, czy w stuleciu oświecenia.Skutkiem tego życie żydowskiej masy, wydzielonej siłą tradycyjpoza na wias życia i kultu ry zbiorow ości , w śr ód k tórej żyje, n ie--wiele odbiega od form i obyczaju życiowego wieków bezpo-

11*



11

164

wr otnie m in ionych . Co cieka wsze, oby czaj i życie żydows k ie,si łą tragicznego losu, czy przypadku, rozsiane wśród wszystkichnarodów i państw świata całego, zachowuje wszędzie swój od

rębny, prastary charakter , swą barwę i dziwny nastrój narodu,oczek u jącego spełnienia się jak iejś dobr ej n owiny, z pok olen iaw pokolenie głoszonej przez mędrców i proroków. Dla tej nieuchwytnej a wieczyście żywej nadziei , Żyd ortodoksyjny poświęca zdobycze kultury, wyrzeka się wszystkiego, co ona niesiei dać może naszej współczesności , zamyka się w sferze swegoideału i żyje tak, jak żyli jego ojcowie, dzia dow ie i p r a ojcowie .Siła tych n ad ziei jest ta k wielka, że dla ich spełn ienia got ówŻyd pośw ięcić wszyst ko, zn osić u pokor zenia i obelgi , obojętn ość

i lekceważenie, troski i znoje i żyć życiem anachorety i ascety,nędzarza i . . . wybrańca, którego czeka jakaś wymarzona szczęśliwość, ale poza granicami doczesności.

Aże by t akie wieść życie, tr zeba posiad a ć jaką ś wielką siłę,dar zącą jednostkę i zbior owość niezm ordowan ą wolą prze t rwa nia wszelkich przeciwności.

Tą si łą niezmożoną jest rel igja i nierozerwalnie z nią związan a tr a dycja życia rodzinn ego. Dzięki niej tr wa niew zru szonewpływam i zewnętr znemi i postr on nem i życie żydowsk ie , u odp orn ion e na wszyst k o, co m ogłoby je za ch wiać, zm ienić, w yp a czyć lubzn iweczyć. J ej niewąt pl iwie ma do zaw dzięczenia Żyd ort odoksyjny, że p ozost a je sobą i bezwzględnie, wp r ost ślepo wiern ymswoim tradycjom religijnym, rodzinnym i narodowym, niezależnie od tego, gdzie go los niełaskawy w diasporze porzuci.

Najdoskonalszym przejawem zewnętrznym tej t radycj i , odrębności rel igijnej i kulturalnej , jest sztuka żydowska, będąca głównie ar tyst ycznem rzemiosłem . Ta sztu ka jest tak dziwn a, jak

dziwn i są jej t w ór cy i odb ior cy. Zesp oliła się z r eligją i życiemrodzinn em, od n ich wzięła swój począt ek i wszystk ie właści wości, stając się najpełniejszym obrazem religijnych nastrojów,zrośn iętych z życiem jedn ost ki i r odziny. W tem jej błogosła wieństwo i twardy los wyroczny. Stała s ię bowiem częścią wyodrębnionego i zamkniętego w sobie życia, niedostępnego niepowołanym i , co gorsza, tym wszystkim nawet, którzy ją cenią,uznają i kochają. Wykwitła w pogardzanem, choć nieznanemgh ecie i w n iem w iedzie żyw ot ta k dziwn y, jak jej t w ór cy i od bior cy, Oni n ie uzna ją jej za sztuk ę. J est ona dla n ich t ylkoczęścią obyczaju, u święconego wielowiek ową t r adycją , dr ogą pa

i



165

miątką po ojcach, którą należy przekazać następcom niepomniej-szoną i n iezmienioną , tak, jak z ojca na syn a pr zechodzi w Izraelum iłość rodzin n a, u koch a n ie tr a dycji i m ar zenie o J eru zalem ie.

Dlat ego sztuk i żydows k iej nie zn ają n a wet sami Żydzi, a t emmn iej nie m ogą o niej m ieć ja sn ego pojęcia te sp ołeczeńs t wa ,w śr ód kt órych w m niejszej lub więk szej ilości Żydzi żyją . Dlatego sztuka żydowska t rwa w zapomnieniu, lekceważeniu i po-wszechnem poniechaniu .

Aby ją ujrzeć, trzeba zaglądnąć do synagogi, zabłądzić nastare, opuszczone cmentarze żydowskie, porosłe zielskiem i burzanem , wstą pić do m ałych, dr ewnia n ych dom ków m ałom iastecz

k owych , kiedy w w ieczór piąt kowy zapa lają s ię t r a dycyjn e świece, jedn em słow em , t r zeba w ejr zeć ok iem czu ją cem i r ozu m ieją cemw życie Żyda, Żyda -za chowa wcy, ubr an ego w długi jedwabn ycha łat , białe p oń czoch y, n oszą cego długą br odę i pejsy, a nawyłysiałej głowie aksamitną jarmułkę. Jego życiu od kolebkiaż do zgonu towar zyszą drobne wyt wory sztuki, t ak oder wanej od życia, jak jego życie i tak zespolonej z religją i tradycją rodzinną, jak on jest z nią zrośnięty i zżyty. To środo

wisko, u koch a n e świadomą m iłością pr zez Mak symiljan a G old steina, stworzyło jego zbiory, a pośrednio i tę książkę.

Tam, gdzie zanika tradycja żydowska, tam ginie z niąi sztuka. Ginie, bo zaczątkiem jej nie były założenia estetycznei problem, czy potrzeba sztuki wogóle, lecz wyłącznie i jedynieuczucia religijne, wypowiadające się w tradycyjnych a prostychformach plastycznych, przechodzących z pokolenia na pokolenie.Sztuka żydowsk a nie jes t zat em sztuk ą wielką , sztuką m onu m en

ta lną ; to sztu ka dr obna , ra czej pr zem ysł ar tyst yczny i zdobniczy,w yw odzą cy swój r ód z na js ta rszych t r a dycyj sztuki Wschodu .Od n iepamiętnych bowiem czas ów sztuka żydowsk a wytwar załai wyt wa r za pr zedm ioty kultu r eligijn ego, związa n ego z p otr zebam i świątyn i i dom u : m osiężne świecznik i syna gogalne, l ich ta rze szaba sowe, świeczniki ch an u kowe, m enory, reflekt oryścienne do bożnic, kamienie grobowe, oprawy na Torę, a nade-wszystko, piękne w kształ tach i robocie, korony na Tory, tar cze, r imony, wskazówki do Tory, kubki, misy, puszki korzenne,szkla nk i pa sch a lne, ta lerze sed er owe, ta łesy, atar y, pu szki te-filinowe, pierścienie, zausznice i bindy perłowe. Całości tej sztukidopełn iają haf ty (płaszczyki na Torę, ka py oł ta rzowe, lam brekiny, jarmułki sederowe, czepce kobiece, pasy do tałesów) i nie



166

pomiern ie ciek a we złot n ict wo i ju bilers tw o. J ak z t ego widać,, jest t o szt uka p r zedm iot ów d r ob n ych , u żyt k ow ych , t yp ow a sztukamałego, szarego człowieka, który chce się wywyższyć tylkow dzień świąteczny, by zapomnieć w ten dzień o szarej trosce

dnia wczorajszego i jutrzejszego.Sztuce tej czynnie hołdował równie bezimienny rzemieślnik,

kt órego rzem iosło pr zech odziło pod obn ie z ojca na syna, jaktradycja, obyczaje reli gijne i rodzinne. Twor zył tak, jak n a u czył sięod swego ojca i dziada,odręcznie, lub przy po

mocy najprymitywniej szego na rzędzia. Dlatego sztuka zd obnicza żydowska jes t sztuką naj ściś lej konserwatywną,tak zachowawczą, jakzachowawczą jes t du sza i psychika jej twórców. W każdym szcze

góle nawiązuje ona donajs tarszych tradycyji snuje dalej przędzę wąt łego upodobania es tetycznego, przybranego w formę s tarodawnej mody i obyczaju żydows kiego. Tak

powstają owe pięknehafty, filigrany srebrne,ornamenty wyt łaczane

w mosiądzu i srebrze, atary, wycinanki papierowe i naiwne malowidła dek ora cyjn e, lub jeszcze pr ym itywn iejsze i n a iwniejszer zeźby zdobnicze. N ajwyraźn iejszą orygin a lność i odr ębn ą swoistość posiada orn am ent żydowski. S kład a się on z elem en tówroślinn ych i zwier zęcych , umiejętnie splata nych w zwa rt e ca łości k om pozycyjn e. Tak p ojęt y orn am ent oplat a się dok oła mis,

ku bków, r eflekt orów, filigra nów, pr zewija się w m a lowidłach,wycinankach i wyrobach srebrnych.

i



i

167

Taką jest sztuka żydowska. Cicha, zamknięta w kręgu obyczaju religijnego, rytuału synagogalnego i tradycji rodzinnej. Niemoże zdobyć powszechnego uznania i zrozumienia, dopóki nieopuści ciasnych ram ghetta, jak długo nie pozna jej świat szeroki. A nie sta nie się to t ak długo, ja k długo nie powst a n ie m uzeum sztuki żydowsk iej. Na ra zie inicja tywa w tej m ierze sp oczywa w rękach jednostek o dobrej i nieprzymuszonej woli .Trzeba tę sztuk ę pok och a ć calem sercem, t r zeba ją zrozum ieći wejść w jej najbardziej ukryte tajniki.

Tacy są Żydzi, ich życie i kultura. A Żydzi w Polsce? Żydzi ortodoksi w Polsce, tworzący od wieków bardzo licznei wielkie sku pienia, żyją w ku lcie własn ej tr a dycji, zda ła od

wszyst kiego, co niesie post ęp. Bez na jmniejszej pr zesa dy r zecmożna, że nie wychodzą poza krąg myśl i swych przodków.Żyją tak, jak żyli ich p r zodk owie z pr zed st u leci — i p odobn iezamknięty horyzont życiowy dzisiejsze pokolenia przekażą swoimnastępcom. I tak z pokolenia w pokolenie. Tak będzie w przyszłości, jak było w przeszłości...

Szkodą niepomierną jest jednak to, iż zabytki kultury żydowskiej, związa n e z syna gogami, są s zerszym k ołom n iedost ępn e

a związane z domem pozostają w ukryciu. Wiele z nich giniei niszczeje skutkiem na tu ra lnego i nieu ch ronn ego zu życia — innewypiera przemysł fabryczny, jako tańszy i łatwiej nabywcomdostępn y. Wr a z z przedmiota mi zabyt kowem i, z roku na rok za miera pr zem ysł dom owy i s ta rodawn e, ar tystyczne rzem iosło żydowskie.

Dlatego potrzebą kultury i nakazem chwili jest roztoczenieopieki na d wytwor a m i tej zapomn ian ej i gin ącej sztuki. Działa ją

je dyn ie jedn os t k i dob r ej woli. J edn ym z ta kich n ieliczn ych , ca łąduszą, siłą i u czuciem człowiek a ideału odda n ych tej spra wieMak symiljan Goldstein. Od ćwier ćwiecza ka żdy swój wysiłek,ka żdą woln ą ch wilę i wszystk ie swe usiłowa nia p ośw ięca onzbieraniu ginącej sztuki żydowskiej świątyni i domu.

I ja kżeż to dobrze, iż wś r ód m ozoln ego tru du i zab iegów ud ałomu się zebrać prawdziwe wprost muzeum przedmiotów, związan ych z tr a dycją religijną i r odzinn ą Żydów polskich . W bogat ym

zbiorze jego widzimy wszystkie przedmioty, któremi otacza sięw dni świąt eczne r odzina żydowska — ta szara rodzina, zamknięta pr zed obl iczem postr onn em w niedostępn em, ciasnemi zamkniętem ghecie.



168

Ś c i a n k a b o c z n a s z k a t u ł y (w e d ł u g L i l i e n a ) .

To już nie zbiór powst a ły z zam iłowa ń jedn ostk i, p r zep o jon ej ku lt em p r zeszłoś ci i t r a dycji, a le is tne muzeum , p r zed st a wiające pier wszorzędn y i au ten tyczny m ater jał dla na u kowegobadania folkloru, kultury i sztuki żydowskiej.

Jeszcze n iedos tępne wprawdzie szerokim kołom zwiedza ją cy ch są zbior y M. Golds t ein a — a le ju ż szer eg w ybit n ych os obistości miał sposobność je poznać. Ten i ów ze zwiedzającychna kreś li ł par ę s łów, czy zdań , cha ra kt eryzujących usi łowan iaz bie r a cza i je go z bior y — i t a k p ow s ta ła „ K s i ę g a p a m i ą t

k o w a " zb ior ów Maksymiljan a Golds te ina . Złożon a ona jestw specja lnie dla niej pr zez ar tystę lu dow ego wyk on a n ej szka tu le.Wiek o szkat uły zdobią a legoryczne r zeźby, ora z napis poda jącyprzeznaczenie księgi. Boki szkatułki są również pięknie rzeźbioneSą tam wyobra żen ia kr óla Da wida i Salom ona pr zy pisaniu,ściank ę front ową zajmu je cytat biblijny, zaś na ścia n ce tylnejwidzimy różne ins trumenty muzyczne z wersetem bibli jnym:„A pieśń m oja niech płynie ku niebu !"

Wielka księga, opra wiona w zieloną skórę — z t łoczon em iręcznie złotemi ozdobami ornamentalnemi, o charakterze ży-



169

Ś c i a n k a b o c z n a s z k a t u ł y ( w e d ł u g L i l i e n a ) .

dowskim. Jej mottem słowa proroka Izajasza: „Przez ogieńpójdziesz i pozostaniesz nietknięty" (R. 43—2.). Karty tej księgimówią nie tylko o nastrojach i nastawieniach psychicznych zwiedza ją cych — ale są jeszcze pon a dt o dowode m i stwierdzeniemhistorycznem ustosunkowania s ię szeregu wybitnych jednostekpolskich do kultury i narodu żydowskiego.

Ale pozwólmy zwiedzającym mówić o zbiorach i osobie

zbiera cza ich własnem i słowam i. Są to bowiem cieka we doku menty — spoglą da ją ce na ideę zbieran ia pr zejaw ów ku ltur y żydowskiej z rozmaitych punktów widzenia.

Zacznijmy od słów rabinów.Rab in mia st a W ar s zaw y , P r of. U niw. Dr . M o j ż e s z S ch o r r ,

znan y or jenta lis ta — skierowa ł p od adr esem zbiera cza n ast ępu ją ce s łow a u zn a n ia : „P ot r zeba wiele id ea lizm u , by p r zez dziesiątki lat, z pietyzmem i wielkim nakładem kosztów i wysiłków,

groma dzić zabytk i i pamiątki pr zeszłości — ch oćby z m otyw ówczysto osobistego zamiłowania i kultu. Jeżeli to kolekcjonowaniez amatorstwa odbywa się planowo i umiejętnie, to w rezultaciemoże ono tworzyć zalążek przyszłego muzeum. Miałem we

Ś c i a n a b o c z n a s z k a t u ł y .



170

Lwowie sposobn ość i ra dość oglądan ia zbiorów Mak symilianaGoldsteina i musiałem podziwiać zarówno idealizm, jak i umiejętność, z jaką zbierał, nie szczędząc trudów i wysiłków, z wszela kich zak ą tk ów kra ju i z zagra nicy, r óżnora k ie zabyt ki życia

religijn ego, ku ltur alnego i obycza jow ego żydostw a polsk iego.Mogę tylko wyrazić życzenie, by najrychlej ten skarb mógł byćup rzystępn ion y ogółowi społeczeńs tw a żydowsk iego, co m ogłobymieć wielkie zn a czenie w ych owa wcze i n au kowe. Wsza k w tychm injat ur owych zabyt ka ch kultu religijn ego i życia codzien n egoodzwierciedla się dusza ludu żydowskiego w Polsce, jego drogii wysiłki wciela n ia w form y piękna swoich idea łów i wier zeńreligijnych. Oby to życzen ie ku pożytk owi powszech n em u ży

dostwa, a ku zaszczytowi zbieracza najrychlej urzeczywistnićsię m ogło!"

Niemniej serdecznie i z ogromnem uznaniem dla zbieraczak r eś li s we s łow a r a bin lw ow sk i, Dr . J e c h e s k i e l L e w i n :„.. .za gościwszy, by obejr zeć pr zybyt ek wied zy i m ą dr ości żydowskiej, sztuki świętej i pamiątek pr zeszłości żydows k iego luduna ziemia ch Polsk i.. . d ziwuję się i nie p osia da m ze zdum ieniana widok ogromu jego pra cy. Życzę mu zatem, by w r a dości

doczeka ł ucieleśn ienia s wych zam ysłów i rea lizacji swych za mierzeń, by mu Opatrzność dopomogła do spełnienia jego pragnień. Życzę mu t ego z całego ser ca jak o pr zyja ciel i zn a jącypełną jego wartość. . ."

O r t odoks y jny r abin lw ow s k i J i c c h o k Z i f f poś w ięcił r ów nież zbieraczowi kartę z następującemi s łowami zachęty: „ZebrałPa n — pisze on m iędzy inn emi — wiele dr ogich pereł, sta rychpozostałości żydowskich, które byłyby uległy zniszczeniu. Życzę

mu dlat ego szczęścia , n iech mu się u da wyst a wić piękn y pomn ikżydowskiej przeszłości" .

Dziś już n ieży jący , r abin M o j ż e s z B a b a d t ak p is a ł je szcze w r. 1912: ....mąż ów (Goldstein Maksymiljan) prawdziwieżydowsk iego serca, spostr zegł z żalem, że na m ar ne idą klejnotydrogocenne i starożytności izraelskie, że pamiątki niezmiernie kosztowne rozprószone są po świecie, a niedostrzeżone okiem ludz-kiem, stają się łupem czasu. Postanowił zatem zebrać te cenne

przedmioty, by im zapewnić wieczną s ławę wśród Izraela i by je oca lić dla lu du ..."

A teraz posłuchajmy, co mówią ludzie nauki.



171

Podsekretarz Stanu w Min. W. R. i 0 . P. WiceministerP r of. U n iw. J . K. K o n s t a n t y C h y l i ń s k i — p od k r e ś la : „Zb ior yPa na Mak symiljan a Goldsteina są jasn ym dowodem tego, jakcieka wa, a pra wie że n iezna na żydows ka kultura ar tys tyczna

kwitła na ziemiach da wn ej Rzplitej; sztuka ba r dzo złożon a ,łączą ca t r a dycje pra sta re z w pływa m i zachodniem i i ludowem ipolskiem i, a niewą tp liwie wa żna r ówn ież dla historji r ozwojusztuki ogólnopolskiej, bo wszak Żydzi często bywali jedynymiar tystam i - rzemieślnikam i, zwła szcza w m n iejszych miasta ch. Cen-ność kolekcji dla historji kultury jest wprost niezwykła".

Nestor h is toryków sztuki i znakomity u czon y, Dr . L e o n hr .P i n i ń s k i , Prof. Uniw. J . K., m ówi: „Ogląda łem z żywem za

interesowaniem cenny zbiór pana Maksymil jana Goldsteina.Ewentualne uprzystępnienie zbioru dla szerszej publiczności byłoby bardzo pożądane" .

Zn a w ca s zt u ki, P rof. U n iw. J . K. Dr . E d m u n d B u l a n d aw ten sposób kreśli swoje wra żenia po zwiedzen iu zbioru w r .1919: „Ogląd a jąc Pań skie zbior y, mu szę pogr a t u lowa ć zapa łu,podziwiać energję w zbieraniu i życzyć, by zbiór Jego rozrósłsię do wielkich r ozm iar ów. Ob y był podłożem mu zeum sztuki

ju da is t yczn ej na zie m ia ch p olsk ich ".

Zna komit y k r ytyk i h istoryk sztuki, P r of. Un iw. J . K. Dr.W ł a d y s ł a w K o z i c k i , d o w ie lu cie płych i s er d e czn y ch s łów ,skierowanych do zbieracza, dorzuca końcową uwagę: „Żydzi ,będ ą c od wielu pokoleń mieszkań cam i Polski , są z na tu ry r zeczy jednym z jej składowych elementów etnicznych. Ich kulturai sztuka nie m oże być zatem obojętn a dla żad nego Polak a, k t óremu droga jest państwowość Polski i całokształ t je j historycznej, kulturalnej i artystycznej przeszłości”.

„Zbiory Ma ksym iljan a Goldst eina " — oto słowa P r of. Uniw."TL K. Dra A d a m a F i s c h e r a — „m a ją b a r d z o w ie lk ie zn a cze n ie ,nie tylko dla ba da cza kul tury żydowsk iej, a le i dla bad a cza kul tu ry w ogóle. J ak o etnogra f, ze szczególnym podziwem pat rzę nawycinan ki , zwła szcza na ich orn am entykę, kt óra zmusi n iejednego etnologa do rewizj i zapatrywań na polskie zdobnictwo.Dlatego uważam za postulat jak najbardziej palący, aby teska rby t wór czości lu dowej jak na jrychlej zostały udostępn ion eświatu naukowemu. Tego życzę twórcy tych zbiorów z całegoserca” .



172

Dr . K a z i m i e r z H a r t l e b , P r of. U n iw. J . K., d yr e k t or M u zeum Przem. Art . we Lwowie, z prawdziwym podziwem odnosisię do zbioru, widząc w trudzie zbieracza wysiłek godny całegospołeczeństwa, a nie jednostki. — Oto jego ciepłe słowa: „Upodobania i zamiłowania p. Goldsteina Maksymiljana znam od latszeregu. G dybyśm y chcieli ująć n aszą zn a jom ość w okr es lat, toniewątpliwie wypadnie cyfra przekraczająca 20 wiosen. Od tegoczasu stykaliśmy się częst o na grun cie w zajem nych u podoba ń .P. Goldstein już był wów cza s zaa wa n sowa n ym zbiera czem. Pa sjapowy ższa nie opu ściła go już nigdy. Za m łodych lat podjęt a,trwa nieustannie w tej samej sile i żywotności, choć przecie warunki tak bardzo się zmieniły. I w tem leży ta niespożyta war

tość, ten wiew suggestywny, kt óry musi odd ziaływa ć na ka żdegonieuprzedzonego, a takich chyba jest jeszcze sporo. Tak urastały je go zbior y, k t ór e m uszą b yć pod ziwem , ju ż n ie t ylk o swoichi obcych , mu szą bu dzić cześć i szacun ek n iekłama ny dla sam ego zbiera cza. W okresie osta tniej Wyst a wy zab ytk ów żydowskich, urządzonej także przy mojej skromnej inicjatywie(inn ych wym ieniłem na odp owiedn iem foru m i miejscu), t e u m iłowan ia, wa rt ość ekspona tów wyszła dopiero w całej pełni . U zy

skała ona uznanie, o co w naszych czasach jednak tak trudno.Niecha j te wszystk ie momenty będ ą na pra wdę bodźcem i za chętą do dalszych trudów, umiłowań i możliwie najbardziej pięknych i owocnych wyników. Tego z serca życzę i w przyjaznemu czuciu dla zbiera cza i z tytu łu sw ego fa choweg o sta nowiska ,które tembardziej potrafi ocenić wysiłek jednostki, czyniącej to,co w innych krajach spełniają już całe społeczeństwa. A zatem„Szczęść Boże!“.

P r of. Dr . H i l a r j o n Ś w i ę c i c k i , d yr e k t or U k r a iń s kiego N a -

cjon a lnego Muzeum we Lwowie, takie wpisał s łowa : „Ba r dzobyłem ur ad owa ny, kiedy ogląda łem Wa sze zbior y st a rożytn ościżydowskich, bo zobaczyłem niemało nowego i wiele się nauczyłem. Życzę Pa ńskim zam iarom wś r ód Sw oich Ziomk ów tyle miłości dla piękn ych przed m iot ów, ile Pa n d otychczas dla nichwyjawił".

Dr. T a d e u s z M a ń k o w s k i , za m iłow an y b a da cz h ist or jisztuki, m ówi: „,„z pr a wdziwą pr zyjem n ością i pożytk iem za

poznałem się z cennemi zbiorami z zakresu żydowskiego folkloru,stwierd zając na pr zykła dzie l icznych za byt ków kolekcji , jak n iezwykle interesującemi bywają żydowskie zabytki sztuki ludowej



173

i przem ysłu ar tyst ycznego, jedn oczą ce w sobie elemen ty sztu kiWschodu i Zachodu w sposób nieraz wysoce oryginalny. Byłobyba rd zo pożą da n e, a by piękna myśl s tworzenia Muzeum za byt

k ów ku ltu ry żydowsk iej, k t ó r e g o z b i o r y P a n a G o l d s t e i n ab y ł y b y p o d s t a w ą , ja k na jr ych lej st ała się fa k t em !"

Dr . O t t o S ch n e i d , doc. Un iw. w Wiedn iu m ówi międzyin.: „Jeżeli przyjeżdża się z ośrodków nowoczesnych prądóww sztuce i kultu sztuki starej, —wówczas pos iada ją pros te wytwory niećwiczonego przeważnie,a tembardziej ciekawego zami

łowa nia dom owego, którym zbie racz w przeważnej mierze poświęca swe zainteresowanie, cośspecjalnie wzruszającego. Słu-sznem jest zatem, by nauka poświęciła specja lną uwa gę tym lekceważonym dotychczas przedmiotom, będącym materjałem ba

dań etnograficznych".Wiceprezydent m. Lwowai pr ezes Gminy Wyzn a n iowej Żyd.W i k t o r C h a j e s — pięk nie ok r e śla pasję zbier a cza : „. ..Dopr a wdyws t ydzę się — pow ia da m. in. — żedopier o dziś znalazłem par ę godzin, by podziwiać Pańskie skarby. Pan ma dar niecodzienny:ch wyta Pa n za poły u cieka jącą p rzeszłość, pr zygważdża ją Pan ,zam yka n a czte r y s pu sty i od czas u do czas u pieści się niąi pozwala drugim to czynić. Zazdroszczę!.. ."

D yr e k t or Ar ch iw u m i M u ze ów m. L w ow a Dr . A l e k s a n d e rC z o ł o w s k i , znany bad a cz przeszłości, p isze : „Wpisu jąc siędo Księgi Pamiątkowej p. Maksymiljana Goldsteina, stwierdzam,co już p u bliczn ie ra z ośw ia dczyłem w dniu 18. ma ja 1934, żepierwszym , kt ór y na polu zbiera nia za byt k ów żydowsk ich , takcharakterystycznych dla kultury polskiej , niespożyte ma zasługii kt óry pr zez długie lat a myśl st worzen ia muzeum żydows k iegoniezn użenie pr opa gowa ł, był Maksym iljan Goldstein, dziś wła ściciel bardzo cennego zbioru zabytków. On to jeszcze w r. 1910zwracał się do przełożeństwa Gminy żydowskiej z projektem



174

założenia muzeum żydowskiego. Jemu przedewszystkiem należysię szczególniejsza wdzięczność od społeczeństwa zarówno żydowskiego, jak polskiego .

Dyrektor Bibljoteki Uniw, i Bibljoteki im. Baworowskich weLwowie, Dr . R u d o l f K o t u l a t a k p is ze : „Zwie d ziłe m b oga te ,cenne i n iezwykle wszechstronne zbiory JWPana Maksymil janaGoldsteina, zawierające materjały z zakresu języka, kultury i sztukiżydowskiej . Nie wychodząc z zachwytu nad bogactwem i jakością zbiorów, podziwiałem skarby rękopisów, druków, zbiorur ycin i fotogra fij, obr a zów, rzad kiej por celan y i inn ych pam iątekm uzealnych. Pr zewodn ikiem wśr ód zbior ów był mi sam Wła ś ciciel , doskonały znawca całego ogromu przedmiotu, przytemnies tru dzony, u jmująco uczynny, gościnn y G osp oda r z— któremu,obok podziękowania za trud, składam najszczersze życzenia jaknajwiększego wzros tu Jego przepięknych zbiorów”.

Ze s łów Dr. K a r o l a B a d e c k i e g o , w ice dyr ek t or a Ar ch i wu m m. Lw owa , wybier a m y zdan ia n ajistotn iejsze: „...po u pływiekilku dziesiątek lat pracy sumiennej, nie wolnej od zmiennychprzeżyć i kolekcjonerskich utrapień najcięższych, przy środkachfina n sowych na jskromn iejszych, zdołał p . Goldstein w ywa lczyć

dla zbior ów Sw oich szacunek i uznanie. Dotychczas zbior y t e sąpr ywat ną J ego własn ością, są pr zedmiotem J ego osobistych umiłowań i rozkoszy duchowych. Ogół społeczeństwa mógł s ię zapoznać z niemi tylko pośrednio przez informacje prasowe, zaśbezpośrednio przy okazji publicznej ekspozycji ich fragmentówna różnych wystawach okol icznościowych. Sam ich Twórca od czu ł w chwili obecn ej na jlepiej pot r zebę zap r ezent owa n ia ichojczystemu światu w naukowej i artystycznej publikacji, która

zasługuje na pełne uznanie. Za pośredn ictw em ta kiego w yd a w nictwa opisowego, zbior y Maksymiljan a Goldsteina , o dot ychczasowym charakterze prywatnym, s taną s ię duchową własnościąogółu i wprowadzone zostaną oficjalnie do jego dorobku kulturalnego.

„Ale ka żdy zbiera cz za bytków i pamiątek n a r odowych p a miętać musi o tem, że jest on tylko doczesnym właścicielem tychskarbów przeszłości i że kolekcjonerska praca jego powinnaz czasem stopić się w ogólnym wysiłku kulturalnym tego Narodu,którego jest cząstką. Więc i p. Maksymiljan Goldstein w chwiliodpowiedniej uzna za wskazane zastanowić się głęboko nadpr zyszłością Sw ych zbior ów. Wszelkie kolekcje pr ywat ne zna -



175

leść mogą swe trwałe ubezpieczenie tylko w ramach i pod opiekąwiększych Muzeów Narodowych, bądź regionalnych — wszelk iseparatyzm czy też nadmierne różnicowanie zbiorów muzealnych

może tylko zagrażać ich egzystencji. Pamiętając też dobrze o tem,że w murach Lw owa współbytu ją od wieków r óżne na cje , a wśr ódnich i nacja żydowska, powinniśmy wspólnie zmierzać do tego,by kul tura lny a wiekowy dorobek tych nacyji w dziedzinie muzealnej znajdował swojezbiorowe i harmonijne zobrazowanie, naukowe i dydaktyczne".

P odobne wa lory podn os i uwaga Dr . Z b i g

n i e w a H o r n u n g a , k on ser wa t or a w oje w ód zkiego, który mówi: „Wizyta u Pana Maksy-miljana Goldsteina była d’a mnie prawdziwąniespodzianką i zarazem rewelacją. Nie spodziewałem się bowiem , że w ciasn em kilku-pokojowem mieszkaniu mieścić się może całemuzeum, stworzone trudem i pracą jednostki .Kolekc joners two Pana Golds te ina wykra cza — m ojem zdaniem — poza ram y zazwyczajspotykanego zbieractwa, które kieruje s ięprzeważnie subjektywną oceną w wyborzeoka zów, ora z grom ad zi je pod kątem zas pokojen ia ind ywidu alnych umiłowań. Zbiory te cechuje przeciwnie uwagi godnaws zech st ron n ość i ra cjon a lność w dążeniu do objęcia całokształtu ku ltur y żydows k iej, do uk azan ia jej w możliwie peł-nem świetle zarówno w przeszłości , jak i teraźniejszości . Jestto pra wdziwa ska rbn ica „reru m iuda icar um ", która obcego może

wprowadzić natychmias t w odrębny świat żydowskie j kul turyi pozwala mu zor jentować s ię w je j różnorodnych przejawach,ora z pozna ć s tosun ek inn ych n a r odów w obec zagadnienia ży dowskiego. Na t le powszechnie spotykanej obojętności społeczeńst wa żydowsk iego, k t óre tak mało zrozumienia i posza n owania okazuje dla własnej przeszłości, ani nie potrafiło otoczyćn a leżytą opieką doch owa n ych za byt k ów minionych stuleci , ini c ja tywa Pana Golds te ina zaznacza s ię w sposób n iezwykle do

datni. Wydaje mi się, że zbiory powyższe mogłyby się stać zawiązkiem i fundamentem na szerszą skalę zakrojonej instytucjimuzealnej , któraby mogła zogniskować badania nad folkloremżydowskim w Polsce . W ten sposób bowiem ty lko n ie poszłaby

Główka, rys . Z . Men-

ke s, 1919. ICarta z K się g i p am i ą t k o we j .



176

na marne długoletnia praca tego zbieracza, który tyle szczeregozapału i wytrwałości włożył w skompletowanie swojej kolekcji“.

W śr ód ka r t „Księgi pam iątk owej" sp otyka m y równ ież pr zed

s tawiciel i innych zawodów, a zarazem reprezentantów wysokiejkultury.

Dyrektor Banku Gosp. Krajowego i zamiłowany zbieraczDr. M a r j a n C h e c h l i ń s k i — p is ze: „Z d użym sen t ym en t emwspominam mój pobyt wśr ód p ięknych zb iorów J WP an a , s tan owią cych bilans J ego życia na tym odcink u . Zda ję sobie n a leżycie sprawę z wartości włożonego trudu i pracy, energji i wys i łku — dla zebrania tylu i tak cennych przejawów kul tury juda

istycznej..."Zna ny menenas sztuki, dyrek t or Banku Gosp . Kra j. J u l ju s zR e i n e r zwraca się do zb iorów Golds t e ina nas t ępu jącemi s łowy:„...dziwiło mn ie za ws ze, że n a r ód star ej, w ysokiej kultu ry,nie umiał pr zy ś rodka ch , jakiemi rozporzą dza , zd obyć się n awzniesienie dumnego Panteonu dla tworów genjusza swej rasy,skazując wielkich Gottl iebów, Hirszenbergów na tułaczkę pokunsthaendlerach, o i le nie miały szczęścia utonąć w niedo

s tępnych dla ogółu zbiorach prywatnych.„Zbożne poczynania zgasłego przedwcześnie Dr. AdolfaSternschussa powiodło s ię Panu posunąć naprzód, s tawiając s ięw rzędzie t w órców i za łożycieli Żydows k iego Muzeum we Lw owie, ku dumie ziemicy, która skarby wieków ubiegłych zdołałauszanować i zachować przed za t ra tą" .

Nie szczędzi słów uzna nia i zrozum ienia idei zb ior ów — R u d o l f M ę k i ck i , kus tosz Muzeum N ar odowego im. Króla J ana III.:„. ..Pa t r ząc dziś na J ego, bogat e zbior y, zrozu m iemy ich don iosłośćw całej pełni i zaznajomimy się z ogromem pracy i trudów, jakie dla um iłowa n ej pr zez siebie idei poniósł. Główn ą jedna k

je go za słu gą p ozos t a n ie na za wsze fakt , że u r a t ow a ł swem k olek cjonerstwem setki zabytków żydowskich od zniszczenia.

„Największą zaś zaletą Jego, jako zbieracza jest to, że nieuwa żał n igdy k olekcjon ers tw a za pr zem ijający objaw m ody, leczza misję kulturalną i w myśl tego nie gromadził rzeczy dlaefektu zewnętrznego, nie gonił za bezwartościowemi często rzad-kościam i, a zbiera ł wszyst ko to, co p r zedst a wiało w a r tość dlanauki".

Aut ork a szeregu pra c n a u kowych i kustosz Mu zeum His t or y czn e go m. L w ow a , Dr . Ł u c j a C h a r e w i c z o w a , t ak od n os i



M o t y w c h a s y d z k i d o a t a r y . (R y s . H e l e n y G o l d fi s ch e r n a k a r c ie K s i ę gi p a m i ą t k o we j ) .

się do zbioru: „.. .Pasję zbieracką, kolekcjonerską, wypływającą

z is totn ego i bezin t er esown ego zam iłowan ia pr zedm iot ów ar tystycznych i zabytkowych, uważam za najszlachetniejszą z ludzkich żąd z posiada nia, a ludzi n ią owła dn iętych mianuję szczęśliwymi wybrańcami losu, albowiem osiągnęli u tak niewieluosób spotykane skrystalizowanie celu życia. Jeśli zaś cel przez

je dn os t kę ob r a n y zn a jd u je jes zcz e og óln e u zn a n ie , r ea liza t or je gośmiało rzucić może w określeniu swej przeszłości słowa, doktórych wypowiedzenia też przecież tylko niewielu ludzi ma

m ora lne p r a w o: „vita m non per didi” — a pan Goldstein ma niezapr zeczaln e do tego podst a wy i za jego upa rt e zapa m ięta niezbierackie, za osiągnięcie kosztem wygód życiowych wyższego,w przyszłość sięgającego celu, cześć mu należną oddaję”.

Historycy sztuki znowu zgodnie podkreślają znaczenie zbiorów żydowszczyzny d la badań nad sz tuką w Polsce .

N ajogólniej tę kwestję ujmuje znan y i cenion y krytyk M a r - ja n D i e h s t l - D ą b r o w a : „T ylk o u k och a n ie sp r a wy i za pa ł

tworzy cuda. . . Podziwiając ogrom pracy włożonej w Pańskiezbior y, wierzę, iż zna jdą się on e w st osown em pom ieszczen iud la dobra ku l tu ry” .

Dr. M i e c z y s ł a w G ę b a r o w i c z , ku st osz Mu zeu m XX. Lu bom irskich, r zuca szereg cen n ych spost r zeżeń : „Zbiory p. Ma-ksymiljan a Goldst eina , z k tórem i zap ozn a łem się o t yle, o ilet o — pr zy ich boga ctw ie — da się u sku tecznić w ciągu kilkugodzin, zainteresowały mnie niezwykle zarówno ze względuna swą zawartość, jak i ze względu na osobę ich Właściciela .

Zbior y te uwa żam za jedyne w swoim rodzaju, gdyż po r azpier wszy spotyka m się tu z pr óbą zgroma dzenia wszystkiego, coodn osić się m oże d o ku ltur y rodzim ej ghett a żydowsk iego, nie

12

uMm mmmm U



uMm mmmm U

17 8

w jej oficja lnych pr zeja wa ch , ja k się to dzieje za zwy czaj, a lew życiu i zwyczajach szerokich warstw ludowych.

Wła ściciel zbior ów p. Goldstein , k tór ego zna m i podziwiamoddawna, zajmuje mnie bardzo, jako wyjątkowo ciekawy i bodajże

bez analogj i typ kolekcjonera, który fanatyzm zbieraczy łączyz objekt ywizmem i ze zdoln ością groma dzenia oka zów sine iraet studio; choć w swojej specjalności odosobniony, a częston iezrozum ian y i nied ocen ion y, n ie zr a ża się i z wiar ą w swąsłuszn ość idzie w wytkn iętym kierunku - Dlat ego też n ie p od wp ły

wem konwenansu, a le z i s totnej pot rzebypodziwu nad zbiorami i działalnością p. Goldsteina, dołączam serdeczne życzenia dal

szego powodzenia ad mul tos annos”.Ciepło i serdecznie do zbiorów i do osoby

zbiera cza odn iósł się ku stosz M iejsk iego Mu zeu m P rzem . Ar t . H e n r y k C i e ś l a : „S e r decznie cieszę się, że mogłem oglądnąć Zbioryp. M. Goldsteina, który z nadzwyczajną celowością i supert rwałym zapałem poświęcaSwe życie dla ocalen ia tych za bytk ów ży

dowskich — jakie na ziemiach Polski można je s zcze od n a leść w d ob ie dzis iejs zej".Za ś Dr. I g n a c y S c h i p e r p ow ia d a :

„Ten trud cichego człowieka wart nie tylkopodziwu . Z t ru du tego pr zema wia poczu cieświad om ego (a m oże i podśw iad ome go) ob owiązku wob ec n ar odu , z którego się wyrosło. ..

Ob owiązek krwi... Obowią zek — miłosne odda nie. Wier zę, że tennurt krwi znajdzie ujście tam, dokąd spływają najserdeczniejszesny i tęsknoty żydowskie".

Działacze poli tyczn i zwr a ca ją znowu uwa gę główn ie na m omenty społeczne, tkwiące w zbiorach. I tak, poseł na Sejm Dr.A b r a h a m I n s l e r p is ze : „P ie t yzm d la z a b yt k ów i m a t e r ja łówsta rych jes t świad ectwem kul tury du cha, a le u Żyda jes t zn a cznie więcej : jest służbą publiczną. Zastępuje brakujące nam zbioryi muzea, ratuje co się da, dla potomności, która dziwić się będzieinercj i ogółu żydowskiego, zato wdzięczność okaże zbieraczom

indywidualnym. Dziękuję p. Goldsteinowi za uprzystępnienie miSw ych cen n ych zbiorów do użytku, dzięku ję Mu za m iłośćwzruszającą, z jaką poświęca się zbieraniu materjałów".



179

„P ełna podziwu — pisze zasłużona działa czka sp ołeczn a Dr.C e c y l j a K l a f t e n o w a — dla p r a cy M. Goldst ein a , p r ze po

jon ej n a jczyst szym piet yzm em i m iłością dla ob ja w ów t w ór cz egodu cha żydowsk iego — życzę Mu, by jak na jrychlej zrea lizowa łasię jego myśl utworzenia muzeum żydowskiego, skąd miłośći przywiązan ie d o piękn ych i swojskich pam iąt ek pr zema wiałabydo serca i um ysłu Żydów, jak o pokr zepienie i inspiracja do n owejtwórczości".

W ie lk ą w a r t oś ć p os ia d a r ów n ie ż zd a n ie d yr . M i e c z y s ł a w aOp a ł k a , miłośn ika kultury i p rzesz łościLw owa : „Z pr aw dziwem i niesłabną cemzaint eresowan iem oglądałem bogate , ba r wne swą różnorodn ością , ze znawst wemi pietyzmem skomp letowan e zbiory „J u da iców" p. Mak symiljan a Goldsteina weLwowie.

„Mają one dla mnie świeżość nowości,miły u r ok n iespodzian ki, odsłan iają bowiemwiele nieznanych mi rysów kultury i cieka wych s t ron życia obycza jow ego Żydów,

zamieszkałych na ziemiach polskich. Nażmu dne drogi zbier a ct wa zawiodła p. G oldsteina nie tyle pasja kolekcjonera, i le sentyment głęboki dla pamiątek kultury ży- j i ■ ■ ■ i . . P r ot . Z. B ie r e r : Ka r t adowskiej, ora z wiern e syn owsk ie pr zywią- z Księg i pa in ią tkowej .

zanie do wiar y i obyczaju Ojców. Te p obudki chwalebne wycisnęły też szlachetne piętno na zbiorachp, Goldst eina , osn u ły jego serwan tk i, ga blot y i teki delikat ną

pr zędzą zadum y na d sprawami i życiem żydost wa polskiego, życiem n iedość zna nem szerszemu ogółowi, cich em i wciśniętemw zau łki ghetta, sch ylon em na d szaremi karta mi sędziwych ksiągmodlitewnych, w migotliwem świetle szabaśników...”

W ton żar tobl iwy, a zarazem bardzo serdeczny uderzaw yb it n y p u b licys t a Dr . P i o t r K o n t n y : „G d y b ym b ył szefe mrządu , p ie rwszym mym aktem pań s twowym byłoby sp owod owanie powołania do życia państwowego „Muzeum zabytków

żydowsk ich w P olsce“. Spra wę taką jak o w na jwyższym sto pniu „państwowotwórczą" odważyłbym się nawet postawić jako„cas u s” zaufan ia, zosta nia i pr a cowa n ia dla własn ego Na rodui Państwa.

12*



180

„Mia n owa łbym Pa na, Pa nic Kolego Goldst ein Maksymilianie,tego muzeum h on orowym i fak tycznym i całym dyrekt orem , —dałbym Ci wszystkie państwowe limuzyny do dyspozycji, z wszystkimi najlepszymi szoferami i bezpłatną codziennie cysterną najlepszej benzyny mego państwowego „Polminu" — a 10,000 kg. —byś sobie użył, ilebyś t ylko mógł i chciał w gon itwie i p oszukiwaniach ukochanych skarbów starożytności żydowskiej ,żydowsk ich za byt ków, żyd owsk iego życia i żydows kiego ludu.

„Cza s p a li! Szk oda t ego wszystk iego, co czek a na Ciebie, coprzez brak zrozumienia, pietyzmu ogólnoludzkiego, nie narodowego nawet, przepada lub marnieje.

„Jak długo jednak musisz parą własnych nóg i zapałem ci

chej pracy robić, co masz w przydziale Swego życia i co po-pr ostu w n ajszla ch etn iejszem słowa zna czeniu »mu sisz« — r óbdalej jak dotąd".

A n t r o p o l o g D r . S a l o m o n C z o r t k o w e r , t a k i e m i s ł o w yodn osi s ię do zbior u : „P r zeglą da ją c zbiory prywa tn e Ma ksym i-ljan a Goldsteina , za sk oczon y zost a łem ilością i jak ością m at erja-łów ze świata żydowskiego. Szczególnie zasługuje na uwagęzbiór kultury materjalnej , dotąd nieogłoszony. Jednem słowem,nieocenione kopalnie dla badacza naukowego, etnologa, folkloryst y. N iezliczon e pr zedm iot y sta nowią un ikaty — zdjęcia osób,grup, bu dyn ków, ubiorów i t . p ., zebran e i u porzą dk owa n e z niesłychaną umiejętnością, . . .Podkreślić muszę z całą sumiennościąb a d a cza -n a u k ow ca , zd a ła o d s u bje kt yw izm u , o l b r z y m i ą z a sługę p, M, Goldsteina jako długoletniego zbieracza dla dobrawiar y i nau ki żydowsk iej. N ieocen ion y zbiór p. Mak symiljan aGoldsteina , odzwier ciedla jący życie Żyd ów w P olsce, Rosjji Azji, st a n owić będ zie t rwa ły pom nik d la p r zyszłego pokolenia ,

któremu z całą wiarą i życiem on się oddaje".Ba rd zo p ię kn e i su bteln e s łowa skreś lił Dr , Ar t u r La u t e r -

b a ch , kr ytyk a rt ystyczny „Ch wili": „Istnieją zbior y herbar ja —w sennych gablotkach, jak w kartach zielnika trwają bujne niegdyś i kwitnące dzieła ludzkiego ducha i istnienia.

„Z b i o r y m u z e a — f o s y lja d z i e jó w ; c h ł o d n e s a l e s k a t a lo g o -

w a n e s k r z ę t n ie , p e ł n e d o s t o je ń s t w a i p o w a g i u r o c z ys t e j .

„Zbiory-cieplarnie; oranżerje egzotyczne, zbiory osobliwości

i kurjozów, piękna i cudów, skarbnice wiedzy, lamusy i rupieciarnie, piwnice alchemji, kryjące przedziwne esencje i wysublimowaną treść ludzkiego istnienia i doczesnej wiedzy.



181

„Ale n a jpiękniejsze są te pr a wdziwe zbiory, kt ór e są jakogrody, k ędy ka żdy kwiat i ka żde zioło"głęboko wr osło w glebę,gdzie kr ążą soki ożyw cze i pulsuje tęt no t w ór cze; zbior y, w k tórychpanuje organiczny ład żywych zespołów, które narastają w si lniesk on solidowa n ą masę, w żywy całoks zta ł t ' zamkn ięty w swej je dn olit ości , t r wa ły i h a r m on ijn y — ja k t en , k t ór y tu og lą da łem ".

D o t ej gr upy za liczm y je s zcze s łow a Dr . J a k ó b a S ch a l l a :„Jako historyk Żydów w Polsce, muszę wspomnieć,] że zdjęciazbiorów Pana Goldsteina mogą być najpiękniejszą i lustracją dokażdej książki, której tematem będą dzieje kultury lub narodużydow s k iego", or az O z j a s z a T i 1-l e m a n n a , P rof. gimn. i zna nego pu blicysty:

„. . .Cenne Pańskie zbiory, będąceow ocem długoletn iej, wytr wałej a szlachetnej pasji , wprawiają w podziw

ju ż p ow ier zch ow n ego obser wa t or a .O ileż bardziej cenić je i podziwiaćmuszą ci , którzy, podobnie jak Pan,owiani są głęboką miłością dla ludu

żydowskiego i jego twórczości rodzimej i kt órych, jak Pa na , dr ęczy t r oska o zachowanie tych wymownych,a żywych pomn ików genjusza żyd owskiego“.

Młodej historyczce sztuki, Dr.H e l e n i e BI u m o w n i e , zbiór G old steina „. . .dał możność spojrzenia na

obja w y żydowsk iej kultu ry a r t ystycznej, sięgającej nawet sfer najniższych, jak świadczą o tem ciek a we wycinan ki ar tys tów ludowych . Czas , spędzony w sz lachet nej at mosferze, pa nu jącej dokoła Pa ńsk iego zbioru , n a leży dotych rzadkich chwil , które s tanowią prawdziwą biesiadę duchową" .

Pa ni J . K r a t o c h w i l a - W i d y m s k a , a rtyst ka -m ala rka , la p idarnie okreś la swe wrażenia : „Prawdziwie zachwycona bo

gat ym zbiorem Pan a Maksymiljan a Goldsteina , życzę Mu, abyleszcze długie lata stał na straży tysiącletniej tradycji!"

Zaś J u l j a M ę k i ck a , zbie raczka i a r t .-gra ficzka , s łowaser de czn ego uznan ia k ończy na stępu jącem zdan iem: „J eżel i na

K a r t a K s i ęg i p a m i ą t k o w e j. —N a k le ja n k a b a r w n a K . H a s s a .



182

wspomn ian ych wyst a wa ch , jak i w zbior a ch pu blicznych, zn a jdowały się przeważnie przedmioty kultu religijnego, to tu znalazłamzabytki i lustrujące niemal całokształt życia żydowskiego, tak bardzo oryginalnego, konserwatywnego i nieznanego dla szerszego

ogółu. Prawie każdy przejaw tego życia jest tu reprezentowanycałym szeregiem przedmiotów, minionych wieków i czasów teraźniejszych, znakomicie uzupełniających zabytki synagogalne.Dla badań i s tudjów porównawczych jest to materjał nieoceniony,a przez publikację jego stanie się własnością szerokich warstwmiłośników przeszłości“.

Wspomnieć należy charakterys tyczne uwagi , rzucone przezDr . G i z ę F r a n k l o w ą , a u t or k ę s t u d jów et n ogr a ficzn y ch : „W y

soką wartość zbiorów podnieśli już przedemną inni. Ja chcęzwrócić szczególną uwagę na te przedmioty, które wchodząw zakres ludozna wst wa i podkr eślić, że i etn ograf zn a lazłbytu sporo bardzo ciekawego materjału. Życzę, by zbiory te s tałysię jak najrychlej kam ieniem węgielnym p od mu zeum żydows k ie".

P . L u d w i k F e i g l , zbiera cz i dz ia łacz w dziedzin ie gra fiki od długich lat, poś w ięcił zbiorom M. Goldst ein a ciepłe słowazrozum ienia, a pona dt o wyp owiedział ca ły szereg uwag ogóln iejszych o zbieraczach i zbiorach w ogólności.

Bł. p . Dr . E l e a z a r B y k — mi łośn ik sztuk i — wra żen ia swojeo zbior ze upamiętnił ba r dzo wyrazistemi słowy: „Ws zyst k o, cokolwiek daje obra z kultu ry pe wn ego śr odowiska sp ołecznego —godnem jest zainteresowania i zbierania.

„J a kże m ało u nas ludzi, kt ór zy to rozum ieją dziś. M oże p otr afią zrozum ieć jutr o, gdy czas, bezm yśln ość ludzka zniszcząwiele, m oże wszystk o, niepowr otn ie, co nam zost aw iła pr zeszłość.

„A dziwna to p r zeszłość tej sp ołeczn ości, co p odwójne m

żyjąc życiem, dw oja kie sw ego bytu i istnienia zost a wia pomn iki: jedn e, co d o pa n a ceu m w eszły d u ch ow ego życia lu d zk oś ci —t o m yśliciele i a rt yści pochodze n ia żydows k iego, — dru gie, cokr yje w śr ód siebie ta sp ołeczn ość, a co t ylko bystr emu sp o-strzegaczowi jest dostępne, lub temu, który się do tej społeczności poprzez uprzedzenia rasowe, wyznaniowe, narodowościoweczy ja k iek olwiek inne, zbliży, jeśli n ie z m iłością — t o b oda jz zainteresowaniem serdecznem.

„Ze dwojak ie te pom niki od zagłady r a t owa ć ch ce i umiekt oś, co je u koch a ł — za t o cześć mu się n a leży i ze st rony tych,kt órych pr zeszłość kultu ralną rat uje od zniszczenia w jej p o



183

mnikach i tych, kt órzy z tych pom n ików dziś lub kiedyś w pr zyszłości odczytać zechcą przeszłość minioną.

„Jakikolwiek los miałby spotkać te zbiory, które dziś oglądamz serdecznem zaint eresowan iem, ich t wór cy za dobrą ch wilę

serdeczne składam dzięki".Ba rd zo pięknie i ser deczn ie odn osi się do zbioru red a kt or

i publ icys ta „Ga ze ty Poran nej" S i m s u n d (Szymon Spund); tu ta jcytujemy tylko drobny wyjątek:

„J est w ięc w tem dziele dum a i ból, p iękn o i głębia, n a dzieja i tęsknota, świętość i żal. . . Jest pozatem umiejętnośći łat wość, su bt elność i smak w wynajdywaniu skarbów zgubionych,

„I oto nanizałeś je wszystkie nazłotą nić i lśnią się tu, jak perły: bezbronność i moc i szept i krzyki zmierzch i brzask...

„Nie dziw, że radujesz się w czasach rozwy drżenia tąserwan tką uczuć.Nie bacząc na szalejące standeceniekultur alne, żyj esz owian y at m osferą za

pomnianych przeważnie dłoni, w których skrzepła ta krasa minionychdni".

Ba rd zo piękn ie i dobitn ie t ę szlachet ną pa sję zbiera nia odda ją słowar e da k t or a S z . N i g e r a z N ow e goJorku: „Podziwiam Pańską miłość domałych rzeczy. Gdybyśmy mieli ta

kich ludzi więcej, ska rby na sze byłyby już odda wn a zebra n ei m oglibyśm y s iebie lepiej p ozn a ć".

„Najwyższe uznanie i wiele podziękowań wielkiemu żydowskiemu zbieraczowi, który z całą miłością swego serca i pilnością mr ówki, żydowsk iemu , ale t ak że i ar yjskiemu świat u —trwa łe s tworzy ł wa r tości" — oto ciep łe s łowa J ó z e f a S o in ni er a , r edak tora „P ester Lloyd 'u ".

Ostatnio do Księgi pamiątkowej wpisali się miłośnicy kul

t u ry żyd ., a mianowicie : Dr . H e n r y k P e r l s , P rof. Gimn . Pa ń stwowego: „Poznałem dokładniej zbiory P. M, Goldsteina; pracowałem bowiem nad ich uporządkowaniem jako młody etnologpolecony P. Goldsteinowi przez Prof. Fischera. Odzwierciedlają

K a rt a J óz e fa T u s z e r a w K s . pa m .



184

one wiele dziedzin rodzimej kultury żydowskiej i zawierają wieleeksponatów bezcennych, dziś już prawie niespotykanych.

„P r a cę tego w yją t kowego zbiera cza-am a tora ocen i kiedyśetnografja żydowska, dziś dopiero kiełkująca.

„Zbior y te rozświetlą n iejedno zagadnienie nau kowe, na kt órebadacz napróżno gdzieindziej szukałby odpowiedzi“.

Dr . M o j ż e s z M e h l e r , P rof. gimn. i za m iłowa n y b a d a czhistorji i ku ltur y żydowsk iej — pisze po hebra jsku n a st r ojowo0 swym podziw ie dla męża, pr zejęt ego żywą m iłością dla ska rbów naszej kultury: ....Zaprawdę perłami drogiemi są one dlaozd oby korony złotej , k tóra błyszczeć będzie w przybytk usztuki narodu żydowskiego. . .”

N iepodobna n ie zacytowa ć zdania zna wcy i zb iera cza sta r ożyt n oś ci T a d e u s z a W i e r z e j s k i e g o : „Ma m usza nowa niedla szczerej pracy wszelkiego rodzaju. Ale jeżeli ta praca jestwybit n ie pionier ską i jeżeli jest o tyle n iewdzięczna , że dajesubstra t, z kt órego inni będ ą korzyst a ć, — jeżeli pr zez całe lataa bsorbu je czas i pieniądze, — to d o mego uszan owan ia d ołą czasię podziw... M yśli te n as uw ają mi się, gdy widzę ten ogromcelowych wysiłków i zbiory, które Pan zdołał zgromadzić".

Nes tor ks ięgarzy k ra kowsk ich bł. p , F . H. We t t s t e i n ,który przeszło 40 lat pracy poświęcił badaniu pamiątek i s tarożytn ości żydowsk ich , pisze G oldst einowi s łowa pełne uznania.

Miłośnik za byt ków żydows kich (zasłużony w czasie wojn yop ie k u n syn a g ogi b rod zk ie j) E m i l H o l z s a g e r , d a ł swoją k a r t ęze słowa m i u zn an ia . A b r a h a m K u p f e r b e r g p oś więcił z bie r a czow i w ier sz h ebr ajsk i. W ł o d z i m i e r z T o m a n ę k , jed enz najstarszych znawców druków i książek, odnosi się do zbioru

ja k o d o p ow a żn ego m uzeu m pa m ią tek p ol sk o-żyd ow sk ich . D a w i d

W u r m , m łody h is toryk, s tu djował akta h is toryczne ze zbioruM. Gold s t ein a . In ni wre szcie , ja k M a r j a n K o w a r z , za m iłowa n yzbiera cz, podn oszą wa r tość tr udu i wysiłku jednostk i , kt óraw niezmordowanej pracy zdołała tyle zgromadzić przedmiotów.T e sa me w a r t oś ci p od n os zą Dr. A n z e l m K l e i n m a n n , B e n -z i o n Z a n g e n , dzien n ik a rz, M e n d e l R e i f , k r yt yk a r t ys t yczn y„Tugblatu".

Dr . F e l i k s H a h n em. pu łkownik W, P ., jako lekarz wpisa ł

c h a ra k te ry s ty c z n ą k a r t ę :„Z zachwytem ogląda łem Pa ńskie zbior y, t yczące się kultury1 sztu ki na rodu żydows kiego, n ie b ęd ą c jedna k zna wcą , p ozo



185

s tawiam ocenę tych przeróżnych ciekawych przedmiotów osobombardziej powołanym.

„Natomiast podziwiałem przy tej sposobności Pańską gorli wość w zbieraniu pamiątek żydowskich i ogrom pracy, zużytejprzy segregowaniu, katalogowaniu i t . d., a gdy się nad tem zastanawiałem, odkr yłem źródło Pa ńskiej chor oby: pr zepra cowa n ie .

„Zam iast ocen y zbioru daję więc Pan u r ad ę lekar ską : oddajPan wszystko do muzeum i zaniechaj zbierania. Ratuj się Pan, póki czas”.

Niektórzy ze zwiedzających zbioryar tys tów dołączał i do kar t pamiątkowychswe rysunki.

I nż. E u g e n j u s z B a r k a n y , za łożyciel Muzeum żydowskiego w Preszowie(Czech osłowacja ), ozdobił cha ra kt eryst ycznym żydowskim ornamentem serdecznąded yk a cję. P r o f. Z y g m u n t B i e r e r , a rt y-sta-grafik, upamiętnił swoje odwiedzinyp ięknym rysunk iem tuszowym. W i t o l dF e d o r s k i , k u st os z Miejs k. M u zeu m P r z e

mysłu Artyst . i k ierownik kursów ar ty st yczn ych we Lw owie, ofiar owa ł a u torowiszkic sep jowy, przedst a wiający bożnicęw Żółk wi. H e l e n a G o l d f i s c h e r ó w n a ,nauczycielka Żeńskiej Szkoły Zawodowej, miłośniczka haftówi a tar , dołączyła kar tę zdobną w s tary chasydzki motyw atarowy.O t t o H a h n , ar t . -malarz , dał kompozycję rysunkową. Artystalud owy K. H a s s skomponowa ł barwn ą ornam enta lną naklejan kę ,

ut rzyma ną w cha ra kt erze ludowym. Ukraiński ar t ysta-ma larz M a-k s y m i l j a n H o r d y ń s k i ze s t ar ych d r ze wor yt ów uk ra iń skichpr zes ty lizowa ł pos ta ć Żyda z XVII w. M a n e Ka t z, a r tys ta za mieszkały w Pa ryżu, na szkicowa ł półposta ć m łodego ta lmu dysty.Ar t ys t a lu d ow y J o a c h i m K a t z z B r od ów d ed yk a cję s wąozdobi ł akwarelą . A r t u r K l a h r akware lą wymalował wschodnip u st yn n y k r a job ra z. F r y c K l e i n m a n n , zn a n y i u t a len t ow a n yk a r yk a t u r zys t a , d a ł r ys u n ek s a t y r yczn y . P r o f . E m i l K u n k e ,

ar tys ta-malarz , of iarował zbieraczowi piękną akwarelę , przeds t a wia ją cą m od lą ce go się s ta r ego Żyd a . H e n r y k L a n g e r m a n n ,znany portrecista i wybitny malarz, ołówkiem szkicowo nakreśli łs cen ę z j e s z i w y . Fenomena lny m łodocian y t a len t s am orodny

R y s u n e k i n ż . E . B a r k a -n y ' e g o . K a r t a K s i ę g i p a

mi ą t k o w e j .



186

i n ieuczony K a r o l L i n d e r (la t 14) — poświęci ł ka r tę dedyka cyjn ą au torowi zbior ów, przedsta wiającą J an kiela i jego wizjepodczas „koncertu nad koncertami". Zaszczytnie znany artysta-ma la rz Zy g m u n t M e n k e s u pa miętn ił swe od wie d zin y su bte l

nym rysunkiem sangwiną portretu córki zbieracza, oraz peł nej wyr azu głowy Żyda . Sn ać wielki to entu zjasta , bo dopisa ł

je szcz e s łow a : „Koch a m i u wie lb ia mwszyst ko, co żydows k ie! J u de o! ch ciałbym cię widzieć szczęśliwą !” J u l jaM ę k i c k a , oz d ob iła swoją k ar t ę d e dykacyjną rysunkiem o motywach żydowskich.

Na innej karcie inżynier-archi-t ekt Z y g m u n t S p e r b e r pozos t a wiłszkic starodawnej bożnicy „Złotej Róży" (Gildene Rojse). Art yst a - ma lar zM a r e k M e z d r y c z n a rysowa ł głowęŻyda o bar dzo wybitn ej cha ra kt erys tyce . F . M ol d a u , gra fik i rysownik, nakreślił piękny ołówkowy szkicsta rego Żyda. Nest or ukr aińskich ma lar zy, O ł e k s a N o w a k i w s k y j , skr eślił drobny, rysuneczek ołówkowy.M e n d e l R e i f , r y sow n ik , n a m a low a ł

w charakterze modernistycznym postać młodego Żyda na t lem a łom ia s teczk ow ej u licy. D a w i d R o s e n g a r t e n , p r os t y r o botn ik, spra cowa ną ręką wycią ł delikatną wycina nk ę pa pierową ,o ch a ra k te rys tyczn y m m oty wie żyd owsk im. S z a b s e S a c k t r a dycyjne życzenie i błogosław ieńst wa ozdobił cha ra kt erystycznym

orn am entem sta rożydowskim , przeplat an ym cytata mi m odlitew-nemi. Ar t u r S zy k , znany i cen iony w Eu rop ie min ja tu rzys ta ,piękny swój rysunek uzupełnił następującym serdecznym dopiskiem: „Drogi Panie Maksymiljanie, podziwiałem Pańskie wspaniałe zbior y. Ra d jestem ba r dzo, że i ja z mojej str on y będęm ógł w swoim skr omn ym dorobku p om óc Pa nu w uzupełnieniutej skarbnicy genjusza żydowskiego i temsamem przyczynić siędo da lszych k r oków, zmier zających ku zd obyciu ch wa ły dla ży-

dos twa polsk iego i d la Polsk i, jego ojczyzn y", J ó z e f T u s z e r ,art ysta synagogalny, wym a lowa ł bar wną , hebrajskim na pisemopa t r zon ą d edyk ację. J . K r a t o c h w i l a - W i d y m s k a d o p ięk

> . ......... ~ ' i 7 h tr -

H. Lan g e rm an : Ży d z i . Ka r t az Ks ięg i pamią tkowej .



187

nych s łów powyżej cytowa n ych dodała p ełen wyra zu dr zewor yt ,p r ze d st a wi a ją cy Ży d ów p r z e d b ożn i cą . Ar ch . S z y m o n Z e l n i kz N owego J ork u ciepłą dedyk a cją ozdobił fan ta s tyczną ar ch i tekturę w stylu żydowskim.

W nutę pr oblem ów pol ityczn o-sp ołeczn ych ud erza w swychśmia łych uwagach dzienn ika rz lwowsk i , r ed. I z y d o r S p e r g e l ,kt óry n a dzorowa ł druk te j ks iążki:„Wia dom o, że pierwszym i na jsku teczniejszym krokiem do załagodzeniarasowych i narodowośc iowych konflikt ów jest wzajem n e pozn a n ie się obustron. Niedostępność języka, oraz konserwatyzm masy żydowskiej i jej specyficzn a odr ębn ość, utr udniają szer szemu społeczeństwu polskiemu wniknięcie w kulturę i ducha żydowskiego.Dlatego udostępnienie zbiorów Mak-symiljan a Goldsteina sta nowi pr zez sweunaocznienie wytworów żydostwawalny pr zyczynek w tym kierun ku".

J edn ą z osta tn ich kar t „Księgi pa m iąt kowej " pośw ięcił zbier a czowi au torniniejszego opracowania.

„Księgę pamiątkową" zamykająpe łne myśli pol ityczne j s łowa czcigodn ego sefia tora B o l e s ł a w aW y s ł o u c h a . C yt u jem y je w ca łoś ci:

„O bok m u zeów regjon aln ych , m ówiących o źródłach m ocyna rodu polskiego, leżą w int eres ie pań stwa mu zea wszystkichludów, zamieszkujących ziemie Rzeczypospoli tej .

„U gran ic Litwy czy n a białoru skich r ozłoga ch zbior y l i tewskie i J białoru skie m iałyby w ym owę idei jagielloń skiej.

„O ile ch odzi o zbior y, p ośw ięcon e odr ębn ościom ku ltu ryżydowskiej , czerpałyby z nich pożytek etnografja porównawczai znawstwo sztuki zdobniczej; świadczyłyby też one mnogościąi swoistością zabytków, że w Polsce różnice na polu kultural-nem czy rel igi jnem nie były zgładzane strychulcem rasizmu.

„N ic dziwn ego, że wieloletn ia pr a ca na d tworzeniem pod walin dla ta kiego muzeum wyw ołu je l iczne słowa uzna nia. Zdająsię być on e zap owiedzią czyn n ej p om ocy ze st rony szerszegoogółu. Zan im at oli u rzeczywist n i się ta n ad zieja, zan im zb ior ow ość

K a r t a S z a b s e S a ck a w K s i ę d z ep a m i ą t k o w e j .



188

podejmie trud należny, trzeba, mówiąc o zbiorach M. Goldsteina, poprzestać na prostem życzeniu, aby zapał, z jakim miłośnik i zb ieracz zabytków gromadzi ł muzeal ja , wystarczył nad a l s z y c i ą g d z i e ł a , os ob liw ie w k ier u n ku gr om a d zen ia a r c h i -

w a l j ów , odzwierciedla jących dzie je Żydów w P olsce".*

Z żalem zam ykam y Księgę pam iątk ową. Niewą tp liwie dopr zyt oczonych głosów dołą czy się jes zcze niejeden ciepły wyr azuznania dla zbieracza i podziwu dla zapomnianej sztuki żydowskiej, tak, jak do zbioru niejeden jeszcze włączy się przedmiot.

Pragnąć należy, by ta zapomniana sztuka żydowska ostałasię i by zdobyła sobie należne uznanie i zrozumienie wśródswoich i obcych.

A ku temu pożąda nem u uznaniu idą pr zez ofiar ną p r acęi wiarę w ideał ozdobione t rudy jednostek, wśród których poczesne miejsce zajmuje Maksymiljan Goldstein.

Rolę takiej idealnej służby bardzo pięknie scharakteryzow a ł P a n P re zy de n t Rz ecz yp osp olit e j, P rof. I g n a c y M o ś c i c k i ,w następujących słowach:

„W P o l s c e s ą j e s z c z e l u d z i e , k t ó r z y p o t r a f i ą p r a c o w a ć d la i d e a ł u b e z r e s z t y !”

S t a n i s ł a w Ma c h n i e wi c z



W y r o b y c e r a m i c z n e z L u b y c z y k r ó l e w s k i e j .

S P I S I L U S T R A C Y J

I . W k ł a d k a a r t y s t y c z n a A r t u r a S z y k a : D w a j Ż y d z i ( h e l i o g r a w u r a ) .

II. W k ł a d k a a r t y s t y cz n a P r o f. S t a n is ła w a J a k u b o w s k i e g o: F a ja n s e ż y

dowskie (akwafor t a ) .

I I I . W k ł a d k a a r t y s t y c z n a E . M . L i l i e n a : W n ę t r z e b o ż n i c y ( a k w a f o r t a ) .

1. P i eczyw o obr zęd ow e (t . zw. r e szy ty) na u roczys t ość obrzezan i a . —

D w i e o z d o b n e m a c e , p r z e ch o w y w a n e d o n a s t ę p n e g o ś w ię t a

P a s c h y ........................................................................................................ I2. T a b l i ca p a m i ą t k o w a d o z a p i s y w a n i a z m a r ł ych c z ło n k ó w r o d z in y . 2

3. O z d o b n i e w y k o n a n a t a b l ica z n a g r o b k o w y m n a p is e m , oś w ie t la n a

w r oc z n ic ę ś m i e r c i ..................................................................................... 3

4. T a b l i ca n a p a m ią t k ę r z e z i Ż y d ó w w K i s z y n i o w i e 1903 r . . . 4

5 . N a p i s n a g r o b k o w y r a b i n a „ T u r e j Z a h a w “ ............................................... 5

6. A m u le t y i t a lizm a n y ż y d o w s k ie ............................................................................7

7. N a p isy h ebr a jsk ie z lat ar en ki w e s e l n e j .... ... ... ... .. .. .. ... ... ... ... .. .. .. ... ... ... ... .. .. .. ..8

8. L os y n a z a k u p n o T o r y .....................................................................................9

9. K ar t a t yt u łow a k sięgi zm a r ł ych w r o d z i n i e ...............................................1110. G łow a Żyd a . — Ak w a for t a C o s s l a ..................................................................12

11. Le P r in ce: T y p Ży d a — s zt ych z 1766 r . ......... .. .. .. .. .......... .. .. .. .. .......... .. 13

12. Le P r in ce : T y p Ży d ów k i — s zt ych z 1766 r ................................................... 13

13. NorJ blin: Ży d ów k a p o l s k a ..................................................................................... 14

14. N or b lin : D z ie ci ż y d o w s k i e .....................................................................................14

15. Ży d ów k i lit ew sk ie . — S zt ych D a w e'a p od łu g J oh n son a . . . 15

16. P ort r ety r a bin ów polsk ich i l i tews kich — (bar wn a l itografja) . . 16

17. Port re t Żyd a z p ołowy XIX w. — (obra z o le jn y n iezna n ego ar tys ty) 17

18. P or t re t y r abin a k ow ień s k ie go S pe kt or a i ga on a w ileń s kie go . . . 18

19. Por tr et Ż yd a z 1848 r. — Ar t yst a n i e z n a n y ..... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 19

20. P iwa r sk i: P r zym ia r cza p k i — L it ogra fja z 1852 r ..........................................20

21. J an Sk a rb ek-Kr u szew sk i : Ta n iec pa nn y m łode j — (obra z o le jny ) . 21

22. J a n S k a rb e k -K r u s z e w s k i : Ta n i e c m a r s z a łk a w e s e l n e g o w ś ró d ś w i ec(ob r a z o l e j n y ) .............................................................................................. 21

23. J a n S k a rb e k -K r u s z e w s k i : k a ry k a t u ry Ży d ó w i Ży d ó w e k l w ow s k i ch (ry s.) 22



190

23

23

24

25

27

24. L eon O s t r ow sk i: K a r yk a t u r a Z y d a ..................................................................25. L eon O st r ows k i: Ka r yk a tu ra Ż y d ó w k i .... .. .. .. .. .. .. .. .. .. ... .. .. .. .. .. .. .. .. .. ... .. .. .. .. .. .2 6 . K a r y k a t u r a i n i c j a t o r a M u z e u m . — R y s . F r y c a K l e i n m a n n a .

27 . Od cisk i z t łok ów i sygn et ów ż y d o w s k i c h . ... .... .. .... .. .... .. ... .... .. .... .. .... .. ... ..

28—29 Św ią t ecz n e jar m u łki ż y d o w s k i e .........................................................26,30—33 O z d ob y t a łe sów t . zw . a t a r y ............................................... 26, 27. 28. 29

34—36 N a czółk i p e r e łk ow e k o b i e t ..................................................................28, 29, 31

37—38 Nap ier śn ik i ...............................................................................................39 . Sz ych ow e i h a f towan e n a czó łk i Ż y d ó w e k ......................................4 0. K o ł n i e r z o z d o b n y c h a z e n a (śp i e w a k a syn a g og a l n e g o) .

41. K la m r y d o p a sów n a S ą dn y D zie ń (J om Kip p u r ) . . . .

42 . K olc z y k i i b r o s z k i .....................................................................................

43 . P i e r ś c i e n i e ........................................................................................................44. N a szy jnik , br a n solet y, m e d a l j o n y ... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..

45 . P ie r ś cie n ie i s y g n e t y .....................................................................................

46. O zd ob n e kołn ier ze d o kit lów ś w i ą t e c z n y c h . .. .. .. .... .. .... .. .. .. .... .. .. .. .... .

47 . P u szk i d rew nia ne na pa chn id ła . M e z u z y ......................................

4 8. K a l e n d a r z o b l i cz o n y d o r . 6 000 e r y ż y d o w sk i e j . — W y k o n a ł E . W a l

la ch w C h o r o s t k o w i e ... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .........

49. P r z e d m i ot y k u lt u ż y d o w s k i e g o ..................................................................

5 0. K a d z i e ln i cz k i ż y d o w s k i e (Bsu m i m -Bi ich se n ) — p u h a r y i św i e ce h a w -

d a l o w e ..............................................................................................

5 1 . T a b l i c a n a m i e s i ą c A d a r t . z w , M i sz e n i c h n a s , — ( W y k . S z . S a c k )

5 2 . G r z e ch o t k i (g r a g e r y ) i p i e c z y w o (h a m a n o w e u c h a ) n a św i ę t o P u r i m . —

Bą k i ( d r e j d e l e c h ) n a Ch a n u k ę i s t r z e l b k i n a L a g b ’ O m e r

53 . Życzen ie pur imowe z 1865 r . w formie ka l ig ra fowanego l i s tu54. W or e czk i na m a ce p a s c h a l n e ... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..

55. S ed er ow a m isa r ob ot y s n y c e r s k i e j. . .. ... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .

56. Misk a pa sch a ln a n a t r a d ycyjn e p o t r a w y ..... .. .... .. .. .. .... .. .... .... .. .... .

57—60 W ycin a n k i żyd ows k ie n a S z a b o u t h ......................................

6 1 . N o w o r o c z n e ż y c z e n i a w j ę z y k u h e b r a j sk i m i n i e m i e c k i m

62 . M e t a l op l a s t y k a ż y d o w s k a : d w i e t r ą b k i o b r z ę d o w e (sz ofa r y ) , s r e b r n e

sc h o w k i n a fi la k t e r je , m i n i a t u r o w e r o d a ł y , w sk a ź n i k i d o o d

czy t yw a n ia T o r y ...........................................................................

6 3 . N o w o r o c z n e ż y c z e n i a w f o r m i e f l a sz e c z k i z l e k a r s t w e m i r e c e p t ą

64. S zk la nk i, p uh a r y i k ie l ich y n a s ob ot y i św ięt a . . . .65. L a m p k i c h a n u k o w e .....................................................................................

66 . Lampka chanukowa , dokoła n ie j s rebrne naczynie na só l i t . d . o razm e zu zy .....................................................................................

67. T r z y oz d ob n e la m p k i ch a n u k ow e . . . . . .6 8 . Ry t u a l n e n a c z y n i a ż y d o w sk i e

69 . N óż obr zeza cza (m ohe la ) Bod ek a — w ok oło fi lak te r j e (t e fi li n ), fo rm y

d o o d c i s k a n i a k o s z e r n e g o m y d ł a i i n n e p r z e d m i o t y g o s p o d .70. Szewis i . W yc ina n k a wie lobar wn a z r . 1866 E l ja s za La n gera .71— 72 Ka r t y d o gr y t. zw . „ K w i t l e c h " .........................................................

73. T a le r z ze s ce n ą z „K s ię g i E s t e r y“ . . . . . . .7 4. M i z r a c h t a b l ica n a w s c h o d n i ą ś ci a n ę b o ż n i cy , p r z e d s t a w i a j ą c a

s ce n y b i b l i j n e ...........................................................................

44,

30

31

32

32

33

33

34

34

35

36

37

38

38

39

40

41

42

43

43

45, 46

. 46

47

48

4950

50

51

51

52

53

54, 55

56

57



191

75. T a r cze t r y b ow a n e w s r eb rze ną T o r ę ........................................................ 58

76. W or e cz k i n a t efilin (fila k t er je). S u kien ki n a r od a ły . . . . 59

77. T a b l i ca z d o b i ą c a w s c h o d n i ą ś ci a n ę b o ż n i cy n a d p u l p it e m m od l it e w n y m 60

78. M izra ch — t a blica na w sch odn ią ścian ę b o ż n i c y ..... ...... ...... ...... ...............61

79. M i z r a c h - w y c i n a n k a ..............................................................................................6280. M e zu za r ze źb ion a w k oś ci s ło n io w e j..................................................................63

8 1 . S r e b r n e p u z d e r k o z p ł a s k o r z e ź b ą , p r z e d s t a w i a j ą c ą s p o t k a n i e R e b e k i

z E l e a z a r e m p r z y s t u d n i. — W i e c z k o z m o n e t ą Zy gm u n t a I. 65

82. A p o t r o p e j e (a m u l et y ) p r z e c iw z ły m d u c h o m . — W y k o n a ł S a m u e l

D or n fe ld z D ol in y 1893 r .......................................................................... 68

83. W or e cz e k n a t e f i l i n .............................................................................................. 69

84. Bożn ica w Żółkw i . — Obr az lu dow ego a r ty s ty żyd ows k iego . , 70

85. Z a u ł e k ż y d o w s k i z a b o żn i cą „Z ł ot e j R ó ż y " . — R y s . k r e d k ą O d o D o

b r ow ols k i ........................................................................................................ 71

86. T a b lica p a m ią t k ow a w b oż n icy b r od zk ie j z 1835 r . . . . . 7287. Bożn ica n a Zn iesien iu . — Ry s. R u dolf M ę k i c k i . ................ ...... ...... ...... ...73

88. Cm en t a r z ży d ow s k i w H r u b ie s z ow ie .................................................................. 74

89. Cm en t a r z ży d ow s k i w W i l n i e ........................................................................... 74

90. S t a r y fa j a n s z w y o b r a ż e n i e m s c e n y p r z y b y c i a a n i oł ów d o A b r a h a m a 75

91 . H af tora (u s t ęp z P ro rok ów) na S ą dn y D z ień , k tó re j li t e ry u łożone

są w p os t a ci g o ł ą b k a ........................................................................... 76

92 . Tek s t y h eb ra js k ie (m od li twy , p ieś n i ), p i s an e d r obn iu tk im m a czk iem

na s k o ru pa ch ja j i g rochu . — R obo ta p i s a rza (s ofe ra ) Dr e i s ina 81

93 . Dzba nk i i dzba n u s zk i f a jan s owe da wn e j fab r yk i w L u byczy k ró l . . 839 4 . N a k r y w y d o m i s s e d e r o w y c h m a n u f a k t u r y l u b y c k i e j . . . . 84

95. M isy s e d er ow e m a n u fak t u r y l u b y c k i e j . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..84

96. T a ler ze i ta ler zyk i (L u by cza k r ó le w s k a ). .. ...... ...... ............ .... ...... ...... .... ' . 8 5

97. L a m pk i ch a n u k ow e z fa ja n su (L u bycza k r ólew s k a ) . . . . 86

98. J óze f b ib li jn y rozp ozn a je Ben jam ina w ś r ód b rac i . — Sz t ych k o lor owy 87

99. H ele n y M ises a u t opor t r et o l e j n y ... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .89

100. M o j że s z u z d r a w i a j ą c y Ż y d ó w n a p u s t y n i z a p o m o cą m i e d z ia n e g o w ę ż a

(ob r a z o l e j n y ) .............................................................................................. 91

101. Wi lh e lm Wa ch t e l : Żyd z i p r zed bożn icą w Kr a kowie (r . 1899, ole jny ) 94102. M a r cin K it z: Sz e w c u liczn y (obr a z o l e j n y ) ... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 95

103. A. B ie n e n s t ock : W it r a ż d o b o ż n i c y ..................................................................96

104. M. R e if: K ob ie t y ży d ow s k ie ( r y s . ) ..................................................................98

105. F r yc Kle inm a n : Rab in p ra s k i Leb , w s k rze s za jący Go lem a (rys.). . 99

106. P la fon bożn icy — m a lowa n y o le jno na d r zewie p r zez Sz . Sa cka . 101

107. M łody Ż yd jem eńs k i na d t a lmu dem . — Akw a fo r t a E . M. L i li ena . 102

108. E xlib r isy Ż y d ów a n g i e l s k i c h ........................................................................... 103

109. E xli b r is y ż y d o w s k i e .............................................................................................. 105

110. Zn a k i b ib ljot e cz n e Ż y d ó w ........................................................................... ......... 107

111. Na lepk a d o zbior ów. — W yk . R u d olf M ę k i c k i ......................................108112. E xlib r is. — W y k . R u d olf M ę k i c k i ..... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .109

113. E x lib r is . — R ys . Zyg m u n t B i e r e r .................................................................. 110

114. P l a k a t w y s t a w y „B e c a l e l u ". — W y k . A r t u r M a r k o w i cz (1912 r .) . 1 1 1

115. Ka ro l L in de r : J an k ie l i j ego wiz je pod cza s „k oncer tu na d kon cer ta m i“ 112

116. P l a k i et y , p r z e d s t a w i a j ą c e w y b i t n y c h m u z y k ó w i p o e t ó w ż y d o w s k i ch 113



192

117. Ż y d o w s k i e m e d a l e p a m i ą t k o w e . . ................................................................114118. Od zn a k i t o war zy s t w i k l u b ó w ży d o ws k i ch . . . . . 1 1 4

119. G em m y i k a m e e ........................................................................................................115120. O dz n a k i zw ią zk ów i k or p or a cyj ż y d o w s k ic h . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 115

121. Tł ok i i p ie cz ę cie Ży d ów p o l s k i c h ..... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 116122. Cy ga r n iczk a z m a sy p e r ł o w e j ........................................................................... 117

123. Ta iiz m a n y i w is ior k i ż y d ow s k ie ............................................................................ 117124. Port ret Ba ru cha Dor n h elm a , cyzele r a i z ł o t n i k a ......................... .............118

125. Ba r u ch D or n h elm : K u be k s r e b r n y ..... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 119

126. B a r u ch D or n h e lm : M e zu za s r e b r n a ..................................................................120127. J . Be łt ows k i: M ojżes z Beis er , lek a r z i filan tr op (plak ieta ) . . . 122

128. T y t u łow e k a r t y b r os zu r i d z ie ł w s p r a wie ży d ow sk ie j . . . . 123

129. R ę k op is y h e b r a j s k i e ...............................................................................................127

130. Au t ogr a fy z a r ch iw u m m u z e a l n e g o .................................................................. 132

131. N a lep k a . — R ys . R u d olf M e k i c k i ... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 135132. W oje n n e p ie r ścion k i, ob r ą czk i i b r os zk i ży d ow sk ie . . . . 136

133. O k olicz n oś ciow e n a lep k i, zn a czk i i m a r k i ży d ow sk ie . . . . 139

134. Żyd zi m a łopo lscy , m od lą cy s ię na u ch odźc tw ie w czas ie wo jn y . . 141

135. K or on y t. zw . d obr ej s ł a w y ..... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 143

136. Bożn ica Zło te j R óży (Tur e j Zah aw ) — ak wa re la A. Ka m ien iobrodzk iego 145

137. M a ks ym ilja n G oldst ein . — F ot, J a n ina M ie r z e ck a . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .151

138. F r a n cisz ek J a w ors k i, h ist oryk m . Lw ow a (fo t o g r .).. .. ... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .153

139. D r . A d ol f S t er nsch us s , zb ie r a cz i legjon is t a (fot ogr .) . . . . 155

140. M izr a ch-w ycina n k a (wyk. D a w id Rosen ga r te n ok. 1900 r .) , . 162

141. Ka r t y z Ks i ęgi p a m i ą t k o w e j : F . Mo l d au , Ar t . K lah r , Zy g m . S p e rb e r ,M. M e zd r yc z, S z. Zeln ik i, Ot t o H a h n ............................................... 163

142. W iek o szka t u ły na Ks ięgę pa m ią tk ową . (Rzeź b i ł Sz . Sa ck) . . . 166

143— 146 Ś cia n k i b ocz n e s z k a t u ł y .................................................................. 168, 169

147. O pr a w a K sięgi pa m ią tk owej. (W yk . Sz. M a n d e r ). .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .173

148. Głów ka , rys . Z. M en ke s , 1919 r . — Ka rt a z Ks ięgi pa m iąt kow ej . 175

149. Mot yw cha sydzk i do a ta ry . (Rys . H elen y Gold f i sch er na ka rc ie Ks . pam . ) 177

150. K . H or d yń s k i: K a r t a z K s ięg i p a m ią t k ow ej . . . . . . 178

151. Z. B ier er : K a r ta z K się gi p a m i ą t k o w e j.... .. ... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..179

152. Ka r t a Ks i ęgi p a m i ą t k owe j . — N a l ep k a k o l oro w a K . H as s a . . . 1 8 1

153. K a r t a J óz e fa T u s z e r a .............................................................................................. 183154. Ry su n ek inż. Ba rk a n y’ego. Ka rt a z Księgi pa m iąt kowe j . . . 185

155. H . La nger m a n : Ży d zi . Ka r t a z K s ięgi p a m ią tk ow ej . . . . 186

156. Ka rt a Sz. Sa cka w K się d ze p a m i ą t k o w e j ............................................... 187

157. W yr ob y cer a m iczn e z L u by czy k r ó l . . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..189

158. Fig u r k i fa ja n so w e z L u b y cz y k r ól........................................................................192

F i g u rk i f a j an s o we z Lu b y czy k ró l ews k i e j .



S U M M A R Y

The book un der the t it le „KU LTU RA I S ZTUK A LUDU ŻYDOWS KIE GO N A ZIEMIACH POLSKICH " (The Culture and

Art of the J ewish P eople in Pola n d) by Maximilian Goldst einand Dr. Charles Dresdner, deals with the monuments of the Jewish art and culture in the Polish lands on base of Mr. Goldstein’s private collections. There are added and artfully accomplished 158 illustr a tions that bring m ost u n kn own or litt lekn own , fur ther, on separ a te ta bles, 3 origina l graph ics b y Art h u rSzyk (J ewish t ypes); P r ofess or Stan isław J ak u bowsk i (J ewishearthen-ware and copper plates); and E. M. Lilien (interior of a synagogue: etchings).

Th e p r efa ce, — b y P r ofe ss or dr. M a j e r B a ł a b a n , — lea ds

the rea der ch r onologica lly through the hist ory of the J ewish monu -menta ls an d their collection s at late, an d that t ill the Goldst ein'scollection, as the principal theme of the book.

Remar ka ble t r aces of J ewish ar t are t o be foun d in the pr eciou s m ediaeval ha ndwritings. In the t ime of the Rena issan ce,especially in the 17th century, were founded the first cataloguesof J ewish collection s, ma nu scripts, an d print ings, — pionee r s onthat field wer e J ews set t led in Amst erdam . Modern histor iansof Jewery however , l ike Graetz and Dubnow, have no eyes formuseals. H en ce t he fact tha t h istorical w ork s of th e 19th cen t u r y

bring n o illustr at ions. Th e first exhibition s of J ewish antiquitestook place in London (1878) and Paris (1879). The following decadesha ve alr ead y to n ote m ore collect ion s. On ly th ey did n ot ap pearat all as independent wholes, but as groups, parts of groups, orsubdivisions in single museums.

The first collectors of synagogual worship things in Polandwere Kront ha l in Pozn ań (Posen) and Mat hew Bersohn in Wa r szaw a (War sa w), In Lw ów (Lemberg) th e inter est in collect ion sof Jewish monuments awoke relatively late enough. Only thanksto Goldstein’s zeal and zest in collecting that interest did not-extinct, on the con tr a ry it burn s with a bright er flame than a n ywh ere. To his collect ion t hen as t o one of th e richest in P ola n dthis book is ded ica t ed. It offers the r ea der a clear su rvey of J ewish folklor e, art an d cultu re in a wa y, that m ay fascina te culti vat ed la ymen an d satisfy con noisseur s. To th ose also wh o are

13



n ot well ver sed in the P olish lan guage, th e copiouss n es of per fectpictures presents a worthy, hi therto unknown material .

The book is divided as follows:1. Ch apt er . F a m i l y a n d s o c i a l l i f e . It br in gs m on u

ments boun d with daily life in form of docu m en ts of cultu re an dtime. H ere belong wed din gs' an d circum cision 's invitations, part ti-ckets , m em ora nd um -books, ca r t oon -lan ter n s (worn at nuptialpr ocess ion s), visiting ca rd s, birth ' and dea t h ’ ta bles, epitap hs, albums(especially mourning albums), all sorts of cardproofs of identity,tickets of permits to fea st-da y pr ayer s, a ssociat ion ’s emblems,signs of Jewish academic corporations, various Jewish welfares,an d oth er marks, even dried J ewish backing sp ecial pr epa redfor marriages and other feasts.

2. Ch apter . P o r t r a i t s , t y p e s , c a r i c a t u r e s . It con ta in sengravings of we ll-k n own ma sters as An dr iolli, Da ves, a ndNorblin. Stonedrawings by Piwarski , drawings by Gerson, Przy-szych owski, Pstr ak, St ryjkowski, Laboshin, M^k icki, Mises-Le-win, an d ma ny oth ers, am ong them debuta nt s taking their firstpu blic step. E specially rem ar ka ble ar e the port ra its of Polishrabbis , portrai ts and caricatures of well-known personali t ies ,types of Polish provincial Jews, Khassidim, and tradesmen, pictures an d illustra tions of da n cem u sic an d singdan ces, In this cha pter there are pr odu ced and discussed J ewish pa rody an d humour ,and caricatures of Jews.

3. Ch apter . G a r m e n t a n d f i n e r y . A r ich n u m ber of

pictures shows peculiar fashions worn by Jewish women in them iddle of the 19th cent ur y, a nd also in ear lier time, fur th er dr esses, men dr esses or their singular par ts u sed at worships, rites,an d liturgies, br oad silver- an d goldla ced pr a yer sha wls (Talle-sim), dain ty gold - an d silverw oven, velvet - a n d silkca ps forgreat fea st -da ys, silver- an d goldth re a d girdles for th e H olySer vice, feast - da y fr ock s: rings, sealrings with H ebr ew imprin-tings. Among woman's jewelry and clothings, earrings, necklaces,bracelets , precious fronlets and breastr ibbons, sat inheads, medal lions, lockets , brooch es, amu lets with or with ou t in scriptions , with

delicate insert ions and elaborate borders .4. Ch apter . C a l e n d a r s , S a b b a t h - a n d f e a s t - d a y s .

The collection exhibits a wealth of all kinds of wall calendars,b ook calenda rs, for one yea r, as that serving for a great er s pa ceof time, among them a synoptical, gregorian, and Jewish calendar till 1943. A sp ecial grou p form t he so ca lled Sefira h -calen -dars (for the 49 days bet wee n Ea stern an d P en tecost ), Misra kh im(votiv and blessing tables, that hang against the eastwall in theroom), orn am ent ta bles for the month Ada r (welcom e an d joyful greetings), Purim an d N ew Yea r wishes all prin ted in a m ost

delicat e han dwriting. With feasts an d their cust om s are boun dvessels and other things: for the Sabbath in precious metal, art fu lly car ved Bsumim (spice) ca ses m ostly pr odu ced in form of

194



tur rets a dorn ed with flaggs, fine wrea th ed Ha wdala can dlesan d bra zen ca n dlesticks; for Cha nu ka : the Chanu ka lam ps, theteetotum (founded in lead), and the self-prepared playcardswith H ebrew figur es and stran ge dra wings; for Pu rim: rat t les

(graggers) and written Megiloth; for Eastern: the Hagadah, embroider ed M a zzah -pocke ts , beau tiful ca r ved Sederdish es, cha lices,goblets , all kinds of colou r an d form , with golden edges anddrawings in glass: pans appointed exclusively to this feast. Plural copies prove the high developed art ist ic taste of the peoplein cut ting (in pa per ) of sp lend id r osset s or similar m otivrich delica te orn am ents, wh ich at Scha buoth (P ent ecost) ar e stu ck onwin dows. At N ew Yea r , th e Schofa r (the horn) is in est eem ; atSimchat-Tora the children used to carry smart , varicolouredpen n on s, fur nished with pictu res or inscriptions. Not to forget theN ew -Year 's car ds of wishes, luck diplom as an d oth ers, onwh ich it swar ms with biblica l pictu res, a llegor ica l figures an dideas of al l kind. Fin ally ch ildr en t oys an d P ur im-plays ma dein th e same m ood as Germ an car nival plays with J osef an d Aha s-verosh in the centre (Josef and Ahasverosh plays).

5. Ch a pt er . W o r s h i p - t h i n g s. In t his ch a p t er w e r ea d a bou tfindings and discoveries, belonging to the sphere of liturgy. Plura l pictu res disp lay: silver - forged Th ora - shields, pr odu ctionof th e m ost pr ecise smith - art, r ich ly de cor a t ed Th ora - veils,

Tephilin s a cks ; old p ra yer ta bles with pr a yer texts, im edia-tely p laced on the wall, a re t o be seen in ma ny syn a goguesan d pr a yerh ou ses especia lly from ancient t im es; furt her, lar ger orlit t le t a ble-clot h es, wh ich ar e laid at the w eek ly rea dings of the Th ora roll or un der the pr a yer -book of th e pr ecen tor , ar t -an d m otivrich Misra chim, with pr a yer texts on the edges, t inypa rchm en t - r olls with th e H oly W r it in fine - car ved casingsof wood, metal or ivor y; indicat ors of w ood a nd si lver — pr oofsof car efu l car vings an d tu rn er's work , — cabba list ic ta lisman s andam ulets with texts an d dra wings — as mea ns of pr otection for

wom en lying in ch ildbeds, ma dmen, s ick an d hea lthy per son sagainst var iou s a ccident s an d diseases. The cha pt er con clud eswith tr eating single things of th e da ily use, asfar as th ey con cernJ ew ish -m otivs in orna ment , cases , boxes , p la tes , c iga r -t ips ,and so on.

6. Ch a pter . P r a y e r h o u s e s a n d c e m e t e r i e s . In thisch ap ter is a ppr eciat ed J ewish ar chitectur e that com es to l ightin old synagogue buildings. A peculiar respect enjoys the „Golden Rose " a kn own syna gogue in Lw ów (the end of the 16th cen tu ry). The cha pt er brings furt her photogra ph s of J ewish streets ,

cem eter ies an d gravestones, an d d iscover s on this wa y things thateven escaped the routined eye of the searching expert .

7. Ch apt er . F o l k a n d c e r a m i c a r t . A ser ies of ar tistwh o wer e un kn own even t o the investigat ors of the J ewish past ,n ow com ing to pu blicity. Draught smen, car vers or call igrap her s —

195

13*



the production of their art is t ightly bound with Jewish nationality It is nationality they take their motives from, creatingand working among and for the people. They manufacture compositions (attics) for holy chests, draw and decorate various tables, pat tern s for embr oideries, book bin der ies with gold printings,pa percut tings (for P en tecost ), som eone fou n d it easy to writedown with a praiseworth dexteri ty a whole Talmud-treatise onan egg-sh ell; oth ers again bring the t ext out in va ried form s an dfigures (pigeon portraits, f. i.). As a test of genuine Jewish artserves delft-pottery, produced by Jewish masters in LubyczaKr ólewsk a . This fa ctory being for long ina ct ive the in the collection Goldstein existing examples are uniques of peculiar value.

8. Chapter . Ar t i s t s . In conn ect ion with the preceding

ch ap ter this one present s fam ous J ewish art ists dealing withan d discussing their dra wings an d pictu res from the J ewishm otivs point of view : paint ers, drau gthsmen, en gravers, s cu lptorsan d illuminat ors of the youn g a nd old genera tion . In this ch a pt erar e also qu oted from privat e let t ers of som e fam ous deceas edJ ewish art ist , rema rks an d interesting datas a bou t the alwa ysopen problem of the Jewish art ,

9. Ch apter . E x l i b r i s a n d p l a c a r d s . Th e exlibr is ar tfinds in this book du e regar d and a r ich render ing in r epr odu ctions. Th e exlibris of J ewish pr opriet ors an d librar ies, J ewish

exlibris ' an d pla ca r d's art ists, book -sign s with J ewish emblems,but chiefly P olish -J ewish art , is th orough ly discus sed.10. Ch a pt er . M e t a l p l a s t i c a r t . Th is k in d of a rt in P o

land owes mu ch to J ewish art ists . In a con sider a ble serie of r epr odu ctions ar e pr esen ted works of art of J ewish engravers,an d encha sers, am ong wh om Bar uch Dorn helm, son of the L w ow'sghet to, en joyed a wel l -deser ved ren own both in Germa ny an dEngland. Upon the life and activity of this, at lifetime, in secretobscur ity work ing first class artist, t h r ow a light, her e for th efirst t ime resti tuted, dra wings o ę the fam ous Polish savan t W ła d y

sław Łoziński and the connoisseur Kazimierz Przybysławski.A documental and historical value have text explaining picturesabout medals, medallions, gems and cameos, signets, club's andassociation's signs, talismans and amulets.

11. Ch apt er . H a n d w r i t i n g s a n d p r i n t i n g s . Th e d ocu ments treated here enlight a period from Jewish l ife and Jewishh istory in Au st r ia an d P olan d. Th ere ar e her e (in pr int ing orha n dwriting) pr ivileges, a nd official a cts, occas iona l pr intings an dpoem s, broadsh eets, pamph lets an d lam poons , print ed or writ ten

.°^ s^’ .J ewish or H ebr ew langua ge. Some of them belong t o

the investigated rarities. Of an especially bibliographical worthis the abun dant collection of ha ndwrit ings of kn own persona lit iesin art and science of old and modern times,

12. Ch apter , M e m o i r s f r o m w a r t i m e . Th e w or k con cludes with the great war, and much memorabilities of that time

196



are here considerated, wits and anecdotes , humour and joke inappealing and invective writings, posters, proclamations, postcards,Re dcr oss edition s (exlibris, writings, signs) post a ge-sta m ps; her ebelon g also brea d, milk an d M a z z a h card s , an d that in ma ny

places used needchange.To the very cont ent s of the book ar e m oreover an nexed t woessays, enlighting the matter from the sociohistorical ąnd sociopolitical poin t of wiew. Dr. J a cob Scha ll dr a ws up a pictu re of the collector, his impulses and effects as they concern the life-w ork Goldstein s. „Th e collect or an d his collection s" (Zbiera czi jego zbiory).

*

In th e ar ticle Sta nisła w M a chn iewicz’s (Wśr ód kar t k sięgipa m iąt kowej) sch olar s, dignita ries, an d leading per sona lities in

P ola n d — quoting their inscript ions in the collector 's album, de clare wor th y opinions about J ews , J ewish cul ture an d ar t notpassing over the collector and the present book. This interest ingessa y is than ks to its object ivnes s of a great cultu ra l an d politi cal importance.

So mu ch a bou t the con ten ts of the book, which serves , —cit ing pr of. Balaba n „a s a key to the k n owledge of J ewish cultu reand ar t in Po land” .

All rights including the right of translation reserved to theeditor Maxim ilian G oldstein , Lw ów, P ola n d, ul. N owy Swiat 15,who also gladly gives and receives informations concerning hiscollection.

(Engl ish by I . S . Sol ler)

197



RESUME

Le livre polon a is, inti tule „KU LT U RA I SZT U KA LUDUŻYDOWSKIEGO NA ZIEMIACH POLSKICH" (Culture et artdu peuple israelite au territoire de la Pologne), par MaximilienGoldstein et le Dr. Char les Dresdn er, s 'occu p e des monum entsde l 'art et de la culture juive en Pologne, etudies sur la collect ion Goldst ein. 158 llust ra tions d'art donn en t des m at eriau x pourla plupart inconnus ou peu connus; les t rois planches pre-sent ent des tr avau x origina ux d'Art u r Szyk (types juifs), du Pr of.Sta nislas J a k u bowsk i (fa iences juives) et d ’E. M. Lilien (inte-rieur d’une synagogue).

L a p r efa ce du P r of, Dr . M a j e r B a ł a b a n con d u it le le c-teur ä t ravers l 'h istoire des monuments et des col lect ions israe-li tes jusqu'aux temps modernes, notamment jusqu'a la collectionGoldst ein qui sert du th eme pr in cipal ä ce l ivre, Au m oyen age,

l’art juif produit , entre autres, des manuscrits ornes artistique-ment. A l’ep oqu e de la Ren a issa n ce et s ur tout au 17e siecleapparaissent les premiers catalogues des col lect ions israel i tesgroupant des manuscrits et des imprimes, dont les editeurs etai-ent en majorite Juifs d 'Amsterdam. Les historiens modernes,comm e Grä tz et Doubn off, se desinter essen t des objet s demusee, d 'oü le manque de gravures dans les oeuvres histo-riques du 19e siecle. En 1878 et 1879, les premieres expositionsd’antiquites israelites sont organisees ä Londres ou ä Paris.Suivent plusieur s collect ions im port an tes faisant cepend a nt par t ie

des grands musees. En Pologne, Kronthal ä Poznań et MathiasBer sohn ä Var sovie, les prem iers, ont r ecu eill i les m on u ments du cul te synagogal . A Lwów, l ' interet pour la recherchedes monuments d’art juifs s’est eveille relativement tard et, s’ils 'est nea nm oins fixe, il le doit en large m esur e a u t ra vail de M.Goldstein , dont la collection est u ne de plus riches en P ologne ,

Le present l ivre se divise comme suit:Chap it re 1, F a m i l i e e t v i e s o c i a 1e: monuments con cer -

nan t la vie quotidienn e, s ous la form e d'objets d 'usa ge qu oti-dien et de documentation. II y a ici des invitations de noces et

de circoncision, des billets, des carnets, des lanternes de cartonportees pendant les noces, des cartes de visite, des inscriptionsfun era ir es, des legitima tions de tous genr es, des car tes d ’ent ree



au x cer em on ies religieuses et ritu elles, des albums, sp ecialem en tdes albums funeraires, des emblemes d'associations, des insignesde cor pora t ion s d 'etu dian ts isra elites, t imbres de bienfaisan ce

ju ifs etc. La collect ion p os sed e m em e des ga tea u x ju ifs sech es,

offerts specialement a l 'occasion de noces et autres fetes rituelles.Ch apit r e 2. P o r t r a i t s , t y p e s , c a r r i c a t u r e s : gr avures

et autres travaux des grands peintres, comme Andriolli , Daveset Norblin, l itogra ph ies de Piwarski, dessins de Gers on , P r zy-szychowski, Pstrak, Stryjkowski, Laboschin, M^kicki, Mises-Lewin etc. don t plusieur s pu blies pour la prem iere fois. Un eat tract ion part icul iere presentent les portra i ts des rabbins polo-nais, port ra its et car icat ur es des p ers on n a ges il lustr es, types deJ u ifs polona is de village, k h a s s i d e s et marchands , images de

dan ses et jeux etc. Le cha pitre tr aite de meme de l'hum our ju if et de la ca r r ica tu r e an t isemit e.Ch apit r e 3. C o s t u m e s e t b i j o u t e r i e : n om br eu ses illu

stra tions de cost um es n at iona ux des femm es juives r emont an ta la moitie du 19e siecle et a l’ep oqu e pr eceden t e, ainsi queleurs parties employees au culte, au rite et a la liturgie; chalesde pr iere ( t h a l e s ) a bordu res d’argent ou d’or , bonn ets ju ifsd'or et d 'ar gent , ceint ur es de pr iere pr odu ites selon la m eme techn ique, an n eau x a ar m oiries, au x inscript ions juives et hebr a ’i-ques etc. La bijou t er ie feminine cont ient des bagu es, des dia-

demes, des cor a u x, d es m edaillons , des toques, des b r och es, destalismans, tous executes par des artistes populaires israelites.

Ch apit r e 4. C a l e n d r i e r , s a b b a t h e t f e t e s . La colle ct ion cont ient un riche as semblage de divers calendr iers, tantpour une annee que pour un temps plus etendu, parmi ceux-ciun calendrier synoptique gregorien et mosaique expirant en1943. Un groupe a part est constitue par les calendriers pour las e f i r a h (le 49 jou r s a pr es pa qu e), les m i s r a k h i m , s oit p ardes tableaux votifs et de benediction places au mur est de la

syna gogue, t ablea u x pour le mois d 'a d d a r a vec des salutat ion s , a d res se s et v oe u x d e p o u r i m et r o ch -h a c h a n a h im -primes ou en manuscrits precieux.

Au x fetes se ra pporten t la vaisselle et divers ob jet s : pour lasoiree^ .pres le sabbath — boites a a r oma t iques ( b s u m i m ) souventen meta ux pr ecieux, gra vees ar tistiquement, pa rfois en form e detoure lle s, boug ies specia les d it es h a v d a l a h et lu s t res en l a i t on ;pour la fe te de Ma cca bees — pet i tes lam pes, cart es a jou er auxnu mer os h ebreu x et au x dessins popu laires e t c . ; pour la fe tede p ou r i m — joue t s dit s gragger e t manuscr it s da r t ; p our Pa -qu es — livr es d e p r ier e ( h a g g a d a h ) , va s es d e s e d e r , ver r e sa vin, de t ou s genr es, cou leur s, form es, dimen sions , au bor ddor e et grave, fa iences etc. et c. N om br e d 'il lu str at ions pr ou ventle ta lent remarquable du peuple israel i te a decouper le papieren rosettes magnifiques ou en autres ornements aux motivesdelicats que Ton colle sur les vitres de fenetre a l 'occasion de

199



la fe t e d e s c h a b u o t h . P e n da n t la fe t e d e la n ou v elle a n n e e,c'es t l a corn e (c h of f a r ) qu i es t en honn eur . A la fe te des i m k h a t - t h o r a les en fa n t s ju ifs p or t e n t d e p et it e s ba n n ie r esde papier , peint es e t cou ver t es d es cr ip t ion s . N on sans valeur

sont les car tes duNouvelAn, diplömes „de bonheur" e tc . p le insd'images bibliques, de figures allegoriques et d'idees originales.J oue t s et com ed ies de p ou r i m , ces dern iere s sur le m ode le des je u x a llem a n ds de m i-ca r em e, a vec J os ep h et le r oi Ah a sver u scom m e personna ges cent ra u x — com pleten t cet t e sect ion.

Ch a p it r e 5. O b j e t s d e c u l t e : r e ve la t ion s et d ecou v er t e sappartenant au domaine de la l i turgie, Plusieurs gravures pre-sentent des ecu s d e t h o r a en argent, pr odu its d 'art p r ecieuxd e q u in ca ille r ie , et u is d e t h o r a , s a cs ä t e p h i l i n , a n cien s li-vres de priere, tableaux avec textes de prieres ou textes peints en

fresqu es au x murs des vieil les syna gogues, n a ppes em ployees pe n d a n t la le ct u r e h e b dom a d a ir e d e la Sa in t e E cr it u r e, m i s r a k h i mpreci tes avec des textes de pr ieres en bordures , pet i ts rouleauxde pa rchemin a vec textes de l 'Ecritur e, ma gnifiquem ent en ca dr esen bois, metal et ivoire, tal ismans et am ulettes a vec textes etdessins con tr e l 'obsession, p our bien port an ts et malades. Enfin,le cha pitr e tra ite les objets pa rt iculiers d 'usa ge qu otidien quiporten t l 'em prein te de l’orn emen ta tion juive (etuis, boites en car ton et en fer blan c, assiettes, a ccess oir es ä fum er etc.).

Ch apit r e 6. S y n a g o g u e s e t c i m e t i e r e s — t r a ite del’architecture israeli te qui apparait surtout dans la constructiondes an ciens syna gogues. Pa rm i celles-la, un e p lace import an teest occupee par la synagogue de la „Rose d 'or” ä Lwów, fon-d ee vers la fin du 16e siecle. Le ch a pitr e con t ient des illust ra tions des qua rt iers juifs, des cimet ieres et d es m onu m ent s etpresent e a ins i au pr ofess ion n el bea u cou p de ch oses inconn u es

ju squ 'ä pr esen t ,Ch apit r e 7, A r t p o p u l a i r e e t c e r a m i q u e . Le ch a pit r e

traite de quelques art istes qui ont ete jusqu'ä present inconnus,

meme au x sa van ts et historiens. Ta n tót peintr es, ta nt ót scu lp-teurs ou meme calligraphes, ils sont lies etroitement avec le geniede leur na tion. C'est le peu ple qui leur fou rn it les m ot ifs; ilscreen t parmi leur corr eligion a ires et pou r leur peu ple. II pr o-duisent des att iques pour les armoires de synagogues, i l dessi-nent et decorent des tableaux, rel iures ä let tres dorees, decorationsen papier. Certa ins d eux savent ecrire la bib le ou un tr aite deTalmud sur un oeuf ; les autres placent des textes hebreux enforme specifique de figures (pigeons, portraits etc.). Des faiences de la ma nu factur e de Lubycza kr ólewska , con fect ionn ees par

les artistes juifs, temoignent de l 'elan remarquable de l 'art israelite.Vu que la dite ma nu factur e n 'exist e plus, cett e section de lacol lect ion Goldste in const i tue un monument unique.

Ch a p it r e 8. A r t i s t e s . E n con n e xion a v ec le ch a p it r e p r e cedent, on traite des artistes israelites dont l’activite est soumise

200



a un e an a lyse du poin t de m otifs juifs. Le cha pitr e pa rle despeint res, dessina teu rs, sculpt eur s et illum inateur s a nciens et m o-dern es. On cite, pou r la prem iere fois, les opinion s d'ar tistesisraeli tes , a present morts , extraites de leur correspondance

concernant les problemes vitaux de l 'ar t juif .Ch a pit r e 9. E x l i b r i s e t a f f i c h e s . L ’a rt d es exlibr is t r ou vedans le l ivre une place serieuse et une r iche reproduction. Lechapitre contient des exlibris prives ou de bibliotheques, les artistes juifs d’exlibris et d'affiche, signes bibliothecaires aux em-blemes juifs, principalement de provenance polonaise.

Ch a pit re 10. A r t p l a s t i q u e e n m e t a l . Ce gen re d'a r tdoit bea u cou p, en P ologn e, a ux Israelites. Le cha pitre t ra ite lar -gem ent des ciseleur s et graveur s juifs, parm i lesquels Bar uchDorn helm, fils du ghett o de Lw ów, s’est acquis u ne ren om m ee

celebre en Allemagne et en Angleterre. Les memoires de l 'emi-nent savant polonais Ladislas Łoziński et du connaisseur Casi-mir P r zybysław sk i r elevent ici, les prem iers, la vie et l 'a cti-vit e d e cet excellent art iste popula ire qui vivait, m odest e, la viede ghetto. Les images qui accompagnent le chapitre: monnaies,medailles, gemmes, camees, stampilles, marques de corporations,talismans etc. se distinguent par leur valeur documentaire.

Ch apit re 11. M a n u s c r i t s e t i m p r i m e s ecla ir ciss en t desper iodes de la vie ju ive et de l 'h istoir e des Israelites en Aut r ich eancienne et en Pologne. Tantót privileges, tantót documents

d'autorites, tantót poesies, reclames, pamphlets etc. ecrits et imprimes en polon a is, allema nd, yidisch ou hebr eu, ces docu m en tsrenferm ent sou vent des ra retes un iques. U ne r iche collectiond'au togra phes des i llustres personn ages israelites , an ciens et m o-dernes, sont d’une valeur bibliographique de premier ordre.

Ch apit r e 12. M e m o i r e s d e l a G r a n d e G u e r r e . Lelivre finit pa r la descript ion de ba gat elles cur ieuses dat an t dut emps de la guer r e m on dia le 1914— 1918. La guer re n ou s a laissedes tr aces mu ltiples dans le dom aine de la satire et du persiflage, des pa r odies et a n ecdot es, des placar ds, com mu niques,

avis, de la pu blicite et de la r eclam e, des car tes post a les, editionsde la Croix-Rouge, insignes, marques, timbres-poste etc. Rentrentdans cett e ca t egor ie les car tes de pain, de lait et de pain azyme,ainsi que des notes de banque editees par les municipali tes .

❖Au con ten u essent iel du livre sont ajout es deux discour s

qui traitent le sujet du point historique, politique et cultur el.Le Dr. J acques Scha ll t ra ce l'ima ge du collectionn eu r en an a-lysan t les influ ences et les inspira tions qui ont a ccom pa gne le

developpement de la collection Goldstein. Le discours est inti t u le: Le collectionn eu r et sa collection („Zbier a cz i jego zb ior y”).

201



L’autre discours, du Prof. Stanislas Machniewicz, porte cet i t re: En feuilletan t l 'Albu m -souven ir („W śr ód kart Księgi pa m iąt kowej"). L'Albu m enferme des opin ion s origina les sur la collection , ecrites de la main de savant s, de dignita ires et de per -

sonn ages illustres de P ologne. Celles-ci se r a pport en t au x J uifs,ainsi qu'au proprietaire de la collection et au present livre. Cediscou rs int eressan t possed e une valeur pa rt iculiere du poin tde l 'histoire de la culture, grace ä son objectivite.

*

Tel est le guide au livre. Suivant le Prof. Bałaban, le livrecon stitu e la clef de la con n a issa n ce de la cultu re et d e l 'ar tisrael ites en P ologne — tant pour les pr ofa n es cu rieux que pou rles connaxsseurs.

Tous droits , reproduction et t raduction sont reserves . Tousrenseignements concernant le l ivre et la collect ion chezj 'editeurMaximilien Goldst ein ä Lw ów (P ologn e), ru e N owy Świat 15.Toutes ini t iat ives et remarques seront reęues par l 'edi teur avecreconnaissance.

(F r an ęa i s pa r l e red . I . Sper ge l )

202



INHALTSÜBERSICHT

Das unt er dem Titel „KU LTU RA I SZTU KA LUDU ŻYDOWSKIEGO NA ZIEMIACH POLSKICH” („Kultur und Kunst

des jüdischen Volke s in polnisch en La n den ") in poln isch er Spr ache erschienene, von Maximilian Goldstein und Dr. Karol Dresdner verfasste Buch beschäftigt sich mit den Denkmälern jüdischer Kunst u nd Kultur in Polen auf Gru nd der im PrivatbesitzMaximilian Goldsteins befindlichen Sammlungen. Die dem Buchebeigegebenen und künstlerisch ausgeführten 158 Illustrationenbringen zum grossen Teil U nbeka nn tes oder wenig Bekan nt es,fern er a uf besond er en Tafeln 3 Original-Gra phiken von Art urSzyk (J udentypen), Pr of. Sta nisław J ak ubowski (jüdische F a yen ce,Kupferstich) und E. M. Lilien (Inneres einer Synagoge Radierung).

Da s V or w o r t — v on P r ofe s sor Dr . M a j e r B a ł a b a n — fü hr tden Leser chronologisch durch die Geschichte der jüdischenDenk m äler un d der en Samm lungen bis in die jün gste Zeit hineinun d zwar bis auf die Goldste in'sch e Sammlung, die dem Buch,als Hau ptt hema zugrun deliegt. Die An fä n ge der jü dischen Bu ch kunst s ind — na ch Bałaba n — u. a. besond er s in den kostba renH an dschr iften des Mittelalters zu finden. Im Zeitalter der R enaissance, vorzugsweise aber im 17 Jahrhundert werden dieersten Ka ta loge jüdischer Sam mlungen, Dr ucke und Ma nu skr ipte—bah nbr echen d auf d iesem Gebie t war en d ie in Amst erdam an

sässigen Juden — angelegt. Die neuzeitlichen Geschichtsschreiberdes Judentums jedoch, wie Grätz und Dubnow, bringen für Musealien kein Verst än dnis auf. Dar au f is t die Ta tsa che zur ü ckzuführen, dass die historischen Werke des 19 Jahrhunderts garkein e Illust ra tionen bringen. In den J a h r en 1878 un d 1879 fa n denin Lond on un d Pa ris die ersten Auss telun gen jüd ischer Alte r tüm er statt , un d die folgend en J ah rzehnt e ha ben bereits grösser eSammlungen zu verzeichn en. Dieselben wer den aber nicht alsselbstän dige Gan zheiten für s ich, sondern als Gr uppen, Grup penteile oder Unterabteilungen in einzelnen Museen geführt .

Die ersten Samm ler syna gogaler Kultgegenst än de in Polenwar en Kront ha l in P ozna ń (Posen) u nd Mathias Bersohn in W a r szawa (Warschau). In Lwów (Lemberg) ist das Interesse für dasSammeln jüdischer Denkmäler verhältnismässig recht spät er wacht. Dass es wa ch un d lebendig geblieben , ist n icht an letzt er



St elle dem Sam mlertr ieb Maximilian Goldst eins zu verda nk en.Seiner Sammlung auch, einer der reichh alt igsten dieser Ar t inPolen, wendet sich das Buch zu. In seinem übersicht’ichen Aufbau e 'rschliesst es dem Leser den Bereich und das Wesen jüdi-

disch er F olk lor e, Kun st un d Kultu r in P olen, in einer Weise ,die sowohl den gebildeten Laien zu fesseln als au ch den S a ch kundigen zu befriedigen vermag. Aber auch dem der polnischenSp ra ch e nicht mächtigen Ken ner — ja diesem erst recht — dürftedie Fülle tadelloser Abbildungen besonders wertvolles, bislangvöllig unbekanntes Material zuführen.

Das Buch ist — wie folgt — eingeteilt.1 . K a p i t e l : F a m i l i e n - u n d g e s e l l i g e s L e b e n . E s b r i n g t

Denkmäler, die mit dem Leben des Alltags Zusammenhängen,

sei es als folkloristische Belege oder als Kultur- und Zeitdokument e. Es gehören hieher E inladun gen zu H och zeits - un d Be schneidungsfesten, Partezettel , Bil lets , Merkbüchlein, Kartonlaternen (die bei Brautzügen getragen zu werden pflegten), Visi tenkarten, Geburts- und Todestafeln, Grabinschrif ten, Alben(besond er s Tra uer alben), Legit imat ionska rt en aller Art , Eintri t t s kar ten zu Fest t agsanda cht en, Vereinsem bleme, Abzeich en jüdi scher akademischer Verbindungen, verschiedene jüdische Wohl-fahrts- u. andere Marken, ja sogar eingetrocknetes jüdischesBackwerk, für Hochzei ten und andere Feiern speziel l zuberei te t .

2. Ka pit el: P o r t r ä t s , T y p e n , Z e r r b i l d e r . E nt hä lt St ich eun d an dere Arbei ten bekan nt er Meis ter , w ie An dr iol li , Davesun d Norblin, S teinzeichn un gen von Piwar ski, Zeichn un gen vonGerson, Przyszychowski, Pstrak, Stryjkowski, Laboschin, M q - kicki, Misesr,Lewin un d vieler a n derer , da ru nt er s olch e, mitdenen die Öffent l ichk eit zum erstenma l bekan nt gema cht wird.Besond ere Aufmer ksam keit verdienen die P ortr ä t s polnisch erRabbinen, Por t rä ts und Zerr bilder bekan nt er P ersönl ichk eiten ,Typen polnischer Kleinstadtjuden, Chassidim und Händler, Bilderwie I llust ra tionen von Ta n zspielen un d Singtän zen. In diesemKapite l werd en au ch jüdischer Hu mor un d die auf J uden bezu ghabenden Zerrbi lder besprochen und vorgeführt .

3. K a pit el: K l e i d u n g u n d Z i e r a t . E in e r eich e An z a h lvon Abbildu n gen vera n scha u lich t die eigenar tigen Tra ch ten jü disch er Fr au en aus der Mitte des 19. J ah rh un derts , sowie ausfrü herer Zeit , ferner Män nert ra cht en oder deren einzelne Bestandteile, die bei Kultus, Ritus und Lithurgie ihre Verwendungfanden: breite oder weniger breite si lber- und goldbortierte Gebets ch a ls (Tallesim), zier lich e gold- un d silbergest ickt e Sam t- un d

Seidenka ppen für die hohen Festt age, aus G old- und Silberfädengewirkte Gürtel für den Gottesdienst , Festtagskit tel ; Ringe undSiegelringe mit hebr äischem Ein- un d Aufdru ck. Au s Sch m uckund Kleidung der Fr au en: Ohrgehänge, H a a r -, Ha ls- und Armbänder, kostbare Stirn- und Busenbinden, Atlasköpfe, Medail lons,

204



Broschen, Amulette mit und ohne Aufschriften, mit niedlichemEinsatz und in künstlerischer Umrahmung.

4. Ka pit el: K a l e n d e r , S a b b a t h - u n d F e i e r t a g e . DieSammlung weist einen Reichtum an Kalendern aller Art auf, an

Wa n d- und Buchka lender n, an solch en für ein J ah r wie ansolchen, die für einen grösseren Zeitraum dienen, darunter einsynoptischer gregorianischer und jüdischer Kalender bis 1943.Eine besondere Gruppe bilden die sog. Sefirah-Kalender (fürdie 49 Ta ge, die zwischen Ost ern un d Pfingsten liegen), Misr a -chim (Vot iv- un d Segenst afeln, die an der Ost wa nd des Zimmer shangen), Ziertafeln für den Monat Adar (Willkomm- und Freu-dengrüsse), Purim- und Neujahrswünsche, gedruckt und in zierl ichst er Han dschrift . An Feste, Gezeiten und deren Brau chtu mknü pfen sich Gefäss e und Gegenst än de ma ncher Art : für den

Sa bbat h-Aus gan g die bisweilen in edlem Meta ll ku nst voll getr iebenen Bsum im(Gewürz)-Büchsen, zumeist in der F orm be flaggter Tür mchen erzeugt, sch ön geflocht ene H aw da la-Ker zenun d messingene Leucht er; für Chan uka : das Chan uka läm pchen,der Kr eisel (in Blei gegossen ) un d die selbstgefer tigten Sp ielkarten mit hebräischen Zahlen und seltsamen Zeichnungen; fürPur im die Klapper (Gragger) un d gesch rieben e Megiloth ; fürOstern: die Hagadah, gestickte Mazzah-Taschen, schöngeschnitzteSederschü sseln, Kelche, Becher u nd Becher chen aller Art , F a rbeund Form, mit goldenen Rändern und Zeichnungen in Glas;

Reine u nd Pfann en, a uss chliesslich nur für dieses F est bestimmt .Mehrere Abbildungen beweisen den hochentwickelten Kunstsinndes Volke s im Au sschn eiden (aus Pa pier) her rlicher Rosett enoder äh nlicher m otivenr eicher , delikater Orna mente, die am Sche-buoth (Pfingsten) a n die F ens ter geklebt wur den. Am Neu ja hrsteht der Schofar (das Horn) in Ehren; am Simchath-Thorapflegen die Kinder schmucke, buntfarbige, mit Bildern oder Inschriften versehene Fähnchen zu tragen. Nicht zu vergessen sinddie Neu ja hr swun schk ar ten , Glücksdiplom e u. ä., auf den en esvon biblisch en Bildern , allegor isch en Figur en u nd E infä llen a ller

Art wimmelt . Am Ende Kinderspielzeug und Purim-Spiele, nachArt und Weise der deutschen Fastnachtsspiele , mit Josef oderAchaschwerosch im Mittelpunkt (Josef- und Ächaschwerosch-Spiele).

5. K a pit el: K u l t g e g e n s t ä n d e , E s w er d en h ier F u n d eun d En tdeckun gen bespr och en , die in den Bereich der Lithur giegehören . Za hlr eiche Abbildu n gen bringen zur Scha u: in Silbergetr iebene Th ora -Schilde, Er zeugnisse präzisester Schm iedekunst ,reich verzierte Thora-Hüllen, Tephil in-Säcke, al te Gebetbücher,Tafeln mit Gebet-Texten, bzw. unmittelbar an der Wand ange

bra ch te Texte, wie sie in vielen Syn agogen un d Beth äu sern,zumal aus älterer Zeit, zu sehen sind; ferner grössere und kleinere Tischtücher, die beim Ablesen des Wochenabschnit tes derThora-Rolle , bzw. dem Gebetbuch des Vorbeters untergelegt

205



wer den kun st- und m otivenr eich e Misrachim, mit Gebet t extenan den Rändern, winzige Pergamentröllchen mit einem heiligenText in feingeschnitzten Gehäusen aus Holz, Metall oder Elfenbein ; Deut er aus H olz un d Silber — Bew eise sorgfä ltigster Schn itzer- ' un d Drechslerku nst ; ka bbal ist ische Tal isma ne un d Am u let t e mit Texten und Zeichn un gen — als Schutzmit tel für W öch nerinnen, Besessene, Kranke und Gesunde gegen al lerei Unfal lund Missgeschick. Das Kapitel schliesst mit der Behandlungeinzelner Gegenstände tägl ichen Gebrauchs, sofern sie im Ornament jüdische Motive aufweisen (Futterale, Schachteln, Büchsen,Teller, Zigarrenspitzen u. a. m.).

6. Ka pit el: B e t h ä u s e r u n d F r i e d h ö f e . In d iesem K apitel wird die jüdische Baukunst gewürdigt, wie sie vorzugsweise in dem Bau alter Synagogen (Holzbauten) in die Erscheinu ng trit t . Besonder e Berü cksicht igun g findet die „Golde n e Rose "bena n n te Syna goge in Lemberg (gegen das En de des 16 J ah rhunderts) . Das Kapitel bringt ferner Aufnahmen von Judengassen,Friedhöfen und Grabsteinen und förder t h iedurch somanchesan den Tag, was bislan g sogar dem Auge des forschen den F a ch manns entgangen ist .

7. Ka pit el: V o l k s k u n s t u n d K e r a m i k . E in e Reih e vonKünst lern, die bisher selbt den Forschern jüdischer Vergangenheit i inbekan nt geblieben, wer den zum ersten Mal der Öffen t l ichk eit na hegebra cht . Ob es Zeichn er, Schn itzer oder S chön

schreiber sind — die Erzeugnisse ihres Könnens sind im jüdischenVolkstum t ief verwurzel t . Aus dem Volkstum holen sie ihreMotive, wirk en im Volk e un d für das Volk. Sie verfertigen A u fsä tze (Att iken) für die H eiligen Laden , zeich n en ode r sch m ü ckenverschiedenart ige Tafeln, Muster für St ickereien, Bucheinbändemit Golda u fdr u ck, Pa piera us schn itte (für Pfingsten), — m an cheneignet au ch die Fertigkeit , ein Bibelbu ch oder einen Ta lmu d-Trakta t auf e iner Eierscha le aus zuschr eiben; an dere wiederbringen den Text in besond ere Form en und Figuren (Tauben,Port r ät s u. a.). Für die jü dische Volksk u n st zeugen in h ohem

Gr a de die F a yen ce-Gefä sse, die in Lu bycza kr ólewska von jüd i schen Meistern her gestel lt wur den. Da diese Fa brik seit Lan gemnicht mehr tätig ist , bilden die in der Sammlung Goldstein vorhandenen Exemplare (davon viele Abbildungen im Text) Unikaeigner Art .

8. Kapit e l: K ü n s t l e r . Im Zusammenhang mit dem vorh er gehend en Kapitel wer den nam hafte jüdische Künst ler vorgefüh rt ,deren Bilder und Zeichn un gen vom m otivischjüdischen Stan dpunk taus vergegenwär t igt und besp r och en w er den : Maler, Zeichn er,Kunststecher, Bildhauer und Il luminateure der äl teren und jün

geren Gener at ion. Hier finden wir au ch, zit iert aus privat en Brieten mancher berühmten verstorbenen jüd. Künst ler, ihre bisherunbekannten Äusserungen und interessante Stel lungnahme zu

n immer offenen Problemen der jüdischen Kunst .

206



9. K a p it e l: E x l i b r i s u n d P l a k a t e . Die E xlibr is -K lein kunst f indet in dem Buch gebührende Beachtung und reichl icheWiedergabe in den Reproduktionen. Die Exlibr is jüdischer Besitzer, Biblioth eken , jüd. E xlibris- u nd Pla ka t- Kün stler, Bu ch zei

chen mit jüdischen Emblemen, hauptsächlich aber polnisch-jüdische , — werden e ingehender besprochen.10. K a p i t e l: M e t a l l p l a s t i k . D ies e K un st ga tt u ng h a t in

P olen jüdischen Künst lern viel zu verdan ken. In einer ansehn l ichen Reihe von Reproduktionen werden die Kunstarbei ten jüdi scher Kupferstecher und Ziseleure vor Augen geführt , unter denen Baruch Dornhelm, ein Sohn des Lemberger Ghetto, inDeutschland und En glan d beson der s wohlverdient en Ruhm genoss. Das Leben und Wirken dieses zu Lebzeiten im geheimenDun kel tät igen erstk lassigen Künstlers, enth üllen hier erstmalig

die wiedergegebenen Aufzeichnungen des bekannten polnischenGelehrten Władysław Łoziński und des Kenners Kazimierz Przy-bysławski . Die den Text beglei tenden und er läuternden Abbil dun gen von Denkmü nzen und Gedenkm edaillen. Gemm en undKam een, Pet sch aften , Bu n des- "und Vere insa bzeich en , Talisman en un d Schm uckanh än gseln s tellen doku men ta risch-his tor ischeWerte dar .

11. Ka pit el: H a n d s c h r i f t e n u n d D r u c k e . D ie h ier b ehandel ten Dokumente beleuchten manchen Zeitabschnit t aus jüdischem Leben und jüdischer Geschichte in Oesterreich und Polen, Es sind dies (in Dr u ck ode r Ha nd schr ift) Pr ivilegien undAmtsakten, Gelegenheitsdrucke und Dichtungen, Flugzet tel undFlugschr iften, Pam phlete un d Pa squille — gedru ckt un d gesch rie ben in poln isch er , deutscher , jüdischer un d hebr äischer Spra che,Manches darunter gehört zu den gesuchtesten Sel tenhei ten. Vonbesonderem bibliographischen Wert ist die reichhaltige Sammlungvon Handschrif ten bekannter Persönlichkei ten auf dem Gebieteder Literatur , Kunst und Wissenschaft aus äl terer und neuerer Zeit ,

12. Ka pit el: D e n k w ü r d i g k e i t e n a u s d e r K r i e g s z e i t .Das Buch schliesst mit dem Weltkrieg ab, aus dem mancherleiDenkwü rdiges, wie es in Wor t un d Bild zum Au sdr u ck kam,Beacht un g^ find et: sei es in Hu m or u nd Per siflage, Wit z un dAnekdote , in werbenden oder schmähenden Schr i f ten , Maueranschlägen, Au fru fen, Ank ün digun gen, Postkar ten, Rotes- K reu z-Ausga ben , (Exlibris, Schr iften , Ringe) Abzeich en , Br ief- und Kle be mar ken; dazu gehören fern er auch B r ot - , Milch- un d Ma zza h-kar ten, sowie da s a n vielen Ort scha ften h era u sgegebene Notgeld,

*

Dem eigentlichen Inhalt des Bu ch es sind n och zwei Au fsä tze angefügt, die den Gegenst a nd von der ku ltur historischenun d ku lturpoli t ischen Seite her beleucht en. Dr. J a kob Scha l l en t wirft ein Bild vom Sam mler und lässt sich ü ber die Wirk u ngen

207



und Impulse aus, die auf die Sammlung Goldstein zurückzuführensind : „De r Sam mler u nd seine Sa m m lungen ” („Zbiera cz i jegozbiory“).

*

In dem Kapitel von Stan is ław Ma ch n iewicz („W śr ód kartKsięgi pamiątkowej“) , äussern s ich Gelehr te , Würdenträgerundfüh ren de Per sönlichk eiten Polens. — (Einschr eibun gen ins Stamm bu ch des Sammlers) — ü ber J uden , jü dische Kultur un d Kunst ,nicht zuletzt a uch ü ber den Samm ler un d das vorl iegend e Buch.

Dieser interessante Aufsatz is t dank seiner Objektivi tät vonbesonde rer ku l tur -pol it i scher Bedeutu ng,

*Das diene dem Buche zum Geleit .Dem wissbegier igen Laien sowohl als au ch dem forsch en den

Fa ch m an n is t das Buch, wie es P r ofessor Bałaba n ausführt , „einSch lüssel zur E rkennt nis der jüdischen Kultur un d Kunst in p ol n i schen Landen“ .

*

Nachdruck verboten. Alle Rechte, einschliess l ich des Ubersetzungsrechtes Vorbehalten.

Säm tliche das Buch, bezw . die Samm lung betr effen de Inform at ionen könn en beim Verleger Ma ximilian Goldstein, Lwów,P olen , ul. Now y Ś wiat 15, eingeh olt wer den . Hingegen diesbe zü gliche Anregungen und Mittei lungen werden von demselbendankend gerne entgegengenommen.

208

Zbiory_Goldsteina

Documents

Transcript of Zbiory_Goldsteina